LUD
DEASAĊAḊ 11 ÒGṀ. / IUĊ. 2023
Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg
Saoġal Matt Mac Giolla Ṗádraig (Cuid III) Le Alasdair Stiúḃart Mag Eoin
I gCoinne na Lotnaidí Le Treaḃair Ó h-Airtnéada
Ṁic an Diuc Le Cioḃa Nic Gille-Ġuirm
PAIDEAR GU NAOḂ ṖÀDRUIG LE AṪAIR DUMITRU IĊIM ṖD
DEASAĊAḊ 10
Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn
04
Paidear gu Naoḃ Ṗàdruig Le Aṫair Dumitru Iċim ṖD
Aimsear na Meirliġ
09
Le Seán Ṡéamuis Mac a' Ċruiteir
Cúpla Focla
19
Gearróg, Madaḋ Ruaḋ, agus Mac Tíre
Aṫair agus a Ċuid 21 Niġeanaċ (Cuid a Trí) Le Brian Ó Cianaiġ
Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 06 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 13 Sean Ġàeḋealtaċd 16 Fòram Coiṁearsnaċd 21 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 29 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd
LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE
Coṁġairdis Mór go LUD! Coṁġairdis Mór go LUD agus Tìr na Craoḃ leis an obair ionntaċ agus an-ṁaiṫ ag an Féile Gaeḋealaċ ann amuiġ i n-Gleann Uisge Ḋearg. Ḃí ḟios agam ḃí sluaiġte móra Gaeḋealaċ ann, aċ ní ḃfuair muid nuaċd uaiḃ annseo. Aċ níl sin an sgéal anois buíoċas le Dia! Aċ ḃí sin go hionntaċ do'n aṁarc ar muinntir ṁaiṫ na Gaeḋeal ann inniu.
Míċeáilín Nic Ḋáiḃéid (Gaeilge Lár Ċonnaċt)
Na Gàiḋeil Abú! Ḃa e sin gasta do'n aṁraic daoine Gàiḋealaċ ṁaṫ 'ceiliriúiḋ cùltar agus ceòl nan Gàiḋeal ann an Gleann Uisge Ḋearg ann san Ṁanatóba Deas! Ċuir sin beò ṁaṫ air mo ċroiḋe do'n ḟaic ḃideon nan Cruinneaċaḋ Gàiḋealaċ san àite sin. Beannaċdan Ḋia Ṁòr oiriḃ a' ċairdean ṁaṫ!
Iain Mór mac Iain Mac Ḃeaṫain (Gàilig Ros an Ear)
Spiorad Ṁaṫ Oiriḃ! Ṫánaig beò 's spiorad ṁaṫ oirnn nuair a ċunnaic ṁuid an obair gasta le làṁan Gàiḋeil eile anns an Ġleann Uisge Ḋearg. ṫa sin gasta do ḟoġluim mu muinntear eile nan Gàiḋeal a-maċ fo tamall Dùṫaiċ nan Craoḃ, agus ċunnaic 's ḋ'ḟoġluim ṁuid mu sin nuair a ċunnaic ṁuid am Féillire Mòr Gàiḋealaċ anns Ġleann Uisge Ḋearg air am ḃliaḋan seo.
Caoiṁe Nic Ġille Guirm (Gàedhlig Caraliana)
Air aġaiḋ leiḃ leis an obair briaġ! Leanaiḋ daiḃ air aġaiḋ leis an obair briaġ a ċairdean! Cuirinn daiḃ anns ag LUD agus Tìr na Craoḃ obair an-ṁaṫ agus 's Fíor Gàiḋeil daiḃ gun teagaṁ. Cuirinn daiḃ an eòlas ùr ċun daoine ṫairis nan doṁan mu'n cùltar nan Gàiḋeal, agus faiġinn daoine ri ċéile mar an obair ṁaṫ daiḃ cuideaċd.
Fionnuala NicḊòṁnuill (Gàilig Arainn)
02
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
Ḃa 'n saṁraḋ so tàċdaraċ leis sliġean nas móran. Ḃa 'n onoir ṁór agam do ċom-ċéile ri ċéile san Cruinneaċaṁ Gàeḋealaċ ann sa Ġleann Uisge Ḋearg. Ḃa sluaġ mór nan daoine 'tig ċun am Bord Eòlais, agus ḃa ceistean agus ḃa suim an-ṁor aca ċun Gàeḋlig Uisge Ḋearg, agus an cànan uile nan Gàeḋeal ri ċéile. Ḃa sin gasta 's doċreidsinn do ċainnt Gàeḋlig leis daoine san àite so leis Gàeḋlig an-ṁaṫ aca ḟé, 'gus ḃa suim aca ċun ranganna Gàeḋlig ċugu gun ṁall mar ċuir cuid nas móra nan daoine ceistean mu ranganna san àite so. Leis an acras mór aca airson an cànan 's cùltar dùṫċas, ṫa sluaġan Lìonra h-Uisge Ḋearg, Tìr na Craoḃ agus Clann Éirí Gréine 'n-deatamaċ airson nasgan aiseiriġ eadar an Ġàeḋealtaċd Ùr agus an Seann Ġàeḋealtaċd cuideaċd ri ċéile. Biṫiḋ am fòġṁair nas ṁaṫ oirnne 'maċ as nan gortan ġàrraiḋ leis na Gàeḋeil Uisge Ḋearg. Cuiriḋ ṁuid pleannan ri ċéile airson ranganna Gàeḋlig gun ṁall mar sin leis dòċas air biṫ.
An Ionntanas Móra Ḃí h-ionntanas móra orm nuair a ċonnaic mé na sgaifte mór ann i n-Gleann Uisge Ḋearg. Ḃí sin go h-ionntaċ agus an-suimiúil do'n aṁarc agus do ḟoġluim faoi daoine Gaeḋealaċ ann amaċ ar na Maċairean Móra! Ċa raḃ ḟios agam fuṫu roiṁ a ċonnaic mé 'n ċláranna deas ṫuas ar U-Tube 'gus GRMMA oraiḃ leis an eolais nuaḋ orm agus orainne faoi na Gaeḋeil trasna na dtonnta indiu!
Géaróidín Nic Loċlainn (Gaeḋilig Inis Eoġain)
Manatóba gu Bràċ 's Abú! Ḃa mise gu gasta nuair a ċunnaic mi na sluaġan mór nan Gàiḋeal ann san Ṁanatóba. Ċaiḋ ṁuid ann san àireiṁ an-ṁor ḃo 1880an air aġaiḋ. Bu ċeart ṫa Tìr Ṁic Gill-Eain am fìor ainm-àite airson Ṁanatóba.
Eoin Eaċuinn Mac Gill-Eain (Gàilig Muile)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIḊEAĊD IONADAIL
I gCoinne na Lotnaidí Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Sgríoḃ mé faoi ḋúṡláin na feirmeoireaċta san oir-ṫuaisceart Ṁinneasóta, 'gus tá lotnaidí sa ṁeascán sin. Tá cuid acu an-ḃeag aċ flúirseaċ, agus tá cinn eile níos mó 'gus níos annaṁ. Déanfaiḋ mé cur síos ar roinnt anseo. Tá lotnaid ḃeag olc aṁáin is ea an Baċlógpéist Sprúis. Is larḃa é Leaṁán Beag Liaṫ, agus coṫaíonn sé spíonlaċ nuaḋ earraiġ. Tá Crainn Sprúis diana 'gus is féidir iad a ṡeasaṁ an sgrios. Aċ tá Giúis Balsaim níos tairisceanna 'gus 's féidir a maraíoḋ i gceann cúpla bliaḋain. Ó sgríoḃ mé go deireannaċ faoin ḃfaḋb seo, tá go leor Crann Giúise h-inṁíolaiṫ' eile bainte 'nuas againn. Ḃ' áit a raiḃ cuid acu ina seasaṁ, tá crainn nuaḋ tosaiṫe ag fás. Rinne duine acu an t-ainm "Balsam". Tá Poibleog Balsaim crann deas, agus an-ṁaṫ a h-úsaideaċ. Tugtar "balm gilead" air ag daoine h-áiriṫe. Tá duilleoga cruṫ álainn air a iompaíonn ór iontaċ san Ḟóṁar. Tá a roisín in úsáid le h-am fada le h-aġaiḋ leiġis, agus tá sé an-cuṁra. Mar sin…tá an lotnaid seo á láiṁseáil go maiṫ. Le déanaí ḃí trioblóid againn le lotnaidí eile. Tá Easóga, Madraí Crann, agus Minceanna 'gainn, agus tá siad contúirteaċ dár sicíní, Cearca Franncaċ, agus coiníní.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Ṁaraiġ Easóg sicín agus sicíní óga an t-seaċtain seo, 'gus ṁaraiġ Minc ceaṫrar coiníní 'gainn ḋá ṁí ó ṡin. Tá ainṁiṫe seo an-cleasaċ agus tá siad marfóirí féin. 'S éifeaċtúil...aċ leis an-álainn. Moṫaíonn sé aisteaċ fuaṫ agus gráḋ a ṫaḃairt iad. Déanaimid iarraċt iad a ġaisteáil ionas go stopann siad den ṁarú. Sgaoilimid i ḃfad ar ṡiúl iad. 'S uaireanta maraítear iad go daonnaċtúil. Feicfimid lotnaid saṁraiḋ eile go gairid. Fásaimid grán buiḋe cruaḋ ar ár ḃfeirm, aċ is an péist Cluaisearḃair féidir a ḃeiṫ ina ḟaḋb. Tá sé larḃa de Leaṁan Ḃán agus iṫeann é roinnt codanna den ṗlanda. Is féidir leo cur isteaċ ar an ḃFóṁar go dona. Croiṫimid créafóg diatómúil isteaċ ar an iṫir agus ar ṗlandaí ag an gcéad ċoṁarṫa ċun inṁíolú a ċosc. Dealraíonn sé go n-oibríonn sé seo go maiṫ, agus tá ár grán buiḋe cruaḋ sláintiúil. Is áḃar imní é lotnaidí anseo. 'S díreaċ mar atá ar ḟeirmeaċa in áit ar biṫ. Is áḃar imní iad lotnaidí anseo, díreaċ mar a ḃíonn siad ar ḟeirmeaċa na h-áit' ar biṫ. Déanaimid an méid is féidir linn ċun iad a laġdú
lionra-uisge-dhearg.ca
05
DEREKMcDOUGALL
NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL
Ṁic an Diuc Le Cioḃa Nic Gille-Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana) ‘S ainm ùiḋ no suim an-seo eadar na Gàiḋeil Caraliana ‘gus a’ Ġaiḋealtaċd Caraliana, ‘gus ṫa e sa Ġaiḋealtaċd Caraliana ‘ṁàin. Ċan ḟeil e sin san àit’ eile, ‘gus ṫánaig an t-ainm gu beò seo mar ċuir diuc Árra Ġáiḋeal an sluaġan móran Gàiḋealaċ a-muiġ as do ḋaċaiġean acu mu’n 1760an, 1770an agus ri linn 1800an cuideaċd, agus ḃa e sin an-cruaḋ an aġaiḋ nan duillean gun daoḃt! Ḃa e sin ri linn nan Fuadaiċean nuair a ċuir na tiġearnan talaṁ (leis croiḋean Gallda acu) na duillean a-muiġ as nan daċaiġean acu ‘gus a-muiġ as nan talaṁ cuideaċd! Ḃa ead cruaḋ, garḃ agus ḟola ‘n aġaiḋ nan duillean Gàiḋealaċ mar ḃa ṁuid ann air nan talaṁ fo mìltean air mìltean air mìltean bliaḋan roiṁ sin! Ċuir na muinntear Diùra ‘n t-ainm so air gaċ droċ-duillean cruaḋ ‘s ġarḃ nuair a ḟuair ead gu Caraliana ré 1700an aċ ré 1800an gu h-àiriḋ. Ḃa ḟearg an ṁor acu mar ċuir diuc Árra Ġáiḋeal ead a-muiġ as do ḋaċaiġean acu air Diùra mar ḋ’iarr e do ċur caoraiċ agus bà Ġallda ‘nn, agus ḋ’ionnsaiḋ saiġdearan Ġallda gu Diùra 'nnsein, agus rinn ead sgrios ġarḃ ḟuil an aġaiḋ agus rinn e ‘s ead sin ré 1820an agus 1830an cuid ṁór. Ḋ’éiriċ nan duillean a-maċ an aġaiḋ nam Fuadaiċean ann air Diùra, ‘ċ ċa roḃ gunnaiṫean agus armàiltean mìleatan móran acu ‘nn, agus ċuir na saiġdearan Ġallda teine gu gaċ taiġ air Diùra cuideaċd. Ḟuair ciadan air ciadan daoinne bàis mar sin aṁàin, agus ċaiḋ daoinne Diùraiċ ṫairis na tonn gu Caraliana do’n éalaiċ a-muiġ as na tiġearnan talaṁ 06
lionra-uisge-dhearg.ca
agus ċun gu fíor saorsa ‘nnso sa Caraliana gun daoḃt! Nuair a ḟuair ead daċaiġean nuaḋ acu ‘nnso, ċuir na Diùraiċ an t-ainm – Ṁic an Diuc – ċun air gaċ droċ-ḟear a ṫánaig air sliġe ṫugu. ‘S Ṁic an Diuc ri ċéile leis Ṁic an diaḃail no Ṁic Dòṁnull Ḋuḃ cuideaċd. Aċ ṫa e Ṁic an Diuc annso ḃo n-aimsear sin – Aimsear na Fuadaiċean ann sa Seann Ġaiḋealtaċd. Ċualaiḋ mi -Nic an Diuc – le droċ-ḃean ‘s droċ-ḃean òige ‘nnso cuideaċd, agus ḃa ead leom nuair a ḃa mi sa sgoil agus san Ard-sgoil cuideaċd ṫa ṫa.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
A-Shropshire-Lad
Deir duilean – A ṁic an diuc – ċun duile no duillean duilliċ, duillean brònnaċ agus ċun air duillean mallaċd orṫa cuideaċd mar ṫa e sin fíor gun daoḃt! Ṫòisiċ an t-ainm a ṁic an diuc le teanngan nan Diùraiċ gu h-àiriḋ, agus ċa roḃ ḋearmad ead ḟé mu’n nan Fuadaiċean air Diùra ‘gus mu’n tursan ġarḃ ṫairis nan tonntan gu Caraliana, ‘gus ḋ’éiriċ ead a-maċ an aġaiḋ Sasainn agus an aġaiḋ nan tiġearnan talaṁ ré Cogaṁ Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783), Dàrna Cogaṁ na Saorsa (1812 gu 1815) agus ṫug na Diùraiċ gunnaiṫean, raiḋfilean agus claiḋiṁ ṫun daċaiġ san Albainn ‘s Éirinn ri linn gaċ éiriċ a-maċ agus gaċ cogaṁ nan talṁan agus gaċ cogaṁ fo saorsa cuideaċd, agus rinn ead e sin mar ḋ’iarr ead fíor dìoġaltas acu ‘n aġaiḋ Sasuinn agus an aġaiḋ nan tiġearnan talṁan agus ċuir ead – na Diùraiċ cuid ṁor – an armàiltean ṫun an Seann Ġaiḋealtaċd mar ḃa fearg mór agus fuaṫ doċreidsinn acu ‘n aġaiḋ nan Gaill mar a ḟuair ead, aċ a ḟuair na shinsearan a ṫánaig eadarṫu ḋìbeart a-muiġ as do ḋaċaiġean ċun tìr Gallda ‘s ġarḃ gun ceartas agus gun cuidiċ, agus ċaiḋ ead air aġaiḋ le sin so gu Cogaṁ nan Stàidean (1861 gu 1865). Agus ṫug ead cuideaċd eile ċun duillean Gàiḋealaċ air ais a-riṫist ré 1880an gu 1920an, agus ḃa boċdanas an ṁor acu 'nnso san àimsear sin cuideaċd gun daoḃt!
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Matt Hanns Schroeter, Unsplash
Aimsear na Meirliġ (1713 go 1735) Le Seán Ṡéamuis Mac a' Ċruiteir (Gaeḋilig Ṫeilinn) Nuair a d'ḟoġluim na sluaiġte Fíor Gaeḋeal ba suim ag na ḃFranncaiġ do ċur stad an cogaḋaċd in éadan Sasuinn, ċuaiḋ agus ṫosaiḋ na Fíor Gaeḋeil faoi Talaṁ an Éisg agus Nuaḋ Ḟrainng ar an ionnsaiġ fíoċṁar agus ġlic in éadan na Gaill ann sa Ḋùṫaiċ nan Craoḃ leis ruaigeanna fíoċṁar, agus ḋéan iad sin gan cuidiú 's na ḃFranncaċ anois! Ba fearg mór acu ċun na ḃFranncaċ agus ċun riaġaltas an Ḟrainng anois mar sin. D'iarr riaġaltas an Ḟrainng do ċur stad an ruaigeanna Gaeḋealaċ in éadan ar bailí na Sasannaiġ le taoḃ tráiġ Dùṫaiċ nan Craoḃ, aċ ċa raḃ neart agus ċa raḃ eolas acu do ċur stad ċun an ruaigeanna mar d'oibriġ na Fíor Gaeḋeil amuiġ as bailí mór na ḃFranncaċ anois, aċ fuair iad cuidiú maiṫ as na bailí beag na ḃFranncaċ mar d'iarr na n-daoine Franncaċ ann do ċur na Gall-Ṡasannaiġ amaċ as Dùṫaiċ nan Craoḃ mar d'iarr iad fíor cosanta, fíor saoirse 'maċ as na Sasannaiġ go bráċ ar fad gan daḃt. Ṫosaiḋ iad - na Fíor Gaeḋeil - amaċ leis an ruaigeanna 'ríst gan cuidiú 's riaġaltas an Ḟrainng i ṁí Nodlaig sa ḃliaḋan 1713, agus rinn iad ruaigeanna mór le taoḃ tráiġ Talaṁ an Éisg, agus le taoḃ tráiġ Sasuinn Nuaḋ ar Lá Nodlaig 1713 go h-áiriṫe. Ba ḟearg mór ag na Sasannaiġ agus ag na Franncaċ mar sin aṁáin, aċ ċa raḃ iad anonn do ċur stad ċun an ruaigeanna nuaḋ. Ar láṁ aṁáin ba 'n ruaigeanna coṁaireaċd agus éiriġ amaċ in éadan Sasuinn, agus ba sin fíor, agus ar láṁ
lionra-uisge-dhearg.ca
09
eile ba sin éiriġ amaċ in éadan an Frainng fosta mar d'iarr riaġaltas an Ḟrainng do ċur na Gaeḋeil ċun obair fá ċoinne iad ḟéin aṁáin, agus ċa raḃ suim agus ċa raḃ iad curamaċ fúinn san am sin gan daḃt. D'iarr na Gaeḋeil do ċur riaġaltas an Ḟrainng ar an ḃóṫar ceart fúinn, mar d'iarr iad do ċur coṁaireaċd mór in éadan na Gaill go bráċ ar fad. Ba caiṫréim mór ag na Gaeḋeil eadar an Ġeiṁreaḋ sa 1713 go an Saṁraiḋ 1714, agus ḃuaiḋ iad caṫanna 'gus ruaigeanna 'n éadan bailí Sasannaċ le ṫaoḃ tráiġ Caraliana agus Sasuinn Nuaḋ. Ċuaiḋ iad go an Spáinn Nuaḋ (Meacsacó inndiu) agus fuair iad cuidiú ana ṁór as an Spáinniġ, mar d'iarr iad do lean ar aġaiḋ leis cogaḋaċd in éadan Sasuinn agus in éadan Sasuinn Nuaḋ ann san Dùṫaiċ nan Craoḃ. Eadar 1714 go 1715, ċuaiḋ na Fíor Gaeḋeil ar an ionnsaiġ 'ruaig in éadan bailí Sasannaċ i gCaraliana 'gus le taoḃ tráiġ Sasuinn Nuaḋ fosta. Ċuir iad eagla mór ċun riaġaltas agus muinntir Gall ann gan daḃt. Agus d'ḟill iad ċun sáḃáilte san Spáinn Nuaḋ ina ḋiaiḋ an aimsear ruaigeanna. Eadar 1715 go 1722, sheol iad ṫuas agus ṫíos tráiġ Ḋùṫaiċ nan Craoḃ agus rinn iad ruaigeanna 'n éadan bailí Sasannaċ fosta 'gus ċuir iad gaċ bailí le taoḃ tráiġ Caraliana go teine nuair a rinn iad ionnsaiġ ann. Fuair na Gaeḋeil cuidiú mór as na Spáinniġ, agus ba 'n cuidiú go h-ionntaċ táḃaċtaċ nuair a rinn iad ionnsaiġe 'gus ruaigeanna 'n éadan na Gaill, ṫug na Spáinniġ cosanta orṫu faoi brataċ an Spáinne fosta. Agus ċuaiḋ iad ar an ionnsaiġe fada mór eadar 1715 go 1722 mar Ceaṫaraṁ Cogaḋ na Séamasaiġ san 10
lionra-uisge-dhearg.ca
Albainn (1715 go 1721) agus d'iarr iad do ċuidiú na Fíor Gaeḋeil 'troid aḃaile, 'gus ba siad an caiṫréim leis sin gan daḃt. Ċuir na Gaill caḃlaċ láidir do ċosainnt tráiġ Aimearaga le linn Cogaḋ na 1715 mar sin aṁáin, aċ ḋéan iad sin do ċosainnt an tráiġ as na Gaeḋeil faoi brataċ agus faoi ċosainnt an Spáinn go h-áiriṫe. Eadar 1723 go 1724 agus eadar 1725 go 1726; sheol ceaṫar loinge Gaeḋealaċ ṫuas agus ṫíos tráiġ Aimearaga 'ionnsaiġ in éadan na Gaill, agus sheol iad eadar an Spáinn Nuaḋ go Talaṁ an Éisg agus rinn iad ruaigeanna 'n éadan bailí Gallda 'gus in éadan loinge h-iasgaire Gallda 'maċ ar an ḟarraige fosta. Sa ḃliaḋan 1727; rinn iad cúpla ruaigeanna móra 'n éadan tráiġ Caraliana 'gus Sasuinn Nuaḋ fosta. Aċ ṫáinig na Gaill in éadan orṫu leis díoġaltas mór agus ċuir iad sluaġ mór na Gaeḋeil go báis amaċ ar an christine murphy, Unsplash
ḟarraige fosta. Eadar 1728 go 1730 agus eadar 1731 go 1732; d'ḟill na Fíor Gaeḋeil ċun an ṫroid in éadan Sasuinn amaċ ar an ḟarraige 'ríst, agus ḃí siad faoi brataċ an Spáinn aríst fosta. Ḃuaiḋ iad caiṫréanna 'n éadan na Gaill leis ruaigeanna fíoċṁar, agus rinn na Gaeḋeil sgrios ġarḃ in éadan iasgairiṫe Sasuinn ann san Ḋùṫaiċ nan Craoḃ aríst. Ba ḟearg fíoċṁar mór acu nuair a d'ḟoġluim iad faoi 'n éiriġ amaċ mór aḃaile 'n éadan na Gaill 'goid an biaḋ amaċ as na daoine. Agus ċuir iad céadta 's céadta Gall go báis ann amaċ ar an ḟarraige mór leis díoġaltas an ṁór fosta. Eadar 1734 go 1735; rinn na Gaeḋeil ruaigeanna fola 'n éadan na Gaill i gCaraliana, na Gaill san Aċaḋ an Iúḃair agus in éadan Sasuinn Nuaḋ go h-áiriṫe, 'gus ba siad an caiṫréim leis an ruaigeanna eadar Earraċ 1734 go Ġeiṁreaḋ 1734 go 1735. D'ḟill iad ċun an Spáinn Nuaḋ san earraċ 1736 mar ċaill iad uiṁir agus sluaġ mór 'troideaḋ in éadan na Gaill, agus ba
lionra-uisge-dhearg.ca
11
christine murphy, Unsplash
tuirseaċ an-ṁor ag na Fíor Gaeḋeil annseo fosta. Rinn iad beó nuaḋ acu san Spáinn Nuaḋ, agus ḃí sáḃáil mór acu orṫu faoi brataċ an Spáinn ó 1735 / 1736 ar aġaiḋ. Ċuir na Gaeḋeil Ṫalaṁ an Éisg, na Gaeḋeil Aċaiḋ an Iúḃair agus na Gaeḋeil an Spáinn Nuaḋ an t-ainm Aimsear na Meirliġ ċun na bliaḋanta 1713 go 1735 mar ba na Fíor Gaeḋeil 'obair agus ag troid amuiġ as cosannt agus amuiġ as gaċ riaġaltas mar ba iad aṁáin ḟéin le linn an aimsear seo gan daḃt.
12
lionra-uisge-dhearg.ca
SEAN ĠÀEḊEALTAĊD
Nuair a Fuair Matt Mac Giolla Ṗádraig báis (Cuid III) Le Alasdair Stiúḃart Mag Eoin (Gaeḋlig Fearnṁaiġ) Ḃí caṫanna ‘s troideanna móra le taoḃ an teorann eadar Fear Manaċ ‘s Fearnṁaiġ ina ḋiaiḋ an Connraḋ. D’imirt Comórtas Ulaḋ i n-Doire a’ Ċolm Cille ar 22aḋ Eanáir 1922. D’ḟág sé ċarr amuiġ as Muineaċán ar lá roiṁe leis na fir do ġlac i gComórtas Ulaḋ, agus ḃí sluaġ mór na fir eadar na h-Óglaiġ fosta. Rinn na Míliste Ḋuḃa na ċarra stad i Stáisiúin Ḋroim Ṁóir, agus d’ḟogógra siad amaċ fuair
Trìnda NicÉigeir
siad armáilte ar an fir ann agus ina ḋiaiḋ sin fuair deiċnuir fir faoi ġaḃail annsein. Ḃí na h-Óglaiġ faoi ċeannus Dóṁnull Ó h-Ógáin, agus ḃí sé ceannṗort Cúigiú Rannán Tuaisceart. Ċuir na Míliste Ḋuḃa na fir go campa priosún ar Ómaiġ gan ṁoill. D’ḟan na h-Óglaiġ le na seanns agu do ċur díoġaltas ar na Míliste Ḋuḃa ‘gus do ḟaiġ saoirse le do ċairde ‘gus ḟuair iad sin ar Dé Saṫuirne 11aḋ Feaḃra 1922. Ḃí sluaġ Míliste Ḋuḃa ar an traein eadar Baile Nuaḋ na h-Arda go h-Inis Ceiṫleann. Ḃí ‘n pleann ar an Gaeḋeil do ċur stad an traein nuair a ṫánaig sin go Cluain Eois, agus d’iarr na h-Óglaiġ do ċur sluaġ mór na Míliste Ḋuḃa faoi ġaḃail gan ṁoill. Ḃí plean acu do’n abair ċun na Goill faoi na cimí Gaeḋealaċ ar Ómaiġ. Ċa raḃ na Míliste Ḋuḃa cúramaċ 's ceart faoi ‘n teorann agus ḃí armáilte acu.
lionra-uisge-dhearg.ca
13
Trìnda NicÉigeir Ṫánaig Matt Mac Giolla Ṗádraig leis an ṗlean do ċur na Míliste Ḋuḃa faoi ġaḃail i gCluain Eois, aċ d’iompaiġ iad ar traein eile nuair ḟuair na h-Óglaiġ Muineaċán san áit seo ‘gus ḃí mór an truaġ sin. Ċuaiḋ Matt Mac Giolla Pádraig ċun an ḟuinneog traein Inis Ceiṫleann, agus sgairt sé ‘maċ: “Cuiriḋ do láṁa suas agus ċan ḃeiḋ linn ag teine ċugu”. D’osgail fear Míliste Ḋuḃa ‘maċ ar do ċúil. Fuair Matt pileara ‘stiġ do ċurp aige ‘gus fuair sé bás ann. D’osgail na h-Óglaiġ teine beo ċun ar na Míliste Ḋuḃa ‘nn gan ṁoill, agus leis díoġaltas Dia acu fosta. Fuair cúigear fear Míliste Ḋuḃa bás ann le linn an ċaṫ. Agus ṫeiṫ sluaġ eile le taoḃ an bóṫar iarann ċun an teorann go Fear Manaċ gan ṁoill. D’ḟág iad na fir eile Míliste Ḋuḃa ‘nn gan cosaint mar ḃí fir gan misneaċ acu gan aṁaras. Ġéill na fir eile Míliste Ḋuḃa ċun na Gaeḋeil, agus fuair siad cearta cogaiḋ acu as na h-Óglaiġ Gaeḋealaċ, agus fuair iad an cearta leo ina ḋiaiḋ a ċuir iad Matt Mac Giolla Ṗádraig go bás. Ċuir na Gaeḋeil iad faoi ġaḃail. Ḃuaiḋ na Gaeḋeil an caṫ seo ‘gus ḃí sin ceart mar ṫug Matt traineal an-ṁaiṫ orṫu fosta gan aṁaras. Ċuir na h-Óglaiġ an ċurp Matt ar an talaṁ, agus ḟuair sé Cearta Deireannaċ Naoṁṫa 's Monsignor Ṁic a' Ḃáird. ‘S cuiṁne linn Matt Mac Giolla Ṗádraig inndiu leis onóir mór.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
TOIĠ ṀAINISIR DOIRE A' ĊOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com
FÒRAM COIṀEARSNAĊD
Làiṫean Mór A' Ṁìos - An t-Òg-ṁìos 03 - Gaelaċ Lán 09 - Féill Ċaluim Cille 18 - Gaelaċ Úr 19 - Là nan Aṫ raiċean 21 - Uair Àirde na Gréine 30 - Deireaṁ Ḃ liaḋ ain na Sgoil
Laṫa Féill Dúṫċais Mór So féill seaċdáin táḃaċtaċ mór ann san Ḃinnipeig, Ġleann Uisge Ḋearg agus biṫiḋ gaċ aon naisean ann mar ṫánaig ead ċun nam Maċairean Móra ri linn aimsear eaċdruiḋ. Ċuir sin eólais a-maċ mu gaċ aon daoine 'nnso sa Ġleann Uisge Ḋearg. Déanaiḋ
Aṫ Ṁìos - An t-Iuċar 03 - Gaelaċ Lán 06 - Ciad Laṫ a Féis Dúṫ ċais 09 - Deireaṁ Laṫ a Féis Dúṫ ċais 17 - Gaelaċ Úr 26 - Tisha B'Av 28 – Muharram
Aṫ Làrna Ṁìos - An Lùnastal 01 - Gaelaċ Lán - Luġnasaḋ - Là Traolaċ Mac an t-Seannaiċ 06 - Ciad Laṫ a Féill Dúṫ ċais Mór 16 - Gaelaċ Úr 18 - Deireaṁ Laṫ a Féill Dúṫ ċais Mór
16
e sin leis féisean beag, eólais agus ceilirúḋ. 'S féis so h-osgail gu gaċ aon muinntear annso do ċur nuaḋaċd 's eólais mu muinntear ḟé le daoin' eile.
Là Traolaċ Mac an t-Seannaiċ So laṫa san onóir na Traolaċ Mac an t-Seannaiċ agus an reiṫ mór fada ṫairis Tír nan Craoḃ (Ċanada) eadar Baile Séain air Talaṁ an Éisg gu Cuan Tàirneaċ sa Ṫír Ċaluim Cille. Rinn e sin do ċur sgairt nuaḋaċd a-maċ mu h-aillse. Rugaṁ Traolaċ sa Ḃinnipéig, Gleann Uisge Ḋearg, agus ḃa fear Métis e ḟé. Ċall e do ċois aige 's ḋeiḋ timpiste carbad.
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
Là Canada So laṫa airson Seann Canadaiċ agus an Ċanadaiċ Ùr. Ḃa sin an àm san eaċdraiḋ nuair a ṫánaig Canada ri ċéile 'staiġ san Cónaiḋm Mór. Ṫa sin air 1ṁ Iuċar gaċ aon bliaḋna.
Luġnasaḋ Biṫiḋ Féill Lùnastal leinn sa ṁios so ċugainn. Biṫiḋ daoine ri ċéile ṫairis na Sean Ġaiḋealtaċd le teine cnáiṁ air an laṫa sin so. 'S féill an-táḃaċtaċ agus an-ṁor le h-aġaiḋ na Gáiḋeil Críosda agus le na Gáiḋeil Draoiḋ cuideaċd. Ṫa sin féill aṁain nuair a biṫiḋ ṁaid ri ċéile le h-am so ṁaṫ.
lionra-uisge-dhearg.ca
17
O'Riain, Flann. 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 95, 151 ⁊ 162
LORG FOCAL Ainm Àite Ṫ ÍR ĊONAILL TALAṀ NAM BÒH Ṫ ÍR EOĠAIN MEACSACÓ SASUINN NUAḊ
Biaḋ MEACAN BÁN GAIRLEOG GUNNAIRE CÍOḂ AÍ BANANA
Ainṁiḋ ean GEARRÓG MAC TÍRE GRÁINNEOG MADAḊ RUAḊ SPIDEOG
18
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA
GEARRÓG Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir
MADAḊ RUAḊ Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir
'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla? Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
MAC TÍRE Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir
lionra-uisge-dhearg.ca
19
Gleannsaṁ agus Ath-saoġail 's faclair nuaḋ seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
Gustavo Fring, Pexels
DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ AṪAIR AGUS A ĊUID NIĠEANAĊ (CUID A TRÍ) Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeḋlig Inis Eoġain) Tamall gearr ina ḋiaiḋ seo ṫáinig bacaċ go teaċ Éamainn lá aṁáin agus é ag cruinniú buidéal. ‘Ṫáinig tú go dtí an teaċ ceart,’ arsa Éamann. ‘Tá lán mála de ḃuidéil folṁa anseo agus airdiġ leat iad.’ ‘Cé acu is fearr leat dornán cnaipí a ḟáil nó ar ṁaiṫ leat cupla ró de ḃioráin?’ arsa an bacaċ. ‘Tá sé beag go leor agam rud inteaċt a ṫaḃairt ar son na mbuidéal.’ ‘Níl rud ar bit a ḋíṫ orm,’ arsa Éamann. ‘Tá lúċáir orm a ḃeiṫ réitiṫe leo. Ar ċuala tú nuaḋaċt ar biṫ ar do shiúl?’ ar seisean leis an ḃacaċ. ‘Ċuala mé sgéal a ċuir iontas orm,’ arsa an bacaċ. ‘Tá an caisleán seo ṫall agus an méid talaiṁ atá i ḃfostó leis le díoġal ag deireaḋ na míosa. Tá an fear ar leis é ag gaḃáil a ċónaí i mBaile Áṫa Cliaṫ.’ ‘An féidir sin?’ arsa Éamann. ‘Sin an ḟeirm is fearr sa ċonntae.’ ‘Níl feirm níos fearr ó seo go Béal Feirste,’ arsa an bacaċ. ‘Cad é an méid is fiú 'n áit?’ arsa Éamann. ‘Ḃeaḋ an talaṁ saor ar ċúig ċéad déag punnta 'gus tá a ḟios agat féin gur fiú cúig ċéad punta an caisleán,’ arsa 'n bacaċ.’ ‘Sin mórán airgid,’ arsa Éamann. ‘Táimid ag caint anois ar luaċ na h-áite,’ arsa an bacaċ, ‘aċ níl fear ar biṫ sa taoḃ seo den ċonntae a ḃeaḋ ábalta an oiread sin airgid a ḋíol.’ ‘Is deacair sin a insint,’ arsa Éamann, ‘aċ beiḋ a ḟios againn an sgéal go h-iomlán roiṁ an Ḟéile Ḃríġde.’ Ṫáinig an lá a raiḃ an caisleán le díol. D’éiriġ Éamann go luaṫ ar maidin agus dúirt sé leis an táilliúir a ṫeaċt leis ionsar an díoġail ṗoiblí. Ḃí lúċáir ar an táilliúir sin a ḋéanaṁ aċ ní raiḃ a ḟios aige cad é a ḃí in intinn Éamainn. ‘Cuirfiḋ sé isteaċ tamall den lá,’ arsa Máire nuair a ḃí an péire ag fágáil an tí. Ṫáinig an díoġaltóir poiblí ag an ṁeán lae agus ḃí lúċáir air nuair a ċonnaic sé go raiḃ cruinniú mór daoine láiṫreaċ. Ṡeas sé ar ḃocsa agus rinne óráid ag molaḋ na h-áite a ḃí sé ag gaḃáil a ḋíoġal. ‘Ní gaċ lá,’ ar seisean, ‘a ḃfuil tiṫe mar seo á n-díoġal sa ċonntae seo ‘gus má ḟaiġim luaċ measarṫa tá
lionra-uisge-dhearg.ca
21
Trìnda NicÉigeir
cead agam an margaḋ a ċríoċnú inniu. Cé a ḃéarfas an ċéad tairiscint doṁ?’ Ḃí fear mór, ard ina sheasaṁ coṁgaraċ ag an ḃocsa agus duḃairt sé: ‘Ḃéarfaiḋ mise míle punta duit ar an áit.’ ‘Sin tús i gcás ar biṫ,’ arsa an díoġaltóir poiblí. ‘Níor ṫóg míle punta an caisleán,’ ar seisean, ‘gan tráċt ar an talaṁ. Tá mé 'g fanaċt ar ṫairiscint níos fearr.’ Níor laḃair duine ar biṫ ar feaḋ cupla bomaite agus fá ḋeireaḋ dúirt Éamann: ‘Ḃéarfaiḋ mise aon ċéad déag punta duit.’ Ḃí aiṫne ag an díoġaltóir ar Éamann agus ḃí a ḟios aige go maiṫ naċ dtiocfaḋ leis poll muinċille ḃeiste a ċeannaċ an lá a d’ḟág sé an baile le a ġaḃáil go Meiriceá. ‘Tar isteaċ sa ċaisleán bomaite,’ ar seisean le h-Éamann. ‘Beiḋ mé ar ais i mbomaite,’ a duḃairt sé leis na daoin' a ḃí cruinniṫe. Nuair a ċuaiġ siad isteaċ sa ċaisleán laḃair an díoltóir le h-Éamann go h-íseal. ‘Tá a ḟios agam,’ ar seisean, ‘gur fear ionraice atá ionat agus ba ṁaiṫ liom a ċluinstin sula dté mé níos faide ċun tosaiġ an féidir go ḃfuil tú ábalta aon ċéad déag punnta a ḋíol ar son na h-áite seo?’ ‘Níl mé ag iarraiḋ ort m’ḟocal a ġlacaḋ,’ arsa Éamann. Leis sin ṫarraing sé amaċ leaḃar bainc agus shín ċuig an díoġaltóir ṗoiblí é. ‘Ní ġlacfainn mionna aon ḟir dá ḃfuil anseo inniu go ḃfuil tú ċoṁ saiḃir is atá tú,’ arsa an díoġaltóir nuair a d’ḟoscail sé an leaḃar. ‘Gread leat,’ arsa Éamann, ‘agus má ċeannaím-se ‘n áit cuirfiḋ mé síos an t-airgead i n-díoġalaíoċt aṁáin.’ ‘Tá aon ċéad déag tairgṫe doṁ,’ arsa an díoġaltóir poiblí nuair a ċuaiġ sé suas ar an ḃocsa arís. ‘Ḋá ċéad déag,’ arsa an fear mór a ṫug an ċéad tairiscint. ‘Ḋá ċéad déag go leiṫ,’ arsa Éamann. Níor laḃair an fear mór ní ba ṁó agus, fá ḋeireaḋ, duḃairt an díoġaltóir poiblí: ‘Is leat an caisleán, a Éamainn, agus an méid 22
lionra-uisge-dhearg.ca
talaiṁ atá i ḃfostó leis. Cuirfiḋ mé síos d’ainm agus tá súil agam gur fada a ḃeas do réim sa ċaisleán seo.’ ‘Go raiḃ maiṫ agat,’ arsa Éamann, ‘aċ ó ṫarla go ḃfuil mise ag éiriġ sean ba ṁaiṫ liom ainm an ḟir seo a ċur síos ar son na h-áite.’ Ḃí a láṁ aige ar ġualainn an táilliúra ḟad is a ḃí sé ag caint agus ṫuig an díoġaltóir poiblí cad é mar a ḃí. Is beag nár ṫit an táilliúir boċt i laige. Ní raiḃ a ḟios aige cé acu a ḃí sé ina sheasaṁ ar a ċeann nó ar a ċuid cos. Díoġalaḋ an t-airgead ina ċnap aṁáin agus ṫáinig Éamann agus an táilliúir aḃaile leis an nuaḋaċt a insint do Ṁáire. ‘Coinniġ suas do ċroí, a Ṁáire,’ arsa Éamann nuair a ṫáinig sé isteaċ ar an doras. ‘Is gairid go mbeiḋ tú ‘do ċónaí sa ċaisleán.’ ‘Ċuala mé,’ arsa Máire, ‘go ḃfuil an fear ar leis an caisleán ag gaḃáil a ċónaí i mBaile Áṫa Cliaṫ.’ ‘Tá an fear ar leis an caisleán annseo,’ arsa Éamann. ‘Féadann tú coṁġairdeaċas a ḋéanaṁ leis.’ ‘An ag déanaṁ grinn atá an péire agaiḃ?’ arsa Máire. ‘Beiḋ ionntas ort a ċluinstin,’ arsa an táilliúir, ‘gur ċeannaiġ d’aṫair an caisleán inniu, agus gur ċuir sé síos m’ainm-se ar son na h-áite. Ní féidir linn buaḋoċas a ṫaḃairt dó mar ba ċóir dúinn aċ guím go dtaḃarfaiḋ Dia saoġal agus sláinnte dó 'gus Glóir na ḃFlaiṫeas nuair a ḟágfas sé an saoġal seo.’ ‘A aṫair ḋílis,’ arsa Máire, ‘inis doṁ cad é an dóiġ a dtig liom mo ċuid buaḋoċais a ṫaispeáint ar son do ċuid cineáltais.’ ‘Tuilleann do ċroiḋe maiṫ a sheaċt n-oiread,’ arsa Éamann. ‘Ċuir Dia comrádaí maiṫ ċugat agus ní ṫearn mé dearmad ar an dóiġ ar ċaiṫ siḃ ḃur scilling ḋeireanaċ le biaḋ a ċeannaċ fá mo ċoinne 'n lá a ṫáinig mé aḃaile 's Meiriceá gí gur shíl siḃ de réir mo ċuma naċ raiḃ pingin rua agam. Faiġ an buidéal, a Ṁáire, go n-ólaimid do shláinte.’ Ṡuiġ Éamann agus an táilliúir ag cois na tineaḋ agus lionra-uisge-dhearg.ca
23
rinne Máire ḋá ġloine sgoiltín fána gcoinne. Annsin ċuaiġ sí isteaċ sa t-seomra ina raiḃ an páiste ina ċodlaḋ. Ba é an ċéad rud a rinne sí í féin a ċaiṫeaṁ ar a glúine le buaḋoċas a ṫaḃairt do Ḋia. Ṡonraiġ sí go raiḃ Éamann óg múscailte agus ṫóg sí ar a gualainn é. ‘Rugaḋ boċt ṫú,’ ar sise leis an ṗáiste, ‘aċ níl tú boċt inniu.’ Nuair a ċuala Róise 'gus Síle gur ċeannaiġ Éamann an caisleán ḃí siad ar an daoraí. Leis an ḟírinne a insint ar an t-siopadóir ní raiḃ éad ar biṫ ina ċroiḋ' agus duḃairt sé le Síle go raiḃ dúil aige a ġaḃáil go teaċ Éamainn agus coṁġairdeaċas a ḋéanaṁ leo. ‘Ar ṁaiṫ leat a ṫeaċt aḃaile am eile ar ṫrucail?’ arsa Síle. ‘Tá a ḟios agat naċ ḃfuil mé ag ól aon rud níos láidre ná uisge ón Noḋlaig,’ arsa a fear. ‘Agus tá a ḟios agam mar an gcéanna,’ arsa Síle, ‘go gcuireann braon biotáilte biseaċ mór ar an uisge.’
h-uain óga agus na gaṁna. In am ġairid ḃí
‘Ḋéanfaiḋ mé margaḋ leat,’ arsa an siopadóir. ‘Ġeall tú a
Éamann Óg ábalta a ġaḃáil amaċ ar fud
ṫeaċt liom le d’aṫair a ḟeiceáil agus anois an t-am.’
na bpáirceann lena aṫair ṁór agus sin
‘Tá tú ceart,’ arsa Síle. ‘Raċaiḋ mé leat.’
mar a ċaiṫ siad mórán den am.
Ḃí lúċáir ar na coṁarsanaiġ a ċluinstin gur ċeannaiġ
Bíonn deireaḋ le gaċ scéal agus táimid
Éamann an caisleán de ḃrí go raiḃ meas mór ag an iomlán
ag deireaḋ an scéil seo anois. Ḃí aois ṁór
acu air. Nuair a ḃí siad cruinniṫe an oiḋċe sin ṫáinig an
ag Éamann sula ḃfuair sé bás agus d’ḟág
siopadóir agus a ḃean go teaċ Éamainn mar a ḃí leagṫa
sé iomlán a ċuid saiḃris ag an táilliúir
amaċ acu. Ċuir Éamann fáilte rompu 'gus d’iarr orṫu
agus a ḃean, taoḃ amuiġ de ċúig ċéad
dearmad a ḋéanaṁ ar an am a ḃí ṫart.
punta a ċuir sé sa ḃanc in ainm Éamainn
Ḃí siad ag gaḃáil ċeoil agus ag rince go dtí go raiḃ sé
Óig.
anonn go maiṫ san oiḋċe. Díolaḋ an méid foireann tí a ḃí sa ċaisleán gan ṁoill ina ḋiaiḋ sin agus ba é Éamann an ceannaiṫeoir. Sula dtáinig an ċuaċ ḃí Éamann, an táilliúir agus Máire ina gcónaí sa ċaisleán. Ṫug an táilliúir suas gnoiṫe na táilliúireaċta agus ṫiontaiġ sé 'maċ ina ḟeirmeoir ċliste. Cuireaḋ stoc mór ar an talaṁ agus cuireaḋ cuid ṁaiṫ de faoi ċuraíoċt. Níor ligeaḋ d’Éamann obair ar biṫ a ḋéanaṁ aċ ba é a ṗléisiúr a ḃeiṫ ag taḃairt aire do na
24
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
SEANAṪAIR Le Gráinne Ní Ċaimbeal (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Tá 200 bliaḋain eadrainn, mise 'gus tusa. Caidé a ṫarla san am sin? Léim tú ar long a sheolaḋ Amaċ as Doire, mar atá sna h-aṁráin. Ar ċeap ṫú fanaċt? Nó ar smaoiniġ ṫú filleaḋ aríst? Cad a ḃí i do ċroiḋe nuair a ċuala ṫú Go raḃ do ṁuinntir ag ocras? Ċa ḋéanfá do ṗáipéir a ċoṁdú Ċun a ḃeiṫ Amearagánaċ Go dtí do ḃliaḋain deiriḋ ar an doṁan. Cén fáṫ ar ḟan ṫú, a Ṡeanaṫair? Ḃí Filideilfia cineálta leat? Seoc a ḃí sin, cia cineálta í Fili. Aċ ṫóg tú a shráideanna Bríce le ḃríce le do láṁa. A Ṡeanaṫair, an raḃ a ḟios agat Gur croċaḋ ‘Alig Caimbeal’ eile 10 mbliaḋna ina ḋiaiḋ do ḃáis? 'S ba ḟear Ṫír Ċonaill é féin freisin. Rugaḋ 33 bliaḋain ina ḋiaiḋ ḋuit. Ḃí gaol agaiḃ, n'ḟeadar? Níl sé ċoṁ fada sin bóṫar Amaċ as Ḟilí go Mauċ Ċunc. An raḃ Gaeilig agat, a Ṡeanaṫair? Seaḋ, gan daḃt, sin é mo ḃarúil. Caidé mar atá ṫú, 'gus Áine? An ḃfuil tú ag breaṫnú anuas riaṁ Le bród, nó le grainc, ar mo Ġaeilig? Mo úsáid as d'ainm - Caimbeal An ḃfuil a ḟios agat, An dtuigeann tú, a Ṡeanaṫair?
lionra-uisge-dhearg.ca
25
Trìnda NicÉigeir
AN DTONNTA DORĊA Le Máirtín Eoġan Mac Giolla Eóin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Nuair a ċaillim faoi na dtonnta, 'Beaḋ ṫú 'nn liom-sa?, 'Tarraingt mé ar ais aríst, Amuiġ as an reilig uisge, Nuair a ċaillim faoi na dtonnta. 'S solais láidir do caoineaḋ-cuidiú mé, 'S criḋe trom le go grá 's go sásta, Ċan ḟuil gaċ aon rud go maiṫ, Nuair a ċaillim faoi na dtonnta.
26
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
FÁILTE DO'N UAĊTARÁN Le Briain Ó Cianaiġ (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) (I) Céad fáilte roṁat, a Ċraoiḃín Ó! Mar Uaċtarán ar dtíre; Gur fada flaiṫeaṁail 'ḃeas do réim Mar ṫreoraiḋe a's mar aoḋaire. Is maiṫ linn ṫú i "mBéarna mBaoġail" Le 'r dteanga ḃinn a shaḃáil. 'S éa 'n Gaeḋeal indiu ag guiḋe go tuiṫ Go h-éireoċaiḋ leat go h-aḋṁail. (II) Do seaḋ ṫú téaḋ an Ġallḋaṫais Nuair 'ḃí ar dtír ḃoċt tráiḋte Do ṫóg ṫú shuas an cineaḋ Geaḋeal Nuair a ḃí siad beagnaċ báiḋte Do ṫug ṫú gráḋ do Innis Fáil Ó fáinne 'n lae go h-oiḋċe 'S an ḃrat an sgéal ṫú ar an ġaoiṫ Ní isleoḃar e a coiḋċe. (III) Go ḃféicimid le linn do shaoġail Gaċ ball de Éirinn Áluinn, Mar ḃí an sgéal san am fad ó: Saor, shaor ó Cóḃ go Ṁálainn. Ar dtír go h-uile faoi do reim: An fairrge ar gaċ taoḃ di. Ar n-Gaeḋilg ceolṁar i n-gaċ béal Mar laḃair tú-ḟéin ariaṁ í. (IV) A Éire dílis, tóg do ċeann 'Gus ṁol do "Ċraoiḃín Aoiḃinn" Ṫá ar do ḃánṫaoḃ banú 'n lae An saorsaċt taoḃ ar taoḃ linn. Beiḋ Aontrom, Dún agus Árd Ṁáċ', A's Doire a' Ċuilm Cille, Fir Monaċ sean Tír Eoġain In d'uċt gan móran muille.
lionra-uisge-dhearg.ca
27
Na turas de màṫair òg aig aodann na diagnosaċd de Aillse marḃaċ. BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD PAIDEAR GU NAOḂ ṖÀDRUIG Le Aṫair Dumitru Iċim ṖD (Gàeḋlig Uisge Ḋearg) Ag cainnt leis an aiṫriseaċd, abair mi, ṫa gaċ aon naoḃan naoḃan, agus 's adeir mi sin mar 's bàrd mi ḟé, ċan adeir mi sin ollaṁ ċreidiṁ. Aċ ṫoir naoḃan speisialta 'steaċ d' anam ort, agus déanaiḋ ead sin mar ċan e ead air sliġe nan clagan naoḃaṁ, agus ṫa ead an-difiriúil ás na naoḃan eile 'nn air am Mìosaċan. 'S ead in ri ṫaoḃ leis Naoḃ Nioclae 'gus Naoḃ Ṗàdruig, agus ḋ'éiriġ u shuas leoṫa 'maċ ás an laṫa naoḃaṁ nan leanaḃais agad ḟé. Ċa roḃ ḟios agam carson ḃa ṁaṫ leom leis agus ċun Naoḃ Pàdruig mar ṫánaig an aran mo sheann ṁàṫair an-difiriúil a-maċ as an aran a ḋean ead ann san taiġ-fuine, agus ġlac i sin a-maċ as an òṁainn shonn, ḃa 'n oraic mà ṫanaig sin a-maċ as reilig nan Slànaiġear. Ṫánaig an aran as an taiġ-fuine roḃ aran ann san ḟaclair, aċ ḃa 'n aran a rinn mo shean ṁàṫair an t-aran nan Aingil na Siombail. Ḋuḃairt mo shean ṁàṫair ḃa 'n aran a rinn i 'n t-ainm "maia" mar ṫánaig sin a-maċ as an aḋmad le làṁan nan Aingil a' Ṡiombail. Deunann aran annso sa ḋaċaiḋ a-maċ as meaishin fuineaṁ, aċ ċuir an t-aran mo shean ṁàṫair sìoċainte na 'nn sa taiġ leinn a-amaċ as an uḃall-gort, leis nan Aingil ann san àm rugaṁ an doṁain. Ṫa creid aig daoine h-eaċdraiḋ rugaṁ Naoḃ Ṗàdruig ann san Ḃreatainn sa ḃliaḋna 387, agus nuair a ḃa sè ḋeug bliaḋan ḋ'aois aige ḟuair e ġaḃail le saiġdearan 's òglaiċ a-maċ as Éireann agus ċaiḋ e ċun tràilleaċd ann san Éireann agus ċuir ead - na Gàiḋeil - e ċun obair buaċaille nan caoraiċ, aċ ḋ'ḟoġluim e cànan nan Gàiḋeal - daoine "nan Eilean Ġlais-Uaine" agus an cànan ionnan nam paidear agus aislingean a-amaċ a ṫuiginn agus smuainteaṁ. Aċ airson mise ḟé, ḃa Naoḃ Ṗàdruig beò san àm Mac Roban Crúsó 'gus leis an turas gu 'n lionra-uisge-dhearg.ca
29
Trìnda NicÉigeir "Eilean Dìoṁair". Dé mar pàiste mi ḟé a ṫuig an eòlas nuair a ċuala tràill ḃoċd aṁàin an Guṫ nan Tiġearna ann san aisling agus a ḋuḃairt an Tiġearna ċuige ḃa bàta ṁaṫ 'fanaċd ann air an tràiġ do ċuir e ċun daċaiḋ agus ċan roḃ eagal aig am buaċaille ḃoċd mu'n ċa roḃ an guṫ ḟíor agus ceart. Ḃa creidiṁ aige ri ṫaoḃ am fàiḋ Amós no 'm fàiḋ ḃàrd Dáiḃiḋ. Ċa roḃ daḃt agus eagal aige ḃa Guṫ nan Tiġearna Uileṁor 'cainnt ċuige ḟé 'gus ċreid e san sin leis gaċ aon rud ann cuideaċd gun daḃt na ċar mà sin deacaiḋ do ċreid ċun sin? Ḃa 'n tràiġ ċun saorsa 'nn aig fannaċd aige 200 mìle 'maċ agus sin e. Agus tiocaiḋ ḋaiḃ air mìle sgéal na rudaigin, ṫa sin ceart do ṫoir air aġaiḋ leis an ṁìle 'gus an freagair ciùineas cuideaċd. Agus air ḟaṫast, cuiriḋ mi ċun facail an sgéal speisialta, fágann mi 'n cuiṁne nan aran ṁaṫ, agus ṫa e sin ciùineas nuair a raċaiḋ ṁuid shuas na staiġrean sa seamra h-uaċdar nan Dinnear Deireaṁ. Ḃa sin an sgéal orm, am bàlaċ Dumitru, an diacon na h-Eaglais Ortadogsaċ “Naoḃ Niocalae” ann san Dă rmanesti agus an sheanaṫair na Pàdruig Dumitru á Baile Eaḋṁon ann sa Ċanada, ḃa 'n naoḃ so a ċuir ċun mo ċeann an aran blasta 'maċ as an òṁainn. Ṫánaig sonas an-ṁor orm nuair a ḃa ṁic-leinn mi ḟé 'nn san Sgoil-Diaḋaireaċd an Iar, ann sa Baile Eoḃan, san Faiċean Glas, nuair a ċaiḋ ṁuid gu Ċicagó do'n “onoir” Naoḃ Ṗàdruig leis beoir uaine 'gus siombal seomróg air mo ċòta. Ḃa mi sna 20an agus ḃa gaċ aon rud ùr 's uaine 'nnsin. Ḃa 'n aḃainn am baile leis an turas gu Loċ Mioċagáin ḃa sin uaine ri taoḃ leis an òrain colaisde 's aislingin. Ċaiḋ Iain M. as Talaṁ nam Bò mo sheomra ċaraid, augs ḃa Pàdruig L. as Tìr na h-Òglaiċ leom gu Ċicago 'gus ċeannaiċ ead hata h-uaine leom cuideaċd. 'S cuiṁne leom na h-òrain a sgairt ead a-maċ as mo laṫan ṁic-leinn: “Toir a-maċ nan Duḃrónaiċ ḋaiḃ Toir a-maċ agus sabaid an aġaiḋ leom ḟé. Deir do ḃean ċéile mu ḃuaiḋ u miotalan ann an Flonndras, Deir aca. Mu na Fíor Gàeḋeil 30
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
Rinn ead u do riṫ a-maċ gun ṁall A-maċ as na maċairean glais 's uaine…” Ḋ'ḟoglhuim mi mu rudan nas doṁan mu 'n solluis ṁóir so, ċan e mu'n a' Ġaiḋealtaċd, aċ mu ' doṁan cuideaċd, mu 'n an Eagluis Ortodogsaċ ann san Acaṫaisd dedicated to ṫe saint likens to ṫe Apalasdaiḋ Naoḃa nan t-Slànaiġear. Ḃa ḋrùiḋ mór orm leis agus mu 'n aisling naoḃa air, ri ṫaoḃ leis cúpla seann fàiḋean, cuid daoin' òige Gàiḋealaċ 'seinn ceòl san aisling: “Cuir leinn ceist leat, a fear naoḃa 's òige, do ṫill air ais do shiuḃail eadaruinn” (ann san Ġàiḋealtaċd) agus ḋ'éisteaċd Pàdruig ċugu, agus an t-àm so, leis staidrean eòlais san ċreideaṁ mar ḃa ṁic-leinn e nan Naoḃ Gearmaneus, ṫill e ċun an tìr agus ḃa mainaisearaiḋ e 'gus Crìosdaċ ċun gu 'n "Eilean hUaine” an t-ainm-àite na h-Èireann ann san naoḃḟonnan Ortodogsaċ. Ḃa e ri ṫaoḃ Maoise nuair a ċaiḋ e shuas an shliaḃ leis an t-ainm àite Cruaċ Ṗàdruig an-diuġ, agus ċaiḋ e air traisg ḟada airson 40 laṫa, rinn e ḟé
làidir le sin, agus a sgrìoḃ saoġal nan Naoḃan sin, rinn gaċ aon ainṁiṫe 'gus an naṫairean an òrduiġ a ṫug Ṗàdruig orṫa, ḟuair an tìr seo beannaċdan mór gu bràċ air fad le Ḋia Mor, agus ḟuair ead mallaċd mór aca nuair a ḃrist ead an tìre 'nn sa ḋà ċuid, an ḋà Ġaiḋealtaċd. Ċan e sin còir agus ceart leom ḟé do ċur eòlas ċun air an naisean misneaċd 's clisde, aċ ṫa creid agam agus ṫa smuainteaṁ orm mu 'n raḃas oirnne a ḋ'ḟàg e ċugainn mu 'n siombal seamróg - an aontannais ġràḋ nan Trìur Daoine nan Triannaid Naoḃa 'gus an Ḋia Ṁór aṁàin.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
"creideaṁ" ann aig Creata nan Ortodogsaċ, nuair a ḋuḃairt 's ḋ'ḟogair ead an mì-ċreideaṁ nan “eaglaisean” creideaṁ an aġaiḋ an Coṁairle Ḃaile Mór nan Connstantáin: “Ṫa creid agam san AON, Eaglais Naoḃa, Caitligeaċ agus Apalasdaṁ.” Do biṫ aon, bu ċeart biṫ u naoḃa, agus do ḃiṫ naoḃa feumaiḋ u do ḃiṫ APALASDA a ḃunaiḋ Naoḃ Ṗàdruig Àrd-Easboc na h-Éireann, Easboc Àrd Ṁaċa, agus ḃunaiḋ ead fíor ċoṁairle nan easbocan le bliaḋna 444, agus ḃa 's ṫa 'n coṁarbas aspalda uile aca, 'gus feumaiḋ ḋaiḃ sin, agus a ḋuḃairt a Naoḃ an t-Aṫair NULA SALUS. Ṫa gràḋ uileṁor ag Naoḃ Ṗàdruig le gaċ aon craoḃ na Crìosdaċd mar ḃunaiḋ e 'n ċiad ċlaċan Ċan e Fíor Gàiḋeal beò 'n-diuġ an aġaiḋ Naoḃ
air trì rudan mór: an Eagluis, am Facal Naoḃa
Ṗàdruig agus ċuir ead onoir ceart mór ċuige gaċ
'gus an Traidisiún Naoḃa. Gun Traidisiúnta
aon Féill air cuideaċd, aċ ṫa 'n fíor onoir a ċur an
Naoḃa ċan e Sgiobtar Naoḃa ort, agus ḋ'ḟoġluim
Naoḃ fo tamall, ċan e sin ag òl beoir uaine 'gus do
Luṫaer mu sin leis SGIOBTAR SOLA, a ḋ'ḟoġluim
ċur an aḃainn uaine air an Féill aige, aċ do ċur
e ċan e sin mu “traidisiúnta leanaḃas, aċ mu
leinn ri taoḃ an t-saoġal naoḃa nan naoḃ so, agus
Traidisiún Naoḃa 'roḃ sgrìoḃ le làṁ Maoise (ṫe
ṫa 'm fíor ainm Pàdruig an t-ainm “Aṫair”. Ṫa
Peanntateuċ – an rugaṁ nan doṁain agus ċa
siombal nan seamróg ri ṫaoḃ an Triannaid Naoḃa 'gus ṫa Ḋia Ṁór ann sa Trìur Daoine. Biṫ tuigsinn
Trìnda NicÉigeir
leinn ṫa sin 3 = 1 mà abair ṁuid ṫa Ḋia Ṁor 's Gràḋ agus deanann daoine ri ṫaoḃ an tionnail E, agus ṫa creidinn ṁuid leinn e san fear - na creidiṁ, dòċas agus gràḋ. Feumaiḋ ṁuid do ċuiṁne 'n saoġal nan naoḃa 'gus an àm an naoḃ cuideaċd. Feumaiḋ ṁuid do ċuiṁne ḃa sin an àm Crìosdaċd ṁaṫ ann ri linn aimsear an ċiad coṁairlean ċreideaṁ. A ḋ'ḟoġair ṁuid ḃa san Niocaea sa ḃliaḋain 325 agus ariṫisd san Baile Mór nan Connstantáin sa ḃliaḋna 380, ḃunaiḋ 's rugaṁ siombal móran nan creideaṁ ann ri linn an ḋà coṁairle. Ṫa Naoḃ Pàdruig beò 'nn san fíor Caitliceaġas agus fíor Ortodogsaċas ann na h-Eaglais roiṁ an "roinnt" agus roiṁe an coṁairle 32
lionra-uisge-dhearg.ca37
Rixie
roḃ Maoise fo laṫair, aċ rinn e sgairt ċun Traidisiúnta Naoḃa), fàiḋean, apalasdan agus soisgeulaiċ. Ṫa 'n Sgiobtar Naoḃa cuid nan Traidisiúnta Naoḃa 'gus ċan e sin rud eile, agus ṫa 'n Sgiobtar Naoḃa 'nn asteaċ na h-Eagluis agus asteaċ an Eagluis aṁàin, “san AON, fíor làidir gun deoċ agus Eagluis Aspalda” agus ċan e san stùr nam mìltean 's mìltean eagluis ḃeag “eagluisean” a' Ċreatan. Mà ḃa Naoḃ Ṗàdruig beò, cuiriḋ e beannaċd mór air an Eaglais nan Gàiḋeal "Aon, Naoḃaṁ, Fíorlàidir agus Apasadaṁ” agus an Aonntanas nan Gàiḋeal agus a' Ġàiḋealtaċd agus tro 'n shonn uiṁir 32 (32 cunndaḋ ann san Èirinn agus ann san Albainn cuideaċd) an uiṁir aonntanas agus siombol mór nan Gàiḋealtaċd mar ṫánaig móran sluaġan mairtearan Ċrìosdaċd a-maċ ás ann, leis 3 an uiṁir nan trì daoine na Triannáid Naoḃa, agus ċan e trì Ḋia, aċ dà – an ḋà nadar Crìosd, aċ ċan e ḋà Ìosa, aċ ṫa h-aon Tiġearna 'ṁàin, Ìosa Crìosd, agus 'cainnt 's 'bruiḋeann flaiṫeaċ seasainn na uiṁir 32 fo 's bàrr nam beannaċdan air 32 cunndaḋ na h-Èireann agus na h-Albainn na náisean shaor agus flaiṫeaċ, ás anis agus gu bràċ air fad. Améin.
lionra-uisge-dhearg.ca
33
Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG
Trí rudaí naċ féidir a ḟeiscint, faoḃar, gaoṫ agus grá. (Sean Fhocail)