LUD
DEASACHADH 07 DÀMH / SAMH 2022
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
'S Daoin' amhàin ri chéile leinn! Le Eóin Lom Dòmhnallach
An Sgath Goidnich Le Ealasaid Nic Thómais
Fill go Traidisiún Caitligeachas Gaedhealach
GLEANN DOMHAIN LE BRIAN Ó CIANAIGH 1931
DEASACHADH 07
Dè a Steach Air Cuibhrinn
29
Gleann Domhain
Comhradh Gaedhlig
21
Faoi Feoil Sicín
Cúpla Focla
24
Gailleann-Shneachda, Carbad-Teine, agus Otharcharr
Fill go Traidisiún
38
Caitligeachas Gaedhealach
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 10 Nuaidheachd nan Dùthaich 12 Nuaidheachd na Cruinne 18 Sean Ghàedhealtachd 22 Fòram Coimhearsnachd 26 Dànach, Òranach & Sgeulach 35 Creideamh & Spioradalachd
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
'S Sultain mìos mhath leinn! Tha 'gas bha mìos Shultain an-mhath airson nan Gàideil an-seo san Inbhir Nís, Ros an Iar agas san Rois Mór cuideachd, agas tha sin an sgeul ri linn eachdraidh fhada 'n-seo gun teagamh. Bhuaidh Arm Gàidhealach caithream mór an-seo gach àm air Sultain nam bliadhain. Bh' ead caithream air Blàr Tiobar Mór air 1mh Sultain 1644, agas air Blàr Obar Dheathain air 13mh Sultain 1644 cuideachd 's gun teagamh. Agas tha mi creidinn tha sgeultan mhath eile airson nan Gàidheil Inbhir Nís 's na Rosaich air Sultain san eachdraidh gun teagamh! 'S briagh mìos Sultain gun teagamh!
Pádruig mac Alasdair Dhubh Mac an t-Sealgaire, Inbhir Nis (Gàilig Ros an Iar)
Stair faoi logainm Dún sa Sean Ghaedhealtachd. Mar is eol daoibh, leanann focal amháin go ceann eile. Is áit chónaithe dhaingnithe an focal dún/caisleán freisin. Go leor Gaedhealach agus logainmneacha Gaeilic freisin. Tosaíonn logainmneacha le “dún”. Le tamall anuas, táim ag cur isteach gach logainm Gaedhealach ag tosú le "dún". In Albain tá Dundas = dún deas > Dunom Dexsos. Trí úsáid a bhaint as logainmneacha 'gus ainmneacha pearsanta 'mach anseo, is féidir liom cur le mo fhoclóir chun níos mó suime a chur ar fáil dár gcainteoirí Gàilig. Táim ar bís, tugann sé seo creideamh dom chun leanúint ar aghaidh le mo chúram dian.
Uinseann F. Pintado (Gaeilge Chonnacht Thuaidh)
Tha mhuid daoine 'mhàin ri Chéile
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Tha daoine 'cainnt mu dùthchais agus seannchus gach àm agus gach là. Ach chan e ead 'cainnt mu till 's fill gu traidisiún. Chuir 's fhuair seann traidiseanan chun gu 'n fhuar air rathad spioradachd, muinntear 's aonachdanas. Air san aimsear o shoin, bha Samhuinn aimsear na cuimhneachadh 's na marbh. Bha mhuid daoine leis rudan tábhachtach oirnn, agus cha chuir mhuid gach rudan asteach là 'mhain. Rinn mhuid comharrachadh na marbh oirnn. Air san aimsear o shoin, bha daoin' amhàin leinn fhé ri chéile leis do cànan againn agus náisean móran againn agus bha na creidimh amhàin leinn oirnn cuideachd. Bh' e sin an sgeul gu thánaig na Goill oirnn leis buirbearachd uile mhor. Tilleadh traidiseanan againn chun ri thaobh an aice na taobh-teine, 'gus bithidh e sin air lathan romhainn. Ach deunaidh mhuid e sin an saoghal oirnn. Sin e.
Tha e sin gasta do'n amhrac daoine Gàidhealach aig sgrìobha 'gas aig cainnt mu'n tha na Gàidheil daoine 'mhàin ri chéile! Tha LUD an iris-leobhar amhàin do dheun sgeulachdan ri chéile 'muigh as thairis a t-Seann Ghaidhealtachd agas thairis a Ghaidhealtachd Ùir cuideachd. Tha e gasta do fhoghluim tha spioradan làidir mhath chon nan Gàidheil anns a Ghaidhealtachd Ùir a-nis an diugh. Tha e gasta gun teagamh!
Alasdair mac Eòin 'ic Phàdruig 'ic Iain Ruadh Mac an t-Sealgaire (Gàilig Ros an Iar)
02
Ba sé galánta do'n fheiceáil sgéal faoi Brian Ó Cianaigh san iris-leabhar seo! 'S fear dearmadta é fhéin gan dabht agus 's mór na truagh sin níl eólais mór faoi Brian amach eadar na daoine tíre 'gus eadar na Gaedheal trasna na domhan fosta.
Bhí na sgéal faoi an Bean Síth an suimiúil. Tá sin an-suimiúil liom do foghluim faoi na Bean Síth trasna na dtonnta go Mheiriceá. Níor chuala mé faoi seannchus Bean Síth ann roimhe 'gus bhí mé sásta go mór don fheiceáil tá sí 'nn idir Muinntir Gaelach i dTír na gCoillte, Mheiriceá freisin. Tá na Gaedheil beo 'nn gan amharas.
Conchubhar Ó Frighil (Gaeilig Thír Chonaill)
Séamus Ó Súilleabháin (Gaeluinn Deas Mhumhain)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
lionra-uisge-dhearg.ca
POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIDHEACHD IONADAIL
An Sgath Goidnich Le Ealasaid NicThómais (Gàedhlig Uisge Dhearg) De thar ceud bhliadhna bha na Ceann Chaillich-Dheirg simbóil mheas airson na daoine de Chànada gu cuir onair eadsan sìnte sa chogadh thairis na farrige. Eadsan cho shocair dearmadta Eadsan cò chan e gu bràth tilleadh dachaigh. Agus chan e na Daoine Gàedhealach amhain, ach na Daoine Dùthachas, agus na Daoine Franngach de Chànada cuideachd. Bha na Ceann Chaillich-Dheirg introduced asteach na ceann do Chànanach le Iain mac Dhaibhidh Mac Ráith leis an dàn San Àraichean nam Flondras shgrìobhadh ann sa trainnsean de Cead Cogadh na Dhà Ghall as dèidh charaid aige chaidh gu bàs. Far mu 61,000 daoine de Chànada chaidh gu bàs.
Nikolay_Donetsk
Trìnda NicÉigeir 04
lionra-uisge-dhearg.ca
Philippe Clabots
San Àraichean nam Flondras San Àraichean nam Flondras a' ceann chaillich-dheirg séid. Eadar a' croisean, sreath air sreath, Sin marc ar àite; 's ann an speur An uiseagan, fhathast ceilearach misneachd, itealaich Gann cluinnte meadhan am gunnaichean. 'S sinn am marbhamh. Goirid bho chionn làithean Bha sinn beò, bha fairich briseamh an latha, bha seall dol fodha na gréine caor, Bha gaol 's bha gaol orainn, agus nise 's sinn laigh, San Àraichean nam Flondras. Gabh suas ar sabaid an aghaidh nàmhaid: Chugat às 'teastadh làmhan sinn tilg An leus; is agaibh do cùm àrid. Ma bhrist sibh creideamh le sinn cò shiubhail Cha leig sinn cadail, ged ceann chaillich-dheirg fàs San Àraichean nam Flondras. Le Iain mac Dhaibhidh Mac Ráith, 1915 Eadar-theangachadh le Trìnda NicÈigeir, 2021
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Trìnda NicÉigeir
Tha daoin' eigin thairis na farraige fearg leis na ceann chaillich-dheirg air sgàth a dhèanamh buirbeachd ag na làimhe saighdearan Gallda nuair a bhith cuir air an sgath. 'Muigh suíomh de chuimhneachain. Duirt duine eigin na ceann chaillich-dheirg bi simbóil as na Sasannaich, ach chan e sin am fìor sgeul. Carson dhèan na Sasannaich goid an sgath doshéanta de Chànada féir do cuir am fiul de neoichiontach air? Nach eil ead fhé cruthachail gu leòr 'smuaintean do simbóil as ead amhain airson saighdearan sìnte sa chogadh? Chan eil mi tuigsinn. Dhèan sin na Franngaich thairis na farrige. Agus sibh le fearg oraibh le bláth so, carson sibh ceadaich na Gall do cuir roinn daoine thar rudan coltach sgathan goidnich do honair ar marbh? Carson sibh ceadaich breug as ead cho gu furasta? Ceud ar ceudan de marbh againnsa. Agus nach eil an sgath goidnich, dè simbóil bu sibh cuir iarrtas orainn dèan ùsaid ann àite? An Cluaran? An Seamrag? A Clach?
06
lionra-uisge-dhearg.ca
Feirmeoireacht sa Gheimhreadh Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain)
Tá go leor dú-shlán ag baint le feirmeoireacht san oir-thuaisceart Minneasota. 'S an aeráid agus cré cáilíocht an dá h-imní is mó. Tá sé tábhachtach dúinn dul i n-gleic leis an dá cheann acu. Féadann ár n-Geimhreadh a bheith an-fhuar agus ní bhíonn -40 °C neamh-choitianta ‘gus sneachta againn ó Shamhain go Bealtaine. Ní mór dúinn roinnt gairdíní a insliú le tuí. Tá sé seo fíor go h-áirithe maidir le beacáin chun an mícéiliam a chosaint. 'S an-ghearr í séasúr / aimsir an fáis anseo. Tosaítear go leor glasraí taobh istigh roinnt seachtainí roimh an sioc deireanach. Tosaítear trátaí, sguais, oinniúin, cabáiste, agus luibheanna ó shíolta timpeall Bealtaine. Ní leomh linn a phlandáil lasmuigh roimh mhí an Mheithimh. Tógann roinnt daoine teach gloine nó teach téacháin, ach teastaíonn foinse teasa uathu seo freisin don oidhche. Bhí oir-thuaisceart Minneasota clúdaithe ag oighear-shruthanna le linn na h-Oighear-Aoise 'gus thug siad droch-ithir dúinn. Is an ithir anseo meascán do ithir dhonn coille, cré, 'gus carraigeach oighreach ithir. In áiteanna rinne coillte giúise 'gus sprúis an ithir aigéadach. Tá modhanna h-ithir athghiniúnach antabhacht anseo. Ag ár bhfeirm déanaimid ithreacha níos sláintiúla ar chúpla bealach. Is ciseal tiubh múirín agus aoileach iad leapacha bith-eolaíocha le pócaí d'ithir dhubh ina gcuirtear barraí 'gus is féidir fuinseog adhmaid a áireamh chun ithir aigéadach a chothromú. Éiríonn go h-an-mhaith arbhar iontu seo. Ceannaímid roinnt ithir dhubh freisin agus meascaimid é lionra-uisge-dhearg.ca
07
le múirín sgioból leigheasta chun leapacha h-ardaithe a líonadh. 'S leapacha h-ardaithe téamh níos tapúla ná leapacha sa talamh. Fásann go leor dár gcuid glasraí h-iontu seo. Tá cruthaitheacht ag teastáil ó ghlasraí a fhás anseo leis an séasúr / aimsir fuar, gearr fáis, agus ithreacha bochta. Is dú-shlán spraíúil é.
Níl Gaedheil Fáilte Annseo Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain)
'S Gaedheal-Mheiriceánach mé ar thaobh mo mham. Tháinig muintir mo sheanathair ó Chill Orglan i gChiarraighe 'gus bhí a sloinnte Ó h-Airtnéada 'gus Ó Muircheartaigh acu. Nuair a shroich siad go Meiriceá, bhí siad ag teitheadh as an Ár Mór na n-Gaedheal. Bhí seans go raibh Béarla á labhairt acu, ach is cinnte gur labhair siad Gaeluinn. Theith siad ó ghlanadh eitneach agus cinedhíothú in Éirinn, agus ansin fuair siad cruatan éagsúla i Meiriceá. Rinneadh go leor leatrom in aghaidh inimircigh Gaedhealach. Is minic a dúradh "Níl Fáilte le h-aghaidh na Gaedheil Annseo" i bhfógráin oibre. Chaill siad a dteanga ar nós an oiread sin dá gcol ceathracha in Éirinn. Ach, "Is
08
lionra-uisge-dhearg.ca
fearr Gaeluinn briste, ná Béarla cliste," agus
Is píosa h-álainn agus feidhmiúil é. Déanann
nuair a chaill siad a dteanga, chaill siad cuid
Froinnsias Mac Gothraidh iad seo go léir de
díobh féin. Cé gur thuig siad i gcónaí gur
láimh agus cuireann sé iad ar fud an domhain.
Meiriceánaigh Gaedhealach' iad bhí cuid
Iompraím mo chuid go rialta 'gus nuair a
ríthábhachtach dá “Gaedhealachas” in
dhéanaim samhlaím é ag fás mar a bhfuil
easnamh. Anois 's foghlaim mé Gaeluinn
fréamhacha ag muintir mo sheanathar. 'S áit a
agam agus is streachailt é. Is cath é uaireanta
bhfuil fréamhacha agam.
ach is tabhachtách é freisin. Is píosa inláimhsithe é cé mise. Is Gaedheal mé.
Tá neart 'san choill sin, 's an tír ó'n d'fhás sé, 's 'sna daoinibh tháinig ó'n tír sin, pé aca fós i
Cheannaigh mé le déanaí rud éigin a
n-Éirinn nó trasna na fairrge iad Éire 'n-a
chuireann i gcuimhne dom freisin cé h-iad na
gcroidhthibh. Tá neart inár n-daoine.
daoine atá agam. Is píosa de m'anam é Gaeluinn; seo píosa Éire i mo lámha. Cheannaigh mé sail éille amach as "Ceardaíochta Mhic Gothraidh" i gChill Orglin.
lionra-uisge-dhearg.ca
09
edb3_16
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Geimhreadh na bhFranncach
(Treasamh Éirigh Amach ar Talamh an Éisg) Seán Séamus Mac a' Chruiteir, (Gaeilig Thír Chonaill) Thánaig sluagh Franncach go Baile Sheáin nó Baile Mhic Sheáin, Talamh an Éisg ar ais aríst san Eanáir 1705.
kjpoleary, Pixabay
D'iarr iad díoghaltas an-mhor in éadan na Sasanaigh mar rinn na Sasanaigh ionnsaithe 's ruaigeanna 'n éadan bailí Franncach sa cheanntar sin as 1702 ar aghaidh. Chuir na Franncaigh eadar céad go dá chéad saighdear le chéile 'gus chuaidh siad ar an ionnsaigh in éadan na Sasanaigh ar Talamh an Éisg gan mhoill. Nuair a d'fhoghluim na Gaedheil Thalamh an Éisg faoi na sluagh Franncach, d'éirigh iad amach in éadan na Sasanaigh ann gan mhoill! Ghabháil na Franncaigh dá bhaile gan deacair, agus chuaidh iad ar aghaidh go Baile Sheáin i ndhiaidh sin. Chuir na Gaedheil gach aon feirm, sráidbhaile 'gus toigh Sasanach eile chun go teine leis díoghaltas an-mhor agus bha siad an-sásta do dhéan an obair sin fosta gan dabht! Mháirseáil na Franncaigh chun Baile Sheáin an-mhall agus d'fhoghluim na Sasanaigh faoin ionnsaigh acu mar sin. Bha siad an-mhall leis an ionnsaigh mar bha sneachd an-trom ann mar tá na geimhreadh an-fhada 'gus an gharbh ar Oileán Úir. D'fhan na Sasanaigh ar Baile Sheáin leis gunnaithe móra 'cu 'gus d'osgailte iad teine gunnaithe móra chugu fosta. Chuaidh na Franncaigh do'n éalaigh amuigh as an throid seo mar cha rabh gunnaithe móra leo. Ach thánaig iad ar ais aríst nuair rinn na Gaedheil ionnsaigh an-mhor leis ionntas maith in éadan na Sasanaigh agus theith na saighdeara dhearga chun go Dún Uilleam nó Dún Liam mar sin, agus dhéan iad sin gan mhoill fosta mar bh' eagal an-mhor acu le na Gaedheil - cha rabh eagal acu le na Franncaigh! Chuir na Gaedheil bailí 's feirmeacha 's staisiúiní h-iasgaire chun go teine gan mhoill le linn an t-am seo, 'gus bha craic an-mhor acu san am sin gan dabht! Bhuaidh na Franncaigh an céad cuid na h-ionnsaigh mar obair Gaedhealach amháin agus chuir iad Baile Sheáin faoi léigear ann le dá mhí fosta. D'éalaigh na Gaedheil amuigh leis na caoraich, na muca, na bó 'gus na cearca Gallda fosta le linn an léigear mar d'iarr iad do chur ocras uabhasach ar na Gaill gan amhras! Chuaidh an léigear ar aghaidh le dá mí eadar Eanáir go Feabhra 1705, agus cha rabh neart nó gunnaithe móra 'r na Franncaigh 10
lionra-uisge-dhearg.ca
edb3_16
do bhriste síos na mballaí na dún. Ach d'fhág iad amuigh leis 1,200 cime Sasanach agus d'fhág 2,000 Gaedheal leo fosta, 'gus chuaidh iad trasna ceanntair Franncach faoi Talamh na Éisg, Eilean Naomh Eóin agus Frainnge Nuadh fosta. D'fhan míle go míle, sé ciad Gaedheal ann sa lar Thalamh an Éisg agus d'éirigh siad amach in éadan na Gaill ar ais aríst sa Ceatharamh Éirigh Amach ar Talamh an Éisg sa 1709.
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Trìnda NicÉigeir
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
'S Daoin' amhàin ri chéile leinn! Le Eoin Lom Dòmhnallach (Gàilig nan Eileanan) Tha na Gàidheil daoine mhath gun teagamh, agus tha mhaid daoin' amhàin ri chéile thairis a' Ghàidhealtachd as Albainn an Ear gu h-Éireann an Iar, agus as Albainn a' Tuath gu h-Éireann a' Deas leis Eilean Mhanainn leinn cuideachd! Agus tha mhaid daoin' amhàin leis na Gàidheil agus muinntir Gàidhealach thairis nam Fharraige gu Dùthaich nan Craobh (Talamh an Éasg, Eilean Naomh Eóin, Albainn Nuadh, Ceap Breatuinn, Gleann Gàraidh, Baile nan Gaedheal (Ontario Deas) agus air aghaidh gu Gleann Uisge Dhearg, Sruth na t-Sáibháil, Tìr nam Buachaille (Nam Machairean Móra) agus air aghaidh gu Tìr Chaluim Cille sa Chanada 'n Iar. Agus tha mhaid daoine le chéile 'mhàin leis na Gàidheal sa Nuadh Eachraic, Bhostún, Sasuinn Nuadh / Nuadh Shasuinn, Achaidh an Iúbhair (Bhirginia), Tír na Choillte (Stát Phenn), Àpalaid, Caraliana Tuath, Caraliana Deas, Dùthaich Mhic a' Tóisich agus thairis na Stàidean Aontaiche 's Meicsacó 's Chanada cuideachd. Agus tha sin an sgeul eadar leinn - na Gàidheal - thairis an domhain 's tìr' eile cuideachd gun teagamh!
12
lionra-uisge-dhearg.ca
Dhubhairt 's sgrìobh mi sin annseo mar chunnaig mi 's chuala mi facail garbh mì-cheart as daoine na h-acadamaich ag cainnt an aghaidh nan ceangal an-mhor eadar na Gàidheil Albainn, na Gàidheil Mhanainn agus na Gàidheil Éireann. Chuir ead fearg an-mhor orm-sa le sin amhàin mar chan eil sin ceart! Oraic chun a' Ghàidhealtachd air gach aon leir-sgéal! Tha mhaid ri chéile 'nn gun teagamh! 'S ochd gu dà mìle dheug eadar Sruth na Maoile 'gus thánaig 's chaidh leinn eadar ann o mìltean air mìltean bliadhain a-nis! Chaidh na Gall-Óglaich a-muigh as nan Eileanan, Árra-Gháidheal, Gall-Ghaedhealaibh agus ceanntar eile na h-Albainn chun gu h-Éireann gun stadamh eadar 331 IC gu 1692, agus dheun ead sin do shabaid an aghaidh nan Gaill (Gall-Shasannaich) agus do shabaid ri taobh chairdean 's clann ann cuideachd. Bha na Gall-Óglaich agus na Gaedheil Albainn ann ri taobh na Gaedheil Éireann nuair a chaidh ead gu cogadh an aghaidh na Gall-Lochlannaich (795 IC gu 1014) agus na Gall-Shasannaich (1169 gu 'n-diugh), agus leanaidh mhaid le leinn ann gun mhall gu bràch air fad le cuidich Dhia! Thosaich na Gaill sa Lunnainn, Sasuinn do chur briseamh an aghaidh an ceangal eatarainn o 1200 no mu sin. Bh' eagal an-mhor aca mu'n bhunaidh leinn rioghalachd nuadh nan Gàidheal b'fheudar mar dh'iarr ead an talmhan againn oirnn gun mhall 's gun teagamh cuideachd! Ach chuir mhaid sabaid an-mhor an aghaidh obaireamh Dòmhnull Dubh a thosaich ead an aghaidh leinn agus
lionra-uisge-dhearg.ca
13
shabaid mhaid sa chosainnt dlighean Gàidhealach eadar 1200 gu 1788 nuair a shiubhail Teàrlach Ruadh gu Dhia Mhór. Ach as dheidh sin, bha na ceangal eatarainn neart gun teagamh mar sheas leinn ri chéile 'n aghaidh na tighearnan talamh o 1792 (Bliadhain na Caoraich) gu 1813 (Bliadhain Losgaidhean) air aghaidh gu 'n Ár Mhór nan Gàidheal (1845 gu 1857) agus air aghaidh a-rithist gu Blàr a' Chumhaing (19mh Giblean 1882) nuair a dh'éirigh leinn shuas an aghaidh nan tighearnan talamh ri linn Cogamh na Croitearan (1882 gu 1913). Fhuair mhaid cuidich an-mhor as na Gàidheil Éireann ann mar dh'éirigh ead an aghaidh na tighearnan talamh sa Chonnacht sa bhliadhain 1879, agus dh'eirich mhaid a-mach annsin do thabhairt cuidich ortha 'nnsin! Thánaig Micheál Mac Dáibhéid annseo gu nan Eileanan a-mach as Connacht agus bh' David Muise
e 'm Ball-Pàrlamaid (BP) againn le bliadhain-mhath fada 's dheidh sin! Bh' e fear mór air Eilean Cheo (Sgitheannach) ann gun teagamh agus chuir e sabaid an-mhor le haghaidh nan daoine cuideachd! Chaidh leinn air aghaidh leis am blàr shuas gu Cogadh Catharra 'n Éireann eadar 1922 gu 1923. Ach chaidh mhaid ri chéile air ais a-rithist as dhéidh sin ach tha sin sgeul le àm eile. Tha cànan amhàin leinn cuideachd gun teagamh! Tha mi tuigsinn gach aon facal as Gaedheil Éireannach agus tha ead tuigsinn gach aon facal asainn cuideachd!
Trìnda NicÉigeir
Tha sin an sgeul mar tha mhaid daoin' amhàin ri chéile 'gus tha sin fìor 's ceart gun teagamh! Thánaig fearg an-mhor orm nuair a chunnaig mi daoine cac acadamh ag cainnt agus ag sgrìobh sgeultan mìcheart an aghaidh Gàidheil Éireann agus dh'obair ead do chur sgeultan mì-cheart an aghaidh ceangal eatarainn thairis Sruth na Maoile. 'S cac dhaoin' ead fhéin amhàin, agus iarraidh ead do chur roinnt uabhasach eatarainn cuideachd mar th' ead air taobh nan Goill agus 's fuath leotha tha mhaid air slighe chun saorsa 'nis leis an sgeul fo 2023.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Jorge Corcuera 'S ceangal an-mhor 's neart eadar Gàilig Albainn a' Tuath agus Gaeluinn Mhumhain (Éireann a' Deas). Abair na daoine: Cionnas a tha thu? (Albainn a' Tuath) agus cionas atá tú? (Mumhain). Sa bliadhain 1400 's 1500 bha Gàilig cànan amhàin eadar Cataibh an Ear, Dùthaich Mhic Aoidh (Albainn a' Tuath) gu Deas Mhumhain (Éireann a' Deas). Bha sin an sgeul eadar Acaill no Iar Chonnacht (Éireann an Iar gu Pheart an Ear agus Dùn Déagh 's Dùn Éideann (Albainn an Ear). Agus rinn luchdan daoine tursan thairis Sruth na Maoile gach àm cuideachd. Chaidh rudan deacaidh mar Seumas Stiùbhart VI an plandála san Ulaidh o 1610 air aghaidh. Agus rinn e sin mar dh'iarr e do chur roinnt an-mhor eadar na Gàidheal gu bràch air fad. Ach chan eil sin an sgeul an-diugh!
lionra-uisge-dhearg.ca
15
hosny_salah, Pixabay
Leanaí sa Phalaistín Íospartaigh an Chinedhíothaithe Sheictigh Inniu Le Seosamh Ó Néill (Gaeilge Iar Chonnacht) Cinedhíothú. Is éard is cinedhíothú ann ná h-iarracht chórasach daoine a mhilleadh. Is é cinedhíothú an rud atá ag tarlú do na
léirithe imní ar nós tromluí, fliuchadh na leapa,
Palaistínigh inniu.
anacair thromchúiseach agus neamhoird a bhuaileann go h-an-chruadh faoi earnáil sláinte
Is iad leanaí na Palaistíne na h-íospartaigh is
atá ag titim as a chéile agus córas ceadúnais Stát
leochailí.
Giúdach ar nós na Naitsithe.
Le 15 bliana anuas d’fhulaing leanaí Gasa cúig mhort
Ar 7 Lúnasa, 2022, bhuail diúracán dróin de chuid
bharbarach ag an Stát-Giúdach – agus an
Stát Giúdach reilig Al-Fallugah, siar ó champa
phaindéim / tinneas mór COBHAD – agus imshuí
dídeanaithe Iabalia i dtuaisceart Stráice Gasa,
marfach talún, aeir agus farraige a chuir réimeas
thart ar 7 i.n., de réir doiciméad a bhailigh DCIP.
seicteach apartheid Iosrael i bhfeidhm ó mhí an
Mharaigh aer-ionnsaigh Iosrael cúigear leanaí
Mheithimh 2007 i leith.
Palaistíneacha: Iamil Naimuddin Iamil Nahim, 3; Hamed Heidar Hamed Nahim, 16; Iamil Ihab Iamil
Ní h-aon iontas é go n-dearna Ard-Rúnaí na NA,
Nahim, 13; Mohammad Salah Hamed Nahim, 16;
Antonio Guterres, cur síos ar shaol leanaí i n-Gasa
agus Nathmi Faheis Abdulhadi Abu Carsh, 15.
mar “Ifreann ar an Domhan”. Caithfidh duine a fhiafraí cén fáth a bhfuil ciúnas Bíonn eagla leanúnach ar pháistí na Palaistíne i n-
mór ar fud an domhain agus san Eoraip mar
Gasa, ar an mBruach Thiar, agus ar an réimeas féin.
gheall ar Uileloscadh na bPalaistíneach inniu. An
Tá na Palaistínigh faoi bhun 100% slí bheatha
n-dearnadhbulaíocht ar ár bpolaiteoirí agus ár n-
mhíleata.
iriseoirí go léir – agus an “forásach” a d’imigh – agus an bhfuil brústocaireacht na n-Giúdach
De réir na saineolaithe, tá comharthaí iarthrámacha
imeaglú ina thost náireach?
i n-dán do níos mó ná 75 faoin gcéad, lena n-áirítear
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Tuigeann gnáth-dhaoine, le stair 400 bliain acu de chinedhíothú seicteach in aghaidh an phobail Chaitlicigh, go hinstintiúil an choir atá á déanamh in aghaidh na bhPalaistíneach. Cuid lárnach den chinedhíothú a bhaineann leis na h-Éireannaigh, is ea iarracht an Stát Giúdach an Araibis a scrios, le dlí Náisiún-Stáit Apartheid 2018. Is é an focal Palaistíne don chinedhíothú seo ná an Nagba. Cé go mb’fhéidir go bhfuil ár Scothaicme insíothlaithe ag stocaireacht an Stát Ghiúdaigh, tá gnáthshaoránaigh éirimiúla corraithe leis an gCinedhíothú, agus leis an meirg ar ár mionlach polaitiúil agus meánach. Tá grúpaí mar Idir-chreideamh don Phalaistín (a thugann Giúdaigh mheasartha agus Gintlígh le chéile) ag labhairt amach chun deireadh a chur leis an gCinedhíothú seo. Tiocfaidh ár lá.
carla ribeiro
lionra-uisge-dhearg.ca
17
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Seumas a’ Ghlinne (1695 gu 1752) Fear Neomh-Chionntach a chaidh e gu bàis le làmh nan Gaill Le Niall Mac Colla (Gàilig Baile Chaolais) Chuir na Gaill Seumas a’ Ghlinne (Seumas Stiùbhart na h-Apann) gu bàis leis cruadhlachd an-mhor air 8mh Samhuinn 1752, agus dhéan ead sin air Seumas bhochd air Cnap Chaolais Mhic Pharaig ri thaobh leis bàd Baile Chaolais, Appan, Árra-Gháidheal. Dhéan na Gaill sin an aghaidh Seumas a’ Ghlinne mar chuir e comhaireachd an-mhor an aghaidh nan Gaill ri linn Bliadhna Teàrlaich (1745 gu 1746) agus bha e taoiseach mhath san Arm nan Gàidheal ri linn an cogamh annsein cuideachd. Cha robh ‘s char ghéill ead (Na Stiùbhartaich na h-Apann) gu nan Gaill as dheidh nuair a dh’fhàg Teàrlach Ruadh gu Frainng do fhaigh cuidich mór nuadh airson Arm nan Gàidheal ‘sabaid ann san Albainn ri linn aimsear sin. Chaidh na Stiùbhartaich air aghaidh leis an comhaireachd an aghaidh nan Gaill mar dh’iarr ead fìor saorsa airson na Gàidheil agus a’ Ghaidhealtachd gun mhall 's gun 18
lionra-uisge-dhearg.ca
espy3008 teagamh. Chuir ead an comhaireachd an-mhath ‘s an-mhor eadar 1746 gu 1752, agus chuir ead sgrios mór air gach aon arm Ghallda nuair a thàinig ead chun gu h-Apann agus chun gach aon talamh na Stiùbhartaich. Dh’ionnsaidh Cailean Ghlinn Iúbhair no Cailean Ruadh Caimbeul a-staigh gu h-Apann air Céitean 1752, agus bha mu 700 saighdear dhearg aige. Bha e ceannaire mór san arm nan Gaill bho 1745 no 1746, agus bha e leis nan Gaill ri linn Bliadhna Teàrlaich cuideachd. Bha plean ‘s òrduigh aige do chur sgrios gharbh uabhasach air na Stiùbhartaich Apann gun mhall mar bha ead a-muigh san éirigh a-mach an aghaidh riaghaltas nan Gaill. Agus nuair a shroich Cailean Ghlinn Iúbhair agus na saighdearan Gallda gu Leitir Mhòir, thàinig ead faoin ionnsaidh leis sluagh beag Fíor Gàidheil, agus fhuair Cailean Ruadh agus seachadar Gall bàs leis teine musgaeid ann air Leitir Mhòr air 14mh Céitean 1752. Theith ‘s reith na Gaill eile ‘mach as an àite so ‘gus reith ead chun campa mìleatan mòr fo tamall Baile Mhàiri mar bha sluagh an-mhor arm Ghall ann san àm e. Dh’fhill ead gu h-Apann air 16mh Céitean agus chuir ead Seumas a’ Ghlinne fo ghobhail mar bha fhios aca cha robh Seumas ann, ach chuir ead e fo ghobhail mar dh’iarr ead do chur roinnt eadar Clann Stiùbhart do fhaigh am fhir òige a chuir Cailean Ruadh agus na Gaill gu bàis, ach cha fhuair nan Gaill cuidich le sin as Seumas e fhéin agus as na Stiùbhartaich eile mar bha Fíor Gàidheil ead fhéin! Chaidh nan Gaill an aghaidh na Stiùbhartaich air 16mh Céitean cuideachd! Agus tha latha sin an-mhor airson na Stiùbhartaich mar tha e sin Féill Brianann, agus tha e Naomh Pàdrun na Clann Stiùbhart agus bha fhios aca na Gaill sin gun teagamh! Rinn na Gaill sgrios an-mhor thairis Apann ‘s Árd Shìol as dheidh a fhuair Cailean Ruadh bàs, ach dh’éirigh na Stiùbhartaich a-mach an
lionra-uisge-dhearg.ca
19
Euan Nelson aghaidh nan Gaill, agus chaidh ead air aghaidh leis an comhaireachd an aghaidh ortha ‘s dheidh a ghobhail nan Gaill Seumas a’ Ghlinne. Agus chaidh ead air aghaidh cuideachd nuair a chuir ead Seumas gu bhàis air 8mh Samhuinn! Bha fhearg an-mhor air na Stiùbhartaich le sin agus chaidh ead ri chéile le cloinn’ eile ‘gus rinn ead comhaireachd dochreidsinn móran chun gu 1788 b’fheudar. Cha robh ead ghéill gu nan Gaill. Nuair a chaidh e chun gu bàis dhubhairt Seumas a’ Ghlinne ‘mach: “Tha mi air bealach gu bàis eadar measg mo namhaidean mar dh’éirigh mis’ agus mo chlann a-mach sa chomhaireachd an aghaidh nan Ghall sa 1708, 1715, 1719 agus 1745!”
Seumas a’ Ghlinne shuas air sin, agus dhéan ead sin mar dhéan e suidhe air sin nuair a bha e beo.
Nuair a dh’fhan e san àite bhàis, sgairt e Salm 35 cuideachd, agus tha e sin Salm Sheumas a’
‘S 270 bliadhain a-nis bho chuir riaghaltas Ghall am fear
Ghlinne sa Seann Ghàidhealtachd an-diugh.
neomh-chiontach gu bàis. Agus bu cheart cuiridh ead rudan ceart fo na Stiùbhartaich na h-Apann agus fo nan
As dheidh a chaidh e gu bàis, chuir nan Gaill an
Gàidheil Bhaile Chaolais ‘s Lios Mòr ‘s Apann cuideachd.
corp Sheumas Stiùbhart shuas sa gibe ‘gus bha e shuas ann mu’n ochd mìos dheug b’fheudar.
Nuair thuit nan cnàmhan Seumas a’ Ghlinne shìos as an
Nuair chaidh an corp gu cnàmh chuir na Gaill an
gibe gu Loch Lìobhann, chaidh daoine ‘s Clann Mhic a’ Phì
corp shuas ann air ais a-rithist leis geimhlichean
chun gu sábháil agus do ghlan an corp. Agus fhuair
agus ròpan, agus bha do chorp ann airson mìosan
Seumas a’ Ghlinne tòrramh beannachd as dhéidh sin san
fada eile mar sin, agus bha saighdearan Ghall ann
Eaglais Easbuigeach. Fhuair e fo thalamh sa Cré Cill
cuideachd ag gàrdail an corp. Agus dheun ead sin
Caluim Cille / Cré Caluim Cille san Apann, agus bha sin
leis cruadhlachd an-mhor! ‘S Poll na Gibe ‘n-
mu 1754 no 1755 b’fheudar. Dheun nam muinntir sin sa
diugh.
rùnnda san àm sin.
'S sgeul suim mu clach air càrn chuimhneachan
'S e aon de Stiùbhartaich na h-Apann a th' anns an
Seumas a’ Ghlinne. Chuir nan daoine ‘n Clach
fhiosraiche. Bha ead ag ràdh daonnan nach b' e Seumas
Trìnda NicÉigeir
a' Ghlinne a mharbh Cailean Caimbeul à Gleann Iubhair. Bha gunna ‘nn am Baile a' Chaolais a bha iad ag ràdh a chuir an urchair ann. Bha e air innse o athair gu mac cò rinn an gnothach. Bha corp Sheumais air fhàgail air a' chroich mar rabhadh do dhaoine eile. Thug fear Mac a' Phì ‘n corp far na croiche. Thilg e a' chroich ann am poll. Tha Poll na Gibe air gus an là seo fhèin.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Peter Vahlersvik
Comhradh Gaedhlig Faoi Feoil Sicín Le Uinseann F. Pintado (Gaedhlig Bhréifne) Chuaigh mé chun sicín griollta a h-ordú. Agus bhí mé ag fanacht i líne, thug mé faoi deara beirt daoine ag stánadh ar mo tatú snaidhm Cheilteach ar mo lámh. Bhí Gaedhilg á labhairt ina measc. Is canúint Ghaedhealach iad a tharraing mé chun labhairt leo. Lunamarina
Beannaigh mé dóibh as Gaedhlig. Bhí ionadh orthu go raibh duine sa sráidbhaile Spáinneach in ann cúpla focal Gaedhlig a labhairt. Dúirt siad liom gur as Bréifne Thiar (Cabhán) dóibh. Dúirt mé leo gur Gailísis mé. Dúirt siad: "ar fheabhas, is deas go bhfuil Clann Míl inár measc". Bhí ionadh orm gur bhain siad Gailís le Clann Míl. Bhí an bheirt acu ag caitheamh muincí leis an gCrois Cheilteach óir. Rinne bualadh leis na Gaedhil seo mo lá go mór. Bhí mé chomh sásta beannú leo as Gaedhlig. Ní féidir liom a fheiceáil nó a labhairt le go leor Gaedheil i mo cheanntar. Bhuail mé le h-Albanach amháin tamall ar ais a rinne mo chuid fola a fhiuchadh. Ba Thoraí é 'gus chun cúrsaí a dhéanamh níos measa, bhí sé i gcoinne na
Stephen Barnes
n-daoine a bhí ag labhairt Gàilig na h-Alban. Bhuel, dúirt mé leis: "Conas a dhéan thú h-ionnsaigh an aghaidh teannga na sinsearaí linn?". Annsein, gan focal, chas sé thart agus d'imigh sé 'mach. Bhí sin an am cúpla lá ó shin nuair a bhuail mé le chéile le cúpla daoine Gaedhealach eile 'nnseo sa Spáinn agus bhí sin go h-ionntach maith do labhairt leo 's Gaedhlig amhain le 'n am a thánaig muid le chéile 'nnsein.
lionra-uisge-dhearg.ca
21
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór
Lá Fhéile na Naomh Uile
Là nam Marbh
A' Mhìos - An Samhainn
'S lá naomhtha mór na Gaedheal
'S là mòran speisialta seo 'gus 's
agus le daoine Críosdaidh trasna na
cuimhneachan leinn na daoine
domhain. 'S cuimhne linn na Naoimh
bhàis agus na martairean bhàis
Naomhtha ar an lá sin.
cuideachd. 'S là móran airson
01 - Féill Samhainn 08 - Là Nàiseanta Seann-Saighdearan Daoine Dúthchais 13 - Gaelach Úr 27 - Gaelach Lán
Ath Mhìos - Dùbhlachd 07 - Gaelach Lán 18 - Ciad Là Chanucah 22 - Grian-Stad a' Ghearraimh 23 - Gaelach Úr 25 - Là na Nollaig 26 - Féill Steafan - Kwanzaa 26 -Deireamh Là Chanucah 31 - Oidhche nam Bonnag
na Crìosdaidhean.
Lá Cuimhneachan Ár Mhór 'S latha móran eadar gach muinntear Gàidhealach thairis nan domhain. Bidh mhuid ri chéile air an latha seo do chuimhneachan agas do dheir paidrean naomhtha airson nam Martairean Gàidhealach nuair a shiubhail iad gu bhàis eadar 1845 gu 1857 le làmhan Gall Sasuinn.
Là Cuimhneachadh Ath Làrna Mhìos - Am Faoilteach 01 - Féill Bliadhain Úr 06 - Gaelach Lán 22 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich 21 - Gaelach Úr 30 - Là Náiseanta Fhìrinn 's Réite
22
Seo latha mór airson nan Gàidheil thairis nan domhain. Air an latha seo tha mhuid 'cuimhneachadh na saighdearan Gàidheal bàis re linn dhà cogadh mór, agus 's cuimhneachadh a' Chiad Cogadh na Dhà Ghall (1914 gu 1919) agus a' Dàrna Cogadh na Dhà Ghall (1937 gu 1945) gu h-àiridh.
lionra-uisge-dhearg.ca
O'Riain, Flann. 1994. Seòras Jones, Lazy Way to Gaelic, le & 54 Y Lolfa Cyf., 1994, p. 29
LORG FOCAL Ainm Àite BRÉIFNE SASAINN ALBA SPÁINN APANN
Biadh FÌON-DHEARC LIOMAID BRADAN UINNEAN CULARAN
Ainmhidhean CAORA IALTAG NIOS-RUADH TADHAN BREAC
lionra-uisge-dhearg.ca
23
CÚPLA FOCLA
OTHARCHARR Dealbh Le C. Bazin
CARBAD-TEINE
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
GAILLEANN-SHNEACHDA Dealbh Le Pim Leijen, Getty Images
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA
SGÉAL NA GALLAIC Le Uinseann F. Pintado (Gaeilge Chonnacht Thuaidh)
Bhí ceithre theanga Goidheal Cheilteach á labhairt san Ibéir roimh ionnradh na Róimh. Ba iad Gaillísis, Ceiltis Astúireach, Cantabrianas (as Cantabrian) agus Ceiltis iad. Bhí 'n Ghaillís á labhairt sa Ghailís, i dTuaisceart na Portaingéile, san Iarthar Asturias agus Iarthar Leon. Creidtear gur labhraíodh Gaillísis faoin aimsir 800 RC go 400 IC. Chuir na Rómhánaigh cosc ar an
"Chíonn beirt rud nach bhfeiceann duine amháin" "Cesion berta rentus necue adcesion donios amanis."
Ghaillís, agus chuir siad iallach ar na clainne Gaillíseacha an t-Sean-Laidin a labhairt acu. Tá go leor logainmneacha agus liagán greanta a bhfuil
"Déan an fál nó iocfaidh tú foghail" "Dignis indo valom nev iccavadis tu vogala."
inscríbhinní Gaillísis orthu inniu.
"Is minic ubh bhán ag cearc dhubh" "Esti meneccis oviom banos oncus cerca dubos."
"Is folamh fuar é teach gan bean" "Esti volusmos ougros es tegus cina bena."
20
lionra-uisge-dhearg.ca
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Trìnda NicÉigeir
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH ‘S IAD MO CHUID GHAMHNA L' Anaithnid (Gaedhlig na Spéiríní) (I) 'Siad mo chuid gamhna na gamhna geala, Itheann siad an féir acht chan ólann siad an bainne, Snámhann siad anonn is nall air an Bheanna Is chan féarr leóbhtha an tráigh 'ná 'n lán mara.
'BHEIL SIBH TOILICHTE FHATHAST?
(II) 'S beag mo spéis is mur gcopaí 'gus gcártaí,
Sibh,
Mur bhfuinneóige gloine, ná mur bparlúis deasa;
Bha cò thu teilg sinn-fhé far sàilein,
Budh mhíle bhféarr liom bothog bheag samhraidh,
Bha cò thu tréigte sinn-fhé do breòth,
Toll air a sgraith, is mé a' sealladh na n-gamhna.
Cha toir thu cuilm air ar cnàmhan sgapte,
(III)
Sibh,
Tiocfaidh an fír-éan, is na sluaighte gallda,
Tha fìos do cò thusa agaibh,
Is tuitfidh an sneachta go glún ins na gleannta,
Bha cò thu teilg sinn-fhé far sàilein,
Tiocfaidh an éalang, is éagfar na gamhna,
Bha cò thu tréigte sinn-fhé do breòth,
'S a Rígh na bhFeart tabhair rúm do m' anam-sa. Sibh, 'S an amhrán seo faoi 'n Ár Mór na n-Gaedheal
Cò h-iarr ar foclan,
(1845 go 1852) faoi rudaí stairiúil thuas ar na Spéiríní
Tha iad-fhé an-seo,
san Lár Uladh le linn ám sin. Ghoid arm Sasuinn an
Bho nan fiaclan do cnàimhnich.
biadh amuigh as na tíre 'gus amuigh as na daoine 'gus fhuair milliúiní ar milliúiní bás trasna na Sean Ghaedhealtachd mar sin amháin.
lionra-uisge-dhearg.ca
Le Trìnda E. NicÈigeir, nan Cnàmhan Sgapte (Gàidhlig na h-Albainn) 23
LITIR CHUN MO SHEANATHAIR (CUID A DÓ)
Le Séamus Ó Cinnéide
Gleann Domhain Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhealg Thír Eoghain)
Tá baile beag ró-dheas in m’eolas Is cuireann sé bród ar mo chroí Tá ardán deas álainn ina aice ‘Gus tobar deas fíoruisce faoi. Is aoibhinn don té atá ina chónaí In áit a bhfuil lúcháir is greann Is is cinnte gurb é sin don áit seo, An baile beag deas ag an ghleann. Is ansin atá an cailín is deise Dá bhfaca mo shúile riamh, Is ní bheinnse gan foscadh ná dídean Dá bhfanfainn go fóill lena taobh. Gheobhainn céad míle fáilte ón mháthair Is in airgead níl sise gann, Is thiocfadh liom deireadh mo laetha A chaitheamh ró-chomhgarach don ghleann. An féidir go bhfuil mé ‘mo dheoraí Is gur fhág mé amach cairde mo chléibh, Nó an féidir nach molfainn choíche Mo sheanchónaí dílis ar sliabh. Ach pillfidh mé ar ais ins an tsamhradh I measc seinm na n-éan ar gach crann Go gcaithe mé deireadh mo laetha Sa bhaile bheag, dheas ag an ghleann.
Solas ar an Bhealach Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhealg Thír Eoghain) 'Éist le mo scéal, a dhuine chóir, Gí tá mé fós gan chiall, Ná triall an bóthar sin anocht, Mar tá sé ag éirí mall.' Mar seo a labhair páiste beag seacht mblian' Oidhche Nollag i bhfad ár gcúl, Bhí solas geal na bhFlaitheas thuas Ag lasadh ina súil. 'Tar liom,' ar sí, 'don áit a bhfuil Mo mháthair léithi féin, Abair gur deas mo dhuilliúr glas 'Gus beidh sí sásta ansin.' Bhí an oíche 'titim air go tiubh, Is lean sé an cailín beag, Ba mhaith dó féin go dtearn sé sin De bhrí go raibh sé lag. Ó, cé a bhí ann ach fear an tí A bhí caillte orthu le fad’. Cá bhfuil anois aon teach mar é, Tá lúcháir ann gan stad. 'Go mbeannaí Dia thú, 'níon mo chroí, Tá grá an Rí in d'ucht, Chaill mé mo bhealach ach bhí tú Lem' thabhairt anseo anocht.’
Sliabh na mBan Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhlig Oirghialla)
Ó, tá mé liom féin ar an tráiġ go fóill, Liom féin i measc an t-slua; Is aoiḃinn an áit, aċ mo léan is mo ċreaċ, Ní anseo atá mo ċroí inniu. Níl oiḋċe ná lá ó d’ḟág mé mo ġrá Naċ mbím faoi ṫuirse is brón, Is smaoiním go deo ar an spéirḃean óg. Ins an ġleanntán ag Sliaḃ na mBan. Ba deise a súil ná an réalt san oiḋċe Is ḃí a gruag ċoṁ buiḋe le h-ór, Ḃí a h-aġaiḋ ċoṁ deas le bláṫ an róis, Aċ, faraor, gan mé le mo stór. Aċ tá néaltaí duḃa ag cruinniú go tiuḃ, ‘Gus ag méadú ar sliaḃ agus gleann, Is sílim in mo ċroí naċ mbím feasta ċoíċe Le mo stóirín ar Ṡliaḃ na mBan. Is brónaċ an saol in gaċ áit a mbím Ó d’ḟág mé mo ṫír ḃoċt féin, Is is tír ḃoċt í óir tá an glas ina luí ‘Gus a saoirse go fóill i gcéin. Aċ tiocfaiḋ an lá, le lúċáir is áḋ, Má tá suaiṁneas doṁ i n-dán, A scabfar an ceo is beiḋ mé go deo Le mo stóirín ar Ṡliaḃ na mBan.
Litir Chun Mo Sheanathair (Cuid a Dó) Le Séamus Ó Cinnéide (Gaedhealg Thír Eoghain)
Bha rudaí 'n-dheacair in Éireann (sa Ghaedhealtachd) annsin; i n-dhiaidh sgrioschinnidh 's fás ann. Bha clainne Gaedhealach gan talamh 's gan ceartas i n-dhiaidh ocras, gorta gan obair. Chuir na daoine 'n aice linn, chuir iad obair Dómhnull Dubh againn ám ar hám. Rinn iad sgrios an-mhor chun an tír seo. Ach d'éirigh linn thuas ar ais aríst le Máthair Éireann nó le gach aon focal Gaedhealg againne. Chuir daoine mór Connradh na Gaeilge teine mór na Gaedheil ar ais aríst, agus thánaig neart anmhor eadaruinn go brách ar fad. Ach lean na Fíor Gaedheil ar aghaidh leis an obair teine 'gus tá Gaedhealg beó indiu mar sin amhain! Nuair a léim thú ar aghaidh ciad bliadhain tásásta mór ag Clainne Gaedhealach le lámha CLG le linn bliadhanta fada. Tá sin sgéal dochreidte gan dabht faoi spioradachd mór fosta. Chuir muid beannachda chun ar daoine mhaith agus Athair Eoin Mac Giolla Chatáin fosta, 'gus nuair bhunaidh daoibh Connradh na Gaeilge sa Srath Bán, Tír Eoghain agus trasna na dthuaidh sa 1901 ar aghaidh. A Sheanathair mhór, dhéan thu fhéin do'n obair Naomhtha mór trasna gach ceanntair na Gaedhealtachda. Bha sin le lámha Pádraig Mac Piarais, Eoin Mac Néill 's Dubhghlas de hÍde, 'gus bha saighdeara teannga maith ar talmhan seo. Tá sin dochreidte nuair atá me 'g sgríobh seo 120 bliadhain ar ball tásin cogadh 's fuath an aghaidh teannga dúthchais san Ulaidh indiu. 'S dhá chiad teannga sa sráideanna Lonndáin, ach tha daoine
'nnseo 'g amharc ar teannga Gaedhealach (teannga Mháthair) teannga namhaid mar tá creid acu 's teannga dhúthchais an aghaidh neart garbh acu. Annseo san Ulaidh, nuair thosaidh Gaedheal 'cainnt Gaedhealg i mBéal Feirsde, 's féidir na plandóirí do'n ionnsaigh an aghaidh ar Gaedhealg chuir sin an fíor sgéal romhainn iarraidh muid do bhuaidh an strígh linn gan mhoill le h-athbheochán Gaedhealg. Seo solus go brách ar fad as gach aon áit: Beadh thú go h-ionntach mhaith leis Lionnda Ua h-Eireamhóin - 's Prodastúnach í fhéin as Béal Feirsde 'n Oir. Agus tá sí ar bealach 's spiorad láidir mór aici na Dubhghlas de h-Íde. Chuir sí solus an-mhor ar Gaedhealg gan dabht, agus chuir sí tuiginn chun daoine tá Gaedhealg teannga le gach aon daoine seo. Seo turas spioradachd leat-sa cuid an-mhor mo saoghal, agus chuir thú leo chun teine i mo chroidhe le sgríobhachd; ach thit an ubhal cuid an-fhada 's an crann. Ach cuireas thú tacaigh chugam gan dabht, agus abair thú chugam: "Chan fhuil stadaidh thú mar ba bhreagh Dia na h-Oibrithe." Tha mo chroidhe briste do'n amharc 's do fhoghluim faoi "thit sluagh an-mhor na Gaedheil amuigh as an crann teannga dhúthchais," ach má cuiridh muid an síolta faoi talamh fásaidh iad thuas ar ais aríst mar táimid le crainn ubhal. Fillidh teannga dhúthchais dathúil chun na sléibhte, na cnoiceanna, na glinnte 'gus na mbailí móra ar ais aríst, agus beidh teannga dhúthchais ar na gaoithe nó ceathar gaoth na Gaedhealtachd. Agus nuair tiocaidh an aimsear sin chugainn, beidh sin mar thú fhein, agus na daoine mór na Gaedheal eile mar amharcaidh muid an síolta na h-obair libh. Thu thú dhá fhichead bliadhain chun Athbheochán
Gaedhealg agus bha sin dochreidte. Le h-aghaidh mise fhéin, chuir thú teine nuadh agam agus 's mise 58 bliadhain d'aois anois. Ach tá solus nuadh agam i mo chroidhe 'nois do fhoghluim mo teannga dhúthchais. Le sin amháin, chuir thú solus láidir chugam fhéin agus tá mé ar Fóghmhair mo saoghal fosta. Cha chuir thú stad chun obair Athbheochán Gaedhealg gan dabht! Agus chuaidh thú ar aghaidh le linn brónach ana-mhór ort agus andúil go deoch agat ort fosta. Bha Fíor Gaedheal mór thú fhein as Ard an Rátha, 'gus bha Pádraig Mac Piarais 's Eithne Nic Chairbre cairde mór leat; d'obair thú ceannaire-comhairle le h-aghaidh Éamunn De Bhaileára nuair rinn é turas go Tír Chonaill sa 1918. Bhuaidh thú cupán sa Féis Bhéal Feirsde (Thánaig Dubhghlas de h-Íde sa darna h-áite), bha Fíor Gaedheal thú fhéin ceart thuas fhuair thú bás. Chuaidh thú do chur rudaí ceart faoi h-Ard an Rátha 's 1907 nuair thánaig Mac Piarais cuairt ann, agus bha do chroidhe bhriste aige nuair a chonnaic é rudaí deacair sa bhliadhain sin. Chuir thú troid cruadh mór le ranganna Gaedhealg 's ranganna damhsa sna 1930idí faoi tamall Rubha Luacharois, agus dhéan thú sin go dtí thánaig tinneas cruadh garbh ort, agus d'fhan thú leis Mac Piarais gan dabht. Nuair a chuaidh thú go Flaithis ar Féile Phádruig 1943, leis cogadh trasna na domhain, bha creid agam, bha n-eagal ort le beatha do chlann. Nath bith buartha, rinn do bhean-chéile maith obair doechreidte (Seosaimhín) agus chuir sí sluagh daoine Gaedhealach maith. Agus tá fhios agat - chan fhuil linn fairfeachd, agus fanaidh muid leis ann. Go raibh maith agat a Shean Athair Mór agus Beannachd leat le grádh do shean mhic.
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
Trìnda NicÉigeir
CREIDEAMH & SPIORADALACHD CAIDHRÍ / CAIGHRÍ / CAIGHRÍDH / CAIDHRIDH / KYRIE Le Eoghan Ó Tuairisc (Gaeilge Eachréidh) Siú Íosasú, amhaireimí tama-i! 'A Thiarna Íosa, déan trócaire orainn!' Chualathas an phaidir sin ar shráideanna Hiroshima maidin na tragóide. (I) Déan trócaire orainn atá gan trócaire Dár n-ainmhian eolaíochta déan trua, Foilsigh trí shalachar na h-aimsire A chruthaíomar dúinn féin, an ghrian nua. D'aimsíomar an t-úll D'fhág an t-seanghrian faoi smál, Siú Íosasú.
Trìnda NicÉigeir
(II) Amhaireimi. Orainne ar na sráideanna Chuireas cos thar chois amach ar maidin Luain Gan aird againn ar ár gcuid scáileanna Ag gliúcadh orainn ón n-gloine, na dara sluagh Ar choiscéim linn go ciúin Mílítheach marbh múinte. Siú Íosasú. (III) Siú. Siúlaim. Trí thionóisc na dteangacha Gluaisim ar aghaidh ag machnamh ar na mbua A bhaineamar amach, eolas na maitheasa Agus an oilc i dtoil an té gna stiúir Ina dhia beag ar siúl -Amhaireimi. Amhaireimi. Siú Íosasú.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
(IV) Siúd liom isteach trí áirse ollscoile Ag snámh ina n-aghaidh, an t-aos óg gealsnua A bhrúchtann chun solais lena málaí ascaille Ag trácht ar an spás, an teoragán is nua, An fhinnbheannach, an mhongrua Is a dtálchuid faoi chuing na matamaitice. Siú.
(X) Siú. Siúl. Siúlaim. Siúlaimid. Trí réimniú briathar, fai mharfach, ar aghaidh Ó Luan go Luan ag ceapadh suaitheantais In eibhearchloch na cathrach soe gan aidhm, Tá an cailín ina h-aghaidh. Siú Íosasú, amhaireimi tama-i.
(V) Fanann a gcumhracht liom ar ghaoth a n-imeachta Fanann seal nóiméad sa phasáiste cúng Niamhracht agus naí-gháire na n-aoiseanna A cnuasaíodh i bhfriotal binn nach buan, D'éalaigh na nimfeacha uainn Ach maireann mil a n-giniúna faoin áirse againn. Siú. (VI) Dearcaim arís trí shúile freacnairce An chloch dhiúltach, an chearnóg mhanachúil, Suaimhneas an chlabhstair ar a chearchall aislinge Nach músclaítear ag clogdhán ná ag an uaill Bhalbh phianstairiúil I gcroílár an róis crochta cois balla. Siú. (VII) Luaitear na dátaí, ainmneacha ailtirí, Comhrá cneasta cinnte coillte acadúil, Ní ligtear le fios i bhfocal paiseanta Ainm an ailtire a dhearaigh an bunstua Ní leaitear Lá an Luain Nó go labhraíonn an gairbhéal gáirsiúil faoinár sála. Siú. (VIII) Tagann tollbhlosc ón bhfaiche imeartha Ag méadú an chiúnais is ag cur in iúl Dhiomhaointeas an dísirt ina bhfuilimid Faoi aghaidheanna fidil leanbuí ag súil Nach dtitfidh an tromchúis Orainne, cé go screadann na rósanna as croí a gcumhrachta. Siú. (IX) Fiosraím an fál in uaigneas leabharlainne, An litir ársa is an dobharchú Ag breith ar an iasg i gcoidéacs Cheannannais Idir an crot is a chéasadh, an dá rún, Ag ceangal an chlabhsúir San ainm seang a mharaigh mé. Siú Íosasú.
36
lionra-uisge-dhearg.ca
AIFREANN NA MARBH Le Eoghan Ó Tuairisc (Gaeilge Eachréidh) Vic Dobry, Unsplash
Fuair Bás ag Hiroshima Dé Luain, 6adh Lughnasa 1945 Transumnar significar per verba non si poria; pero l'esemplo basti a cui esperienza Grazia serba. PARADISO 1 Introitus (I) Músclaíonn an mhaidin ár mí-shuaimhneas síoraí. Breathnaím trí phána gloine Clogthithe na h-Ádhamhchlainne Ár gcuid slinn, ár gCré, ár gcúirteanna Ar snámh san fhionnuaire. Nochtann as an rosnamh chugam An ghlanchathair mhaighdeanúil Ag fearadh a h-aiséirí: Músclaíonn an mhaidin ár mí-shuaimhneas síoraí. (II) Broinneann an ceatal binnuaigneach i mo chroí Ar fheiscint dom a h-áilleachta, Géagshíneadh a gealsráideanna Le h-ais na h-abhann, na coillte, Líne na gnoc pinnsilteach Á h-áitiú ina céad riocht -Mo chailín cathrach fornocht Ina codladh ag áth na gcliath: Músclaíonn an mhaidin ar mí-shuaimhneas síoraí. (III) Tagann an aisling rinnuaibhreach anoir, Scaipeann rós is airgead Trí smúit a calafoirt Ina lá léaspairte, súnás Ag éigniú a maighdeanais Nó go bhfágtar gach creat Gach simléar, gach seolchrann Ina chnámh dhubh, ina ghrianghraf Ag léiriú inmhiniú mo laoi: Músclaíonn an mhaidin ár mí-shuaimhneas síoraí.
lionra-uisge-dhearg.ca
37
FILL GO TRAIDISIÚN
Le Niall Mac Colla (Gaedhealg Thír Eoghain) Iarraidh muid Aifreann Gaedhealg againne gan amhras 's gan mhoill, agus chan fhuil sin cóir agus ceart chan fhuil Aifreann Gaedhealg againne gachan Dé Domhnaigh agus ar gachan lá naomhtha eile fosta! Fuair Caitligeachas Gaedhealach ar an bealach go báis ina dhiaidh Turas na dTaoisigh nó Imeacht na n-Iarlaí (1607 go 1608) agus ba sin an sgéal mar dhéan na Gall-Shasannaigh rudaí ró-dheacair trasna na Gaedhealtachd leis Cogaidh na gComhaireachd (1475 gu 1788 san Albainn) agus eadar (1480 go 1776 san Éireann). Thánaig Críosdaíochd dhúthchais nó Caitligeachas Gaedhealach faoi n-ionnsaigh ollmhór san aimsear sin mar d'iarr na Gaill do chur creidimh Produsántach ar na Gaedheil leis neart garbh mar bha fuath 's eagal mór agu mar bha saoirse na gcreidimh againne san aimsear sin agus cha rabh fhios agu 'gus cha rabh tuiginn iad sin.
38
Bha creidimh Chaitligeach ar cuid mór na muinntear Gaedhealach, ach bha daoine leis creidimh Produsántach fosta, 'gus bha sin go maith le gachan taoisigh, gachan rígh, gachan breithimh agus gachan daoine cuid 's mó. Agus thánaig an traidisiún Críosdaíochd speisialta 's an Aimsear Pádraig. Dubhairt na sagairt agus na h-easbuig an Aifreann as Gaedhealg amhain ó 431 IC gu 1610idí nó 1620idí. Chuaidh iad go Laidin as na 1620idí go 1630idí ar aghaidh mar d'iarr iad cuidiú míleata mór as Spáinn, agus bha sin plean polataig ann gan amhras. Chuaidh an Eaglais Gaedhealach go h-Eóraip do'n éalú 'muigh as riaghaltas garbh na Gaill mar rinn na Gaill ionnsaigh an-mhór in éadan iad trasna na Gaedhealtachd ann. Ach bha creidimh na n-Gaedheal sábháilte san Eóraip agus trasna na
lionra-uisge-dhearg.ca
FILL GO TRAIDISIÚN dtonnta ar Talamh an Éisg. Leanaigh na muinntear Gaedhealach ar aghaidh leis creidimh Caitligeachas Gaedhealach ann (ar Talamh an Éisg) agus ar Mhanainn agus ar nan Eileanan cuid 's mó, 'gus i dTaobh Tuath na h-Albainn agus áiteanna rúnnda 'n Éireann b'fhéidir. Ach iarraidh muid do fhill chun sin ar ais aríst a chairde! Tá traidisiúntaí nas maithe linn i gCaitligeachas Gaedhealach! 'S cúpla ciad naoimh linn agus 's daoine láidir, bochd, suimiúil, crógacht agus dochreidte agu gan amhras a chairde. Agus tiocaidh muid amach le Féile Pádruig ar 17adh Márta gachan bliadhain agus tá sé sin go h-ionntach, ach beadh sin galánta má tiocaidh muid amach le Féile Cholmcille ar 9adh Meitheamh, agus le Féile Bhrighde ar 1adh Feabhra fosta nach bheadh? Ba cheart beadh an laethanna seo laethanta saoire náisiúnta trasna na Sean Gaedhealtachd agus eadar na Gaedheil trasna na dtonnta fosta. 'S naomh ag ar gachan áit trasna na Sean Ghaedhealtachd a chairde 'gus tá sin an-suimiúil agus an deas gan amhras, agus beadh sin an-mhaith le turasaíochd má tosaidh linn féilí naoimhe trasna na Gaedhealtachd. Beadh iad laethanta speisialta mhaith le muinnteara Gaedhealach ann agus chuir siad spiorad láidir chun na daoine uasail ann ar ais aríst fosta gan dabht. 'S sluagh an-mhór againne na turais / slighe naoimhe fosta a chairde! Agus tá sin an sgéal trasan a' Sean Ghaedhealtachd go h-áiridhe. Beadh sin dochreidte do thosaidh iad suas ar ais aríst ar nan Eileanan agus sa Laighean agus san Albainn an Ear fosta. 'S aos sean traidisiúnta iad agus bha iad an-láidir suas go dtí chuir na Sasannaigh an sgrios
lionra-uisge-dhearg.ca
chugu, 'ch thánaig iad go beo le linn 1800idí go na 1970idí / 1990idí nuair thánaig obaireanna nuadh annseo 's tíre Gallda eile 'gus rinn sin an-dheacair le daoine do thar chugu 'nn. Ach 's iad beo cuid 's mó 'nois agus cuiridh muid anonn do cuiridh beo nas mhóire chugu fosta. Nach bith dearmadta faoi na tobair naoimhe fosta mo chairde! Tá siad ann trasna na tíre (Sean Ghaedhealtachd) ach rinn na Gaill ionnsaigh in éadan orthu fosta, 'ch tá siad annseo 'nois le cuidiú Dé! Tiocaidh daoine chugu gachan lá 's gachan seachdain do dhéan paidreacha 'gus do fhaigh beannachdaí móra 's na naoimhe 's Dia fosta. Ba cheart cuiridh muid féilí maithe 'nn in aice na tobair naoimhe 'gus chuiridh sin beo 'nn gan dabht. Agus nach bith dearmadta faoi n-Aifrinn Gaedhealg a chairde! Iarraidh muid iad againne gan mhoill 's gan amhras agus iarraidh muid do bhuaidh an chath seo airsean é sin, mar chan fhuil sin cóir agus ceart tá n-Aifrinn Gaedhealg sa gachan páraoiste ar h-aon ám gachan mí le cuid 's mó. Iarraidh muid sin gachan seachdain, mar iarraidh muid do chluais fíor focal Dhia Mór againn chugainn as Gaedhealg amháin mar tá Béarla teannga Dómhnull Dubh / an Diabhal agus tá fhios againn sin, agus tá fhios agu (Eaglais Caitligeach) sin fosta. Agus iarraidh muid Aifrinn Gaedhealg gachan seachdainn mar sin amhain agus sin é! Agus a chairde, ba cheart tosaidh linn sluaighte paidrin Gaedhealg do muinneadh paidreacha 's Gaedhealg chun daoine 'gus do chur sluaighte le chéile do chur ceisteanna 'gus tacaíochd chun Aifrinn Gaedhealg san Eaglais fosta. Bith misneach le sin a chairdean! Iarraidh muid do dheanamh sin trasna na Sean Gaedhealtachd agus san Gaedhealtachd Úir fosta, 'gus beadh caithréim mór linn againne nuair a tosaidh muid amach ar an obair 's turais seo 'gus chuir muid an beannachdan Pádruig, Breanann, Brighde, Colm Cille le taobh gachan naomh Gaedhealach eile 'gus beannachda Dhia Mhór chun an obair linn againne fosta.
39
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Lá saoire sa gheimhridh agus lá troscadh sa bhfómhar. (Sean Fhocail)