LUD
Deasaċaḋ 02 An Gearran 2022
Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg
Imbolc ⁊ Féille Briġde Dualċas nam Bratóg Briġde
Iṫ am Beairteaċ Leis am bile cuir a maċ le Liaṫ Gasan
Sgeul na h-Eaċdraiḋ Foirġeall an-aġaiḋ Tràilleaċd
DEASAĊAḊ 02
Dè a Steaċ Air Cuibhrinn Dualchas nam Bratóg Brighde, Imbolc ⁊ Féille Brighde
18 1856: Cogadh Oileán Dobhair-Chú Naidheachd agus mìosachan úr às a Gleann Uisge Dhearg
Cúpla Focla
31
Fiadh Earball Bán, Séideanadair Sneachda, agus Galar Dúitseach leamhán
Sgeul na h-Eachdraidh
36
Foirgheall an-aghaidh Tràilleachd (Seachdamh Mìos 1849)
Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 07 Nuaiḋeaċd Ionadail 16 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 20 Nuaiḋeaċd na Cruinne 29 Fòram Coiṁearsnaċd 32 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd
LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE
Ba ḃreaġ liom an eolas faoi na madaiḋ ḟiaḋain amuiġ sa ċeanntar Minneasóta. Ḃí sin an-ṁaiṫ do ḟoġluim faoi na h-ainṁiṫe fiaḋain ann fosta. Ḃa na Mac Tíre 'nnseo 'n Éireann roiṁe go 1786, agus ḟuair Mac Tíre deireannaċ báis in Albainn sa 1743. Ċuir na Gaill dliġe cuid mór in éadan acu mar ḃ' eagal anṁor orṫu mar ḃa siad ainṁiṫe fiaḋain agus tá sin an sgéal leis na Gaill indiu fosta. Ċa raḃ na Madaḋ Allaiḋ annseo, aċ ḃa sin deas agus suimiúil do léaṁ fuṫu 'nn sa Ċeanada 's sa Ṁinneasóta fosta. Tá Madaḋ Ruaḋ nó Sionnaċ annseo 'n Éireann 's Albainn indiu, 'gus ḃuaiḋ siad annseo 'n éadan gaċ feaċtas do ċur iad go báis annseo go bráċ ar fad, agus tá sin go maiṫ liom-sa mar beaḋ an Ġaeḋealtaċd áit uaḃasaċ gan na Madaḋ Ruaḋ. 'S mór an truaġ sin ċan ḟuil na Mac Tíre 'nnseo 'ndiu mar beaḋ na Fiaḋ faoi smaċt ceannas ceart leo. Aċ beaḋ siad ar ais aríst go na Gaeḋealtaċd le cuidiú Dé. 'S maiṫ liom agus 's breaġ liom an eolais fuṫu 's an Gaeḋeal Ṁinneasóta liḃ. Beaḋ mé sásta do léaṁ gaċ sgéal 's artagal le láṁa Treaḃair Ó h-Airtnéada 'ríst.
Séan Uinseann Ó Colla Dún Luġaiḋ Tír Ċonaill.
Nuaċd Uaḃasaċ faoi na Prátaí
NÒTA ḊEASAIĊE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
Dé ḃliaḋna oirnn a ċairdean? Ċa roḃ Am Faoilleaċ leig sinn ṡìos. So h-uine na Mac-Tìre; nuair biṫiḋ an laiṫean fada ḟaṫast, íseal na connaḋ, agus na Madaḋ-Allaiḋ 'siuḃal air an raṫaidean so sa Gleann Uisge Ḋearg. Is fearr gu cùmaiḋ d' an t-solas a ċaraidean, ged a duḃairt daoine sgéal uaṁasaċ mu'n Aisling Ní Ṁurċaḋa ċugainn. Biṫiḋ na Mac-Tìre sealg ḟaṫast anns an laṫa. 'M mìos so, ḃiṫiḋ seallaḋ againn nam Mac-Tìre na saoġal beò 'us gu maṫ. Agus iṫiḋ do ḃeaṫa mar biṫiḋ sinn uile. Aċ feumaiḋ sinn do'n ionnsaiċ, leis nam ḃuannaċd gu Ḃrìġde, 'gus na h-Urraċaṁ Mór uile, sin àr gu na leas de nìl duine. Agus ṫa na Gàeḋeal fìos maṫ do ṡoin. Ṫa ḟios agu nam Mac-Tìre 'gus ċan eil daonnaċd lorg urramaċ airson a ċéile, ċa biṫiḋ no ċan eil sìṫ ann.
Fuair mo ċriḋe ḃriste nuair a léaṁ 's d'ḟoġluim mé ḟéin faoi na feirmeoirí ḃoċd air Eilean Naoṁ Eóin. 'S amadánnu mór riaġaltas Ċeanada gan daḃt! Agus 's cácLe dòċas uile, biṫiḋ an t-sneaċd till gu na talaṁ r' ìotaċ a riṫist, ḋaoin' iad ḟéin fosta! 'S clann fàsaiḋ na planntasan làidir suas ċuig an Grian, agus biṫiḋ nam feirmeoirí linn againne fosta 'gus Madaḋ-Allaiḋ biaḋ gu leòr aige 's againn aon uair eile. Aċ cùmaiḋ tá sin ró-ċruaḋ in éadan na an suin air cearcan agaiḃ ḟaṫast gun daḃt. feirmeoirí h-Eilean Naoṁ Eóin le láṁa riaġaltas các-ḋaoine sa Ċeanada. Ba ċeart ṫosaíoḋ iad do ḋíol na bprátaí sa rúnda gan obair 's gan eolas na các-ḋaoine, 'gus beaḋ sin go ceart agus go h-ionntaċ maiṫ acu fosta. Ċan iarraiḋ iad cead as na các-ḋaoine do ḃeó 'gus ba ċeart ṫosaíoḋ iad do ċur pleananna rúnda le ċéile do ḋíol biaḋ an-ṁaiṫ na bprátaí acu leo go margaiḋ trasna Ceanada 's trasna na doṁain fosta gan ṁoill. Ba ḃreaġ liom do ċeannaiġ biaḋ prátaí deas as Eilean Naoṁ Eóin mar tá Gaeḋeil acu cuid 's mó, 'gus ḃa ṁic-léinn Gaeḋeil Eilean Naoṁ Eóin seo 'gainne cúpla bliaḋain ó ṡoin nuair a d'ḟoġluim iad Gaeilig acu. D'ḟoġluim mé faoi na sluaġ an-ṁor Máire Tréasa Ní Ḟriġil Craoslaċ Tír Ċonaill Gaeḋealaċ ar an t-eilean seo, 'gus ḃa Gaeilig príoṁ-teanga 'nn go dtí na 1960idí nó faoi sin. Iarraiḋ muid tacaíoċd ċucu gan ṁoill anois mar sin aṁain!
02
lionra-uisge-dhearg.ca
Cineḋíoṫú na n-Gaeḋeil Ċeanada (1914 go 1919) Ḃa Céad Cogaḋ na Ḋá Ġall eadar 1914 go 1919 cine-ḋíoṫú na muinntir Gaeḋealaċ Ceanada gan daḃt agus sin é! Ṫosaiḋ na Sasannaiġ an cogaḋ sin mar d'iarr iad do ḃris 's do ċur sluaġ an-ṁór agus sluaġ cuid 's mó na Gaeḋeil go báis mar ḃ' eagal anṁor orṫu na h-éiriġ amaċ nuaḋ in aġaiḋ acu trasna na Gaeḋealtaċd. Ḋéan mé léaṁ an sgéal asaiḃ sa LUD sa ṁí seo caite faoi Gaeḋealtaċdan trasna na tíre 'gaiḃ (Ceanada), agus ḃa sin an-suimiúil do ḟoġluim faoi na saiġdear Gaeḋealaċ 'troid 's báis as Sruṫ an t-Sáḃáil iar-ḋeas agus as Ontario Deas go h-áiriṫe. Ḟuair sé ciad 's a ḟiċead mílte (620,000) Gaeḋeal Albainn bás le linn an cogaḋ uaḃasaċ eadar 1914 go 1918 aṁain mar ḃa sé plean mór rúnda le na Sasannaiġ gan daḃt! Ḟuair faoi trí ḟiċead 's a cúig míle (65,000) Gaeḋeal Éireann báis sa ċogaḋ fosta, aċ ḃa muid an-ċliste faoi pleananna Sasuinn mar an stair againne. Tá creidiṁ agam anois ḃa Ceanada ar an t-sliġe ċun Gaeḋealtaċd uile-ṁor agus ċuir na Sasannaiġ stad ċun sin mar ḃeaḋ an impireaċd go báis gan daḃt! 'S daoine diaḃail riaġaltas Sasannaiġ gan daḃt fosta, mar rinn iad ionnsaiġ ain-cinealtas in aġaiḋ na Gaeḋeil Ċeanada 's 1916 go 1946 mar ṫáinig eagal an-ṁor ar na Gaill Ċeanada 's Gaill Ṡasainn beaḋ éiriġ amaċ mór Gaeḋealaċ ann sa Ċeanada. Agus 's amadánnu ró-ṁor iad ḟéin gan daḃt. Ċuir riaġaltas Ċeanada dliġe h-uaḃasaċ in éadan Gaeilig le linn Dárna Cogaḋ na Dá Ġall (1939 go 1945) agus ċa raḃ Gaeilig ar an raidió 'nn le linn an cogaḋ mar ċreid na Gaill beaḋ teanga seo teanga rúnda le h-aġaiḋ na Gearmánaiġ? 'S amadánnu ró-ṁor go bráċ ar fad! Ba ċeart cuiriḋ riaġaltas Ċeanada leiṫ-sgéal ana-ṁor ċugainne (na Gaeḋeil) anois gan ṁoill mar sin aṁain!
Oisín Mac Maġnuis Dún Luġaiḋ, Tír Ċonaill
lionra-uisge-dhearg.ca
03
'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?
POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
04
POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
lionra-uisge-dhearg.ca
NUAIḊEAĊD IONADAIL
Feirmeoireaċt sa Ṁinneasóta Ṫuaiḋ Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁumhain) Tá mé i mo ċonaí i Ṁinneasóta Ṫuaiḋ, agus tá feirm againn anseo. Scríoḃ mé faoi an mac tíre, an madaḋ allaiḋ, agus an sionnaċ an ṁí seo caite. Le linn an uair seo, inseoiḋ mé níos mó duit faoi mo ḟeirm. Tá daiċead acra 'gainn, ‘gus is foraoise (coillte) é tríoċa de sin. 'S ar an gcuid eile 's éiriġ muid ainṁiṫe 'gus gairdín. Tógann muid gaḃair, turcaiṫe, agus sicíní. Fásann muid glasraí, úlla, arḃar, agus luiḃeanna.
Tá cúig déag gaḃair againn. Bainneaimid roinnt acu eadar Aibreán go Nollaig. Déanaimid cáis freisin. Díolaimid gaḃair óga freisin san earraċ. Iṫeann ár ngaḃar féar, féar crann, agus beagán gráin. Gearrtar féar crann sa saṁraḋ ‘gus iṫeann na gaḃair é sa ġeiṁreaḋ. Tá tríoċa sicín againn. Tá ceiṫre coileaċ agus fiċead sé cearc againn. Is as Inis
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Tuile no h-Íoslainn iad ár sicíní. Tá siad Sicíní h-Inis Tuile iad ḟéin. Faiġimid ó ṫríoċa go seasca h-uiḃ go seaċtanúil. Díolaimid sicíní freisin san earraċ agus sa saṁraḋ. Tá ár sicíní saor-raoin nó saor-riṫ. Éirímid ḋá nó trí ḋosaen turcaiṫe (cearc Ḟranncaċ) gaċ saṁraḋ. Díolaimid leaṫ, ‘gus iṫeann muid an leaṫ eile sa ġeiṁreaḋ. Iṫeann siad féar, síolta, grán, agus faḃtanna. Níl siad saor-raoin, aċ tá siad ina gcónaí i ḃféaraċ. Tá siad istiġ san aċaḋ aṁáin. Tá an teoċt faoi ḃun náid céimeanna celsius ar feaḋ míonna sa ġeiṁreaḋ. Bíonn uaireanta sé -40°C. Is féidir leis an teoċt a ḃeiṫ 32 °C sa saṁraḋ. Is dúṡlán é an ḟeirmeoireaċt anseo, aċ tá sé go h-álainn cónaí 'n aice leis an talaṁ.
06
lionra-uisge-dhearg.ca
1880: Bliaḋna Tréigean Ṁóir Le Treaḃair Ó h-Airtnéada Minneasóta (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Ḃa bliaḋain 1880 ró-ċruaḋ le na Gaeḋeil Iar Ċonnaċt nuair a ṫánaig ead ar na Maċairean Móra sa ḃliaḋain seo. Ṫánaig fiċead sa ċeaṫair (24) clann amuiġ as Éireann (as Iar Ċonnaċt nó Conamara) le láṁ 's obair na hEasbuig Séan Írleont. Ṫánaig sé i gCill Ṁantáin a Ṡéan Írleont agus ṫosaiḋ sé pleananna do ċur Gaeḋeil Caitliceaċ ar an talaṁ le linn bóṫair iarainn trasna Minneasóta 'gus ceanntair nuaḋ eile trasna Iarṫar Ḋúṫaiċ nan Craoḃ fosta. Ṫosaiḋ é sin sa 1875 mar ċeannaiġ sé stóc-airgead an-ṁor sa ḃóṫair iarainn. Agus ḃa sin go maiṫ aċ ċa raḃ ḟios acu - na daoine Gaeḋealaċ as Iar Ċonnaċt nó ceanntar seann-Ġaeḋelataċd eile
- faoi na geiṁreaḋan an-ṁor 's an-ċruaḋ ann ar nam Maċairean Móra mar ċa ḟuair ead an fíor-sgéal faoi sin as Easbuig Séan Írleont mar d'iarraiḋ sé daoine ar ceaṫar ċéad míle (400,000) acra le linn an ḃóṫar iarainn ann sa Ṁinneasóta gan ṁoill. Agus ṫanaig sé go h-Éireann agus go Ċonnaċt go h-áiriṫe 'gus ḟuair sé fiċead sa ceaṫar (24) clann san Iar Ċonnaċt mar ḋuḃairt é faoi na feirmeaċa mór ar nam Maċairean Móra 'gus léim ead ċun sin mar ḃa sin talṁan saor agus beaḋ siad ċun saoirse trasna na dtonnta go h-Aimearaga fosta. Aċ ċa raḃ ḟios acu faoi 'n aimsir an-ċruaḋ ann amuiġ ar nam Maċairean Móra. Ṫánaig na clainne Gaeḋealaċ as Iar Ċonnaċt go Stáit Aontaiṫe na hAimearaga san Earraċ 1880. Ḟuair ead talaṁ sa Ḃostún, Talaṁ an Ġlaise 'nn. Rinn ead turas fada trasna na tíre 'gus nam Maċairean Móra go Minneasóta tar eis sin gan ṁoill mar ḋ'iarr Easbuig Séan Írleont na daoin' ar an talaṁ anois mar rinn sé díoġail mór leis na teoranta
lionra-uisge-dhearg.ca
07
ḃóṫar iarann mar cailleaḋ é airgead an-ṁor má ċan ḟuil sé daoine Gaeḋealaċ Caitliceaċ ar an talṁan le linn an bóṫar iarann gan ṁoill! Agus ḃ' eagal an-ṁor aige mar sin aṁain! Ċan ḟuil toġair aige faoi na Gaeḋeil ḃoċd agus an rudaí ḋeacair ann ar nam Maċairean Móra 'gus ḃa mór an truaġ sin! Ḃa Connraḋ na Talún in éadan an ṗlean seo mar ḋ'iarraiḋ ead na daoine do ṫroid le ċéile 'n éadan na tiġearnaí talún agus na saiġdearan ḋearga 'gus ḃa sin le linn Cogaḋ na Talún (1879 go 1903) fosta. Ċa raḃ ṁaiṫ Connraḋ na Talún an ṗlean do ṫóg daoine 'muiġ as an Ġaeḋealtaċd agus do ċur iad ar talṁan nuaḋ trasna na dtonnta san Aimearaga 'n Iar. Ċuaiḋ siad in éadan an ṗlean seo mar má beaḋ sin do'n obair ṁaiṫ tosaíoḋ na tiġearnaí talún pleananna do ḋíbir sluaġ an-ṁor Gaeḋealaċ trasna na dtonnta do ċur briseaḋ 's báis ċun Cogaḋ na Talún mar ḋ'iarr iad do ḋean ar aġaiḋ agus cuiriḋ ead daoine trasna na ḟarraige gan ṁoill, agus beaḋ sin an-uaḃasaċ le coṁstrí le talún agus na Gaeḋeil ḃoċd go h-áiriṫe fosta gan aṁras! Ṫug Easbuig Séan Írleont gaċ clann talaṁ an-ṁor trasna iar-ṫuaisceart Minneasóta nuair a ḟuair 's ṡroiċ siad na ċeanntar. Aċ ḃa gaċ aon feirm nó talún a ḟuair acu ró-róṁor gan aṁras mar ḃa ḟios acu do'n obair ar talún beag agus ḃa rudaí ró-difiriúil nuair a ḟuair Clann Ṁic Donnċaḋa céad fiċead míle h-acra (120,000) acu, 'gus nuair a ḟuair Clann Fláiṫḃeartaiġ dá ċiad 's a ḟiċead míle h-acra (220,000) nó nuair a ḟuair Clann Gallċoḃair céad 's trí ḟiċead míle h-acra
08
lionra-uisge-dhearg.ca
(160,000) acu 'nn agus ar aġaiḋ 's ar aġaiḋ le sin leis na clainn' eile fosta. Ḋ'obair iad ar talún beag in aice na ḟarraige nuair a ḃí siad sa 'ḃaile san Iar Ċonnaċt. Ba Gaeilge 'n teanga 'ṁáin acu fosta 'gus ċa raḃ aon focal Béarla leo san am sin. Ḃunaiḋ ead tiġ leo 's le na h-ainṁiṫe fosta roiṁ an ġeiṁreaḋ, aċ ċa raḃ ḟios acu do ḃeó 'muiġ ar nam Maċairean Móra le linn sin! Ḟuair rudaí ró-ḋeacair nuair a ṫánaig geiṁreaḋ ró-uaḃasaċ ann trasna nam Maċairean Dealḃ Le Treaḃair Ó h-Airtnéada
Móra sa 1880 go 1881. Ḃa geiṁreaḋ seo geiṁreaḋ an-ṁor ann ar nam Maċairean Móra 'gus tá sin fíor. Nuair a ċuala 's ḋ'ḟoġluim Gaeḋeil Maċairean Móra faoi rudaí cruaḋ 's ró-ḋeacair le h-aġaiḋ na Gaeḋeil Iar Ċonnaċt, ṫanaig ead do ṡáḃáil gan ṁoill! Ṡáḃáil daoine Gaeḋealaċ amuiġ as Minneasóta, Gleann Uisge Ḋearg, Sruṫ na t-Sáḃáil agus Dacóta Ṫuaiḋ 's Dacóta Ḋeas ċun do ṡáḃáil na Gaeḋeil boċd nuaḋ. Ḃunaiḋ na Gaeḋeil nuaḋ tiġean beag acu 'gus ḃí siad an-ḟuar le linn an ġeiṁreaḋ agus an-ṫé le linn an tsaṁraiḋ. Ḃa siad gan glasran mar ṡroiċ siad an ṫalaṁ nuaḋ ró-ḃall sa ḃliaḋain le do ċur biaḋ-ġlasraí faoi talaṁ. Ḃa na Saor-Masúin agus daoine Gaeḋealaċ eile 'muiġ cúpla ḃaile 'gus ḃa Gaeilig acu mar ṫánaig ead as Gaeḋealtaċdan áitiúil (Sruṫ an t-Sáḃáil, Gleann Uisge Ḋearg, na ḋá Dacóta 's ceanntair eile) agus ṫug ead cuidiú mór ċun na Gaeḋeil Iar Ċonnaċt agus ḟuair ead na Gaeḋeil nuaḋ obair istiġ na ḃailí na h-áite 'gus ḟuair siad go tearmainn leo mar sin aṁain!
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Ṫánaig fearg an-ṁor ar Easbuig Séan Írleont nuair a ḋ'ḟoġluim sé faoi sin agus ċuaiḋ sé ar an ionnsaiġ in éadan na Gaeḋeil Maċairean Móra 'gus na Gaeḋeil Iar Ċonnaċt nuaḋ annsin. Agus ċuir sé sgéalta mí-ċeart fuṫu fosta. Ċa raḃ ṫoġair na Gaeḋeil Maċairean Móra faoi sin mar ḃa Protastúnaiċ 's Caitliciġ ead ḟéin aċ ḃ' eagal an-ṁor ar na Gaeḋeil Iar Ċonnaċt mar ḃí siad Caitliciġ láidir agus ḃí creideaṁ acu cuid 's mó na saoġail leo fosta. Ḋuḃairt Easbuig Írleont sgéalta faoi na Gaeḋeil Iar Ċonnaċt ḃa siad daoin' uaḃasaċ, lág 's falsa, aċ ċa raḃ sin cóir 's ceart agus ċa raḃ sin fíor! D'ḟág gaċ aon clann Gaeḋealaċ nuaḋ amuiġ as nam Maċairean Móra le 1881 agus ḟuair siad obair ḃeó eile acu sa ḃailí na h-áite 'gus ḟuair ead airgead ṁaiṫ le talṁan acu má ċuaiḋ ead do ḋioġail sin aċ ḋ'ḟill cuid beag an obair feirm ar nam Maċairean Móra nuair a ḋ'ḟoġluim ead do'n obair 's beó 'muiġ ann agus ṫánaig ainm Conamara 'n ainm uaḃasaċ sa Ṁinneasóta tar éis sin mar ċuir Easbuig Írleont sgéalta mí-ċeart fuṫu do ċur stadaṁ ċun focail láidir in éadan aige faoi sgéal sin. Rinn TG4 an ċlár teilifís faoi seo sa 1996 nó 1997 (as Gaeilig aṁáin) agus ṫánaig an ḟíor sgéal amaċ mar sin agus tar éis sin.
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Iṫ am Beairteaċ
ṫánaig na h-aire de Criḋe Ḃinnipéig, Liaṫ
Le Trìnda NicÉigeir (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
airson an daoine ċuig na Riaġaltais sa
Gasan, ḃa cuir bile do ḃun teaċd a steaċ Ċánada. Le ḃile so, 's ead ḟè leis an uaiḃreaċ anns a ḃillean, na duine gun anam 'us dùṫċas
Bu mi ḟé faire na lunnaḋ sa Ċánada le na Gaill 'cogaḋ air sgàṫ «mo ṡaorsa 'gam» feumaiḋ mi cuir a ceist ċugam-sa; càit ḃeil ḋ'ḟalḃ an inḃiċ uile 'staiġ an t-seòmbar
'déanaṁ iaċt ro ṁòr agus 'creaċ eaċdraiḋ eile, biṫiḋ cuir gu cìos gu taig na daoin' ead ḟé obair a steaċ na raon. Naċ eil sin maṫ airson uile na daoin' a ċaraidean?
againn a ċaraidean? Càit ḃeil na daoine cò ṫig agad air déan ṁaṫ smuaint a maċ ċeann? Ḃa mi cluinn na Tòraiḋean cainnt do craoḃan de na ṡìoċainte, aċ dè dìreaċ sin? Ċan e na 'tilginn sìos nan riaġaltas, anns an leṫ d' eil' ead sin ċa roḃ mi ḟé cuir am ḃòt ċuig. Ċan e féir 'sracainn a maċ òrdaiċ de slàinte saṁail bandaidean agus biṫ sin déan uile gaḃ air ais gu mar a ḃ' e. 'Ḃeil siḃ uile cuir e 'maċ ur ceann, ċa roḃ so 'obairinn airson sinn ḟé air ais sin a ḃarraċd?
Duḃairt Gasan air ais anns an Nollaig: «'N a ṫeann tinneas mór ṫa daoine mòran 'fuireaċ ann an boċdainn, nuair biṫ am beairteiċ 'déanann nas beairteaċe. 'S e nàireaċ orṫu sin ṫa na riaġaltas 'fulang leis agus 'leigeil sin 'déanaṁ. 'S bile sin freagairt gu ġairm airson barantas ḃun teaċd a steaċ gu beó h-às an ranntaċd na Daoine Dùṫaċas, tìreaċ, mòrroinneaċ 'us caṫraċ cò 'ṫniċ na feum gu noḋaiċ ar lìon sàḃailteaċd sòisealta. 'S BBTS ċan e féir maṫ airson ar eaconomaigeaċ aċ cuideaċd
Air an laṫa 16aḋ na Nollaig sa ḃliaḋna 2021,
riatanaċ gu cinnteaċ biṫ sin ṗearsaċan uile able gu beó le uaisleaċd 'us sàḃailteaċd – ċòraiċean cuir a maċ leis na Cairte Ċanadaċ.» Dar mi cluinn cainnt do craoḃan de na ṡìoċainte, so gu dè mi smuaint do. Ṫa mi smuaint do dè biṫ cuir creidiḋ air na daoine obairainn, ead sin cò ċan eil ùine agu gu stad agus a góid air sgàṫ biṫ ead ḋ'obairinn ċun a' cnàiṁ.
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Ṫa RM airson Baile Ġlinn Coṁann 'us Coille Leaṁan, Dóṁnall Blacaiḋ, duḃairt mun sin: «Nuair a ṫánaig factaran mòran cuidiċ ċuig an duilġeadas do boċdainn, ċan e ráṫag ann gu fuasgail an duilġeadas gun 'cinnteaċaḋ ṫa daoine teaċd a steaċ gu beó h-agu. Ḃ' an tinneas mór ḋ'taisbeanaḋ cia brisg ar coitċeann 'us pearsanta h-eaconomaigeaċ leas féir... aċ ṫa ḋ'taisbeanaḋ cuideaċd sin, nuair sinn obair le ċéile, ṫ' am coṫrom againn gu 'llaiċ airgeadais sàḃailteaċd agus uaisleaċd g' ar co-Ċanadaċ. 'M bile cuir a maċ le Liaṫ bu déan tèarainteaċd pàirt bunaiteaċ de frèam eaconomaigeaċ Ċanada, grunndail a
Fredrik Öhlander, Öhlander, Unsplash
staiġ urram airson ċòraiċean 'us urramaċ
Ṫa mi ḟé taig Liaṫ Gasan cuideaċd le so 'gus am
de na daoine. Ṫ' onaraċ orm gu cuir dàrna
ḃile ḃ' i cuir a maċ le na tuigsinn sin, ma ċa ḃiṫ
am bil' asti 'gus 'gairm air Canadaċ ò tráiġ
an daoine draġ orṫu mun càit am biaḋ nise biṫiḋ
gu tráiġ gu tráiġ go taig so ġaḃ oirnn ḟé às
ṫig ann, 's coiṁearsnaċd uile 'fàsainn. Naċ eil
deiḋ sóisealta 'gus ceartas eaconomaigeaċ
sinn ḟé de na Gàeḋeal le fìos do sin againn-sa
sin.»
ċeana gun daḃt? Naċ eil sinn ḟè nìl ḋ'ionnsaiċ againn às ar cogaḋ leis gortaiċ no gorta air fad ar eaċdraiḋ brònaċ sin ṫuig àraċ às a mòran, ċan e 'ṁáin? Agus ċan e fèir sin, aċ cuideaċd ḃa sinn ḋ'faic ùine 's a riṫist ann an dùṫċannan saṁail Aotearoa (Sealainn Nuaḋ), Suòmaiḋ (Fionnlainn) agus fiù 's an so 'nns a Gleann Uisge Ḋearg, le creidiḋ às a na Riaġaltais Canada faoi Prìoṁ-Aire Peadar Trudeau níor lú. Ṫa sinn ḟé fìos agam sin so cuir buaiḋean glè ṁaṫ air comann gun daḃt.
David B Townsend, Townsend, Unsplash
12
lionra-uisge-dhearg.ca
Ḃa Gasan cuir an nòte maċ cuideaċd: «Ċan e sin féir pleann-ṗoileasaiḋ airgeadais maṫ; ṫa co-ḋàiṁ dìreaċ eadar fas ràitean do fòirneart agus boċdainn ann. Ṫa na Ceasnaċaḋ Nàiseanta 'steaċ ḋ'Mortaḋ 'us Iargain Bean 'us Niġeannan de na Daoine Dùṫaċas, 'gairmainn air barantas ḃun teaċd a steaċ gu beó air as riatanaċ, beaṫa-ṡàḃalaḋ ceum às dèiḋ bean, niġeannan, 'us Dà-Spiorad pearsan de na Daoine Dùṫaċas. Mu biṫ na riaġaltais rìriḃ mu réiteaċaḋ, feumaiḋ ead do gaḃ so déanta.» Mar sin a ċaraidean, le biṫ uile sin duḃairt. Naċ eil ùine sinn ḟéin d' iṫ am beairteiċ?
Caroline Attwood, Attwood, Unsplash
Viktor Ritsvall, Ritsvall, Unsplash
lionra-uisge-dhearg.ca
13
kazo ka30 , Ge tty I mag es
NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL
An Truisg Le Eoin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan ) Ṫa 'n Truisg iasg an-ṁaṫ le biaḋ nan Gáiḋeal agus a' Ġaiḋealtaċd agus air nan Eileanan gu h-áiriḋ. Ṫ' ead beo 'muiġ faoi tonntan nan Farraige Ṁóir agus ṫa mi 'sealgaireaċd agus iasgaireaċd le sin eadar nan Eileanan, le taoḃ tráiġ Loċlainn agus sa meaḋan nam Ḟarraige Ṁór cuideaċd. Ṫa rudan deacair a-nis o àm gu h-àm mar na dliġean uaḃasaċ mu'n aig iasgaireaċd le riaġaltas Sasuinn 's riaġaltas Aonntas Eóraip (AE) cuideaċd, aċ lean mi air aġaiḋ leis an obair gun bristeaḋ. Ṫa nan Truisg beó le fiċead 's a cúig bliaḋain (25) no mu sin a-maċ sa fiaḋain. Biṫiḋ ead sìolaċaḋ ri ċéile le h-aon gu ḋà mìos ri linn am ḃliaḋain air gaċ bliaḋain. Rugaṁ ead eadar Gearran gu Céitean agus ċuireaṁ na bean-truisg naoiḋ millean uḃ gaċ àm. Ṫa nan Truisg Fiaḋain eadar Caraliana Tuaṫ gu Talaṁ an Éisg agus air aġaiḋ gu Tìr Ṁuc Mara agus ṫairis as ann gu Loċlainn agus ṡìos gu 'n Ġaiḋealtaċd (Nan Eileanan gu h-áiriḋ) agus ṡìos a-riṫist gu Breatain Beag, an Ḟraing, Tìr nam Basgaiċ 's Spáinnt. Agus air aġaiḋ ċun an ear gu nam Baltaig cuideaċd. Ṫa sin fàrsan an-ṁor gun teagaṁ agus ṫa sin gu gasta le nan Truisgean cuideaċd. GEORGE DESIPRIS, Pexels
Ṫa nan Truisg biaḋ mór le nan ḋaoine Gáiḋealaċ ṫairis na Gáiḋealtaċd agus ṫairis nan Roinn-mór nan Eóraip cuideaċd. Ṫa ead biaḋ mór le daoine tráiġ Gearmailt Tuaṫ, Olaind, Beilg, Flondras agus Ḟrainng. Ṫa sin mór le críospan 's iasg sa Ṡasuinn cuideaċd agus sa Ġaiḋealtaċd, Tìr nam Basgaiċ 's Spáinnt. Feumaiḋ ṁaid do ċur obaireaṁ ċun sáḃailtean nan Truisg mar ṫa daoine Gallda air an Ḟarraige Mór a-nis agus ċan eil ead ṁaṫ ċun nan iasgan ann. Ċuir ead uiṁirean an-ṁor ċun bàs gun ṁall 's gun ṫogair aca 'nn agus 's an-ṁor an truaġ sin. Biṫiḋ gaċ rudan gu maṫ leinn agus an Tuisg le cuidiċ Ḋia Ṁór.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Iarraiḋ muid Leaċtan 's Comóraiḋ le Cogaiḋ Ġallda gan ṁoill Le Seán Séamus Mac a' Ċruiteir (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Iarraiḋ na Gaeḋeil Ċeanada leaċtan 's comóraiḋ as Gaeilig aṁain do ċuiṁne na saiġdearan ḃáis sa cogaiḋ Gallda 'nnseo sa Ċeanada 'nois gan ṁoill! Feiceann 's ċonnaic mé comóraiḋ an-ṁaiṫ sa teanga Frainngis 's teangan Daoine Ḋúṫċais gaċ bliaḋain faoi tamall 11aḋ Saṁuinn trasna Ceanada 'gus tá sin go h-ionntaċ deas leo, aċ cá ḃfuil na comóraiḋ Gaeḋealaċ as Gaeilig? Agus cén fáṫ ċan ḟuil na Gaeḋeil Ċeanada do ċur comóraḋ as Gaeilig agus do ċur leaċtan Gaeilig aṁain le haġaiḋ saiġdeara Gaeḋealaċ bás le linn cogaiḋ Ġallda seo? Ba ċeart tiocfaiḋ muid le ċéile - na Fíor
Ashley Bellingham, Getty Images
Gaeḋeil Ceanada - agus cuiriḋ muid leaċt as
seo. Cén fáṫ ċan ḟuil na Gaeḋeil Ċeanada 'g
Gaeilig na saiġdeara ḃáis suas trasna na tíre
cuir leaċtan Gaeilig suas na tíre 's Gaeilig
'gus cuiriḋ muid gaċ aon saiġdear báis suas
do ċuiṁne na saiġdeara ḃáis san Eóraip le
ann, aċ cuiriḋ muid an t-ainmeaċa 's Gaeilig
linn Ḋá Ċogaḋ na Ḋá Ġall (1914 go 1945).
aṁain. Agus cuiriḋ muid seirḃís, aifrinn,
Ċonnaic mé ċuir 's cuiriḋ na Franngaiċ sin
comóraiḋ agus bigilí 's Gaeilig aṁain mar ḃí
ṡuas gaċ bliaḋain agus tá sin an sgéal leis
Gaeilig ag cuid 's mó na saiġdeara ḃáis as
na Daoine Dúṫċais, na Méitis agus gaċ
Ceanada 'n aice leis na saiġdeara 's Albainn,
daoin' eile 'nois agus tá sin go maiṫ. Aċ cá
Éireann, Manainn agus Nuaḋ Ṡealláin 's
ḃfuil na leaċtan Gaeilig? Cá ḃfuil na
Astráil fosta gan daḃt. Ḃí siad daoine boċta
comóraiḋ Gaeilig? Cá ḃfuil na Gaeḋeil ar an
fosta 'gus ċuaiḋ iad go h-Eóraip agus ṫroid
sgéal suimiúil seo?
siad leis misneaċ ana-ṁor acu gaċ lá, gaċ seaċtain, gaċ mí 's gaċ bliaḋain le linn an cogaḋ
lionra-uisge-dhearg.ca
Iarraiḋ muid iad againne 'nois gan ṁoill! 15
1856: Cogaḋ Oileán Doḃair-Ċú Le Niall Mac Colla (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Tá n-Oileán Doḃair-Ċú 'muiġ sa lár Loċ a' Ṫuaiḋ san Stáit Aimearaga Ṁeaḋan. 'S muinntir Gaeḋealaċ ann agus ḃa siad ann ó 1830idí nó 1840idí ar aġaiḋ. Ḃa Jay Topping, Getty Images
na ciad ṁuinntir Gaeḋealaċ ann as Iorras, Acaill agus trasna Conndae Ṁaiġ Eo 'gus ḃí siad ann go 1850 nuair a ḟuair siad ḋíbir amuiġ an oileán le Séamus Strang - ceannaire na Mormonaiċ ann. Ḋ'ḟág daoin' eile 'muiġ as an oileán nuair a ḟuair na Gaeḋeil ḋíbir as ann mar ḃ' eagal an-ṁor acu mar rinn Séamus Strang é ḟé - ríġ Oileán Doḃair-Ċú 'nn sa 1850 fosta. Ḃa Séamus Strang ríġ na h-oileán seo le sé bliaḋain aṁáin eadar 1850 go 1856. Ċuaiḋ na Gaeḋeil Acaill, Gaeḋeil Iorras 's Gaeḋeil eile 's Ṁaiġ Eo ċun go na hoileáin eile 'nn ar Loċ a' Ṫuaiḋ mar ḃa siad ann le na h-iasg aṁain. Aċ ḃa fearg an-ṁor ar na Gaeḋeil eile
peter-loeschloesch, peter-loeschloesch, pixabay
'nn nuair a ċuala siad faoi na ḋíbearṫa na 1850, agus as Árainn Ṁóir iad ḟéin. (Oileán Árainn Ṁóir amuiġ as tráiġ Ṫír Ċonaill). Le linn lá 'ṁain sa ḃliaḋain 1856 ċuaiḋ na Gaeḋeil Árainn Ṁóir go cogaḋ in éadan na Mormonaiċ mar ḋ'iarr iad díoġaltas an-ṁor acu mar na díbearṫa sa 1850 gan aṁras 's gan ṁoill. Ḟuair ceaṫair ḟiċead (80) Gaeḋeal le ċéile 'gus ḟuair iad armáilte 's gunnaiṫe, raiḋfilí 's armáilt' eile acu leo fosta. Ċuaiḋ siad ar an ionnsaiġ gan ṁoill agus ḃí siad 'lorg le Séamus Strang go h-áiriṫe. Aċ ḟuair sé bás le láṁa na Mormonaiċ cúpla lá roiṁe mar ḃa fear ríġ Tourism Australia
16
uaḃasaċ e ḟéin. Ċa raḃ ḟios na Gaeḋeil nuaċd sin acu
lionra-uisge-dhearg.ca
'gus ċuaiḋ siad ar an
Jayne / 500px, 500px, Getty Images
ionnsaiġ agus ṫroid ead caṫ 's cogaḋ an-ḟíoċṁar in éadan na Mormonaiċ ann. Ṫroid na Gaeḋeil ar an oileán le h-aġaiḋ an oileán le h-aon nó ḋá lá 'gus ḃuaiḋ siad an cogaḋ ann gan aṁras. Ḟuair uiṁir anḃeag daoine bás buíoċas le Ḋia 'gus ḋ'ḟill na Gaeḋeil go h-Oileán Doḃair-Ċú tar éis an caiṫream ṁaṫ ann sa ḃliaḋain 1856. Ḃa rudaí go an-ṁaṫ le na Gaeḋeil ar an oileán mar ḃa h-oċd ċiad 's ceaṫar ḟiċead a h-aon (881) daoine 'nn sa 1881 agus ḃa siad Gaeḋeil cuid 's mó. Ṫánaig 's ḃa siad as Árainn Ṁóir cuid 's mó fosta. Agus ḃa Gaeilig an teanga 'ṁain ann suas go dtí na 1940idí nuair a ċuaiḋ na Gaeḋeil óige 'muiġ as an oileán do ṫroid sa Dárna Cogaḋ na Ḋá Ġall (1941 go 1945), Cogaḋ na Coirce (1950 go 1953) agus Cogaḋ na Ḃiet-nam (1959 go 1975) fosta. Fuair teanga Gallda neart ar an oileán mar siad sin aṁain agus ḃa an-ṁor an truaġ sin. Aċ, tá nasg an-láidir eadar Oileán Doḃair-Ċú 's Árainn Ṁóir agus tá daoine le Gaeilig acu ar Oileán Doḃair-Ċú 'ndiu fosta 'ríst. Filleaḋ Gaeilig go na muinntir sin seo ar ais aríst le cuidiú Dé mo ċaraidean Gaeḋealaċ agus beaḋ sin go luaṫ gan ṁoill fosta.
lionra-uisge-dhearg.ca
17
NUAIḊEAĊD NA CRUINNE
Aig iasgaireaċd an Truisg Eoin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan) 'S sealgaireaċd no 'g iasgaireaċd le Truisg deacair gun teagaṁ. Feumaiḋ daoiḃ crann-iasgaire làidir 's maṫ agaiḃ le sin. Fan ead air bun na ḟarraige 'gus ċuir ead sabaid an-ṁaṫ 's an-ṁor nuair a ḟuair ead air an lìne. Aċ, ionnsaiġ an Truisg an aġaiḋ gaċ biaḋ no biaṫaċ a ċuir ṫu air sin do ġaḃail an iasgan. 'S ionnsaiġ ead an aġaiḋ lìne cuideaċd. 'S breaġ leoṫa na Reannaċ 's RionnaċEiċ do'n iṫe air an lìne 'gus ṫa ead sealgaireaċd le h-àile cuid mór. Nuair a ġaḃail ead air an lìne cuiriḋ ead no Truisg aṁain, an sabaid anṁor 's an-fíoċṁar. Bu ċeart feumaiḋ daoiḃ crann-iasgaire na fiċead 's deiċ punnd mar ṫa sin gu maṫ do ġaḃail an Truisg mór 's làidir. Ṫa 'n àite ṁaṫ do ġaḃail an Truisg air an Ḟarraige Mór 's le taoḃ an tráiġ cuideaċd, aċ ṫa sin gu maṫ air an Ḟarraige Mór gu h-áiriḋ gun teagaṁ. Tookapic, Tookapic, Pexels
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Pàrras Ċaillte. Pàrras Aṫ-Ġaḃta Ṫa na troblaidean na h-Albainn nasg ri ċéile leis an Aṫ-leasaċaiḋ sa Sasuinn sa ḃliaḋain 1529. Ṫánaig sin gu h-Albainn sa 1560. Ḟuair Màiri nan Gúis sluaġ mór na Franngaiċ gu h-Albainn nuair a ḃa Màiri Bán Ríoġain na h-Albainn nas óige 's ṫánaig ead gu Lìte. Ḋ'ḟan an sluaġ mór ann le dà bliaḋna ḋeug gu ruige ṫánaig sluaġ Sasuinn 's Prodastúnaiċ na hAlbainn ri ċéile 'gus ċuir ead baile Lìte faoi séist ann. Roiṁe 1529 ḃa 's ṫánaig talaṁ a' Ġáiḋealtaċd faoi riaġaltas nan Dùṫċas. Ċuir gaċ aon taoiseaċ an t-suiḋ' aige mar ḋ'obair e le h-aġaiḋ gaċ aon daoine sa ċlann gun teagaṁ 's gun ṁall. Ḃa na clann co-ċomann mór ri ċéile. Ċa roḃ neart air na taoiseaċ do ċur daoine 'muiġ as an talaṁ, agus ċa roḃ e 'nonn do ḋíbir daoine 'muiġ as na daċaiġean agu. Ċa roḃ ceart aige do ċruinniċ cíosan airgead ri ċéile gun teagaṁ cuideaċd. Ḃa 'n taoiseaċ ceannard ṫaġaḋ, agus ḟuair e 'n obair aige mar ċreid na daoine biṫiḋ e ceannard maṫ le gaċ aon daoine sa ċlann seo. Oigreaċd: ṫánaig dliġean uaḃasaċ an-seo, 'gus ḃa na talaṁ air na Gáiḋeil faoi dliġean Ġallda 'nis le taoḃ leis ainm Gallda air an taoiseaċ a-nis cuideaċd. Ḃa neart 's riaġaltas sa làiṁ nan uiṁir beag a-nis agus ḃa sin an aġaiḋ Dùṫċas. Ḟuair Eoġain Ruaḋ nan Caṫ MacḞionġuin an t-ainm Ġall aige sa 1542. Reinn e ġéill gu Màiri Bán Ríoġain na h-Albainn, agus ḟuair e 'n talaṁ air ais a-riṫist faoi riaġaltas 's ainm Ġallda. Ḃa nasg eadar nan ḟearainn 's nan daoine ḃristeaṁ a-nis, agus ḟuair sin truailliḋ cuideaċd. Ḃa 'n t-ainmean Gallda neart an-ṁor a-nis mar sin, agus ḃa neart an-ṁor air riaġaltas nan Gaill agus an ríġ no bán-ríoġain as déiḋ sin. Ḃa sin gu maṫ le nan Gaill do ṫog fearainn a-muiġ as Clann Ḟionġuin as ḋeiḋ sin an-seo. As déiḋ 1560 ḟuair dàrna ṁic ainm-obair nan easbuig san eaglais nuaḋ, agus ṫug e fearainn aige ċun gu taoisiċ as déiḋ sin faoi riaġaltas Gallda. Ḃa sin an
lionra-uisge-dhearg.ca
19
t-sgeul leis Clann Gordan na Hunndaiḋ nuair a ṫug ead oċd ḃaile ḋeug gu taoiseaċ eile ri linn cóig bliaḋain. Ċuir Líosta Sasuinn (Ṫa sin líosta nas seann nan fearainn sa doṁain) ri ċéile sa 1617 mar ḋ'iarr ead (riaġaltas Gaill) do ġlac 's do ġoid fearainn 's talaṁ ṫairis na tìre faoi dliġean nuaḋ as 1560 air aġaiḋ gun teagaṁ. Ċuaiḋ fearainn na clainne gu seannṁac gu seann-ṁac as déiḋ sin gun ḃris 's gun stadaṁ. Air aġaiḋ gu 'n-diuġ ṫa ceaṫar ciad 's dà ḟiċead a dà ḋeug (452) daoine leṫ-ḟearainn na h-Albainn agu 'n-diuġ, agus ċan eil sin cóir 's ceart. Biṫiḋ 's ṫa saoġal a' gaḃas eile 'gainne. Ċa ḟuair fearainn ċaillte Clann ṀicḞionġuin mar Bliaḋna Teàrlaiċ (1745 gu 1746). Ċuir an t-sgeul mì-ċeart air an làraċ-lìn agus sa leaḃair eaċdraiḋ cuideaċd, agus ċan eil sin ceart! Ḟuair an talaṁ ġoid le riaġaltas Ġallda sa 1715 agus ḃa sin reicte gu taoiseaċ Clann Grannd agus gu taoiseaċ Clann ṀicCoinniċ nan Dál Ḃeinn sa 1716. Ċeannaiċ taoiseaċ Clann Dóṁnuill na Sléitiċ am fiaċ, agus ḋ'iarr taoiseaċ Clann Ḟionġuin do ḟaiġ airgead ri ċéile mar ḋ'iarr e fearainn aige air ais a-riṫist gun ṁall. Ċuaiḋ Cogaiṁean na Seumasaiċ air aġaiḋ sa 18ṁ linn, agus ṫug Iain MacḞionġuin na Sraṫ Àrdail am ḟearainn ċun gu Iain nam Mis-inis mar ċa ḃiṫiḋ am fearainn goid as na clann ariṫist. Ċa roḃ a-nunn Clann MacḞionġuin do ċur ṡuas leis an cíos-ḟiaċ, agus ċuir ead cuid-ṁor fearainn do ċur stad ċun am fiaċ. Ṫug ead 99,000 acra do ċur críoċ ċun am fiaċ. Ḋ'ḟan áite Sraṫ Áird agus Mis-inis leis an clann, aċ ċuir dliġe-ḃásaṁ Iain nam Mis-inis rudan deacair eile air an ḟearainn. Ċuaiḋ bean-ċéile na Teàrlaċ MacḞionġuin ċuige 'gus ḋ'obair i air mar ḋ'iarr i 'm fear seo do ḋíoġail Sraṫ Áird ċun gu craoḃ eile Clann ṀicḞionġuin. Aċ ċa roḃ e sin mar ḃa fearg an-ṁor aige mar an dliġe-ḃásaṁ 1737 nan
20
lionra-uisge-dhearg.ca
Iain MacḞionġuin mar ċuir e sin fiaċ
Agus ḟuair Iain IV na Riaċan obair
an-ṁor air fearainn Clann
taoiseaċ aige 'nn agus ċaiḋ e 's ḟuair e
ṀicḞionġuin. Ḃ' ead leṫ-ḃriaṫran ri
bàs le làiṁ aige sa 1808 cuideaċd, agus
ċéil' ead ḟé.
reinn e sin sa baile mór Lunnainn, Sasuinn sa 1808. Ṫánaig craoḃ Eilean an
Sa ḃliaḋain 1757, ṫug Iain MacLeòid na
Toiġ Guaṫan ċun ceannard nan clann sa
Raṫarsair (uncail agus muinteoir gu
1810, agus ċa roḃ sin cóir 's ceart! Reinn
Teàrlaċ 's Iain na Sraṫ Àrdail) am
ead sgeultan mì-ċeart mu dárna ṁac
fearainn aca ċun gu ciad seann craoḃ
nuaḋ nan 28ṁ Taoiseaċ againn - Laċann
Clann Ḟionġuin, agus ṫa sin Clann
MacḞionġuin. Ḟuair Laċann ṗosaḋ gu
Ḟionġuin na Sraṫ Àrdail. Ḃa rudan
dárna bean-ċéil' aige sa 1678, agus ḃa
deacair le Teàrlaċ mar ḃa fiaċ an-ṁor
Mòire NicLeòid i nan Grìsinis, agus
aige, 'gus ċaiḋ e 'gus ḋioġail e Mis-inis
reinn ead connraḋ-ḃeó 'ca eadar ead ḟé,
sa 1784 agus ḃa mór an truaġ sin. Ċaiḋ
'gus ċuir ead Iain Óg MacḞionġuin 's
's ḋioġail e Sraṫ Áird sa 1791. As déiḋ
Niall MacḞionġuin ministir Cill Ċriosd
sin, ḃa ṁaid clann ḃristeaṁ gun
do ḋéan obair leoṫa nuair a siuḃail ead
fearainn againn. Ḟuair Teàrlaċ bàs le
gu ḃáis. Ċa roḃ dárna ṁac leis na t-
làiṁ aige ḟé sa Dáil Ċeiṫ as déiḋ sin.
ainm Dóṁnull nan Eilean an Toiġ Guaṫan. Ṫánaig Uilleam Alasdair MacḞionġuin air Eilean Sgiṫeannaċ le taoḃ leis Ḃaltair Gáiḋealaċ sa 1810. Ċruinniċ Uilleam Alasdair leis an tUrr. Dóṁnull MacḞionġuin (1735 gu 1831) na Cill Ḃríġde. Ṫosaiḋ an t-Urr. Dóṁnull do'n obair uaḃasaċ 's mí-ċeart air craoḃ-ċlann "nuaḋ". Reinn e sin as ḋá craoḃ-ċlann eile. Sgríoḃ an t-Urr. ṀicḞionġuin sgeultan mí-ċeart mu'n clann seo le sin. Ḃa craoḃ-ċlann aṁain le Dóṁnull MacḞionġuin agus ḟuair e dárna craoḃċlann aige 's Iain MacḞionġuin nan Caol. Ċuir ead sgeultan uaḃasaċ mu'n 28ṁ Taoiseaċ Laċann MacḞionġuin agus ḃ' e dárna ṁac aige leis an t-ainm Dóṁnull, agus ċuaiḋ Dóṁnull gu h-Eilean an Toiġ Guaṫan agus ċa roḃ sin fíor.
lionra-uisge-dhearg.ca
21
Nuair a ċuir ead sgeul mí-ċeart ri ċéile,
Ṫa ṁaid 'obair a-nis ċun do ḃuaiḋ 's do ḟaiġ am
sgríoḃ an t-Urr. Ailig ṀicGriogair an
fill fearainn nan clann le co-ċomann, agus
ċárt mór le h-aġaiḋ ead ḟé. Ṫánaig e 's
ṫa sin an obaireaṁ le Clann Ḟionġuin
Cille Ṁoire o ḋúṫċais, agus ḃ' e ċaraid
Albainn. Oraiciḋ daoiḃ sin air agus biṫiḋ
an-ṁor le Dóṁnull na Sgeultan. Sgríoḃ e
fáilte roṁat mór ċugainn air
cárt mí-ċeart as déiḋ sin cuideaċd.
www.facebook.com/clanmackinnonscotland
Sgríoḃ ead ainm bristeaṁ in aice Laċann
Ṫa nasg làraċ-lìn
(1587 gu 1634) an 26ṁ taoiseaċ agus
www.clanmackinnonscotland.com
ḃuaiḋ e ceanntar Sraṫ Àrdail. Mar sin
faoi bunaiḋe le cúpla seaċdainn air aġaiḋ
an sgeultan uaḃasaċ, ṫa Iain nan Ealaġol
an-seo.
a-muiġ as an craoḃ-ċlann againne. Ḃ' e mac-bràṫar nan Iain Duḃ (1682 gu 1756).
Do ḋeaġ ṡláinte,
Ṡabaid Iain Duḃ a-muiġ an aġaiḋ nan Gaill
Le Caoṁìn Mac Ḟionġuin,
le saorsa na Gáiḋeil agus nan
Clann Ḟionġuin Albainn
Gáiḋealtaċd ri linn Bliaḋna Teàrlaċ
(Gáilig Ḋail Riada)
(1745 gu 1746), agus ḃ' e fear mór sa cogaṁ sin cuiḋeaċd gun teagaṁ. Ċan eil craoḃ Iain Duḃ air líosta "nuaḋ" agus ċan eil Clann Ḟionġuin nan Caol ann cuideaċd. Ḟuair fearainn seo ḋioġail gu tiġearna Clann Dóṁnuill. 1751: Caol Àcain, Assaig, Pabaiġ, Breacais, Sadam-inis, Coire Ċataċan, Tìr Ċoire, Suardal, Cill Ḃreaċtáin, Cill Ḃríġde, Suiḋisnis, Boraraig, Ceann Stric, Stróloinis, Sgianaig, Lioḃarais, Na Torrain, Ceann-loċ. 1784: Mis-inis 1791: Sraṫ Áird
22
lionra-uisge-dhearg.ca
v2osk, v2osk, Unsplash
Cogaṁ an aġaiḋ Anam Gáiḋealaċ Le Eoin Lom Dòṁnallaċ, Sean Gáiḋlteaċd (Gàilig nan Eileanan) 'S Gáiḋeal mi ḟéin agus rugaḋ 's tógaḋ mi air Eilean Sgiṫeannaċ 's Eilean Leòḋais. Agus 's fear-iasgaire mi ḟéin cuideaċd, agus ṫa mi air an ḟarraige ri linn an t-seaċdainn aig obair eadar nan Eileanan agus a-muiġ air an Ḟarraige Mór aig obair ċun beo ṁaṫ le mo ṫeaġlaċ 's mo ċlann agam. Agus ṫánaig fearg an-ṁor agam nuair a ḋ'ḟoġluim mi ḟéin mu sgeultan mì-ċeart mu Gàilig annseo air nan Eileanan! Ċuir mi 'n artagal seo ri ċéile mar sin agus sin e 'nnseo 'nis! Ṫánaig nan ḋaoine sgeultan mì-ċeart gun anam gun teagaṁ mar ṫánaig ead as tír eile ṫairis nan doṁain agus 's as ead a-muiġ as a' Ġaiḋealtaċd, agus ċan eil ead Gáiḋeal cuideaċd! 'S Gaill uaḃasaċ ead ḟéin agus ṫoir ead gu h-Albainn, gu h-Éireann 's gu h-Eilean Ṁannain agus a-nis gu Gáiḋealtaċdan Ċeanada do ċuir sgeultan mìċeart orṫa 'nn. Bu ċeart ṫoiriḋ ṁaid ri ċéile do ṡabaid an aġaiḋ an ionnsaiġean uaḃasaċ le nan Daoine gun Anam anis gun ṁall! Ċan eil ead Gáiḋeal agus carson ṫoir ead annseo do ċur pleainn cruaḋlaċd orinn?
Gary Ellis Ellis, Unsplash
Carson ṫoir ead annseo do ċur creidiḋ uaḃasaċ gun ceart
Gary Ellis Ellis, Unsplash
orinn? Carson ṫoir ead annseo do ċur cac againn leinn air daċaiġ air nan Eileanan agus eadar nan Gáiḋeal ṫairis nan Gáiḋealtaċd cuideaċd? Ċan eil sin cóir 's ceart agus feumaiḋ ṁaid ri ċéile do ċur stad ċon sin a-nis gun ṁall roiṁ a cuiriḋ ead sgeultan mì-ċeart eile orinn! Ṫoir ead annseo 'gus ṫa ead cainnt mu'n impireaċd Ṡasuinn agus ḃa na Gáiḋeal san arm Sasuinn, arm Ḟraing, arm Ċeanada, arm Aimearaga, arm Spáinnt 'gus arm eile, 'gus 's an déiḋ sin? Ċuir ceist mu'n gaċ cogaṁ san eaċdraiḋ agus ḃa ṁaid ann 'sabaid an aġaiḋ Sasuinn cuid mór, aċ aig sabaid an aġaiḋ gaċ arm 's gaċ daoine 's gaċ tír agus ḃa ṁaid air ḋá taoḃ cuid mór cuideaċd! Agus a-riṫist 's an déiḋ sin? 'S daoine nan claiḋeaṁ ṁaid agus ṫa sin
lionra-uisge-dhearg.ca
23
an t-sgeul le mìltean 's mìltean bliaḋnaiċean. Agus sin e 'n t-saoġal cuideaċd! Ṫánaig ṁaid faoi hionnsaiġ mór uaḃasaċ le cinéal Gearmáiltiċ (Loċlannaiċ, Normanndaiċ 's Sasunnaiċ) o 793 IC air aġaiḋ ċon an-diuġ. Ḃa ṁaid ṫar bárr nan dualċais nan Éóraip gu nuair a ṫánaig na Loċlannaiċ annseo 'gus rinn ead sgriosaḋ mór ṫairis nan Eileanan agus tráiġ Albainn, Éireann, Dál Riada 's Eilean Ṁannain cuideaċd. Aċ ṫánaig ead gu Gáiḋealaċ as déiḋ cúpla ciad bliaḋain agus ḃ' ead gu maṫ as ḋeiḋ sin! Ḃa sin an sgeul leis na Normanndaiċ nuair a ṫánaig ead annseo leis ríġean Sasui nn o 1124 air aġaiḋ agus ḃ' anTim Oun, Oun, Unsplash
uaḃasaċ ead ḟéin eadar ann gu 'm tám Raibeart Brús - Árd Ríġ na hAlbainn agus Árd Ríġ Gáiḋeal cuideaċd. Agus ḃa sgeul róuaḃasaċ annseo nuair a ṫánaig na Sasunnaiċ annseo sa 1054 air aġaiḋ! 'S rudan deacair an-diuġ mar ead annseo, 'gus ṫa na daoine gun anam faoi nan Sasunnaiċ gun ṁall gaċ ám agus ċonnaig mi sin annseo eadar nan Eileanan agus in Ċeanada 's Albainn cuideaċd. Agus ċan eil ḟios agam carson a déanaiḋ ṁaid sin! 'S daoine gun anam ead ḟéin agus ṫa sin an sgeul agus biṫiḋ sin an sgeul gu bráċ air fad gu Laṫa Ḃreiṫeaṁ! Éireann, air Ṁannain, san Stáiḋean Aonctaiṫe 's sa
Sgríoḃ cúpla daoine gun anam sgeultan uaḃasaċ mu Gàilig air nan Eileanan cúpla bliaḋain o ṡoin a-nis. Ċonnaic mi 'n leaḃar cúpla seaċdainn o ṡoin a-nis agus ṫa fearg an-ṁor orm mar sin! Ṫa Gàilig beo 'nnseo air nan Eileanan agus ṫa sin an t-saoġal! Duḃairt ead ṫa sin air bealaċ gu bàs! Agus ċan eil sin cóir 's ceart agus ṫa ḟios agam sin mar ṫa mi 'beo 'nnseo air nan Eileanan agus biṫ mi air 's eadar gaċ eilean gaċ laṫa 's gaċ seaċdainn mar ṫa mi fear-iasgaire 'gus sin e an t-saoġail! Ṫa rudan anḋeacair le h-aġaiḋ na daoine nas óige 's óige mar ċan Peter Cordes, Cordes, Unsplash
24
eil obair ṁaṫ annseo leoṫa. Feumaiḋ ṁaid do ċur obair annseo le h-aġaiḋ ead agus feumaiḋ ṁaid do'n
lionra-uisge-dhearg.ca
obair ċon do ḟanaiḋ ead annseo air nan Eileanan mar ṫa rudan an-ḋeacair le h-aġaiḋ ead nuair iarruiḋ ead gu daċaiġ mar ṫoir daoine Gallda gu nan Eileanan agus ċeannaiċ ead taiġean saoire aca mar ṫa h-airgead an-ṁor aca leoṫa. Ṫa Gàilig agus dualċais Gàiḋealaċ faoin ionnsaiġ gaċ laṫa mar sin aṁáin! Carson ċan eil 's' ċa roḃ ead sgríoḃ leaḃar mu sin? 'S amadáin 's daoine gun anam ead ḟéin gun teagaṁ! Ḋ'ionnraiḋ cànan Beurla 'staiġ
Alfred Kenneally, Kenneally, Unsplash
Colaisde Gàilig air Albainn Nuaḋ a-nis cuideaċd agus carson? Bu ċeart biṫ gaċ rudan a-staiġ Gàilig 's Gàilig aṁáin gun ṁall 's gun teagaṁ. Ċan eil sin gu maṫ ṫa mi 'éisteaċd gu clàr ráidió ċon astaiġ Beurla - cànan uaḃasaċ nan Goill an-uaḃasaċ. Cà ḃeil a' Gàilig ann? 'S fuaṫ leom nan Goill mar rinn ead rudan 's cogaiṁean cruaḋlaċd fuilteaċ an aġaiḋ orra 'gus carson ṫa gaċ rud san ċànan Beurla fúinn annseo 'n-diuġ? 'S sin uaḃasaċ! Feumaiḋ ṁaid ri ċeile don ḃunaiḋ colaisdean Gàilig nuaḋ ṫairis Dúṫaiċ nan Craoḃ gun ṁall a ċairdean agus ṫairis na h-Albainn cuideaċd mar iarruiḋ ṁaid ead. Agus fásaiḋ ṁaid daoine leis anam eadar measg leinn agus biṫiḋ ead na h-acadamaiċ Gàiḋeal agus biṫiḋ ead gu maṫ agus biṫiḋ ead Gàiḋeal! Ṫoir daoine gun anam gu Ceanada (Dúṫaiċ nan Craoḃ Tuaṫ) agus abair ead facail uaḃasaċ an aġaiḋ nan Gàiḋeal mu'n ain-cinéaltas agus ċan eil ṁaid ain-ċinéaltais ṁaid ḟéin! 'S ain-ċinéaltais ead ḟéin aṁáin orra gun teagaṁ mar ṫoir ead eadar nan Gàiḋeal ann sa Ċeanada 'gus ionnsaiġ ead air nan Gàiḋeal leis sgeultan uaḃasaċ gun ceart mu'n impireaċd Sasuinn 's impireaċd Aimearaga 'gus ḃa na Gàiḋeal cuid mór leoṫa - agus ċan eil sin cóir 's ceart! Ċa roḃ impireaċdan seo h-impireaċdan nan Gàiḋeal! 'S impireaċdan Sasunnaiċ as Sasuinn agus Sasunnaiċ eile 's Aimearaga - agus sin e 'n t-sgeul! Carson ċan eil ead - nan daoine gun anam - 'obair ċon cuidiċ nan Daoine Dúṫċais a-staiġ nan Stáidean Aimearaga? Ṫa sgoiltean cruaḋlaċd ann an-diuġ agus ṫa ḟios agam mu sin mar ċonnaic mi 'n cruaḋlaċ ann nuair a ḃa mi 'nn cóig bliaḋain o ṡoin a-nis. Agus carson ċan eil ead cuidiċ ċon na daoine ḃoċd as Meacsacó 'gus Aimearaga na Spáinntiċ nuair a ṫoir ead gu h-Aimearaga le sáḃáilte 's obair? Ṫoir ead a-muiġ as ollsgoiltean gun anam 's gun creidiṁ a-staiġ na Stáidean Aimearaga leis creidiḋ amadáin aca 'gus 's ead air an t-sliġe ċon sáḃáilte leinn agus ṫa sin greanṁar mar ċa biṫiḋ sin obair. Ċa biṫiḋ sin obair mar ṫoiriḋ ṁaid ri ċéile 'gus cuiriḋ ṁaid sabaid an-ṁor 's fearg an aġaiḋ gaċ plean agus gaċ facail astu nan daoine gun anam!
lionra-uisge-dhearg.ca
25
Bliadhna Úr GLEANN UISGE ḊEARG 2022
Mìosaċan Úr CEANNAIĊ AN-DIUĠ
LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/
26
lionra-uisge-dhearg.ca
FÒRAM COIṀEARSNAĊD
08
Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàiṫ
13
'S laṫa spéisialta so le h-aghaiḋ nam ṁnáiṫean. 'S sin féill mór ṫairis nan doṁan san Eóraip an Iar gu h-áiriḋ agus air Eilean Úir, agus sa Rúis 's an t-Áise cuideaċd. Ṫánaig sin gu beó mar ḋ'iarr ṁnáiṫ an fíor-ċeartan agu 'nn. Ṫa sin féill mór ṫairis nan doṁan cuideaċd. Ṫa daṫ leoṫa sin - corcra le cairdeas, ceartas 's díleas agus ṫá sin daṫ mór le féill so gun teagaṁ.
17
Féill Pàdraig 'S Féill Ṗádraig an laṫa féill na Naoṁ Patrún na h-Eireann. Ṫa sin air an 17ṁ laṫa míos Márta gaċ aon bliaḋain. Ṫa e mór in Albainn cuideaċd agus air Eilean Ṁanainn. 'S eadar e na trí naoṁ mór nan Gaeḋeal. 'S Briġde 's Colmcille nan Naoiṁ mór eile.
lionra-uisge-dhearg.ca
Ùine-Ṡaṁraṁ Déanaṁ daoine sin le linn an t-Saṁraṁ mar iarruiḋ ead do ṡáḃáil laṫa 's ḟaide 'nnseo. Ṫa sin gu maṫ le daoin' obaireaṁ cuideaċd agus cuiriḋ sin u air do corrag-coisean cuideaċd gu teagaṁ.
Làiṫean Mór A' Ṁìos - An Gearran 01 - Imbolg / Féill Bríghde 14 - Là Naoṁ Ḃ aileintin 16 - Gaelaċ Lán 18 - Ciad Laṫ a Féill Neaċ-Malairt Bian 21 - Là Lughaiḋ Ua Raghallaigh 28 - Isra ⁊ Mi'raj
Aṫ Ṁìos - Am Màrt
21
Co-Ḟad-Ṫràṫ an Earraiṁ 'S am sin sa ḃliaḋain nuair ṫá na laṫan 's na h-oiḋċean le ċéile san ám. 'S féill spéisialta na Sean Gaeḋealtaċd fosta. 'S féill mór na feirmeoirí go h-áiriḋ mar ṫoir na h-ainṁiṫean óige ċun breiṫ mar sin. Cuiriḋ daoine na biaḋ faoi talaṁ fosta mar iarraiḋ iad ċun go ḃeó 'nn. Ṫa na h-ainṁiṫean ḟiaḋain air an t-slighe fosta leis na h-óigean acu.
02 - Gaelaċ Úr 18 - Gaelaċ Lán 26 - Purim
Aṫ Làrna Ṁìos - An Giblean 01 - Gaelaċ Úr 02 - Ciad Laṫ a Ramadáin 10 - Di-Doṁnaiċ Tùrnais 15 - Ciad Là Càisg nan Iùḋ aċ - Di-hAoine na Ceusta 17 - Di-Doṁnaiċ na Càisge 18 - Di-Luain na Càisge 22 - Là Doṁain 23 - Deireaṁ Laṫ a Càisg nan Iùḋ aċ 30 - Gaelaċ Lán
27
O'Riain, Flann. 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 81 ⁊ 70
LORG FOCAL Ainm Àite LOĊAN MÒR AM BAILE-MÒR AN DÙṪ AIĊ ALBAINN ÉIREANN
Biaḋ BÁNNOC SIÚCAR NA CRAOBH GRÁN LUIBHEANNA ARBHAR
Ainṁiḋ ean GABHAR AN TRUISG DOBHAIR-CHÚ TURTAR LEAMHÁN
28
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA
FIAḊ EARBALL BÁN Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir 'S sin annseo mór le daoin' obaireaṁ taoḃ a-muigh sa sneaċda. Iṫeaṁ sin suas an t-sneaċda 'gus ċuireaṁ sin a-muigh gu h-áit' eile 'muigh as an ċeanntar ead ag obair. Ṫa sin an-ṁor air nam Maċairean Móra 's Gleann Uisge Ḋearg gu h-áiriḋ.
SÉIDEANADAIR SNEAĊDA Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir
'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla? Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
'S sin annseo mór le daoin' obaireaṁ taoḃ a-muigh sa sneaċda. Iṫeaṁ sin suas an t-sneaċda 'gus ċuireaṁ sin a-muigh gu h-áit' eile 'muigh as an ċeanntar ead ag obair. Ṫa sin an-ṁor air nam Maċairean Móra 's Gleann Uisge Ḋearg gu h-áiriḋ.
GALAR DÚITSEAĊ LEAṀÁN Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir 'S inneal mòr le sgian aig' air bonn, dèan ċleaċd gu sgrìob an reòite duḃ agus sneaċd cruaiḋiċte as a ceuman agu'S tinneas mór air na Leaṁán e sin. Cuiriḋ an tinneas faoi tamall air druim nan Daolan. Ċan ḟuil ḟios acu - na Daolan - faoi na tinneas leo. Déanaiḋ na Daolan an t-slighean ċun gaċ aon Leaṁán sa ċeanntar agus biṫiḋ gaċ aon Leaṁán tinn mar sin aṁain. B'ḟeudar ṫa ḟios acu na Daolan an obair a ḋéan iad an aghaiḋ na Leaṁán. s raṫaidean.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD DUALĊAS NAM BRATÓG BRIĠDE 'S coma ma siḃ mol do Neaḃ Briġde, no Bean-dia Briġde, Diaṫan eile no Diaṫan nìl, 's dóċas sinn biṫ siḃ feuċainn meas dualċas so do 'm Bratóg Briġde às an tSean Gàeḋealtaċd ma so gairm leiḃ. 'S e duḃairt ma u cuir a maċ plaideaċan no sgarfaiċean, biṫ Briġde cuir ḃeannaċd orṫu ar i ṫuras. Le ḃanaċd so, biṫ na clùd sealḃaiċ an comas gu leiġis ceann goirt 's aṁaiċ ġoirt, ṫoir a-nuas fuil ṡuas agus leiġeasaḋ eile.
So h-uine 'uraiḋ, air an oiḋċe na h-Imbolc agus Fèille Brìġde, ḃa mi cuir a maċ aon clùd duḃ beag gu feuċainn so mi ḟéin agus biṫ e dèan obair bréaġa. Uair air biṫ ceann goirt orm, biṫ mi cuir so clùd beag orm baṫais agus a' ceann goirt biṫ e falḃ asam am broinn an uair gun daḃt. So Là Neaḃaiḋ, cuir clùd a maċ agus feuċ airson u ḟéin so ḃliaḋna tiġeaċd againn. Le Trìnda NicÉigeir (Gàedhlig Uisge Dhearg)
30
lionra-uisge-dhearg.ca
LÁ NAOṀ ḂRÍD Ó lá le Bríġde amaċ, Bíonn na h-éin ag déanaṁ nead, Bíonn na caoire ag breiṫ na n-uan, ‘S an lá ag dul i ḃfad.
BRÍD ĊILL DARA A Bríd, a ṁaiġdean ġeal ċóir, Cuidiġ liom roiṁ Ḋia na Glóire, I mo ṡuiḋe (ṡuí), i mo luiḋe (luí), san oiḋċe nó sa ló, Go mbeaḋ mé leat-sa ċoíċe is go deo.
ALTÚ ROIṀ BIAḊ, OIḊĊE ḞÉILE BRÍĠDE A Ḃríd ban-naoṁ, bean na bratóige buiḋe, ar ċoimrí a géaga gile dúinn ón mbéile seo go dtí an béile aríst. Ar ċoimrí Dé agus Ḃríd ban-naoṁ dúinn. Bríd Ní Ḋaiġidí a ċuireann an long go réiḋ ċuig poirt, ar a coimrí sin dúinn féin ós léi an oiḋċe anoċd.
A NAOṀ BRÍD, A ṀUIRE NA N-GAEḊEAL
ges Ima y t t Ge air k r co vito e l alḃ De
A Naoṁ Bríd, a Ṁuire na n-Gaeḋeal, car orainn do ḃrat, A Naoṁ Bríd, a ċriḋe na féile, stiúir sinn ar an mbóṫar ceart, A Naoṁ Bríd, ġeanúil, ġrástúil, ar ár naṁaid cosain sinn. A Naoṁ Bríd, a ḃean riaġalta álainn, ar uair ár mbáis, glaoiġ orainn.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
AN UISEAG LAṪA ḞÉILL BRÍDE Air sgiaṫaiḃ siùḃlaċ an àird nan speur, Ṫa ’n uiseag ḃeusaċ, ḃreac-ḃallaċ, ċliuiteaċ, A’ seinn a ciuil ḋuinn le deaḋ ġleus; A’ toirt sgeul an Earraiċ as ùr ḋuinn, An deiġ a ciurraḋ le fuaċ brèin; A’ taisḃeanaḋ maise, ‘gus uṁlaċd Do’n Triuir a ṫa ’n àird nan Neaṁ; Mar ḟianuis an aġaiḋ nan slòġ, ‘S mar ḋearḃaḋ air glóir nan Neaṁ. Ṫa ribèid a cléiḃ a’ toirt urraim air gaċ ceol. Truilleaċd naduir no gnìoṁ làṁ Ċa ċuirear mar ṫair air a h-eon. Craoḃ ṁeangannaċ, ḋosraċ Ó ḋuslaċ na talṁainn, Mar sin an duine ’s e’ falḃ ann an ceò; Gun suḃaile, neo-ḃeusaċ lár truailleaċd, Ṫa ’n duine fo ḃuaireaḋ mar gleò, A’ Ṫi Ṗrìsèil, nam buaḋan caoṁa, Ceadaiċ ḋuinn aomaḋ gu ceòl A ṡeinn do na naoṁaiḃ, ‘Ṫa ‘coṁnuiḋ an saoġal nam beò, Far naċ fuaraiċ an gaol, ‘S àm maireann an ceòl – Muire nan Gràs Peadair ’s Pòl agus Eóin.
32
lionra-uisge-dhearg.ca
COMRAIG NAM BA Blaragan reiḋ, fada, farsuinn, Faileagan feile fo 'r casan, Cairdeas Ṁic De ḋ' ar toir ḋaċaiḋ Gu faiċe nam fuaran, Faiċe nam fuaran. Gum bu duinte duiḃ gaċ sloċd, Gum bu suṁail duiḃ gaċ cnoc, Gum bu cluṁaiḋ duiḃ gaċ noċd, Am foċar nam fuar-ḃeann, Foċar nam fuar-ḃeann. Comraig Ṗeadail agus Ṗoil, Comraig Ṡeumais agus Eoin, Comraig Ḃride ṁin's Ṁuir Oiġ, Ḋ' ar coṁlaċ 's ḋ' ar cuallaċ, O! comraig gaċ aon ḋ' an ċoṁl Ḋ' ar coṁnaḋ 's ḋ' ar cuanaḋ. Dealbh às a dotshock
lionra-uisge-dhearg.ca
33
SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ
Eaglais Gaeḋealaċ
Dealbh Le The Everett Collection
Foirġeall an-aġaiḋ Tràilleaċd (Seaċdaṁ Mìos 1849)
ċoisneaḋ an diomb, agus ċa roḃ neaċ ann aig an roḃ a ċriḋe ’ràḋ riu “’S olc a ṫa siḃ a’ deanaṁ.”
Taic Posta le Clann Éirí Gréine, Sean Gaeḋlteaċd (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
Aċ taing do Ḋia ċaiḋ na hamannan borb ud seaċad, agus ṫa nis, ċa’n e ṁàin làṁan luċd mi-riaġailt, aċ mar an ceudna teangannan luċd-tuaileis fo ċuṁaċd an laġa, air ċor ’s naċ ḟeud neaċ eaḋoin droċ allaḋ a ṫogail air a ċoiṁearsnaċ gun pheanas ḟulang air a ṡon. Aċ ged naċ ’eil tràillealaċd ’sa Ġàeḋealtaċd féin, giḋeaḋ ṫa mòran de na Gàeḋeil nan sealḃadairean ṫràillean ’an Aimearaga. ’N uair a ḃa feum
Am measg gaċ cruadal agus sàraċaḋ a ṫa na Gàeḋeil a’ fulang, naċ iad is còir a ḃi taingeil air son na saorsa ’ṫa iad a’ mealtuinn — air son nan laġannan coṫromaċ fo’m ḃeil iad naċ fuiling do neaċ air biṫ eucoir a ḋeanaṁ orra, ni mò a ċeadaiċeas e ḋoiḃsan eucoir a ḋeanaṁ air aon a ċéile? Ann an cearn air biṫ a ḃuineas do
34
Ḃreatunn, ṫa ’n luċd-àiteaċaiḋ, co ḋiuḃ ’ṫa iad duḃ, ruaḋ, no geal, iosal, no uasal, fo na h-aon laġannan, agus ṫa iad air an smaċdaċaḋ air an aon ṁoḋ ma ḃriseas iad na laġannan sin. Giḋeaḋ ċa roḃ na cùisean a ġnà mar so; oir ċa’n ’eil an t-àm fad air ais anns am feudaḋ cinnċinniḋ na Gàeḋealtaċd leum air ċeann a ḋeanaṁ orrasan a
lionra-uisge-dhearg.ca
air luċd-aṁairc, ’s air luċdiomain ṫràillean ’s na h-Innsean an Iar, ḃa sgaoṫ de Ġàeḋeil òga a ḟuair greim air beagan fòġluim a’ dol a maċ á caoċlaḋ ċearnan gaċ bliaḋna, mar a ṫa fios aig cuid d’ar léuġadairean. Rinn iomad aon diuḃ so gu ro ṫapaiḋ, feumaiḋ sinn aideaċaḋ; giḋeaḋ ḃa iad am biċeantas air an truailleaḋ co mòr le coṁluadar na muinntir a ḃa air ṫoiseaċ orra, maille ris gaċ cleaċdaḋ an-ioċdṁor, salaċ, a ṫa ġnà ’leantuinn tràillealaċd, ’s gu’n roḃ iad mi-ṡona a ḋ’-aindeoin gaċ stòras a ċuir iad cruinn. “Ṫa na h-òganaiċ a ṫa dol do na hInnsean an Iar (arsa neaċ àraiḋ air an roḃ sinn eòlaċ) car coltaċ ri caora a raċaḋ a steaċ do ċrò a ḃioḋ làn de ċaoraiċ ċloiṁeaċ; oir ċa ḃi i fada ’s a’ ċrò gus am bi i coltaċ ri càċ. Mu’n d’ ḟàg mise tiġ m’ aṫar anns an eilean Ileaċ, ḃa mi ’cur roṁam gu’n gluaisinn ann an eagal an Tiġearna. Ṫug mi leam Bìobull ann an rùn a ḃi ga léuġaḋ air an turas-ċuain, ’s mar an ceudna ’n uair a ruiginn ṫall. An déiġ oċd bliaḋn’ deug de ’m ḃeaṫa a ċaiṫeaḋ ann an Séamaica, phill mi do m’ ṫìr ḋù
ċais; aċ ḃa ’n ceangal a rinn mi air a’ Ḃìobull gun sgaoileaḋ ré na h-ùine sin — ċa’n ḟaca mi coṫrom agam féin eaḋoin air aon ċaibdeal a léuġaḋ!” ’N uair a ċaiḋ na tràillean a ċur fa sgaoil ’s na h-eileanan a ḃuineaḋ do Ḃreatunn ’s na h-Innsean an Iar, ṫug mòran de na Gàeḋeil a ḃa ’s na h-àitean sin tir-mòr Aimearaga orra, far a ḃeil iad féin a nis, mar a ṫa sinn a’ fòġlum o litriċean cuid diuḃ, nan sealḃadairean ṫràillean. Ḃo ċeann eadar fiċead agus deiċ bliaḋna fiċead roiṁe so, ċaiḋ mòran de na Gàeḋeil do Stàidean Aimearaga. Ṫuiniċ a’ ċuid ṁòr ḋiuḃ so mu na Ḋà Caraliana, cearn ’sa ḃeil tràillealaċd ro ċumanta; agus do ḃriġ gur h-e “béus na tuaṫ air am biṫear a niṫear,” ṫòisiċ na Gàeḋeil uiġ air n-uiġ ri ceannaċ agus ri àraċ ṫràillean coltaċ ri’n coiṁearsnaiċ. Ṫa mar an ceudna mòran de na Gàeḋeil òga ’ṫa ’dol do Ċanada Uaċdraċ a’ sgaoileaḋ a sìos air an leitir ḟarsuing sin a ṫa ’ruiġeaċd o loċ mòr Ṁiċigan gu Nuaḋ Orléan; agus gun ḟeòraiċ co ḋiu ṫa e ceart an coċréutairean a ġnàṫaċaḋ mar
ḃrùidean no naċ ’eil, ċo luaṫ ’sa ṫa e ’n an comas ṫa iad a’ ceannaċ fearainn agus ṫràillean mar a ṫa muinntir eile ’deanaṁ. Mar so ṫa sinn a’ faicinn gu ḃeil mòran de na Gàeḋeil air an amlaḋ ’s an olc uaṁasaċ so. Cuiṁniċeaḋ gaċ aon diuḃ a léuġas na duilleagan so, naċ urrainn doiḃ nas faide a ṫagraḋ mar leṫsgeul, gu’n roḃ iad aineolaċ air a ċionta ṫrom a ṫa ’na luiḋe air an dorsan. Am ḃeil aon diuḃ naċ gaḃaḋ ro olc e nan abraḋmaid mèirleaċ, no robair ris; giḋeaḋ ċa ’n eil mèirle no reubain co peacaċ ri ḃi gleiḋeaḋ ur bràiṫrean nan tràillean. “Nan goideaḋ neaċ mo sporan (ars’ aon àraiḋ) ṫeirin mèirleaċ ris; nam buaileaḋ e mi le ’ḃata ’s mo leagail, agus mo sporan ’s mo ċòta ’ṫoirt uam gun taing ṫeirin robair ris; aċ nan tugaḋ e uam mo sporan, mo ċòta agus mo ṡaorsa ṫeirin maiġstir ṫràillean ris!” Le Urr. Alasdair Mac Griogair (Sgríoḃ ’s rinn Alasdair Mac Griogair am foirġeall so ’n aġaiḋ na Gàeḋeil ag obair sa ’s leis tràilleaċd ann san Aimearaga Ṫuaiḋ. Rinn e tursan fada mór ṫairis Aimearaga Ṫuaiḋ eadar Canadaċ Uaċdaraċ agus Caraliana Tuaṫ agus ṫánaig fearg an-ṁor aige nuair a ḋ’ḟoġluim ’s nuair a ċunnaig e ḃa Gàeḋeil ‘obair san obair sin gun teagaṁ! Rinn agus ċuir e so’muiġ ás ḋeiḋ sin mar ḃa fearg an-an-ṁor aige air san ám sin).
Dealbh Le Trìnda NicÉigeir
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
LUD Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG
'S deasaċaḋ ùr airson mìos An Gearran, ḋà mìle fiċead 's dà (2022); le sgeulan mun am Bratóg Briġde, an triusg, agus bile úr as a Liaṫ Gasan. Seall a steaċ do nuaiḋeaċd ionadail, fòram coiṁearsnaċd, agus tuilleas.