LUD
DEASACHADH 15 GEARR. / MÀRT 2024
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaedheil (Cuid a Dhá) Le Géaróid Mac Maghnuis
Am Fiadh-Each Mhór Le Iain Luim Dòmhnallach
Nílimid go léir go h-olc Le Treabhair Ó h-Airtnéada
AN FÍOCH FHADA: PÁDRUIG AGUS COROTICUS CIARÁN Ó DIAMÁN
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DEASACHADH 15
Dè a Steach Air Cuibhrinn
33
An Fíoch Fhada: Pádruig agus Coroticus
Na h-Albannaich Aonaichde
18
Le Iain Mòr Mac Bheathain
Cúpla Focla
25
Sionnach nan Craobh, Fiadh Each Mhór, Fiadh Shearrach agus Capall gun Earball
Gaedhealtachd Achaidh 12 an Iúbhair Séan Séamus Mac a' Chruiteir
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 10 Nuaidheachd nan Dùthaichnal 12 Nuaidheachd na Cruinne 18 Sean Ghàedhealtachd 22 Fòram Coimhearsnachd 27 Dànach, Òranach & Sgeulach 31 Creideamh & Spioradalachd
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Tá sé sin go h-ionntach deas do fheiceáil sgéalta faoi muinntir Gaedhealach as Corca Dhuibhne 's Uíbh Ráthach annseo sa LUD a chairde! 'S breagh liom an artagail le Treabhair Ó h-Airtnéada mar sgríobh sé faoi rudaí beo sa Mhinneasóta 's Gaeluinn Iar Mhumhan, agus tá sésin go h-ionntach mar sin amháin gan amharas.
Silighe Mhic Ghearailt (Gaeluinn Corca Dhuibhne)
Cá bhfuil na Gaedheil Íochtar Chonnachta? 'S móran truagh níl sgéaltaí 's seanchas le na Gaedheil Íochtar Chonnachta libh annseo sa LUD a chairde mhór! Abair mé sin mar chuaigh sluaighte móra daoine go Gleann Uisge Dhearg amach as an cheanntar seo ó 1812 ar aghaidh! Tá fhios agam chuaigh muinntir Gaedheal eile chugaibh ann, agus beidh sin go h-an mhaith má cuiridh sibh an sgéaltaí thuas futhu le do thoil. Ach 's móran breagh agam le LUD.
Peadar Phádruig Ó Connghaile (Gaeilge Íochtar Chonnachta)
Fèill Naobh Phádruig ann am Bhinnipéig 'S mòran an truagh sin chan e pioctaran nan Féill Phádruig ann am baile mòr Bhinnipéig airson am bhliadhan so 'gus airson bliadhichean roimhe so cuideachd! Chan e fhios agam carson char chuir aid pioctaran shuas ann an idir-lìn na Fèill so. Cha robh a' Fèill nas mhòr mar e sin a-mhain mar 's amadannan aid - an ceannardan a' Fèill - gun amharas.
Eoin Mac a' Ròthaich (Gàilig Ros an Ear)
Artagail an-mhath! Beannachdan Dhia Mhòr oiribh a chairdean Gàedheil 'obair aig LUD! Déanann sibh obair dochreidsinn 's an-mhath gach àm a chur sibh LUD a-mach.
Saorsa Nic Ghiolla Chomhghaill (Gáilig Dhail Riada)
02
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Tha gheimhreamh fhada leinn annso san Machairean Móra ri linn am bliadhan so 'rithisd. Tha na Coineanaich a-mach 'rith mu 'n àite 'rithisd. Agus tha na Géannan 'fan ri thaobh an Uisge Dhearg 's Abhainn Assinaboia cuideachd. Bithidh rudan an-mhath nuair thoir an aimsir thè 'gainn mar bithidh leinn a-nonn do shiubhail a-mach airson Féile Phádruig. Tha pleann 's dòchas agam do thill chun an Seann Ghàedhealtachd air ais a-rithisd gun mhall agus bithidh an aimsir deas 's tè nuair bithidh mi 'nn le cuidich Dhia Mhòr. Bithidh sin an-mhath do chruinnimh leis mo chlann ùr 's mo charaidean mhòr ann a-rithisd gun amharas. Agus tha sin gasta do 'n oraic Earrach Ùr speisialta airson Gàedhlig annso san Dhùthaich nan Craobh agus ann an Seann Ghàedhealtachd ri chéile. Agus tha e sin an-mhath do fhoghluim agus do'n oraic na Gàedheil Cheap Breatuinn 's na Gàedheil Albainn Nuadh aig bunaidh nasgan ùr leis na Gàedheil Iar Chonnacht 's na Gàedheil Chonnachta cuideachd. Agus déanaidh ead sin an aghaidh na daoin' acadamh leis cridhean Ghallda aca fhé.
Na Gàidheil Pheairt ann an Iòbha Air fhios agaibh tha sluagh mòr nan Gàidheal ann an Iòbha 'chairdean mòr? Bhell tha leinn san àite seo 'gus bithidh sin gasta mà sgrìobh sibh artagail umainn agus cuiridh sin spiorad ùr eatarainn fhèin cuideachd. Sgrìobh sgeultan umainn le do thuil. Agus deun sibh obair an-mhath.
Mairearad Chaimbeul (Gàilig Pheairt an Ear)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIDHEACHD IONADAIL
Nílimid go léir go h-olc Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain) Is minic a chloiseann na Gaedheil trasna na dtonnta drochrudaí fúinn féin ó dhaoine in Éirinn agus in Albain. Bíonn fearg ar chuid acu má thugaimid Gaedheil orainn féin. Ach is rud an-chasta í féiniúlacht. Níl sé simplí. Agus tá na Gaedheil níos fearr ar fad nuair a thuigeann muid a chéile. Tá steiréitíopa fé sinn. An "Plastaig Páidí nó Páidí Plastaig." Maíonn sinn cultúr nach dtuigeann sinn. Caith glas ar Lá Fhéile Pádraig. Ól beoir glas leis. Ordaigh "dubh agus donn nó tan" ag an teach tábhairne. "Póg dom, is Gaedheal mé." I roinnt steiréitíopaí d’fhéadfadh go mbeadh eithne fírinn' ann. Ach tá an fáth tábhachtach. Agus is é an fáth gur cosúil go bhfuil an oiread sin eadar Clann a' Gaedheal ar an mbealach so ná an chúis chéanna le beagán Gaedheil a bheith ag labhairt Gaelainn: D'oibrigh fórsaí cumhachtacha chun ár gcultúr sinsear a sgriosadh. Rinne na coilínigh Shasana iarracht na cultúir Ghaedhealach a dhíothú sa bhaile. Glaodh ar Gaedheil an taobh so den fharraige salach, meisceach, dúr, leisciúil. Tháinig siad annso 'gus cultúir a sinsear slán, ach i bhformhór na gcásanna cuireadh iallach orthu iad a thréigean chun maireachtáil. Ach cuimhníonn daoine.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Treabhair Ó h-Airtnéada
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Cuimhníonn daoine. Insíonn siad dá leanaí agus dá chlann clainne. "Is é seo a chiallaíonn ár n-ainm. Is é seo an áit ar tháinig ár ndaoine." Chuala sinn uathu siúd a tháinig romhainn cé as a raibh ár muinntir agus cén fáth ar fhág siad. Leis an am a rith, roinnt dearmad. Teastaíonn ón gcoilíneachas go n-déanfadh na coilínithe dearmad ar cé hiad féin. Cé atá níos coilínithe ná daoine a chaill a bhféiniúlacht mar gheall ar ghlanadh eitneach? Tá sé intuigthe go bhfuil cuma difriúil ar an gcaillteanas seo sa bhaile ná mar atá i bpobail deoraithe. B’fhéidir gur dúradh le deoraithe cé hiad féin, ach níl an talamh acu chun a chur i gcuimhne dóibh cad is brígh leis sin. Ní féidir leo ach dromchla na féiniúla chta a goideadh uathu a sgríobadh. B'fhéidir nach bhfuil a fhios acu go h-iomlán cé mhéad a tógadh. Is éard atá ina gcroidhe ná folús domhain ach fonn muinteartha. Faigheann cuid againn ár mbealach abhaile, go cultúrtha. Foghlaimimid stair ár na daoine. Bogann ceol ár na daoine sinn. Caithimid éadaí ár na daoine. Déanaimid iarracht Gaelainn a fhoghlaim. Déanaimid ceangal leis na pobail ar cuireadh iachall ar ár sinsir teitheadh. Is Gaedheal mé. Is í stair na n-Gaedheal mo stair. Ní dhéantar na mílte bliadhain de stair chomhroinnte a dhíothú de bharr sgaradh de bharr coilínithe agus cinedhíothaithe. Cén uair a stopann na Tibéidigh (ag cainnt Tibéidis) san India a bheith mar chuid den domhan Tibéidigh? Cén uair a stopann Palaistínigh sa Liobáin de bheith ina bPalaistíneach? Ní saoránacht í féiniúlacht chultúrtha. Is mian linne sa Chlann a' Gaedheal ár stair agus ár céannacht roinnte a cheiliúradh leanár gcol ceathracha in Éirinn, in Albain agus ar Mann. Thugamar tacaíocht do neamhspleáchas dár gcol ceathracha ar ais sa bhaile. Maith le do thoil go bhfuil, díreach mar atá i dtír dhúthchais na n-Gaedheal, níos coimhthí ag cuid acu ón gcultúr ná a chéile. 06
lionra-uisge-dhearg.ca
YGH, Getty Images
Am Fiadh-Each Mhór Le Iain Luim Dòmhnallach (Gàilig Sgitheannach) ‘S ainmhithe an-mhath am Fiadh-Each Mhór, agus ‘s iad ann an Dùthaich nan Craobh cuid mhór; ach th’ iad ann an Eòraip a’ Tuath mu cheanntar ann an Lochlainn, ach chan eil iad an ainmhithe nas mhóir ann an Dùthaich nan Craobh. ‘S ainmhithe ‘n-mhor gun teagamh, agus bha creid aig na ceud muinntir Gàidhealach nuair a thàinig iad gu Dùthaich nan Craobh, agus chonnaic iad an ainmhithe seo le do shùilean aca. Agus bha sin an sgeul airson gach aon muinntir a thàinig iad gu Dùthaich nan Craobh gun teagamh mar dh’ fhoghluim mi ‘n eòlas ‘s seannchas asta. Chuala mi sgeul an-ùidh nuair a bha mi òig, agus bha sin mu bliadhna 1826 b’fheudar. Ach tha creid agam thàrladh sgeultan seo gu muinntir Gàidheal eile nuair a chonnaig iad am Fiadh-Each Mhór aca! Ach an déidh a fhuair iad eòlas ‘s naidheachd aca mu muinntir Gàidheal ann an Dùthaich nan Craobh, ach fo cheanntar a-mach air am Machairean Móra, dh’ fhàg iad a-mach às cùplan cheanntar annseo san Seann Ghaidhealtachd, agus rinn iad turas fhada thairis nan tonn gu Chanada ‘nn an Dùthaich nan Craobh. Agus rinn iad turas fhada eile ‘mach as Ìochdar Chanada (ainm àite ùr airson Tìr Ùr na Franngaich) agus chaidh iad thairis nan Crìochan Gharbh gu nam Machairean Móra. Agus dheun iad sin – an Turas seo — eadar 1825 gu 1826 b’fheudar. Agus nuair a shroich iad ann am Machairean Móra, lionra-uisge-dhearg.ca
07
chonnaig iad bha ‘n àite sin fharraige mhór nam feur; ach bha sin ann an talamh gun teagamh. Ach bha sin farraige mhór gun teagamh! Bha na gaothan nas làidire ‘nn agus cha robh aon àite cosainnt ‘s sàbhàil a-mach às an gaothan. Ach dh’ fhoghluim iad bha ‘n àitean shàbhàil ann an coilltean bheag thairis nam Machairean Móra ‘gus bha ‘s tha iad an-mhath do’n éalaich a-muigh às an gaothan ‘s aimsir gharbh san àite sin. Agus fhuair iad astaigh ann an choille mhath, agus bhunaidh iad campa ‘s taighean bhige ‘nn mar bha sin a-mach às nan Gall agus bha saorsa aca ‘muigh às nan tighearnan-thalamh cuideachd. Char fhuair iad cuidich às nan Gall ann an Dùn Gharaidh mar bha fhuath mór leotha ‘n aghaidh nan Gall mar ceudan air ceudan bliadhan nan eachdreidh fhola gharbh eadar nan Gàidheal an aghaidh nan Gall. Agus cha robh ùidh aca mu cuidich asta (nan Gall) ann an Dùn Gharaidh mar sin. Agus chaidh iad a-mach às an cheanntar Dùn Gharaidh agus a-mach às Uinnipeig mar sin a-mhàin. Agus air madainn a-mhàin ann an champa aca ‘nn san choille bheag, chuala iad starbhannach às an chraobhan. Agus fhuair iad nan gunnichean ‘s raidhfhilean aca; ‘gus dh’ fhan iad ann san dhà shluagh réidh do shabaid an aghaidh an ruaigeadairean. Bha dà cheud fhear ann an t-sluagh seo. Agus gu tobann, thàinig e ‘mach às an choille ‘gus bha e sin ainmhithe, ‘gus bha e an-mhor! Chonnaig iad bha chraobhan móra do’n a chròicean aige, ‘gus thàinig sméid a-mach às do bheul. Chonnaig iad bha e ‘n-mhór agus bh’ eagal aca mar sin. Agus gu tobann; thosaidh fear a-mhàin no cùplan fhear do chur gunnaichean ri nan ainmhithe mhór rompa. Agus dh’ osgail iad teine làidir an aghaidh air nan ainmhithe seo gun mhall. Agus gu tobann, dh’ osgail nam fhir eile teine làidir an aghaidh an ainmhithe cuideachd gun teagamh. Agus dh’ ionnsaigh na Gàidheil an aghaidh an ainmhithe seo ‘mhàin, agus dh’ osgail iad teine làidir an aghaidh e gun mhall ‘s gun stad annsin. Agus thuit an ainmhithe shìos an déidh deich no cóig mìonaid dheug. Agus chaidh iad air aghaidh leis an ionnsaigh nuair a chonnaig bha e beò; agus dh’ osgail iad teine làidir mhór eile ‘n aghaidh an ainmhithe seo ‘nnsin gun mhall! Agus chaidh iad air aghaidh leis sin gu ruige bha creid aca bha e bàis. Agus nuair a shiubhail iad thuige, chonnaig iad bha e an-mhor, agus bha ceann fhada aige, ‘gus bha nan cabaran leis nas mhath an thaobh nan craobhan, agus thosaidh iad ‘cainnt còmhradh mu ‘n t-ainm an ainmhithe seo. Thubhairt minnisteir a-mhàin thàinig e ‘n ainmhithe Dòmhnull Dubh, agus thàinig nam fhir an aghaidh sin leis neart mar dh’ iarr iad daoine do’n ith am fheoil mhath aig an ainmhithe seo, ‘gus cha robh / cha bhithidh ùidh aca do ’n ith e mar bha creid aca thàinig e às Domhnull Dubh!
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Agus nuair dh’ amharc iad aig an ainmhithe, chonnaig iad bha ceann fhada aige leis coltas an each. Agus bha e nas mhóir nan each, ach bha ceann aige nan each. Chonnaig iad cha robh earball fhada aige; ach bha ‘n earball aige nam fiadh. Agus bha corp nam fiadh aige cuideachd. Bha creid aca bha e fiadh mhór annsin. Agus bha ceann fhada aige ‘gus chuir iad an t-ainm ùr air – Fiadh Each Mhór. Chonnaig iad am bò Fiadh Each Mhór, agus chuir iad an t-ainm Capull gun Earball no Capall gun Earball agus am Fiadh Capull agus am Fiadh Capull gun Earball aice cuideachd annsin. Agus chuir iad an t-ainm Fiadh Shearrach no ‘m Fiadh Searrach ann an Fiadh Each nas Òige. Chuala mi ‘n sgeul seo nuair a bha ‘n òige ‘gam, agus bha sgeultan eile ‘n-ùidh mu nam Machairean Móra ‘nnsin gun teagamh. Bha sgeultan coltas seo ‘nn an bliadhna 1812 nuair a chaidh dà fhichead a dheich fhear an aghaidh an ainmhithe seo, ‘gus bha e sin taobh a-muigh Dùn Gharaidh a-mach ann am Machairean Móra cuideachd. Tha fhios agam mu muinntir 1826 mar bh’ iad mo chineal. Agus chaidh iad a-mach às Sgitheannach, Ratharsair, Loch Aillse ‘gus Cionn t-Sàile mar dh’ iarr iad fíor saorsa ‘ca gun mhall. Agus bha sin an Àm no Aimsir nan Fuadaichean; agus fhuair eòlas aca mu pleannan gharbh aig nan tighearnan-thalamh do cuir nan daoine ‘muigh às an thalamh. Agus chuir iad pleann mhath rùnnda leotha ri chéile, ‘gus rinn iad éalaich rùnnda leotha fhéin ann am bliadhna 1825. Agus rinn iad sin leis ceathar long mhór aca a fhuair iad às an Fhrainng. Agus sheòl iad gu Chanada Ìochdar ann an Dùthaich nan Craobh an dhéidh ghabhail trì long mhór eile ‘ca às cabhlach Shasuinn; agus bha rudan an-ùidh an dheidh sin gun teagamh mar dh’ fhàg iad a-mach às an Seann Ghaidhealtachd gu Dùthaich nan Craobh (A’ Ghaidhealtachd Ùr) gun mhall. Fhuair nan duine seo naidheachd aca o àm gu h-àm, agus dh’ fhoghluim nan duine seo eòlas mu ‘n na h-ainmhithean Ghallda, nam planndan Ghallda ‘gus mu ‘n aimsir an no ro-fhuar ann an Gheimhreadh agus mu tha ‘n aimsir ro-theth agus ro-thioram ri linn an t-Samhraidh. Tha nam Machairean Móra ‘n àite speisialta airson na Gàidheil Eilein gun teagamh! Chaidh leinn thun an tìre sin airson dhà cheud bliadhna gun stad, agus fhuair airgid, gunnichean agus bàrdachd an-mhath thugainn às am Machairean Móra ri linn Strìgh na Fhearann gu h-àiridh. ‘S na Gàidheil Machairean Móra Fíor Gàidheal gun teagamh, agus thug iad cuidich an-mhor thugainn gun mhall ri linn gach aon strìgh againn annseo. Agus feumaidh leinn cuidich mhath asta ‘rithisd gun mhall. ‘S an àite mhór ann an cridhean a’ Gàidheil Eilein mar bhunaidh leinn bailtean, feirmeachd agus saoghail againn ann.
lionra-uisge-dhearg.ca
09
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Gaedhealtachd Achaidh an Iúbhair
cascoly
(Treasamh Gaedhealtachd ar Oileán Úir) Le Séan Séamus Mac a' Chruiteir (Gaeilig Thír Chonaill)
Thánaig sluagh an-mhór na Gaedheal go h-Achaidh an Iúbhair (Bhirginia) sna 1650idí ar aghaidh le linn Cogadh na Cromáil in Éireann agus in Albainn. Cha rabh iad daoine saor, bha tráillean iad fhéin, agus bha páistí iad fhéin cuid 's mó fosta. Thánaig na Gaedheil óige go h-Achaidh an Iúbhair amuigh as Mumhain, Laighean, Dún Deagh agus Gáidhealtachd an Ear cuid 's mó mar fuair na tuismitheoirí 'cu bás le linn Cogaidh Cromáil trasna na Gaedhealtachd eadar 1649 go 1658, agus leanaidh iad ar aghaidh i ndhiaidh a fhuair Cromáil bás. Ach ghabháil na Gaill daoine muigh as gach aon port 's calafort trasna na Gaedhealtachd i ndhiaidh 1653 nó 1654 ar aghaidh nuair a ghabháil Cromáil cuid 's mó na Gaedhealtachd annsin. Agus thánaig tráillean amuigh as gach aon calafort tar éis sin amháin fosta 'gus ba mór an truagh sin! Ach cha rabh iad do chur comhaireachd mhaith in éadan an ghabháil agus turas trasna na Fharraige odyphoto, Getty Images
Mór mar bha siad nas óige le linn an am sin, ach chuir iad comhaireachd an-mhaith nuair a choinnigh iad teanga dhúthchais acu 'nn. Chuaidh iad ar an ionnsaigh rúnda nuair a thosaidh iad ag cainnt Gaeilig amhain le chéile 'gus chun na Gaill fosta! Dhéan iad sin le taobh tráigh oirthear Achaidh an Iúbhair agus bhí siad an-caithréim le sin gan amhras. Chan fhuil fhios againn cén fáth fhuair iad saoirse do dhéan sin ach bha sin dochreidte gan dabht!
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Sheas iad le Gaeilig gan sos go dtí 1660 nuair a d'fhill Searlas Stiúbhart II chun coróin Sasuinn ar ais aríst, agus fhuair iad saoirse chun do chainnt Gaeilig ann fosta cuid 's mó mar thánaig eagal láidir chun ar na ceannairí Gallda futhu 'gus faoi saoirse na muinntir Gaedhealach ann. Ach, cha rabh sin an sgéal, ach chuir an eagal na Gaill saoirse maith chun na Gaedheil ann do chainnt Gaeilig agus do'n obair chun sean creideamh agu 'nn. Chuaidh sluagh Gaedheil chun go h-Iarthar Achaidh an Iúbhair do'n éalaigh amuigh as na Sasanaigh agus rinn iad sin gach aon bliadhain gan amhras. Chuaidh siad chun Gaedhealtachd Ápalaid ann gan dabht fosta. Thug na Gaedheil log-ainm Gaeilig Achaidh an Iúbhair - chun in éadan
Backyard Productions
log-ainm Gallda - Bhirginia mar chuir na Gaill an log-ainm Bhirginia chun ar ceanntar Achaidh an Iúbhair sa Bhréifne Thiar tar éis 1610 le linn Plandála n-Ulaidh. Bha na Gaedheil Bhréifne 'n-fhearg faoi sin agus d'fhill iad chun an log-ainm Gaeilig as 1641 ar aghaidh mar d'éirigh na Gaedheil amach in éadan na Gaill sa bhliadhain sin. Ach tá sgéal eile faoi log-ainm seo fosta, 'gus thánaig sin as na Gaedheil Laighean eadar 1619 go 1620 nuair a thosaidh iad éirigh amach in éadan na Gaill san Achaidh an Iúbhair ar
Sean Pavone, Getty Images
Oileán Úir. Bha tráillean iad fhéin, agus chuir siad an log-ainm ar 'Bhirginia' nuair a chonnaic siad na crainn 's na choillte mór ann. Cha rabh crann giuthas 's sprús sa Sean Ghaedhealtachd san ám sin agus cha rabh iad ann go dtí 1800idí b'fhéidir. Ach chuir na Gaedheil ainm - iúbhair nó iúr - ar an tír seo mar cha rabh ainm chrann eile 'gu 'nn. Ach bha Gaeilig an phríomh teanga eadar na Gaedheil Achaidh an Iúbhair as 1652 go 1890 ar aghaidh. Bha Gaeilig láidir annseo mar thánaig sluagh maith Gaedhealach chun go h-Achaidh an Iúbhair gan sos 's gan stad nuair a fhuair Aimearaga saoirse 's Sasuinn sa 1783. Fhuair Gaeilig ar an bóthar go bás ann tar éis Cogadh na Stáit eadar 1861 go 1865 ar aghaidh nuair rinn riaghaltas Tuaisceart ionnsaigh an-mhor in éadan gan aon teanga difril trasna h-Aimearaga Deas.
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
Fíor Sgéal faoi na Fíor Gaedheil (Cuid a Dhá) Le Géaróid Mac Maghnuis (Gaedhealg Thír Eoghain) Thánaig an ainm na Fíor Gaedheil ag seisear óglach san Arm Mór na n-Gaedheal faoi cheannas Ruaidhrí Ua Connchubhair, an Ard Rígh. Bha eadar 12,000 go 20,000 óglach aige nuair a d’ionnsaigh na Gall-Shasannaigh go h-Éireann, ach Laighean le chéad am sa 1167. Agus bha Dárna Arm Mór na n-Gaedheal ar an bealach do sheas le
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
chéile leo fosta. Bha 2,500 saighdear ‘s ridire ag na Gaill, agus d’iarr iad síochánta leis na Gaedheil annsin gan mhoill. Ach, cha rabh seisear óglach san Arm Mór sásta le sin. Agus chuaidh iad ar an ionnsaigh gan cuidiú ‘mháin. Agus chuir iad faoi dá chéad Gall go bás, ach chuaidh iad thíos annsin. Agus go tobann, chuaidh Arm Mór ar an ionnsaigh annsin nuair a d’fhoghluim iad faoi na seisear óglach ag troid ann. Bhuaidh na Gaedheil caithréim mór annsin gan mhoill, agus fhuair uimhir bheag na Gall amach as an áir annsin fosta. Fuair na Gallóglaigh an t-ainm na Fíor Gaedheil acu nuair a thánaig siad go Bail’ Átha Cliath do throid in éadan na Gaill Úr san 1169, 1171, 1172 agus eadar 1173 go 1174. Nuair a ghabhail na Gaill an Bail’ Átha Cliath, chuaidh rígh Átha Cliath go na h-Eileanan le cuidiú. Agus
12
lionra-uisge-dhearg.ca
fuair sé sin gan mhoill sa 1169 go 1170, 1171, 1172 agus 1173 go 1174. Bha sin trí nó ceathar sluagh ann, agus chuaidh iad go bhristeadh ‘s bás in éadan na Gaill Úr. Ach thánaig iad annseo ‘gus chuir iad comhaireachd dochreidte gan dabht. Thánaig na Gallóglaigh amach as nan Eileanan, Arra Gháidheal, Arainn, Cinn Tíre, A’ Charraig, Inbhir Áir agus Gall-Ghaedhealaibh. Bha ‘n armailte na Lochlannaigh acu, ach bha Gaedheil iad fhéin, agus bha Fíor Gaedheil iad fhéin go h-áiridh! Thánaig na muinntear Gaedhealach faoin ionnsaigh ró-gharbh eadar 1169 go 1315 nó 1318 annseo san Éireann go h-áiridh. Agus fuair cuidiú leo ‘s na Gallóglaigh nó na Fíor Gaedheil a rabh sgríobh na Mannaigh Naomhtha. Bha sgrios-chinneadh san aimsear sin gan dabht, agus bha pleananna ‘g na Gaill do chur gach aon Gaedheal go bás san Éireann; ach cha rabh iad anonn do sin a dhéanamh mar fhuair na taoisigh Gaedhealach cuidiú mór as na Gallóglaigh. Agus thánaig iad annseo san uimhreachanna nas mhór ina dhiaidh 1259 agus 1270, nuair a bhuaidh iad caithréanna móra ‘n éadan na Gaill sa Chonnacht. Sgríobh Raibeart Brús agus do chlann aige ‘n t-ainm Rígh Fíor Gaedheil le linn Cogaidh na Saoirse ‘s 1306. Agus thug na Gaedheil Ulaidh, na Gaedheil Laighean, na Gaedheil Mhidhe, na Gaedheil Mhannain agus na Gaedheil Chonnacht tacaigheachd chuige. Agus chuir iad an t-ainm Rígh Fíor Gaedheil ag Raibeart agus ag Éamonn do dheartháir nuair a thánaig é go h-Éireann san 1315. Agus bha beirt fear leis an t-ainm Fíor Gaedheil san aimsear sin! Thánaig sluaighte móra ‘mach as Albainn go h-Éireann faoi cheannas deartháireanna Raibeart lionra-uisge-dhearg.ca
13
sa 1306, 1307 agus 1315 go 1318 agus faoi cheannas é fhéin eadar 1316 go 1317, 1319 go 1322 agus 1328 go 1329 mar bha fhios aige bha sé Rígh na Gaedheil, agus sgríobh na Mannaigh Naomhtha a bha Rígh Fíor Gaedheil a rabh Raibeart agus Eamonn fosta. Nuair a thánaig Eamonn Brus go h-Éireann sa 1315, chuir sé stad chun an sgrios-chinneadh in aghaidh na Gaedheal annseo. Agus le ‘n t-am a chuaidh sé thíos sa chath ar 14adh Deireadh Fóghmhair 1318, chuir é spiorad úr chun na Gaedheil ar ais aríst, agus thosaidh an Athbheochán na Gaedheal amach annsin eadar 1315 go 1534, nuair a chuaidh na Gaedheil agus na Fíor Gaedheil ar an ionnsaigh in aghaidh na Gaill, agus ghlac iad cuid mór na h-Éireann agus na h-Albainn agus Mhannain amach as na Gaill le linn an aimsear sin. Ach thosaidh Cogaidh na Comhaireachd amach as 1475 nuair a chuaidh rígh Gall na h-Albainn go cogadh in aghaidh Ríoghachd nan Eilein. Agus bha céad chogadh eadar 1475 go 1493. Ach thug na Fíor Gaedheil cuidiú go ‘n Ríoghachd, agus go muinntear Gaedheal Éireann fosta. Thánaig an cogaidh seo go h-Éireann, san ar Laighean sa bliadhan 1480 ar aghaidh. Ach d’éirigh na Fíor Gaedheil amach in aghaidh seo gan mhoill fosta. Thosaidh na Mannaigh Naomhtha ‘n t-ainm na Fíor Gaedheil acu le thaobh na Gallóglaigh, agus na taoisigh ‘cur comhaireachd in aghaidh na Gaill, mar sgríobh iad stair na Gaedheil thíos agus chuir iad bárdachd agus seannchus san leabhair fosta. Chuir iad beó úr chun seannchus san aimsear gharbh fola sin. Thosaidh duine Gaedhealach eile do rinn turas go h-Eóraip ag lorg le cuidiú ‘n aghaidh na Gaill ó 1529 agus 1534 ar aghaidh. Ach cha fhuair iad cuidiú mór annsin. Agus fuair iad an t-ainm na Fíor Gaedheil 14
lionra-uisge-dhearg.ca
orthu fosta. Agus lean iad ar aghaidh leis an obair acu go dtí Cogaidh Dheas Mumhain (1568 go 1589) agus Cogadh na Trí Aoidh (1592 go 1606). Chuaidh na Fíor Gaedheil – na Gallóglaigh, na Mannaigh Naomhtha, na Fíor Taoisigh Gaedhealach agus na Gaedheil trasna na dtonnta — chun an strígh do shábháil an Ghaedhealtachd. Agus dhéan iad obair dochreidte gan dabht, ina dhiaidh Teitheadh na dTaoisigh (1607 go 1608) agus Cogaidh nan Eilein (1614 go 1616 agus 1625 go 1626) agus chuaidh iad ar aghaidh leis an strígh ina dhiaidh gach aon sgrios ‘s bristeadh. Ina dhiaidh 1607, sgríobh na Mannaigh Naomhtha faoi na Fíor Gaedheil trasna na dtonnta, mar bha sluaighte móra muinntear Gaedhealach sa Spáinn, san Fhrainng agus san Flonndrais fosta. D’fhill na Ceithre Maighstire go h-Ulaidh agus Connacht san rúnnda do shábháil cultar na n-Gaedheal eadar 1626 go 1632. Agus sgríobh iad gach aon rudannaí a chuala s’ d’fhoghluim iad thíos ar an paipear do shábháil iad – seannchus, stair, sgéalta faoi gach aon rud, eólas — mar bha creid ‘s eagal orthu bha muid ar an bealach go bás go brách ar fad mar bha sgrios-chinneadh úr amach le na Gaill, agus bha díbeartha nas móra na daoin’ annsin, agus chuir na daoine comhaireachd in aghaidh iad fosta. Chonnaic na Ceithre Maighstire talamh sgriosta ‘s báis. D’fhill iad go Lóbháin san Fhlonndrais sa 1632, agus chuir iad gach aon rudannaí a fhuair iad chun cló gan mhoill. Thosaidh na Mannaigh Naomhtha san Cholaisde Naomh Antaine san Lóbháin rudannaí go cló Sgríobhadh Gaedhealach ó 1609 nó 1618 b’fhéidir. Agus leanaidh iad ar aghaidh leis sin go dtí inndiu. D’fhill eadar 300 go 400 Fíor Gaedheal chun abhaile ar 6adh Iúil 1642 do thug cuidiú ‘s tacaigheachd go na Fíor Gaedheil abhaile le linn Cogaidh na Trí Rioghachtuibh (1638 nó 1641 go 1663) agus dhubhairt daoine bha na Fíor Gaedheil iad fhéin fosta mar thánaig iad chun abhaile le linn cogadh mór. Agus bhuaidh na Gaedheil caithréanna móra eadar 1642 go 1651 mar sin amháin. Agus thosaidh na Sgoileanna Sgairte ‘mach san aimsear seo (1649 go 1653) ar aghaidh agus bha na muinnteoirí úr agus na Mannaigh Naomhtha ‘muinneadh daoine óige ‘nn. Bha iad eadar na Fíor Gaedheil fosta. Agus le linn Cogadh na Gaedheal (1652 go 1687) fuair na Tóraighe (saighdeara treall-chogadh) an t-ainm na Fíor Gaedheil leo fosta. Agus bha sin an sgéal le linn lionra-uisge-dhearg.ca
15
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Cogadh na Dhá Rígh (1688 go 1692 in Éirinn agus 1689 gu 1694 in Albainn) leis Airm na Gaedheal agus leis na Rapairí (saighdeara treall-chogadh úir) nuair a chuaidh iad leis an strígh eadar 1691 go 1776, agus leis na Catharnaich (1649 go 1788). D’éirigh na Fíor Gaedheil amach aríst le linn Cogaidh eile na Séamasaich (1688 go 1760) agus bha iad na Mannaigh Naomhtha, na Géanna Fiadhana / Saighdeara Gaedhealach san Eóraip, na Muinnteoiri Sgoileanna Sgairte, na Báird, na Sagairteanna Caitligeach ‘s Easbuigeach agus na Rapairí / Catharnaich fosta, ‘gus chuaidh iad ar aghaidh gan sos ‘s gan stad agus an aghaidh na tighearnaí talamh Gallda fosta. D'fhill iad chun abhaile san 1709 go 1712, 1715 go 1721, 1719 go 1726, 1745 go 1746, 1746 go 1788 agus ar aghaidh. Thug iad gach aon rud acu do shábháil na Gaedheil agus an Ghaedhealtachd, agus do bhuaidh fíor saoirse 'g na Gaedheal agus a' Ghaedhealtachd fosta.
16
lionra-uisge-dhearg.ca
BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Na h-Albannaich Aonaichde (Cuid a Dhà) Le Iain Mòr MacBheathain (Gàilig Ros an Ear) Bha móran siùil aig na daoine orson an gluaisceart so orson cùig bliadhain air aghaidh. Dh' iarr aid fìor saorsa aca, 'gus dh' iarr aid Poblachd na h-Albainn do thig ri chèile san Poblachd Mòr nan Gàidheal ri chèile leis Poblachd na h-Èireann gun mhall cuideachd. Chuir Seòras Mac Gille-Mhaol Machaire an gluaisceart air an t-slighe comann nas rùnnda. Agus rinn e pleannan orson Cogadh ùr Saorsa. Dheun e sin mar cha robh rudan 'obair leis obair sìochainnt a-nis. Chuir Seòras agus na Fìor Gàidheil eile naidheachdan 's pàipearan Poblachdach a-mach thairs na tìre. Bhunaidh aid
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
nasgan ùr leis na h-Èireannaich Aonaichde gun mhall cuideachd. Dheun aid sin mar dh' iarr aid do thig thoir ri chèile orson cogadh ùr nan saorsa. Ri linn 1796 agus 1797 bha na pleanan mìleata 'obair an-mhath. Bha na Fìor Gàidheil 'obair agus 'traenail thairs na tìre, 'gus bha neart an-mhor aca tuath as Glasachu. Thàinig sluaghan mhòr na Fìor Gàidheil Èireann gu h-Albainn as deidh a fhuair aid bhrist' ann an 1798. Dheun aid sin do'n ealaich a-muigh as nan Gaill. Bha creid aig Séamus Ó Riada a thàinig 400 ceannard Fìor Gàidheal a-mach as Èireann chun gu h-Albainn annsein.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis Na Gàidheil Poblachdach: 'S charaidean mòr na Gàidheil Albainn 's Èirinn, Bha 'n aisling aca 'mhàin, 'S fuath mòr na Gall-Shasannaich chugainn, Agus a cuiridh aid leinn shìos gun mhall. A-dubhairt nan ollaimh 's na bàrdan gu bràch, Thàinig na Gàidheil Albainn 's Èirinn duin' a-mhàin ri chèile.
lionra-uisge-dhearg.ca
19
SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO
Pòg bho duine gun fheusag
Pacis avo donius cinos vensacos
mar lite gun salann.
ambiare littion cinos salanom.
(Gàilig Leòdhais)
(Gallaic)
Tá ceol ag an Domhan dóibh siúd a éisteann. (Gaedhilge Chonnacht Thuaidh) Sta ceclom oncus indo Dumnom doanti sindos indo atedoista. (Gallaic)
Is geal gach nuadh agus is searbh gach gnáth. (Gaedhlig Inis Eoghain) Esti gelos cacos nouvos oncus esti servos cacos gnatos. (Gallaic)
Is gaire cabhair Dé ná an doras.
Esti gersia comberos Divos
(Gaeilig an Mhidhe)
indesti indo dorestus. (Gallaic)
Ar Mhuin na Muice.
Are monis indo moccus.
(Gaedhilig Ómeith)
(Gallaic)
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis 20
lionra-uisge-dhearg.ca
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - An Gearran 01 - Imbolg - Féill Bríghde 09 - Gaelach Úr 10 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich 14 - Là Naomh Bhaileintin 19 - Là Lughaidh Ua Raghallaigh 24 - Gaelach Lán
Di-Domhnaich Tùrnais Rachaidh mhaid gu coille roimh an latha seo. Déanamh mhaid sin mar feumaidh mhaid do chruinnimh nam meuran-chraoibhe le latha seo. Nuair a dhéan oirnn sin, rachaidh mhaid gu h-Aifreann a-steach san Eaglais áite. Tha nam meuran-chraoibhe cuid mhor na h-Aifreann air latha seo gun teagamh. Cuiridh na Sagairt am Beannachdan Naomhtha 's Dhia Mhor. Bithidh nam meuran-chraoibhe beannachd as dheidh sin, agus thoir ead chun dachaigh mar
Ath Mhìos - Am Màrt 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith 10 - Gaelach Úr - Ciad Latha Ramadáin 17 - Féill Pàdraig 19 - Co-Fhad-Thràth an Earraimh 23 - Purim 25 - Gaelach Lán
sin amháin.
Di-hAoine na Ceusta Tha latha seo 'n-naomhtha san áite Gáidhealachd. Cha bithidh daoine 'obair air latha seo. Shiubhail Mac Dhé gu bás le lámhan Róimhnich air latha seo
Ath Làrna Mhìos - An Giblean
cuideachd. Rachaidh daoine gu h-Aifreann 's Seirbheis Creideamh eile
01 - Dé Luain na Cásga - Féile Ceallach 08 - Gaelach Úr 11 - Féile Áed 15 - Féile Ruadhán 18 - Féile Maol Íosa 24 - Gaelach Lán
cuideachd. Fanaidh daoin' eile sa dachaigh le do clainn agu 'gus tha sin latha
22
mór le daoine na Críosda.
lionra-uisge-dhearg.ca
Di-Domhnaich na Càisge Tha latha 'n-mhor le daoine na Críosda. Dh'éirich Críosd shuas a-muigh as am Marbh air latha seo 'gus chaidh e gu Flaitheas annsein cuideachd. 'S latha mór le Fíor Gáidheil cuideachd, mar bhuaidh Briain Bóraimh an Cath Chluain Tarbh air latha seo sa 1014 nuair a bhristeamh e na Lochlannaich a-muigh as Éireann agus cuid mhor nan Gáidhealtachd mar bh' Ard-Rígh nan Gáidheal e fhé.
Di-Luain na Càisge Tha latha mór eile le daoine na Críosda, 'ch le daoine Gáidhealach na Críosda gu h-áiridh. Dh'éirich Críosd shuas a-muigh as am marbh an latha roimhe. Tha sin latha mór na Fíor Gáidheil mar thosaidh an Éirigh A-mach na Cáisge sa 1916 sa Bail' Átha Cliath. Rugamh Poblachd na h-Éireann air an latha seo cuideachd mar sin.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
lionra-uisge-dhearg.ca
23
nn. 1994. Jones, O'Riain, Fla le Seòras , c li e a G to Lazy Way 113, 119, 160 f., 1994, p. y C a lf o L Y
LORG FOCAL Ainm Àite AN TIBÉID AN LIOBÁIN AN PHALAISTÍN MINNEASÓTA CHALGHARAIDH
Biadh CEANNDUBH BRÙDHEARG CROMAN CEARC POCAIRE GAOTH BALBH DHUBH
Ainmhidhean ANRAITH OIR UBHALL CÁS DHEARG UAINFHEOIL MUCFHEOIL
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA SIONNACH NAN CRAOBH Dealbh Le Chris Garnache, Getty Images
FIADH EACH MHÓR Dealbh Le Harry Collins, Getty Images
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
FIADH SHEARRACH Dealbh Le Enlightening_Images, Pixabay
CAPALL GUN EARBALL
lionra-uisge-dhearg.ca
25
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH
(I) Fhuair sinn sgeul an diugh bha bochd Gun deach Dòmhnall a chuir fo ‘n phloc Dh’fhàg siod do chàirdean fo sprochd ‘S do dhachaidh bhochd fo dhòrainn.
CUMHA DO DHÒMHNAILL MACFHIONGHAIN Le Nìall Mòr Mhìcheil Nìll ‘ic Iain Mhóir Mac Nìll (Gàilig Cheap Breatuinn)
Hò air ill a bha hò Hò air ill a bha hò Éiribh ‘illean ‘s òg i ò Mo chridhe trom ‘s cha neònach. (II) Cha n-urrainn dhomhs’ an diugh dhol ann Bhon a tha ‘ad sileadh dheòir
Sgrìobh Nìall Mòr Mhìcheil Nìll ‘ic Iain Mhóir an
Fechaidh mi le cridhe fann
òran so sa chuimhneachan Dòmhnall mac
Ri rann a chur an òrdan.
Ruairidh Lùsaidh Mac Fhionghain nuair a dh’fhoghluim e droch-naidheachd mu’n fhuair
Hò air ill a bha hò
Dòmhnall mac Ruairidh Lùsaidh bàis ‘sabaid sa
Hò air ill a bha hò
Fhrainng ri linn Dàrna Cogadh na Dhà Ghall.
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
Bha e sin san àm gèarr nuair a shroich
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
Dòmhnall mac Ruairidh Lùsaidh sa Fhrainng eadar 1944 no 1945 b’fheudar. Bha stòras
(III)
mhath aig Dòmhnall mac Ruairidh nuair a bha
Tha do phàrantan `ad dhéidh
e beò air Ceap Breatuinn, air Gàidhealtachd
Gun a h-aon aca glé threun
Ùir.
Cha n-eil leigheas air an creuchd `S annad fhéin bha an dòlas.
(Fonn) Hò air ill a bha hò
Hò air ill a bha hò
Hò air ill a bha hò
Hò air ill a bha hò
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
lionra-uisge-dhearg.ca
27
(IV)
Hò air ill a bha hò
Chaidh an sgaradh tric air thùs
Hò air ill a bha hò
‘S goirt a’ lot tha ‘seo as ùr
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
Nach fhaic ‘ad gu bràch do ghnùis
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
No ‘n ùir a chaidh ‘gad chomhdach. (VIII) Hò air ill a bha hò
Cha bhiodh do chridhe dhaibh am foill
Hò air ill a bha hò
Chleachd thu carrantas le loinn
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
Théid iomadh ùrnaigh dha na neòil
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
do chaoimhneas thoirt dhut sòlas.
(V)
Hò air ill a bha hò
‘S i ‘r n-ùrnaigh ri Rìgh nam Feart
Hò air ill a bha hò
Gu faigh iad gràsan ‘s neart
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
‘S suarach an ùine ri teachd
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
Gun téid ‘ad dhachaidh. (IX) Hò air ill a bha hò
‘S bochd nach robh mo theanga geur
Hò air ill a bha hò
Mar na bàird a bha romham an dé
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
Mholainn-sa do chliù ‘s do bheus
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
‘S an spéis thug mi dha ‘n òigear.
(VI)
Hò air ill a bha hò
Choisinn thu iomadh clù
Hò air ill a bha hò
Thuit thu ann an airm a’ Righ
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
‘S iomadh òigear tha ri d’thaobh
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
Air raointean na Roinn Eòrpa. (X) Hò air ill a bha hò
Bho nach fhaic sinn thu air thalamh
Hò air ill a bha hò
Guidheamaid tròcair dha t’anam
Éiribh `illean `s òg i ò
Nuair a bhios ar cruadal seachad
Mo chridhe trom `s cha neònach.
Tachraidh sinn ri Dòmhnall.
(VII)
Hò air ill a bha hò
Cha chuir mise teud air ghleus
Hò air ill a bha hò
A sheinneas dhomh do chliù `s do bheus
Éiribh ‘illean ‘s òg i ò
`S iomadh fear a bha `n éis
Mo chridhe trom ‘s cha neònach.
A dh’fhairich feum do thròcair.
28
lionra-uisge-dhearg.ca
South_agency, Getty Images
Ealain na Cogadh Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) 'S cogadh fola 'gus gortú sin, 'S féidir sin daoine go h-athraigh go bráth ar fad, 'S scuaba péinte na gunnaithe, 'S piléar na péint, 'S cúlra na láthair chatha 'gus 's cuirp na mór-shaothar, Ach 's uaigneach agus osréalach rud ann, 'S sin annseo 'stigh obair ealaine Bhan Gogh, 'S sin amharc spléacadh na goilliúnach súil, An aontas le chéile na bráithreachas, Gluaisceart aontaithe trasna tíre i gcoinne le chéile, Istigh san aimsear fichead (20ú) céad, Mar 's cogadh 's smaoineach teibí, 'S iad go maith sa bhuille scuaba na Picassó.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
SLIABH NA MBAN Le Brian Ó Cianaigh (Gaeilig Óméith) (I) Ó, tá mé liom féin ar an tráigh go fóill, Liom féin i measg an t-sluagh; 'S aoibhinn an áit, ach mo léan is mo chreach, Chan 'uil annseo atá mo chroidhe inndiu. Chan 'uil oidhche ná lá ó d’fhág mé mo ghrádh Nach mbím faoi thuirse is brón, 'S smaoiním go deo ar an spéirbhean óg. Ins an ghleanntán ag Sliabh na mBan. (II) Ba deise a súil ná an réalt san oidhche 'S bhí a gruag chomh buidhe le h-ór, Bhí a h-aghaidh chomh deas le bláth an róis, Ach, faraor, gan mé le mo stór. Ach tá n-éaltaidh dubha ag cruinniúgh go tiubh, ‘Gus ag méadú ar sliabh agus gleann, Is sílim in mo chroidhe nach mbím feasta choidhche Le mo stóirín ar Shliabh na mBan. (III) Is brónach an saoghal in gach áit a mbím Ó d’fhág mé mo thír bhocht féin, 'S is tír bhocht í óir tá an glas ina luidhe ‘Gus a saoirse go fóill i gcéin. Ach tiocaidh an lá, le lúcháir is ádh, Má tá suaimhneas domh i n-dán, A scabfar an ceo is beidh mé go deo Le mo stóirín ar Shliabh na mBan.
30
lionra-uisge-dhearg.ca
CREIDEAMH & SPIORADALACHD CÁ RABH NA SASANNAIGH SAN AIMSEAR PHÁDRUIG? Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe) Cá rabh na Sasannaigh san Aimsear Phádruig? Tá sé ceist maith, ach tá creid agam cha rabh siad sa Bhreatainn le linn Saoghal Phádruig agus le linn Aimsear Phádruig fosda. Tá creid agam sin mar char sgríobh é futhu 'gus tá sé 'n tábhachtach mar char tháinig iad - na Sasannaigh - go Breatainn go dtí bliadhna 449 IC nuair a fuair iad an spreagadh as Ard Rígh na Breatainne mar d'iarr é 'gus na daoine uasal aige do chur stad agus do chur deireadh chun an cogaidh orthu le lámha na Cruithnigh agus na Gaedheil. Chonnaic iad ar na Sasannaigh saighdeara saoirse le linn céad bliadhanta a rabh iad sa Bhreatainn mar chuaidh iad an aghaidh na Ceiltigh agus rinn iad rudaí deacair le na Ceiltigh nuair a chuaidh iad ar an ionnsaigh an aghaidh na Breatannaigh. Ach ba sé sa bhliadhna 449 IC ar aghaidh. Cha rabh sé bliadhna nó n-Aimsear Phádruig mar tá creid agam ba sin eadar 367 IC go 430 IC b'fhéidir. Má ba Pádruig beo le linn 450idí agus na 460idí, ba sé 'sgríobh faoi sgrios gharbh an aghaidh na muinntir Breatainne gan dabht mar ba iad daoine le chéile leis fhéin. Ach cha rabh sé 'sgríobh faoi sin mar tá creid agam cha rabh sé beo le linn Céad Cogaidh na Sasannaigh an aghaidh na Breatannaigh. Char sgríobh é focail nó fógra 'n aghaidh na Sasannaigh agus tá creid agam char dhéan é sin mar cha rabh iad sa Bhreatainn le linn an saoghal aige. Rinn na Sasannaigh rudaí deacair agus ró-gharbh an aghaidh na Breatannaigh! Ba nó tá sin fíor gun daobht, ach má a chuaidh iad ann le lionra-uisge-dhearg.ca
31
linn Aimsear Phádruig tá creid agam ba é 'sgríobh faoi sin mar ba eagal aige faoi do chlann agus teaghlaigh aige 'nn sa Bhreatainn faoin ionnsaigh ró-gharbh na Sasannaigh. Mar shampla: amharc chun an áir le lámha Coroticus nuair a ghlac é céadan nó mílte daoine Gaedhealach - muinntir Phádruig chun Críosd - go báis agus go sglabhaíochd nuair a rinn é 'gus na saighdeara aige ruaig go h-Oileán Mhannain agus go h-Inis Fáil agus go Dháil Riada fosda. Chuaidh Pádruig ar an cos chogadh an aghaidh Coroticus ina dhiaidh sin mar sin amháin, agus char dhubhairt é h-aon focal faoi na Sasannaigh! Sgríobh é faoi na bhFranncaigh agus faoi na Gearmánaigh sa Ghaill agus chuir sé Coroticus in aice leotha sa sgríobhadh é gach fógra a rinn é do bhuaidh na daoine aige 'mach as sglabhaíochd agus do fhill iad chun abhaile gan mhoill fosda. Anois, tá creid agam cha rabh Phádruig sgríobh faoi na Sasannaigh mar cha rabh iad sa Bhreatainn ann. Agus cha rabh eagal aige faoi do chlann aige sa Bhreatainn mar cén fáth cha rabh sé 'sgríobh futhu 'nnsin? Nuair a chuir sé troid fhada mór an aghaidh Coroticus rinn é fógógraithe 'n aghaidh na bhFranncaigh, na Gearmánaigh, na Cruithnigh (na Cruithnigh gan Críosd) agus daoin' eile gan Críosd fosda. Tá creid agam a dhéan é sin mar d'iarr sé do chur mórán eagal chun Coroticus, agus chun saighdeara Coroticus go h-áiridhe! Agus dhéan é sin nuair a fuair sé Coroticus a dhíbeart amuigh as an Eaglais Críosdaidh! Chuaidh Pádruig ar an cos chogadh an aghaidh Coroticus le linn san aimsear sin fosda gan daobht, agus chuaidh é sin le h-aghaidh bliadhanda fhada fosda. Agus cá bhuil na Sasannaigh san Aimsear Phádruig? Tá creid agam cha rabh siad ann le linn Aimsear Phádruig mar cha rabh sé 'sgríobh futhu 'gus cha rabh daoin' eile 'sgríobh futhu san aimsear seo fosda.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
32
lionra-uisge-dhearg.ca
AN FÍOCH FHADA:
PÁDRUIG AGUS COROTICUS / CERETIC GULETIC Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe) Chuaidh Naomh Pádruig chun cogadh an aghaidh Coroticus (óglach taoiseach na Breatannaigh) nuair a rinn Coroticus an ionnsaigh fíochmhar agus fhola 'n aghaidh muinntear Criosdaidh annseo faoi n-Uladh nó 'n Midhe nó Laighean b'fhéidir. Chuir sé sluagh mór na daoine go bás, agus ghabháil é sluagh mór eile na daoine Criosdaidh amuigh as an tíre chun sglabhachd sa Bhreatainn nó 'n Ghaill b'fhéidir. Fuair rudaí nas dheacair agus nas fhuatha nuair a thánaig daoin' muinntear Phádruig chun an sluagh Coroticus do cheannaigh na daoine faoi ghabhála chun saoirse 'gus chun abhaile 'rísd. Thosaidh Coroticus agus na saighdeara aige 'gáire 'n aghaidh an obair agus airgid Phádruig, agus ba fhearg an mhor ag Pádruig nuair a d'fhoghluim é faoi sin! Sgríobh sé litir fhada 'n aghaidh Coroticus, agus an aghaidh na saighdeara Coroticus. Agus chuaidh Pádruig thuas agus thíos tráigh na Bhreatainn ag cuir orduigh coinnealbháigh an aghaidh Coroticus, agus ba caithréim é leis sin nuair a chuir sé Coroticus agus na saighdeara aige 'muigh as Eaglais Críosdaidh go brách ar fad. Ba Pádruig an láidir agus an mhór an aghaidh sglabhachd gan daobht, agus thánaig fearg nas móir' air nuair a rinn Coroticus an ionnsaigh an aghaidh muinntear Criosdaidh nuadh in Éirinn. Sgríobh
Gino Castillo, Unsplash
lionra-uisge-dhearg.ca
33
Pádruig an Litir Epistola 'n aghaidh Coroticus agus na Saighdeara Coroticus le chéile; agus chruinnigh sé cabhlach mór agus fhuair sé sluagh láidir na h-óglaigh móra leis fhéin, agus sheol iad thuas agus thíos le thaobh an iar thráigh na Breatainn. Ba n-Easbug mór a Phádruig, agus chuaidh sé chun gach aon Eaglais, gach aon Mainnistir, gach aon Seapall, agus gach aon Muinntear Criosdaidh ann, agus rinn sé Fógógraithe Fíochmhar an-mhór an aghaidh Coroticus agus an aghaidh sglabhachd fosda. Chuir sé eagal an-mhor eadar na chairdean Coroticus agus an aghaidh clainn saighdeara Coroticus fosda gan daobht. Thosaidh Pádruig do shiubhail isteach nó 'stigh na h-eaglasaithe le linn an Aifrinn Naomhtha, 'gus dhéan sé fógógra fhada 'n aghaidh Coroticus, agus an aghaidh
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
na daoine 'cur cuidiúgh chuige 'gus chuir na saighdeara 'gus na chairdean Coroticus faoi choinnealbháigh amuigh as Eaglais Criosdaidh go brách ar fad gan mhoill! D'fhoghluim Pádruig faoi na daoine 'fuair ghabháil le lámha Coroticus, agus rinn sé obair fada mór do fhaigh iad chun saoirse ar ais, ach cha robh sé caithréim leis sin. Cha robh sé stad d' obair chun saoirse le h-aghaidh agus
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
fá choinne na daoine faoi ghabháil sa sghlabachd aige, 'gus rinn sé cainnteanna fhada 's fíochmhar an aghaidh Coroticus gach am gan mhoill, agus rinn sé 'gus an cabhlach aige ruaigeanna le thaobh tráigh na Breatainne mar d'iarr sé 's iad do thabhair saoirse chun daoine faoi ghabháil sa sglabhachd ann, agus thosaidh daoine gan Críosd do'n iompaidh (iompaigh) an aghaidh Coroticus mar sin fosda.
Chuaidh an obair le Pádruig do bhriseadh sglabhachd trasan an Ghaedhealtachd agus trasan Breatainn agus An Ghaill ar aghaidh leis fhéin faoi cúig 's a fhichead bliadhna (25) gan daobht! Ba sé sin obair dochreidte 'gus rinn sé shábháil céadan agus mílte
34
lionra-uisge-dhearg.ca
daoine 'muigh as sglabhachd fosda gun daobht. Chaill na sglabhadóirí daoine, chaill siad airgid agus chaill siad neart nuair a thánaig Pádruig chun an áit' agu, 'gus thug sé saoirse chun na daoine 'gus ba sé 'cainnt an aghaidh sglabhachd fosda. Mar shampla, chuir Pádruig an dligheanna 'n aghaidh sglabhachd istigh na Féineachas, agus ba muid an chéad dhaoine na domhan do chur dligheanna 'n aghaidh sglabhachd. Chuir sé deireadh chun sglabhachd i n-gach aon áite a thánaig sé 'gus na sluaight' aige fosda, 'gus tá sin dochreidte chan fhuil daoine 'cainnt faoi sin inndiu! Rinn agus sgríobh Pádruig cóipleabhair na Litir Epistola, 'gus chuir sé 'n Litir Epistola sa Laidin fosda mar d'iarr sé do chur fíor-fhocal agus an fíor-sgéal amach faoi Coroticus agus do choinnidh sé 'muigh as eaglais eile trasan Eorap, agus trasan Domhan Críosd fosda. Agus ba sé ana caithréim leis sin. Rinn Pádruig tursan go Ghaill fosda, 'gus dhéan sé sin mar d'iarr sé do chur deireadh chun sglabhachd ann fosda.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
'S Litir Epistola 'n suimiúil mar 's foghluim muid sgéal nas móire faoi Pádruig é fhéin ann. Agus 's foghluim muid ba sé h-ionntach láidir 's fíochmhar an aghaidh sglabhachd agus an aghaidh an dhíoghal na daoine fosda. Chuaidh an Litir Epistola trasan Eorap agus trasan impireachd an Róimh fosda mar chuir Pádruig an obair do dhéan sin. Tá creid daoine ba Ceretic Guletic an ainm Breatannais ag Coroticus, agus tá creid agam tá sin ceart b'fhéidir. 'S iarraidh liom do dhéan obair eile 'gus lorgaidh eile 'steach chun sin. Ach chan fhuil fhios agam leis ceart neart anois.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Chan fhuil fhios againne dé 'n sgéal deireannadh / deireannach faoi Coroticus, mar fuair sé chaill sa stair nuair a thosaidh Pádruig an cogadh an aghaidh air. Agus nuair a chuaidh Pádruig ar an slighe 'n aghaidh sglabhachd leis míle saighdear aige. Chuir na daoin' airgid díoghladóirí sglabhaithe Coroticus go bás b'fhéidir, agus dhéan iad sin annseo mar thosaidh sé fíoch fhada móra 'n aghaidh Easbog láidir b'fhéidir, agus chiall iad airgid nas móire mar sin fosda? B'fhéidir, ach chan bheidh fhios againne 'n fhíor sgéal faoi saoghal eile Coroticus amach an fíoch fhada eadar é fhéin agus Pádruig.
36
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
LÚIREACH PHADRUIG (Gàilig Ros an Ear) Crìosd leom, Crìosd romham, Crìosd air mo chul, Crìosd annam, Crìosd fodham, Crìosd os mo chionn, Crìosd air mo dheis, Crìosd air mo chlè. Crìosd im' luidh, Crìosd im' shuidh, Crìosd im' éirigh dom. Crìosd im croidh gach duine a smaoineann orm Crìosd im beul gach duine a labhaireann leom, Crìosd san shúil gach dhuine a fheuchann orm, Crìosd san chluais gach dhuine a chloiseann mi.
lionra-uisge-dhearg.ca
37
Taig air làrach-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Is mairg don té a chuireann a chroí sa tsaol. (Sean Fhocail)