LUD
DEASAĊAḊ 08 DÙḂ / FAOI 2023
Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg
Seaġan Noel Mac Maṫġaṁna Le Uinseann F. Pintado
Cá ḃfuil na Gaeḋeil annseo? Le Treaḃair Ó h-Airtnéada
Cén Fáṫ Gaeilig? Le Gráinne Ní Ċaimbeal
NAOḂ ṖÀDRUIG AGUS AN EAGLAIS ĊOPTAĊ
DEASAĊAḊ 09
Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn
29
Naoḃ Ṗàdruig agus an Eaglais Ċoptaċ
Bean na Mine Buiḋe
24
Le Brian Ó Cianaiġ
Cúpla Focla
22
Naoḃ, Néaḃí, agus Súilean Aingil
Aimsear Ṗádruig 27 Le Ciarán Ó Diamán
Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 08 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 09 Sean Ġàeḋealtaċd 20 Fòram Coiṁearsnaċd 24 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 26 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd
LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE
Sgéal Beag Naoṁ Ḃríġid Rugaḋ Naoṁ Brígid sa ḃliaḋain 453 i ḃFoċairt i n-aice le Dún Dealgan. Deirtear gur de ḃunaḋ Eoċaiḋ, deárḃráṫair Ċuinn Ċeudċaṫaiġ, a ṡíolruiġ Bríġid. Deir tuilleaḋ gur de ṫeaġlaċ uasal í. Ḃí fir naoṁṫa ag cur mainstreaċ ar bun, ċuaiḋ sise ar fuid na h-Éireann ag tógail cloċar fá ċoinne na mban riaġalta. Fá ṫuairim 480 cuireaḋ ar bun an teaċ ṁór ar tugaḋ Cill Dara air agus ba ṁór an ṁéid óġ agus baintreaḃaċ a ṫáinig ar an saoġal do ċaiṫeaṁ i gCill Dara. Do réir na 'Ceiṫre Maiġistir" fuair Naoṁ Briġid bás sa ḃliaḋain 525.
Caitlín Nic Ġloinn (Gaeḋilig Ṫeilinn)
Féile Ḃriġde Ṁaiṫ Coṁġairdis mór ċugaiḃ le h-aġaiḋ do'n obair deas maiṫ a ḋéan daoiḃ le Féile Ḃríġde san iris-leaḃar deireannaċ. 'S breaġ liom 'foġluim faoi na seannċas agus sean sgéalta faoi Bríġde 'gus naoiṁ eile freisin. Lean ar aġaiḋ leis an obair níos maiṫe 'gus níos mó mar táimid liḃ annseo san Éireann / Sean Ġaeḋealtaċd.
Séan Mac Coisteala (Gaeluinn Deas Ṁuṁan)
Cogaḋ san Oirṫear Eóraip Tá cogaḋ nuaḋ san oirṫear taoḃ na h-Eóraip, agus táimid amaċ as ann annseo san Éireann. Níl sin cóir agus ceart níl cuidiú mór ċun na n-daoine 'troideaḋ le saoirse i n-oirṫear Eóraip. 'S cogaḋ na saoirse nuaḋ troideaḋ in Úcráin anois, agus iarraiḋ linn do ċur cuidiú níos mó ċugu gan ṁoill. Ḃí sin an sgéal annseo idir 1916 go 1923 agus ċun ar aġaiḋ inniu. 'S mór an truaġ d'ionnsaiġ an tír mór istiġ go tír beag, agus beaḋ na tír beag caiṫréim sa ċogaḋ gan ṁoill le cuidiú Dé.
Liam Mac an t-Saoi (Gaeilge Ċonnamara Deas)
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
A ċairdean, ṫa Féill Ṗádruig oirnn san ṁìos so. Agus ṫa gu gasta gun daḃt! Aċ 's móran truaġ ṫa daoine 'maċ leis na beoir uaine, 'gus eadaiḋ uaine cuideaċd! Ṫa sin an-ṫáḃaċtaċ a ṫaḃair leinn - na Gàeḋeil daċaiġ agus trasna nan tonn - do ṫaḃair tacaiġ, cuidiċ agus gaċ aon rudan ṁaṫ oirnn ri ċéile mar ṫa ṁuid 'obair aṁáin le cuid mór. Ċan e sin cóir agus ceart nuair cuirinn daoine obair cruaḋ ċun leoḃar, ċun rangan, ċun obair ríoṁaireaċd agus ċun gaċ aon rudan eile Gàeḋealaċ, agus ċa tiocaiḋ cuidiċ aṁàin ċun daoine Gàeḋealaċ 'obair orṫa. Ċan e sin gu maṫ, agus ċan e sin còir agus ceart airson daoine do'n obair agus do ṡabaid aṁáin an aġaiḋ daoine Gallda 'gus an aġaiḋ daoineacadamaċ nuair a ṫánaig 's tiocaiḋ leinn fo'n ionnsaiġ agus ṫa ṁuid 'seasaṁ aṁáin annsin. Cà ḃeil nan daoine Gàeḋealaċ annsin? Carson ċan e ead 'seasaṁ ri ċéile do ċosainnt sinn ḟé ri ċéile? Bu ċeart iarraiḋ ṁuid do ṡeasaṁ ri ċéile gaċ àm agus gaċ ócaid an aġaiḋ na droċ-ḋuine 'gus an aġaiḋ na daoine cruaḋ, agus bu ċeart tòsaiḋ ṁuid sin a-nis gun ṁall!
Cá ḃfuil Talaṁ an Éisg? Cá ḃfuil na Gaeḋeil agus na Fíor Gaeḋeil as Talaṁ an Éisg anseo? An ḃfuil eagla orṫu do sgríoḃ sgéal nó n-artagal as Gaeluinn? Ba ċeart tosaiġ iad do sgríoḃ sgéalta liḃ sa LUD gan ṁoill. Tá 'n eagla mór acu mar tá Gaeluinn san áit deacair anseo ar Talaṁ an Éisg, aċ iarraiḋ linn do ṡeas suas do ḟás Gaeluinn anseo anois gan ṁoill. Gaeluinn Abú. Gaeluinn Ṫalaṁ an Éasg Abú. Sorċag Ní Ċeinnéide (Gaeluinn Ṫalaṁ an Éisg)
02
lionra-uisge-dhearg.ca
'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
Trìnda NicÉigeir
NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL
Cén Fáṫ Gaeilig? Le Gráinne Ní Ċaimbeal (Gaeilig Ṫír Ċonaill) “Cén fáṫ a mbeaḋ fonn ort Gaeilig a ḟoġlaim?” Cad é mar is minic a ḃíonn mé ag cosaint mo ṡuime i ḃfoġlaim Gaeilig? Ní raiḃ Frainngis, nó Spáinnis, nó fiú Gearmáinis orm i gcuid mo Ṫír na Ċoillte a ċosaint. I dtír gan teanga oifigiúil náisiúnta, cén fáṫ a ḃfuil tógáil pobail timpeall na Gaeilig ċoṁ trioblóideaċ? Níl teanga oifigiúil náisiúnta ag na Stáit Aontaiṫe. Ní ḟaca ár n-Aiṫreaċa Bunaiṫe go raiḃ gá le ceann a aiṫint, rud atá suimiúil ag cur san áireaṁ an iliomad teangaċa a ḃeaḋ á laḃairt sna coilíneaċtaí. Ag caint le Meiriceánaiġ eile, agus le ċairde idirnáisiúnta, is minic a ḃíonn ionaḋ orṫu naċ n-aiṫnítear Béarla agus Spáinnis mar ṫeangaċa oifigiúla go feidearálaċ freisin. Aċ nuair a tógaḋ mé i dTír na Ċoillte, tá sé coitianta go mbeaḋ roinnt Gearmáinise mar ġeall ar an daonra mór de Gearmánaiġ de Tír na Ċoillte (Pennsylvania Dutċ). Ag taisteal trí Tír Luġaiḋ nó Tráiġ na ḃFranncaiġ, fuair mé mo scoil ard Fraincis anúsáideaċ. Suimiúil go leor, tá ceantair áiriṫe den ċeanntar Àpalaid i ḃfad níos glacaḋ leis, "Tá mé ag foġlaim na Gaeilig". Daoine scéalta faoina seantuismiṫeoirí, nó sin-seantuismiṫeoirí, ar as an tsean-Ġaeltaċt iad. “Cén fáṫ a mbeaḋ fonn ort Gaeilig a ḟoġlaim?”
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Is gar-iníon mé le gar-iníon a lean na traidisiúin a tugaḋ trasna na dtonn. Níl Gaeilig againn inár n-ainmneaċa dlí anois - ċaill muid é sin nuair a ṗós iníonaċa Gaeḋealaċa i dteaġlaiġ Ġearmánaċa. B'ḟéidir, gníoṁ éiriġ amaċ a ḃí sna traidisiúin a coinníoḋ, rud a ṫuigim anois mar ḃean ṗósta. Déantar íobairtí nuair a ḟágann tú do clann ċun dul isteaċ i dteaġlaċ nuaḋ, foġlaimíonn tú traidisiúin nua agus tú ag coinneáil na rudaí is féidir leat. Na sgéalta agus aṁráin ag am codlata agus tá tú ag iarraiḋ do leanḃ a lull a ċodlaḋ. Na raḃaiḋ mura n-iompraíonn siad. Seo an áit a raiḃ traidisiúin mo ṁuintire ina gcónaí ar feaḋ na nglún, i n-dorċadas agus sgáṫanna na hoiḋċe, i measg piliúir agus cuirtíní tarraingṫe, á gcoimeád beo ag máiṫreaċa agus seanṁáṫair. Tá mo ṡeanṁáṫair imiṫe anois. Na scéalta atá agam, is iad atá fágṫa de na scéalta a ṫug a máiṫreaċa ṁór Ġaelaċa. Áit éigin síos an bóṫar ċaill muid ár dteanga. Ar ḃrainse crann aṁáin, rinneamar dearmad ar ár n-ainm teaġlaiġ. Cad a ċaillfear idir mé féin agus m'iníon mura n-déanaim gníoṁ? “Cén fáṫ a mbeaḋ fonn ort Gaeilig a ḟoġlaim?” Maidir liom féin, foġlaimím Gaeilig do Lavina Cambel, máṫair de sé déag ṗáistí, a ḃfuil a ainm scríofa go difriúil ag a fear ċéile i n-gaċ taifead daonáiriṁ. Foġlaimím é do Máire, ḃí tuilí í, a ṫóg a seanṁáṫair agus a uncailí i gCnoc Cabáiste. Foġlaimím é do Margaret, a ṫáinig ar ḃád go Filideilfia le gealltanas oibre, aċ níor ṫáinig aon duine ċun í a ḃailiú. Foġlaimím Gaeilig do na h-iníonaċa Gaeḋealaċ ar fad i mo craoḃ ġinealaiġ a rinne n-íobairtí aċ a ċoinniġ ár dtraidisiúin beo.
Julien Viry lionra-uisge-dhearg.ca
05
Cá ḃfuil na Gaeḋeil annseo? Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Táim ag sgríoḃ seo i Nuaḋ Orleán, i dTráiġ Luġaiḋ, do saoire ġeiṁriḋ. Ṫug mé cuairt an iarsmalann cultúr na h-Éireann, nó cultúr na pobal Gaeḋeal agus Gaeḋeal-Ṁeiriceánaiġ annseo. Is beag é, an iarsmalann, le seomra beag aṁáin agus gan aon ḟoireann. Is trasna é an iarsmalann an clós ó siopa caife Gaeḋealaċ. Is breá mé cáife Gaeḋealaċ, agus ḃí sé seo an-ṁaiṫ. Ḃí an dáileoir an-ċairdiúil linn. Ḃí an maiṫ againn annsin. Aċ ḃí deacraċtaí le an iarsmalann. Léiriġ na taispeántais stair áitiúil an pobal na nimirceaċ na n-Gaeḋealtaċd. Ar i nós áiteanna eile i Meiriceá, d’oibriġ na Gaeḋeil go dian díċeallaċ annseo. Ṫoċail siad canálaċa, ṫóg siad iarnróid, agus rinne siad go leor obaireanna táḃaċtaċa eile a ċruṫaiġ an áit seo. Ṫug siad aġaiḋ ar leiṫċeal friṫ-Gaeḋeal ar feaḋ na n-glún. Aċ cén fáṫ go raiḃ siad annseo? Cén fáṫ ar ḟág siad amaċ as Éireann agus an Ġaeḋealtaċd? Rinneaḋ an argóintí Sasannaiġ caiġdeánaċa. D’iṫ na n-Gaeḋeil prátaí. Ṫeip ar an mbarr prátaí. Ṫáinig ocras ar na n-Gaeḋeil agus d’imiġ go leor. 06
lionra-uisge-dhearg.ca
Aleksander Korobczuk, Unsplash
Ina ṫeannta sin, rinneaḋ cur síos éigin ar ċláir ṡóisialta ar ṫeip orṫu agus ar neaṁṡuim an Sasannaiġ i leiṫ ḟulaingt na h-Éireann, agus an sean Gaeḋealtaċd. Luaḋ go h-aċomair easpórtáil leanúnaċ ḃiaḋ na h-Éireann (Albainn agus Mannan) le linn an “ġorta”. Dúraḋ ceannairí Sasanaċa a ċreid go raiḃ an Ár Mór nó "Gorta Mór" tuillte ag na Gaeḋeil. Aċ níor cuireaḋ ceisteanna táḃaċtaċa. Cén fáṫ nár iṫ na Gaeḋeil aċ prátaí?? Cá ḃfuil na barraí eile ar fad? Cé a ḃain tairḃe 's díláiṫriú na Gaeḋeil? Cá raiḃ focail ċeannairí Sasannaiġ faoi ġlanaḋ eitneaċ in Éirinn agus in Albainn? D'ḟoġlaim mé an ḟírinne de 'n Ár Mór na n-Gaeḋeal le bliaḋanta beaga anuas. Cén fáṫ naċ ḃfuil sé léiriṫe annseo? Ḃí ionaḋ orm, cé ċoṁ brónaċ a ċuir an easnaṁ seo orm. Tá an ḟírinne ċoṁ táḃaċtaċ, a ċairde.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
NUAIḊEAĊD NA CRUINNE
Carson Uisge Ḃeaṫa? Naċ eil sin ġarḃ ṫa ṁuid 'òl Uisge Ḃeaṫa ṫairis muinntear Gáiḋealaċ san daċaiġ annseo 'gus eadar na Gáiḋeal ṫairis nan tonn cuideaċd? 'S maṫ leom Féill Ṗàdruig agus 's ṁaṫ leom gaċ féill eile nan Gáiḋeal, aċ ċan eil gu maṫ 's deoċann leinn Uisge Ḃeaṫa 'gus Uisge Ḃeaṫa nan Ruisiġ / Uisge Ḃeaṫa nan Ear airson gaċ Féill Ṗádruig mar ṫa Féill Ṗádruig laṫa mór airson nan Gáiḋeal, air daċaiġ agus ṫairis nan doṁan. Ṫa deoċan-ḋùṫċais ṁaṫ leinn agus ṫa ead Miad agus Lionn-Uḃall. Ċan eil Uisge Ḃeaṫa deoċ-ḋùṫais leinn ḟé! Ḃa 'n Uisge Ḃeaṫa druga nam blàr airson nan òglaiċ agus airson saiġdearan as ḋeiḋ caṫan agus blàran nuair a roḃ ġortan orṫa. Ḋ'ól nan Gaill Uisge Ḃeaṫ' airson deoċ agus ċan eil ḟios agam / againn carson a ḋéan ead sin orṫa ḟé. Agus 's breaġ na Sasannaiċ an Uisge Ḃeaṫa móran ċuid mar ṫa e bàta ṁaṫ do ṫuit oirnn mar ċan eil e òl ceart agus òl sàḃàil. Iarraiḋ ṁuid a-maċ agus a-muiġ as Uisge Ḃeaṫa 'gus filliḋ leinn ċun deoċan-ḋùṫċais air ais a-riṫist mar ċan eil Uisge Ḃeaṫa maṫ airson duine 'gus airson leinn ḟé gu h-áiriḋ. Cuirinn Uisge Ḃeaṫa na cànan agus an dùṫċais ċun an cré reilig. Le Eóin Alasdair Caimbeul (Gáilig Ḋáil Riada)
Trìnda NicÉigeir
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Tim Littler, Unsplash
SEAN ĠÀEḊEALTAĊD
Mo Ṡean Ċara Seaġan Noel Mac Maṫġaṁna Le Uinseann F. Pintado (Gaeilge Ros Muc) Ḃí Sean Ġailliṁeaċ a raiḃ Seaġan Noel Mac Maṫġaṁna a ċuir tús liom ar mo ċosán Ceilteaċ le taiġde a ḋéanaṁ ar ár dteangaċa 'gus canúintí na Ceiltiġ Gaeḋealaċ agus na Ceiltiġ Breatunnaċ. Ṫosaiġ sé ar fad ṫart ar 1980 i dteaċ táḃairne tráiġ ar a dtugtar an Teaċ Táḃairne Caftaen i n-deisceart na Spáinne. Ansin, ḃí mé ag seinm ceol tíre le mo ġiotár agus harmonica. Ba de ḃunaḋ Briotanaċ, Gaeḋealaċ agus Gearmánaċ forṁór na gcliant. Ḃí sean-ḟear ag éisteaċt liom ag súgraḋ. Tar éis dó a ḃeiṫ ag imirt, ċuir sé é féin in aiṫne mar Ġailliṁ, agus ba é Noel a leas-ainm. Ḃuel, d’ḟiafraiġ Noel díom an raiḃ aon aṁrán Gaeilge ar eolas agam. D'ḟreagair mé "ní hea", aċ tá áṫas orm cúpla aṁrán a ḟoġlaim dár gcustaiméirí Gaeḋealaċ. Ar an t-seaċtain dár gcionn, ḃí mé ag seinm agus ag canaḋ 'Na Beanna Boirċe' 'gus 'Gort na Mona'. Ḃí Seaġan Noel ann ag éisteaċt le deora ina ṡúile. Ṫug sé cuireaḋ dom fíon a ól leis. Agus ḃíomar ag ól le ċéile, dúirt sé liom gur fear aṁarclainne as Gailliṁ é 'gus go raiḃ
lionra-uisge-dhearg.ca
09
aiṫne aige ar Breandán Ó Beaċáin go pearsanta. Ḃí a ḟios agam go tobann gur na ḃḞíníní móra 'gus tírġráṫóirí na h-Éireann (na Gaeḋeil) an ḃeirt ḟear Gaeḋealaċ. D'ḟiafraiġ sé díom cá raiḃ mé. Ḃuel, dúirt mé leis gur rugaḋ agus gur tógaḋ i dTráiġ na n-Óir (i gCalifornia) mé mar ṫrodaire saoirse sa Ġailís. Ċuir sé iontas air agam, agus dúirt sé liom "'S Ceiltiġ Gaeḋealaċ muid agus is bráiṫreaċas muid". Mar sin ġeall mé do Noel go dtosfainn ar roinnt taiġde a ḋéanaṁ ar na focail Ċeilteaċ a ḃí fós á laḃairt sa Ġailís agus i gceanntar Ċeilteaċ eile Leiṫinis na h-Ibéire. Ṫosaiġ mé ar na focail seo a ḃailiú 'gus iad a ċur i gcomparáid lena focail Ġaeilge. An uair dar gcionn a ḃí mé ag súgraḋ i dTeaċ Táḃairne an Ċaftaen, ḃí Noel ann ag ól a ḟíona 'gus é in éineaċt le sean-ḟear as Manainn. Ṫaispeáin mé mo ḃailiúċán d’ḟocail Ċeilteaċ dóiḃ. Ḃí h-ionaḋ orṫu 'gus dúirt siad liom go raiḃ tallann agam agus caiṫfiḋ mé leanúint ar aġaiḋ. Ag an bpointe seo, d'imiġ an sean ḟear Manannaċ. Ġeall mé do Noel ansin go ḃfuil mé sásta an ċéad ḟoclóir a ċruṫú ina mbeaḋ na focail Ċeilteaċ Ársa go léir a ḃailiġ mé agus a d'aimsiġ mé. Ċroiṫ muid láṁa 'gus d’imiġ Noel ċun bualaḋ lena ċara Gaeḋeal Ṁanannaċ taoḃ amuiġ. Faraor, Ḃí cúpla lá ina ḋiaiḋ sin, dúraḋ liom go ḃfuair mé ḃí Noel an-tinn, agus gur cuireaḋ ċuig an oṫarlann é. Ṫáinig mé ar an oṫarlann le trófaí giotáir, leis an greanaḋ
10
lionra-uisge-dhearg.ca
kelvinjay, Getty Images seo “do Ṡeaġan Noel Mac Maṫġaṁna, an Ceilt is fearr ar doṁan, ón Uinseann F. Pintado, an Ceilt na h-Ibéire”. Ṫug mé an corn dó, mar ċoinniġ sé an corn go doċt dá ḃrollaċ le láṁ aṁáin agus barróg dom. Ḃí a ḟios agam gur ḃraiṫ sé go raiḃ sé beannaiṫe ag Ceilteaċ eile. Ar cúpla lá ina ḋiaiḋ sin, ċuir a ḃean ċéile Máirín glaoċ orm, agus dúirt sí go ḃfuair Noel bás san oṫarlann mar ġeall ar ḋamáiste mór é. Ḃí mé i turraing agus ġlaoiġ mo ċroiḋe amaċ, a ḟios agam gur ċaill mé mo ċara mór sa Spáinn. Ar an droċuair, níor críoċnaíoḋ mo ḟoclóir dó ċun é a ḟeiceáil foilsiṫe. Ṫriomaiġ mé 'n foclóir do mo ṡean-ċara Noel agus do m'aṫair Gailíseaċ. Go raiḃ maiṫ agat as creideaṁ Noel ionam, ḃí mé 'n ann 2 eagrán de mo Ḟoclóir Sean Ċeiltis a ḟoilsiú agus tá mé ag obair faoi láṫair ar 3 ṫionscadal Ċeilteaċ eile. "Suaiṁneas síoraí mo ċara Noel i measc ár n-Gaeḋeil tite"
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
Fíor Gaeḋeal Mór Ard an Ráṫa Saoġal Brian Ó Cianaiġ (1877 go 1943) Le Nollaig Mac Congail (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) milangonda, Getty Images
Ḃa Brian Ó Cianaiġ sgríḃneoir mór é ḟéin le linn an tsaoġal aige. Ḃa sin fíor gan aṁras. Aċ ċuir Brian cuid 's mó na sgéalta a sgríoḃ é 'stiġ ḋá leaḃar aige. Rinn é sin mar d'iarr sé do ṡroiċ sluaiġte móra duine trasna na doṁain. Ḃa 'n t-ainm na ciad leaḃar: Brian Ó Cianaiġ: Ceannródaí Ildánaċ Gaeilge as Ard an Ráṫa, go h-ansuimiúil agus ċuir sé seanċas áitiúil agus sgéalta sgríoḃ é ḟéin agus rudaí seanċas eile 'nn fosta le taoḃ leis beo-sgéal aige. Sgríoḃ sé dárna leaḃar as Béarla 'gus ċuir sé sgéalta seanċas a ċuir sé go Béarla le taoḃ leis dánaċd, gearrsgéalta, litirí le taoḃ leis drámaí a sgríoḃ sé fosta. Áḃar BRIAN Ó CIANAIġ (1877-1943)
Brian (1877), Áine (1878), Caitríona Agnes
Buaḋċas
(1881), Seósaṁ Dóṁnall (1882) agus Pádraig
Seanċas agus Sgéalta
(1884). Ḃa seisear clann eile go Brian as ciad
Dánta
postaḋ d' aṫair go Anna Ní Ġallċoḃair. Tomás
Litirí, Gearr-Sgéalta 'gus Fógóraiṫe
(1863), Séamus (1865), Maiġread (1866), Máire (1868), Caṫal (1870), agus Niall (1871).
Rugaḋ Brian Ó Cianaiġ (Ḃa leas-ainm Barnaċ aige) san
Ċuaiḋ Brian go Sgoile Náisiúnta Ṁín Teine
Ġleann Doṁain san Iar-Ṫuaisceart Ṫír Ċonaill, sa
Dé faoi trí míle 's Ard an Ráṫa. Ḃa
ḃliaḋain 1877. Ḃa d' aṫair Caṫal (1832-1917) agus ḃa do
muinnteoir maiṫ aige 'nn agus ḃa Seaġán
ṁáṫair Caitríona Ní Ċeanainn ó Ailt a' Ḃeiṫe ó ḋúṫċais
Séamus Ó Gallċoḃair an t-ainm a raḃ aige.
(1858-1931) agus ḃa cúigear páist' acu:
Agus ḃa suim mór faoi gaċ aon rudaí
lionra-uisge-dhearg.ca
13
Gaeḋealaċ agus ḋéan sin go mór ar saoġal Brian. Tógaḋ Brian san áit Gaeḋealaċ agus ḃa Gaeḋealg an príoṁ teannga ar Clann Uí Cianaiġ gaċ aon lá fosta. Agus ḃa siad anonn do léaṁ agus ag sgríoḃ as Gaeḋealg agus ḃa sin doċreidte le h-aġaiḋ aimsear sin. Ḃa seanċas agus dúṫċas na Gaeḋeal an-láidir agus an-ṁór sa ċeanntar agus ḃa sin áit maiṫ le ceoltóirí 's aṁránaí Gaeḋealg fosta. Ḃ' eólas mór ar Brian faoi rudaí seo fosta. D'ḟág sluaiġte nas móire 'muiġ as ceanntair Gaeḋealaċ le linn na 1800idí go h-áiriḋe. Ċuaiḋ cuid 's mó clann Brian go h-Aimearaga 'gus ċuaiḋ sé 'nn le linn saoġal aige fosta. Ḃa Fíor Gaeḋeal Brian agus ḃa Fíor Gaeḋeil cuid 's mó teaġlaċ 's clann aige fosta. Ḃa d' uncail Niall Fíor Gaeḋeal mór mar ḃa sé sna Fíníní 'gus Connraḋ na Gaeilge 'gus gaċ aon sluaġ Gaeḋealg ann fosta san aimsear sin. Ḃa Brian andúnta go Niall nuair a ḃa sé óige 'gus nuair a ḃa sé 'fás fosta. Ḃa Niall laoċ mór go Brian gan aṁras. Ḃa traidisiún láidir na saoġal an aimsear Brian le h-aṁránaí, ag sgairt sgéalta seanċas agus do ċur ceol agus craic ċun daoine fosta. D'ḟoġlaim sé do ḋéan sin as Béarla, 'ċ ċuir agus d'iompaiġ é iad ċun go seirḃis Gaeḋealg sna bliaḋanta Aṫḃeoċán na Gaeilig. Ċuir sé ceolcoirmeanna, daṁsa 'gus ceol le taoḃ leis drámaí gearr. Ṫánaig iad as Aimearaga 's Sasuinn cuid 's mó. Ḃa Brian i lár sin seo mar d'iarr sé do ḟoġluim fuṫu do ċur iad do'n obair le na Trìnda NicÉigeir
Gaeḋeal. Ċuaiḋ clann Uí Cianaiġ do ḃeo sa ḃail' Ard an Ráṫa, 'gus ḃa siopa biaḋ agus taiġ táḃairne ar d' aṫair agus ḃa siad ar an ṗríoṁ sráide na baile. Ḃunaiḋ Connraḋ na Gaeilge 'nn sa ḃliaḋain 1900 agus ḃa Brian an rúnaí le bliaḋain 1901. Ḃa seo 'n ciad ám nuair a ċuaiḋ sé do'n obair ar teannga ḋúṫċais agus ḋéan 's d'ḟan é le sin go dtí a ḟuair sé bás. Ċuaiḋ Brian go Sráṫ Bán do ḃeo sa ḃliaḋain 1901 mar ḟuair sé obair aige 'muineaḋ Gaeḋealg ann. Ḃunaiḋ Cumann Caitliceaċ sa Sráṫ Bán i ṁí Nodlaig sa ḃliaḋain 1900, agus ṫosaiḋ iad rang Gaeḋealg ar an ḃliaḋain ina ḋiaiḋ sin. Fuair na rang an-ċaiṫréim agus ḃa sin mar Maiġstir Ṁic Gaoiṫín, Maiġstir Ua
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
Cianaiġ, Maiġstir Ua Baoiġill agus Maiġstir Ua Ceallaċáin le ċéile. Ṫánaig an caiṫréim ċugu mar ḃa siad anonn do ṁuineaḋ Gaeḋealg leis dánaċd agus sgéaltaċd le ċéile gan deacair. Le ṫaoḃ leis 'muineaḋ Gaeḋealg, ċuir na muinteoirí seo 'n nuaḋaċd mór agus creidiṁ Gaeḋealaċ ċun ar na dáltaí fosta 'gus ḃa sin cuidiú mór ċun Connraḋ na Gaeilge fosta gan aṁras. Ḃa iad an-ċaiṫréim leis an obair mar: ḃa siad láidir 's líoḃa (líofa) sa Ġaeḋealg, ag sgríoḃ agus ag cainnt. Ḃ' eólas anṁór agu na ceol 's daṁsa Gaeḋealaċ le ṫaoḃ leis ḃa creidiṁ mór agu na Gaeḋeal agus an Ġaeḋealtaċd trasna na tíre etc. Ḃa Brian doċreidte le linn Aṫḃeoċan Gaeilig gan daḃt! Ṫug Brian obair caiṫréim go h-ionntaċ le Gaeḋealg ann sa Sráṫ Bán agus faoi ċeanntair eile taoḃ amuiġ Sráṫ Bán fosta. Aċ ina ḋiaiḋ obair ionntaċ 's caiṫréim sin, d'ḟág é 'muiġ as Sráṫ Bán
ċuir iad spiorad láidir mór ċun an Gaeḋeil áitiúil
agus ċuaiḋ sé go h-Iúḃair Ceann Tráiġ agus Dún
ann san ám sin. Le linn an ám seo ṫosaiḋ Brian ag
Dealgán (san Oirġialla) agus ḃa sé 'n-ċaiṫréim
sgríoḃ fá ċoinn' An Claiḋeaṁ Soluis, nuaḋtáin
leis na obair ann fosta. Ṫug é sgairteanna móra
Connraḋ na Gaeilge. Ṫosaiḋ sé do sgríoḃ drámaí,
faoi gaċ aon rudaí Gaeḋealaċ agus ḟuair iad istiġ
sgéalta drámaí 'gus sgéalta seanċas as Béarla
cló na h-áite fosta, 'gus ḃa siad go h-ionntaċ mar
's Gaeḋleag, aċ as Gaeḋealg cuid 's mó. Ḃuaiḋ sé cupán mór san Oireaċtas mar sgríoḃ dán ṁaiṫ é, agus ḃa sin doċreidte le sgríoḃnair Ultaċ san ám sin. Ṫánaig ciad leaḃar foġluim amaċ san ám seo fosta 'gus ḃa 'n ainm: Ranganna Ṁaiṫ as Gaeḋealg (1902). Ḃa 'n am seo 'n-ṁaiṫ le Brian, agus ḃa sin aimsear caiṫréim aige fosta. Ṫánaig Fíor Gaeḋeil eile 'n eólas agus an ḟios faoi Brian mar an obair doċreidte mór a ḋéan é le linn an t-ám gan daḃt. Ar an droċuair ṫánaig tinneas aige le h-ám gearr mar ḃa ró-ṁór obair aige 'nnsin. Ġlac sé ám ceart aige do ċur láidir 's sláintiúil istiġ do ċurp ar ais aríst. Agus d'ḟill é do'n obair
lionra-uisge-dhearg.ca
15
Trìnda NicÉigeir
le Gaeḋealg nuair a d'ḟill neart ċuige 'ríst gan ṁoill. Ḃa sé fear mór Gaeḋealaċ leis ċumarsaide h-áitiúil. D'ḟill Brain go Sráṫ Bán ar deireaḋ an ḃliaḋain 1902 agus ṫosaiḋ é ċun obair aríst agus ḋéan sé sin leis caiṫréim nuaḋ móra fosta. D'ḟill sé do sgríoḃ ar ais aríst leis nuaḋtáin áitiúil an Dialann Doire 'gus Nuaḋtán Ultaċ go h-áiriḋe, 'gus ċuir nuaḋtáin seo ranganna Gaeḋealg ann sa ċló. Agus ċuaiḋ sé ar aġaiḋ leis an obair Gaeḋealaċ aige 'gus ḃa sé Fíor Gaeḋeal doċreidte gan daḃt le linn aimsear seo. Agus ḃa sé fear mór na Gaeḋeal stairiúil trasna n-IarṪuaisceart le linn ciad bliaḋanta na 20aḋ aimsear. D'ḟág Brian amuiġ as an Ġaeḋealtaċd agus ċuaiḋ sé go Bail' Uḃall Mór (Nuaḋ Eaċraic) ar deireaḋ 1903. Ḋéan é sin mar ḃa sé 'lorg le h-aġaiḋ obair nuaḋ aige. Ċa raḃ an turas deacair nó garḃ anois mar ċuaiḋ sé go ċlann eile aige 'nn. Agus ḃa siad sa h-Obocáin agus rinn iad aḃaile nuaḋ ann fosta. D'ḟill sé do'n obair Aṫḃeoċán Gaeḋealg ar ais aríst san Aimearaga. Ṫosaiḋ sé ranganna nuaḋ, ḃa sé 'muineaḋ ranganna eile 'gus ṗlean sé féiseanna maiṫ fosta etc. Le linn aimsear seo d'ḟill sé go h-aistearaċd aríst agus sgríoḃ sé 'gus ḃa sé 'aistear sa ḋrámaí 'nn, aċ ḃa siad as Béarla cuid 's mó. Ṫánaig sluaiġte móra do'n aṁrac Brian sa drámaí 'nn, agus ḃa sin istiġ Baile h-Uḃall Mór. D'oibriġ é leis caiṫream mór sna h-airgead sláintiúil ann sa Ḃaile h-Uḃall Mór agus ḃa sé go h-ionntaċ caiṫréim le sin aṁain fosta. Ḟuair sé caiṫréim le sin mar ḃa sé fear ionntaċ maiṫ le daoine. D'ḟill Brian ċun aḃaile go Tír Ċonaill sa ḃliaḋain 1911, agus ċuaiḋ sé do'n obair leis d' aṫair sa siopa san am sin fosta. Rinn sé obair ionntaċ mór le Gaeḋealg ann san Aimearaga eadar 1903 go 1911 gan aṁras. Ḟuair sé póstaṁ go Maiġread Ní Raḃartaiġ sa 1911, an ḃliaḋain ṫánaig sé ċun aḃaile. Rugaḋ 's tógaḋ sí taoḃ amuiġ as na Glinnte, 'ċ ḃa sí sa ḃaile mór Ḟileadealḟia le bliaḋanta fada fosta. As an am sin leanaiġ Brian ar aġaiḋ leis sgríoḃaċd agus ag sgríoḃ drámaí 'gus leis rudaí litríoċd ann. Nuair a ḃa sé san Aimearaga, d'oibriġ é leis Teoranta h-Airgid Sláintiúil na bPearl, agus ḃa sé caiṫréim san obair sin le bliaḋanta fada. Ar ball d'oibriġ sé 's Ard-Ceannaire na Cumann Náisiúnta na n-Gaeḋeal.
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Ḟuair Brian istiġ ar an Áit Onóir Airgid Saoġal na
Trìnda NicÉigeir
gCeannada sa 1938. Agus ḟuair sé mallaḋ-airgid galánta 'gus airgid maiṫ aige le bainisteoir Lonndáin. Ċa ḟuair daoine nas móire 'n áit sin seo. Fuair do ḃean ċéile bás sa 1915 agus ḟuair sé póstaṁ go Seósaiṁín Nig Uiḋir sa 1917, agus ċuaiḋ siad ar aġaiḋ agus ḃa triúr ṁac agus ḃa cúigear inġean agu. Ḟuair ṁac eile bás ina ḋiaiḋ ḟuair sé ḃreiṫ agus ḟuair Máirín bás nuair a ḃa sí nas óige fosta nuair a ḃa sí a h-oċd bliaḋain ḋéag d'aois. Ḃa Máirín sna drámaí Brian cuid 's mó fosta. Leanaiġ Brian ar aġaiḋ leis an obair ċun Aṫḃeoċan Gaeḋealg agus ḟuair sé h-obair nuaḋ le rúnaí na Cumann Ard an Ráṫa na Crann Éiṫne. Ḃunaiḋ Crann Éiṫne le hEasbuig Pádruic Ua Doṁnaill, agus ḃunaiḋ é sin do ċur beo ċun Gaeḋealg isteaċ aḃailí 'gus taiġe Ṫír Ċonaill le daoine Conallaċ fosta. Ḃa Brian na t-uaċtarán gCumann Sinn Féin sa 1918 agus ḃa sé uaċtarán Cumann Loċrós ar ball. Le linn an t-saoġal aige, ḃa Brian ar taoḃ na teorantaiṫe ḋúṫċas Gaeḋealaċ, agus sgríoḃ sé n-artagail agus leoḃair faoi sin gaċan ám. Ċuaiḋ sé do'n obair do ċur beaṫa 'stiġ na tíre do ḋéan siad suas as an talaṁ agus d'ḟan é le sin le deiċ bliaḋain nó faoi sin. Ḃa sé bainisteoir agus rúnaí na Teoranta Ḋúṫċas Ṫír Ċonaill, agus d'oibriġ sé do ḟaiġ sollus as eas mór áitiúil. Aċ ċa raḃ sé caiṫréim leo 'gus ba mór an truaġ sin. Ḃa ḃreaġ mór ar Brian ċun Gaeḋealg, agus d'ḟan sé 'nn go dtí a ḟuair sé bás. Sgríoḃ sé leoḃar foġluim - Tús Maiṫ - sa 1922, agus ḃa ranganna Gaeḋealg maiṫ as ḟéin go h-ionntaċ maiṫ trasna n-Ulaiḋ le bliaḋanta fada gan sos 's gan stad. Ḃa muinnteoir é ḟéin faoi Cóiste Gairme na h-Éireann, agus ḃa sé 'muinneaḋ Gaeḋealg san Ard an Ráṫa agus Loċrós le h-aġaiḋ bliaḋanta fada. Ḃuaiḋ sé rudaí móra sa Féis Ṫír Ċonaill agus Féis Ḃéal Feirsde. Ċuaiḋ Brian ar aġaiḋ leis an obair aṫḃeoċan Gaeḋealg gan lionra-uisge-dhearg.ca
17
sos agus gan stad le bliaḋanta fada. Agus ḋéan sé sin sa ċumarsáide náisiúnta 's áitiúil fosta. Ḟuair é gráḋ na teannga ḋúṫċas agus lean nó ċuaiḋ sé ar aġaiḋ leis na obair aṫḃeoċan gan ṁoill, aċ ḃa sé laḃairt faoi rudaí deacair le Gaeḋealg le linn bliaḋanta deireannaċ aige. Ċuaiḋ Brian ar aġaiḋ do ċur eólais ṁaiṫ aige 'maċ le daoine, 'gus rinn é sin san Daoine Doire agus Nuaḋtán Ṫír Ċonaill le linn 1930idí. Le linn bliaḋanta Dárna Cogaḋ na Ḋá Ġall (1937 go 1945), sgríoḃ sé coṁráiḋ taoḃ-teine, as Gaeḋealg agus le focail Béarla, eadar ḋá coṁsnáiḋe. Ḟuair sin istiġ an Dialann Doire agus ḟuair sin amaċ aríst sa leoḃar nuaḋ le do garṁac Brian, faoi Séamus Ó Cinnéide san leoḃar: Ṫarruing Suas an Caṫaoir. Ḃa sé riṫe 'g sgríoḃ agus ag obair agus ag troid le Gaeḋealg ċun go dtí ḟuair sé bás sa 1943.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
TOIĠ ṀAINISIR DOIRE A' ĊOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com
FÒRAM COIṀEARSNAĊD
Làithean Mór
Di-hAoine na Ceusta
Là Doṁain
Ċa roḃ laṫa ṁaṫ air Íosa Críosd e
Is laṫa seo airson nan
ḟé. Ċuir na Gàiḋeil ainm ceart air
Doṁan a-ṁàin. Is an laṫa do
an laṫa seo. Aċ ċuir nan Gaill ainm
ċur ceartan ṁaṫ air a'
mì-ċeart air an laṫa seo cuideaċd,
doṁan, agus d' aṁarc do
agus ċan ail ḟios againn a' corn.
ċosannt ċun an doṁan leinn
A' Ṁìos - Am Màrt 06 - Purim 07 - Gaelaċ Lán 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàiṫ 17 - Féill Pàdraig 20 - Co-Ḟ ad-Ṫ ràth an Earraiṁ 21 - Gaelaċ Úr 22 - Ciad Laṫ a Ramadáin
cuideaċd. Ath Ṁìos - An Giblean 05 - Ciad Là Càisg nan Iùḋ aċ 06 - Gaelaċ Lán 07 - Di-Doṁnaiċ na Càisge 10 - Di-Luain na Càisge 13 - Deireaṁ Laṫ a Càisg nan Iùḋ aċ 20 - Gaelaċ Úr 22 - Là Doṁain 25 - Yom HaAtzmaut
Ath Làrna Ṁìos - An Céitean 01 - Féill Bealtainn 05 - Gaelaċ Lán 08 - Là Màṫ raiċean - Lag B'Omer 25 - Ṡavuot 19 - Gaelaċ Úr
20
Féill Pàdraig 'S laṫa mór na Gáiḋeal san ḋaċaiġ san Seann Ġaiḋealtaċd agus san Gáiḋealtaċd Ùir cuideaċd. Ṫánaig muinntirean Gáiḋeal ri ċéile airson an laṫa mór speisialta 'nnseo. Ṫánaig leṫ millean daoine gu Bail' Aṫa Cliaṫ as ṫairis nan doṁan.
Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàiṫ Is laṫa eile nan saorsa airson Mnàiṫ, agus 's laṫa coṁaireaċd annseo cuideaċd. Agus is laṫa coṁaireaċd eile nan Gáiḋeal, agus airson nam Ṁnàiṫ Gàiḋealaċ gu h-àiriḋ.
lionra-uisge-dhearg.ca
n. 1994. O'Riain, Flan ras Jones, aelic, le Seò G o t y a W y Laz 59 , 1994, p. 28 & Y Lolfa Cyf.
LORG FOCAL Ainm Àite NUAḊ ORLEÁN FLAIṪ EANAS NÉAḂ Í Ṫ ÍR NA ĊOILLTE TRÁIĠ LUĠAIḊ
Biaḋ GAMBÚN BROT ARAN GOIRID PISEIR CÀL
Ainṁiḋ ean SOTAR FRANCAĊ GIORRIA COINÍN CAT CRAINN
lionra-uisge-dhearg.ca
20
CÚPLA FOCLA
NAOḂ Dealḃ Le Jorisvo, Getty Images
NÉAḂÍ Dealḃ Le serpeblu, Getty Images
'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla? Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
SÚILEAN AINGIL Dealḃ Le Matt84, Getty Images
22
lionra-uisge-dhearg.ca
LUD - 2023 LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/ ETSY.COM/SHOP/LIONRAUISGEDHEARG
Trìnda NicÉigeir
DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ BEAN NA MINE BUIḊE Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Ḃí bean ina cónaí i dTír Ċonaill fada ó ṡin agus ḃí mac aici arḃ ainm dó'n Antoine. Ḃí siad an-ḃoċt agus nuair a ḃí Antoine bliaḋain is fiċe
ṫraein luaṫ agus nuair a ṫáinig siad go dtí an
d’aois d’ḟostaiġ sé le feirmeoir i dTír Eoġain.
Sraṫ Bán ṡíl an ḃean ḃoċt go raiḃ sí i
Ċuireaḋ sé beagán airgid ċuig a ṁáṫair ó am go h-am
Nua-Eaḃrac. Ḃí carr Antoine ag fanaċt leo ag
agus sa deireaḋ ṗós sé bean a ḃí an-saiḃir. Ḃí lúċáir
an stáisiún agus ḃí corraḋ le fiċe míle le a
ṁór ar ṁáṫair Antoine nuair a ċuala sí fán áḋ ṁór
ġaḃáil acu sula dtáinig siad ar aṁarc na h-áite
a ṫáinig i mbealaċ a mic.
ina raiḃ Antoine ina ċónaí. ‘Tá mé caillte go deo,’ ar sise nuair a stad an
Bliaḋain aṁáin nuair a ḃí an Nodlaig ag teaċt
carr ag an doras.
coṁgaraċ ṫáinig Antoine aḃaile ċuig a ṁáṫair. Ḃí sí
Le sgéal fada a ḋéanaṁ gairid ċaiṫ sí mí i dTír
ag ól braċán mine buiḋe nuair a ṫáinig sé isteaċ.
Eoġain agus ḃí bean Antoine go h-an-ṁaiṫ di. Ḃí sí ag iṫe agus ag ól den ċuid is fearr ar feaḋ an
‘Céad fáilte roṁat, a ṁic mo ċroiḋe,’ ar sise. ‘Ṡíl mé
ama seo.
go dtearn tú dearmad díom.’ ‘Ní baol doṁ sin,’ arsa Antoine. ‘Caiṫfiḋ tú a ṫeaċt
D’ḟág Antoine sa ḃaile í fá ḋeireaḋ aċ ní raiḃ
liom go Ṫír Eoġain leis an Nodlaig a ċaiṫeaṁ. Sin an
bomaite aige le fanaċt. Ċruinniġ na
rud a ṫug annseo mé.’
coṁarsanaiġ isteaċ le fáilte a ċur roimpi agus d’ḟiafraiġ siad cad é mar a ċaiṫ sí an t-am agus
‘Ní raiḃ mise cúig ṁíle ón teaċ seo ón lá a rugaḋ mé,’
cad é na h-iontais a ċonaic sí.
arsa an ṁáṫair, ‘agus cad é an dóiġ a dtig liom a
‘Ná bí ag caint,’ ar sise. ‘Ní ḟaca mé gráinnín
ġaḃáil ċoṁ fada sin ó ḃaile? Ní ḃfaiġiḋ mé ar ais
mine buiḋ' ón lá a d’ḟág mé Éire go dtí an lá a
ċoíċe.’
ṫáinig mé ar ais.’
D’inis Antoine di go dtiocfaḋ sé ar ais léi go luaṫ sa Ḃliaḋain Úr agus, fá ḋeireaḋ, ṫug sí isteaċ a ġaḃáil leis. Maidin lá arna ṁáraċ ċuaiġ siad ar ais ar 24
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
LUIMNIĠ, A BEAN UASAL Le Alasdair Ċerel (Gaeḋilig Ṫeileann) « Luimniġ, Is bean uasal é túsa Is deora áṫais iad uiscí t’ Aḃainn na Sionainne, A ṡruṫaíonn trí na h-áilleaċta agat Sílim fút cibé áit a ṫéim Ag dúiseaċt ṫar lear ar an gcoigríoċ Faiġeann lá úr mise i ḃfad ó ḃaile Agus Luimniġ, Is mo bean uasal é túsa An t-aon ġrá aṁáin a ḃí riaṁ i mo ṡaol Na laeṫanta a a ḃí ċoṁ mórán spraoi ag an ḃeirt againne Sa ṡneaċt an ġeiṁriḋ agus faoi grian órga an t-saṁraiḋ Ḃíoḋ muid ag iascaireaċt i sruṫanna airgeadġeala, Ċruṫaiġ do scéiṁ foinse na dtaiḃreaṁ agam Mar sin, caiṫfiḋ mé a ċanaḋ : Luimniġ, Is bean uasal é túsa Is deora áṫais iad uiscí t’ Aḃainn na Sionainne, A ṡruṫaíonn trí na h-áilleaċta agat Sílim fút cibé áit a ṫéim Ag dúiseaċt ṫar lear ar an gcoigríoċ Faiġeann lá úr mise i ḃfad ó ḃaile Agus Luimniġ, Is mo bean uasal é túsa An t-aon ġrá aṁáin a ḃí riaṁ i mo ṡaol Tíolacaḋ a ḃronn an aimsir do na taistealaiṫe ar a mbóṫar Ag tóraíoċt breáṫaċt na tire againne, Áit naofa a ḃíonn na páistí ag imirt Buaileann na cloig amaċ leis a hinseaċt Go ligeaḋ Dia muid i mbeaṫa go ḃfeice muid Saoirse. Luimniġ, Is bean uasal é túsa Is deora áṫais iad uiscí t’ Aḃainn na Sionainne, A ṡruṫaíonn trí na h-áilleaċta agat Sílim fút cibé áit a ṫéim Ag dúiseaċt ṫar lear ar an gcoigríoċ Faiġeann lá úr mise i ḃfad ó ḃaile Agus Luimniġ, Is mo bean uasal é túsa An t-aon ġrá aṁáin a ḃí riaṁ i mo ṡaol »
lionra-uisge-dhearg.ca
25
CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD IN AINM ṖÁDRUIG Le Ciarán Ó Diamán (Gaeḋlig Ċlann Aoḋa Buiḋe) Tá creid agam tá sgéal an-suimiúil faoi do'n ainm Naoṁ Ṗádruig mar ċa raḃ an ainm sin sa teannga ḋúṫċas roiṁ a d'ḟill sé go h-Éireann nuair a ṫosaiḋ sé 'obair do ċur Críosdaíoċd trasna na trasna na tíre. Sgríobh sé d'ainm aige Patricius nuair a sgríobh sé rudaí sa leobhar agus ar an páipear. Agus chuaidh sin go Pádruig san Uladh, i gConnacht agus i n-Dál Riada; Pàdruig air nan Eileanan Siar; Pàruig agus Páruig san Oirthear Albainn; Petroc i gCorn na Breatainne (An Corn); Padrig sa Bhreatainn Beag; agus Pádruic agus Padraic ar Oileán Mhanainn. Tá creid agam tháinig an t-ainm as Laidin le h-aghaidh Athar nó Athar Ceannus. 'S Patricius ainm Laidin as an impireachd an Róimh, agus tá creid agam ba sin ainm mór ann sa Róimh agus san impire fosda. Ba na daoine / fhir leis ainm Patricius fhir mór ann, agus ba iad taoisigh agus ceannairithe na himpireachd trasan na h-impire fosda gan daobht. Agus tá creid agam a chuir Pádruig an t-ainm a rabh aige mar d'iarr é do chur agus do'n abair amach ba é n-Athar Eaglais na Ceiltigh anois! Chuir Pádruig an t-ainm a rabh aige chun obair, agus dhéan sé sin le h-aghaidh bliadhanda fhada nuair a rinne sé turais trasan Uladh, Connacht, Taobh Tuath na h-Albainn agus go h-Oileán Mhanainn fosda. Ba sé n-Athar Críosdaíochd na Ceiltigh gan daobht, agus tá creid agam a ghlac sé 'n t-ainm mar d'iarr sé d' amharc duine air Athar na n-Duine nó Athar na Muinntir Críosdaidh sa Ghaedhealtachd.
ungorf, Getty Images Sgríoḃ daoin' eile na n-ainmeaċa eile le Pádruig, agus ṫug Eoin Mac Néill (1867 go 1945) an t-ainm Soċat ar Pádruig roiṁ a ḟuair sé ġaḃáil le na Gaeḋeil sa ḃliaḋna 367 IC. 'S sean Breatannais le Buaċaill na Muca. Agus 's eolas eile ba sglaḃaċ é. Ṫug Tíreċán (650idí gu 700idí) an t-ainm Maun an ḟíor ainm ar Pádruig, agus ṫáinig sin as Magunos (Gille nó Giolla) sa Ḃreantannais fosda. Ba creid ag Muirċú moccu Maċṫeni ba Soċet nó Soċat an céad ainm ar Pádruig roiṁe a fuair sé ġaḃáil le Sluaiġte Gaeḋealaċ, agus tá sé nas suimiúil liom ḟéin. 26
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
AIMSEAR ṖÁDRUIG Le Ciarán Ó Diamán (Gaeḋlig Ċlann Aoḋa Buiḋe) Tá creid agam ba Pádruig san Inis Fáil / Éireann eadar bliaḋanda 350 IC go 450 IC. Ba sé 'n Aimsear Ṗádruig mar ċan ḟuil ḟios againne na fíor bliaḋanda a raḃ sé 'nnseo. Agus tá creid agam fuair sé ġaḃáil leis sluaiġte móra Gaeḋealaċ nuair a ṁairseáil iad trasna Breatainn agus áiteanna eile faoi riaġail na Róiṁiġ as an ḃliaḋan 297 IC ar aġaiḋ. Ṫosaiḋ na Gaeḋeil agus na Cruiṫniġ ar an ionnsaiġ an aġaiḋ na Róiṁiġ mar ċonnaic iad na Róiṁiġ 'cuir sgrios agus bristeaḋ ar gaċ daoine 'gus tíre trasna h-Eóraip agus Afraig Tuaiḋ fosda. San faoi bliaḋna 297 IC, ṫosaiḋ Aṫḃeoċan an Ceiltiġ amaċ nuair a ċuaiḋ na Gaeḋeil agus na Cruiṫniġ cogaiḋ ḟada 'n aġaiḋ impireaċd na Róiṁ. Ṫáinig iad amaċ as Éireann agus ruaig iad amaċ as Albainn, agus ċuir iad sgrios, teine 'gus áir ċun na Róiṁiġ agus ar na muinntirí 'nn fosda. Ġaḃáil iad sglaḃaiḋe san uiṁreaċa móra 'gus d'ḟill iad ċun aḃaile leoṫa fosda. Ġaḃáil iad - na Ceiltiġ le ċéile mílte 's deiċ mílte na sglaḃaiṫe 'gus ṁairseáil iad trasna Breatainn leis fíoċṁar agus cruaḋaċd mór agu fosda. Rinne siad cogaḋ cruaḋaċd an aġaiḋ na Róiṁiġ agus an aġaiḋ ar na daoin' áitiúil fosda mar ċonnaic iad orṫa ba sglaḃaiḋe 'gus ċairdean móran leis Róiṁ gan aṁaras. Tá creid agam a ḋéan na Ceiltiġ cogaḋ cruaḋaċd an aġaiḋ Breatainn faoi riaġal Róiṁ mar ba creid agu ba pleannan móran ar dáil impireaċd do'n ionnsaiġ an aġaiḋ na Gaeḋealtaċd agus Ceilteaċd Ṡaor ar ais arísd, agus d'iarr iad do ċur sgrios agus áir ċun na Róiṁiġ sa Ḃreatainn roiṁ an ionnsaiḋe mór nuaḋ an aġaiḋ na Saor Ceiltiġ.
lionra-uisge-dhearg.ca
27
Ruaig na Ceiltiġ - na Gaeḋeil agus na Cruiṫniġ istiġ tír na Breatainne le h-aġaiḋ céadan agus céadan míle, 'gus ċuir iad sgrios agus áir mór uaḃasaċ an aġaiḋ na Róiṁiġ agus an aġaiḋ na muinntir áitiúil ann fosda. Fuair riaġal agus riaġaltas Róiṁ an lág trasna tír na Breatainne mar sin gan daoḃt! Agus ċuaiḋ sin an sgéal leoṫa le h-aġaiḋ dá ċéad bliaḋan nó faoi sin b'ḟéidir. Tá creid agam ċuir na Gaeḋeil agus na Cruiṫniġ an riaġaltas Róiṁ amaċ agus amuiġ as Breatainn mar ċa raḃ neart agu - na Róiṁiġ - do ċur coṁaireaċd maiṫ an aġaiḋ gaċ ionnraḋ agus ruaig a rinne na Ceiltiġ istiġ Breatainn. Tá creid agam fosda ba na Ceiltiġ friṫ-Ċríosdaiḋ, agus rinne iad cogaḋ an aġaiḋ na Breatainne (Ba iad Ceiltiġ fosda) mar ba daoine Críosd iad agus ċonnaic iad ċun Críosdaċd ċun creidiṁ Gallda Róiṁ aṁain! Ṁáirseáil na Sluaiġte Ceilteaċ trasna n-Iarṫar Eóraip fosda, 'gus rinne iad ionnsaiḋe 'gus ruaigeanna go 'n Ġaill agus ċun go h-Ibéir fosda. Aċ ba Breatainn an ṗríoṁ tíre a ba suim agu gan daoḃt! Tá creid agam a d'ḟill Pádruig go h-Inis Fáil / Éireann mar a d'iarr é díoġaltas an aġaiḋ na daoine a ċuir é faoi sglaḃaíoċd agus tá creid agam ċa raḃ sé caiṫréim le sin. Ċan ḟuil ḟios againne sgéalaiḋe mór faoi Pádruig. Ċan ḟuil ḟios againne má ṫáinig clann Ṗádruig as Breatainn ó ḋúṫċas mar ba Breatainn faoi riaġal an Róiṁ, agus ṫáinig daoine 's gaċ tíre ċun an tír sin do'n obair agus do ḋéan beó leoṫa 'nn mar ba sin cuid impireaċd an Róiṁ. B'ḟéidir ṫáinig do ċlann aige ċun Breatainn as Ibéir nó 's Afraig Ṫuaiḋ nó 's Éigeipt nó 's Éadáil; mar ba 'n sgéal leis impiriḋe.
28
Faiġeann iad daoine 's gaċ áit mar iarraiḋ iad daoine le gaċ obair do ċur an impireaċd ċun obair maiṫ le haġaiḋ an ṗríoṁ tíre. Ba Pádruig fear fíor gan daoḃt, aċ ċan ḟuil ḟios againne gaċ sgéal faoi Ṗádruig. Sgríoḃ é dá leaḃar nuair a ba sé beo 'gus sgríoḃ Muirċú agus Tireċán leaḃair faoi saoġal Ṗádruig, aċ ba sin dá ċéad bliaḋan ina ḋiaiḋ a fuair sé bás. Aċ ba fíor sgéalaiḋe 'gu b'ḟéidir. Aċ tá creid agam tá sgéalaiḋe dearmada 'nnseo faoi 'n Aimsear Ṗádruig agus tá sin an-ṫaḃaċdaċ; ċan ḟuil daoine stairiúil ag sgríoḃaiḋe nó do'n aṁrac cén fáṫ a d'ḟill Pádruig go h-Inis Fáil / Éireann, agus cén fáṫ naċ ḃuil iad ag sgríoḃaiḋe faoi 'n ionnraiḋe Sluaiġte Gaeḋealaċ agus na Cruiṫniġ istiġ go Breatainn, agus tá créid agam ċuaiḋ na Breatannaiḋe / Breatannaiġ go na Sasannaiġ le h-aġaiḋ cuidiú do ċur stad ċun an ionnraiḋe Gaeḋealaċ mar sin, agus ċuaiḋ na Sasannaiġ ar aġaiḋ agus ḃunaiḋ iad impireaċd nas ġairḃe 'n aġaiḋ na Gaeḋeil agus an aġaiḋ na Ceiltiġ le ċéile mar sin ina ḋiaiḋ sin. Ċan ḟuil sin nas ṁaiṫḋe le daoine do'n aṁrac ċun sin mar rudaiḋe deacair leis na Sasannaiġ, aċ tá sé sin suimiúil liom-sa. Agus tá sin stair fosda.
Trìnda NicÉigeir
lionra-uisge-dhearg.ca
NAOḂ ṖÀDRUIG AGUS AN EAGLAIS ĊOPTAĊ Le Aṫair Dumitru Iċim (Gàeḋlig Uisge Ḋearg) Nuair a rinn mi staidear nan Eaglais Ċeilteaċ, ḋ'ḟoġluim mi mu nuaḋaċd eòlas nan nasgan eadar Naoḃ Pàdruig na h-Éireann agus an Eaglais Ċoptaċ. Mà ṫa e fíor, biṫinn so laṫair san Coṁarbas Aspaldaċ, naċ e? Ḃunaiḋ an Eaglais Ċoptaċ manaċalaċd ṫairis nan doṁan, agus ḃa ead an ċiad eaglais do ṫosaiḋ agus do ḋéan sin cuideaċd gun daḃt. Ṫaistil agus ċuaiḋ mannaiċ Coptaċ gu h-Eóraip, agus rinn ead daċaiġean ṫairis an roinn mór sin. Ṫánaig Manaċalaċd ċun an Eaglais Ċeilteaċ a-maċ as an Eaglais Ċoptaċ no 'n Eaglais Ortadogsaċ na Coptaiċ. Ḃa 'n nasg a-maċ as an Ġaill (An Ḟrainng an-diuġ) agus ḃa móran sluaġan na mannaiċean na h-Éigeipt 'obair agus 'beo san Mannistir Mór ag Lerinn (Lerins an-diuġ). Rugaṁ Naoḃ Ṗàdruig nan Eaglais Ċeilteaċ san Ḃreatuinn, agus ḃa saoranaċ an Róiṁ e ḟé cuideaċd. Nuair a ḃa sé bliaḋna ḋéag ḋ'aois aige, ḋ'ionnsaiġ Arm Mór nan Gàeḋeal fo ċeannard Niall Naoiġiallaiċ a-maċ as Éireann ċun a-staiġ Breatunn, agus an aġaiḋ nan Breatunnaiċ. Ḟuair Pàdruig ġaḃáil. Ḋ'ḟill ead ċun Éireann leis Pàdruig agus ḃa sglaḃaċ e 'nnsin. Bliaḋanta ḟada 's ḋeiḋ sin, rinn e éalaiċ a-maċ agus ṡeol e gu Ġaill (An Ḟrainng an-diuġ). Nuair a ṡroiċ e 'nn, ċuaiḋ e gu h-Eilean Lerinn (Lerins an-diuġ) mar ḃa na Mannaiċ Ċoptaċ san àite sin. Ḋ'ḟan Naoḃ Pàdruig leoṫa nam Mannaiċ agus ḋ'ḟoġluim e nan "Criosdaċd Ċoptaċ na h-Éigeipt". Ḋ'ḟill Pàdruig gu h-Éireann bliaḋna 'n ḋeiḋ sin, agus ḟuair e ġaḃáil san sglaḃaċd lionra-uisge-dhearg.ca
29
walshphotos, Getty Images a-riṫist. Ḋ'oirniḋ Easbug Aimeatar Augsair Pàdruig ċun an sagartaċd, agus ḋ'ḟàs an Eaglais an-ṁor ri linn an saoġal aige. An ḋeiḋ a ṡiuḃail Naoḃ Ṗàdruig gu bàis, ḋ'iompaiċ agus ċuaiḋ an Róiṁ an aġaiḋ an Eaglais Ċeilteaċ, agus ḋéan ead sin mar ḃa 'n Eaglais Ċeilteaċ fo ċeannard agus an-ċairdiúil leis na Coptaiċ, agus ḋ'ḟan ead leis rudan, paidrean agus traidisiúntan an Eaglais Ċoptaiċ, agus ḋéan ead - an Eaglais Ċeilteaċ - sin mar ḋ'ḟoġluim Pàdruig an Crìosdaċd as na Coptaiċ nuair a ḃa e san Ġaill, agus ḃa Pàdruig d' Aṫair an Eaglais Ċeilteaċ. Ḟuair agus ċuaiḋ An Eaglais Ċeilteaċ cuid mór nan traidisiúnan agus an muinneaċd nan Coptaiċ. Biṫ u 'nonn do ḟoġluim móran cuid mu nasgan eadar An Eaglais Ċeilteaċ agus An Eaglais Ċoptaiċ annso 's nan artagalan a sgrìoḃ le d' Ṁaise Abba Seraṗim, Easbug san Eaglais Ortadogsaċ na Breatunnaiċ. Agus oraic agus léuṁ annso mu'n nasgan eile eadar am breiṫ Eaglais Ċeilteaċ agus do nasgan móran leis An Eaglais Ċoptaiċ annso ag
http://celticsynod.org/celtic.htm Dé 'n Eaglais Ortadogsaċ a ṫaḃair paidrean agus dé 'n aiṫniċ ead Naoḃ Ṗàdruig? Ṫa creidsinn aig Daoine a ṫa 'paidrean agus 'cuiṁniċ Saoġal Naoḃ Ṗàdruig airson daoine san Éireann agus san Seann Ġàeḋealtaċd aṁàin. Aċ ċan e sin fíor agus ceart! Ṫa 'n Eaglais Ortadogsaċ agus nan Criosdaiḋean Ortadogsaċ 'cuiṁne 'gus 's 'coṁarraiċ Là Féill Ṗàdruig air 17ṁ Màrt, agus ṫa sin gasta naċ e?
30
lionra-uisge-dhearg.ca
greenphotoKK, Getty Images
BLIAḊAN AN ĠAḂÁIL 367 IC Le Ciarán Ó Diamán (Gaeḋlig Ċlann Aoḋa Buiḋe)
Tá creid agam a fuair Pádruig ġaḃáil leis Sluaiġte Gaeḋealaċ sa ḃliaḋan 367 IC. Ba bliaḋan mór sin sa stair cogaḋaíoċd eadar na Ceiltiġ - na Gaeḋeil agus na Cruiṫniġ - an aġaiḋ na Róiṁiġ. D'ionnsaiġ iad as an ṫiar trasan na ḃfarraige 'maċ as Inis Fáil / Éireann, agus d'ionnsaiġ iad as a ṫuaḋ trasan Críoċ Ḟada na Róiṁiġ (Balla Ḟada na h-Aidrean) amaċ as Albainn. Ḃris iad an ḃalla ḟada 'gus ċuaiḋ iad ar aġaiḋ go Deisceart Ḃreatainn. Ċuir iad gaċ aon saiġdear an Róiṁ go bás fosda gan ṁoill. Ċuir na Sluaiġte Ceilteaċ gaċ aon rud go teine nuair a ṁáirseáil iad trasan Breatainn: toiġe, eaglaisiṫe, feirmeaċa, ionaid, margaḋaċa. Ġlac iad ainṁiṫe: Bá, laoiċ, tairḃ, muca, gaḃair, caoraiġ, géanna, éin agus asail, capaillíní 'gus eiċ. Agus ġlac nó ġaḃáil iad sglaḃaiṫe: duine Róiṁ agus Breatann, agus d'ḟill iad ċun aḃaile leoṫa. Tá creid agam a ġlac nó ġaḃáil iad Pádruig nuair a ba iad 'máirseáil ċun an ḟarraige mar ba iad 'fill ċun an loing' agu. Agus tá creid agam d'ḟill iad ċun go h-Inis Fáil ina ḋiaiḋ sin. Rinn na Ceiltiġ ionnsaiġe móra go Breatann sa bliaḋna 324 go 325 IC, agus ṫáinig iad arísd sa ḃliaḋna 342 go 343 IC agus tá creid agam rinn na Róiṁiġ síoċáin leis na Gaeḋeil agus na Cruiṫniġ leis Connraḋ an Eaċraic faoi bliaḋna seo. Aċ ċar ċuir agus ċar sgríoḃ iad sin ṫíos sa leoḃair agu mar ċar
lionra-uisge-dhearg.ca
31
iarraiḋ iad nuaḋaċd ag faiġ amaċ fuair iad connraḋ síoċáin leis na Ceiltiġ. Aċ rinn iad síoċáin a ḋéan iad gan daoḃt! Ṫáinig an connraḋ ċun deireaḋ sa ḃliaḋna 350 IC agus d'ḟill na Ceiltiġ ċun cogaḋ ann fosda. Ruaig iad le taoḃ tráiġ na Breatainne, 'gus ṁáirseáil iad trasan na tíre leis fíoċṁar móra 'gu. Ċuaiḋ iad trasan Breatainn le haġaiḋ trí bliaḋan gan sos agus gan deacair. Ba sé bliaḋanda 350 go 353 nó 354 IC. Agus rinn iad ionnsaiġ an-ṁor sa ḃliaḋna 360 IC fosda, 'gus sa 367 IC. Ba sé bliaḋna ḋéag d'aois aige nuair a fuair Pádruig ġaḃáil, agus tá ḟios againne sin mar sgríoḃ é sin ṫíos. Ba fear mór é ḟéin san súilean an Róiṁ agus san súilean na Gaeḋeil fosda. Ba sé saor do ḟaiġ póstaḋ nuair a ṡroiċ sé go ceaṫar bliaḋna ḋéag d'aois, agus ba saoirse aige leis an sluaġ / arm nuair a ba sé sé bliaḋna ḋéag d'aois fosda gan daoḃt. Ba Soċet nó Succetus an t-ainm a raḃ aige nuair a ba sé óige. Agus as súilean Gaeḋealaċ ba d' ainm aige Succeatus mac Calpurnius mac Poitus mac Odissus. Léaṁ mé 'n eolas seo sa Leaḃar Ard Ṁaċa, 'gus má ba / tá sin fíor mar tá sin doċreidte go maiṫ mar ba ceaṫar aois Clann Ṗádruig 'obair leis an Róiṁ ann sa Ḃreatainn, agus ba iad eadar na daoine uasail san aimsear sin fosda. Duḃairt nó sgríoḃ Pádruig sa Leoḃar Confessio: "Fuair ġaḃáil agam go h-Inis Fáil agus ba mílte 's mílte 's mílte daoin' eile linn ḟéin annsin." Tá creid agam a sgríoḃ Pádruig faoi 'n Ionnsaiġ Mór sa ḃliaḋna 367 IC. Tá creid agam sin mar sgríoḃ sé faoi mílte 's mílte na daoine leis ḟéin nuair a ṫosaiḋ iad an turas go h-Inis Fáil. Ba 367 IC bliaḋan mór le na Breatannaiġ mar an Ionnsaiġ Mór sa ḃliaḋna seo. Tá
32
lionra-uisge-dhearg.ca
creid agam d'ḟág iad amaċ as Breatainn (le Pádruig leoṫa) as Port Breastail agus tá creid agam sin mar ba traidisiúin garḃ san áite sin leis daoine 'díoġal daoin' eile ċun sglaḃaíoċd go na Gaeḋeil agus go na Cruiṫniġ agus na Róiṁiġ fosda. Tá creid agam sin mar ċuaiḋ an cac obair ġarḃ (ag díoġal duine ċun sglaḃaíoċd) ar aġaiḋ i bPort Breastail go dtí cúpla bliaḋan roiṁ ṫáinig na Normannaiġ go Sasuinn sa 1066. Ċuir an deireannaċ Easbug Sasunnaċ na Ḃoiceastar an stad agus an deireaḋ ċun sglaḃaíoċd i bPort Breastail agus ċuaiḋ sin ar aġaiḋ le 600 bliaḋna nó faoi sin! Ba n-Easbug é go dtí a fuair sé bás sa 1095. Ba Ḃulḃstan an t-ainm a raḃ air. Tá creid agam a ċuir Ḃulḃstan an stad deireaḋ ċun sglaḃaíoċd sa Ḃreastail mar ba suim mór aige ċun Saoġal Naoṁ Ṗádruig, agus ċa raḃ sé go maiṫ leis sglaḃaíoċd ann sa Ḋeoise faoi aige.
lionra-uisge-dhearg.ca
33
Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG
Ceiṫre asal gan a ḃeiṫ screadaċ, ceiṫre ġaḃar gan a ḃeiṫ bradaċ, ceiṫre ḋiaḃal gan a ḃeiṫ gróiṫeaċ, sin dáréag ná fuil sa tír. (Sean Ḟocail)
