LUD
DEASAĊAḊ 12 LÙNA. / SULT. 2023
Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg
Gàeḋlig san an Caraliana Tuaṫ an Diuġ Le Cioḃa Nic Ġille Ġuirm
Gaeilig san Áit Obaire san Meiriceá Inniu Le Gráinne Ní Ċaimbeal
Ag iasgaireaċt i riṫ an t-Saṁraiḋ Le Treaḃair Ó h-Airtnéad
AG CRUINNIÚ GAEḊEIL EILE SA SPÁINN UINSEANN F. PINTADO
DEASAĊAḊ 12
Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn
18
Ag Cruinniú Gaeḋeil eile sa Spáinn Uinseann F. Pintado
Cogaḋ sa Ṁuṁain
19
Le Séamus Ó Súilleaḃáin
Cúpla Focla
25
Boṫan, Gunna Mór, agus Ċùil Lodair
Oċón! A Ḋonnċa Le Pádraig Ó h-Éigeartaiġ
Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 06 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 18 Nuaiḋeaċd na Cruinne 19 Sean Ġàeḋealtaċd 22 Fòram Coiṁearsnaċd 27 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 33 Sgeul na h-Eachdraidh
30
LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE
Maṫ sinn leiḃ annseo ann an Eilein a ċairdean! Cuirinn daiḃ obair doċreidsinn agus an-ùiḋ ann san Ġàilig, agus ṫa sonas móran againn nuair a aṁracann leinn sin. Agus ṫa daiḃ a-maċ as ann an Dùṫaiċ nan Craoḃ cuideaċd gun teagaṁ!
Cairistìona Nic Ḋoṁnuill (Gàilig ṀicLeòid)
Bu ċeart iarraiḋ sinn do ċur beò 's saoġal ùr ċun Gàilig ann an Dùṫaiċ nan Craoḃ, agus annseo san Seann Ġàiḋealtaċd cuideaċd (Albainn gu h-àiriḋ) aċ iarraiḋ na Gàiḋeil air daċaiḋ agus na Gàiḋeil ṫairis nan tonn do ṫoir ri ċéile do rud sin a ḋéunaṁ gun ṁall! Ṫuirt Caluim Cille mu nan Fìor Gàiḋeil 'filliḋ ċun daċaiḋ air ais a-riṫist, a ṫuirt e tilliḋ siḃ ċun daċaiḋ agus cuiriḋ daiḃ na Seann Goill agus an daoin' eile 'muiġ as na tìre so 'nnsein gun aṁaras. Agus ṫa sinn gu maṫ a-nis mar ṫa nan Gàiḋeil ṫairis nan tonn 'cur obair cruaḋ ċun Gàilig.
Seonaid Nic an t-Saoir (Gàilig Cionn t-Sàile)
Ṫa i sin gasta 's doċreidsinn do'n oraic ċun air an iris-leoḃar agus ṫa Gàilig ann air nam Maċairean Móra 'gus ann an àitean eile ṫairis Dùṫaiċ nan Craoḃ an-diuġ. Agus ṫa daoine 'sgrìoḃ artagalan an-ṁaṫ agus an-ùiḋ aca cuideaċd! Ċuir an eòlas mu LUD - iris-leoḃar ùr a-maċ as Dùṫaiċ nan Craoḃ, agus cuirinn i 'maċ air do làṁan Gàiḋealaċ! Ṫa 'n anam ùr agam mar sin a-ṁàin, mar ḃa creid agam a ṫa Gàilig air an t-sliġe gu bàs, aċ ċan eil sin an sgeul a-nois. Ṫa ḟios agam sin mar ṫa LUD a-maċ agus ṫa LUD beò.
Cionneaċ Mac Cionnaiċ (Gàilig Ros an Iar)
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
Ḃa mìosan ḟada ag muinntear nan Gàeḋeal gun daḃt. Ċaiḋ Fionnlaġ MacLeòid agus ċaiḋ Rónán Mac Aoḋa Ḃuiḋe gu Ḋia Ṁór ri linn an t-seaċdainn so. Agus ċa raḃ aoise móra aca cuideaċd. Ḃa ḟir an-ṁaṫ ead ḟé 'gus ċuir an beirt fear Fíor Gàeḋeal obair saoġal gu Gàeḋlig agus gu muinntear nan Gàeḋeal cuideaċd gun daḃt. Agus ṫa 'n àm oirrn' anis do leanaiḋ air aġaiḋ leis an obair gun ṁall mar ṫa sin an-ṫáḃaċtaċ ċa cailliḋ leinn an obair a ḋéan ead ri linn an t-saoġail aca. Rinn sinn gu h-Albainn air son am mios meala 'gainne. Agus iarraiḋ ṁuid do ċur obair ùr gu Gàeḋlig agus gu muinntear nan Gàeḋeal ann gun daḃt 's mall! Ḃa i sin gasta 'gus an-ùir do'n éisteaċd leis daoine 'cainnt Gàeḋlig ann an Inḃir Nis agus ann am Bail' Ùr nan Granndaċ agus ṫairis Straṫ Spéiḋ cuideaċd. Bu ċeart ḃioḋ Gàeḋlig ṫairis na h-Albainn, agus ċan e sin an fíorsgeul agus 's móran truaġ sin. Tilliḋ sinn air ais ariṫisd gun daḃt agus leis dòċas ceart biṫiḋ Gàeḋlig am prìoṁ cànan ann ariṫisd gun ṁall.
Maiṫ Siḃ go na Sgríoḃnóirí deas 's doċreidt' ann i gCeannada 'gus sa Stáit Aontaiṫe freisin. Cuireann daoiḃ beo nuaḋ úr go Gaeḋilge 'nnseo san Éirinn, agus ann san Albainn agus ar Oileán Ṁannan freisin. Agus naċ biṫ ag éisteaċt leis na h-amadáinní 'nnseo ar na idirlín nuair a sgairt siad amaċ "Níl Gaeḋeal ṫú!" "Ní Gaeḋeal ḋaoiḃ!" Abair iad sin mar tá náire móra acu mar níl Gaeḋilge acu ḟéin, agus tá siḃ 'foġluim Gaeḋilge. Naċ biṫ buarṫa 'gus naċ biṫ 'éisteaċt le do ṫoil! Iarraiġ muid siḃ do leanaigí ar aġaiḋ leis an obair mór oraiḃ a ḋéanaṁ.
Róise Ṁic Ṡuiḃne (Gaeilge Inis Bigil)
02
Gu Roḃ Mìle Maṫ Agaiḃ leis Gaċ aon Rudan Ḃa 'n iarr againn do ċur facail maṫ agus beannaċd ċugaiḃ airson obair agus cuidiċ a ċuir ḋaiḃ ċun a' Ġaiḋealtaċd. GRMA! Feumaiḋ ḋaiḃ do leanaiḋ air aġaiḋ leis an clò Gàiḋealaċ gun ṁall mar ṫa siḃ 'obair an táḃaċtaċ airson nan Gàiḋeal ann san ḋaċaiḋ agus ann ṫairis nan doṁain ṁór cuideaċd. GRMMA a-riṫisd a ċairdean!
Iain mac Alasdair mac Eoin Stiùḃairt agus Màire niġean Seumas (Gàilig Apann)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIḊEAĊD IONADAIL
Ag iasgaireaċt i riṫ an t-Saṁraiḋ Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Bíonn go leor oibre ar siúl ar ḟeirm san oir-ṫuaisceart Ṁinneasota i riṫ an t-Saṁraiḋ. Tá 'n Geiṁreaḋ fada 'gus tá 'n Saṁraḋ gearr, mar sin oibrímid go cruaḋ nuair a ḃíonn sé te. Aċ déanaimid iarraċt taitneaṁ a ḃaint as an Saṁraḋ freisin. Rud aṁáin is maiṫ liom a ḋéanaṁ ná dul ag iasgaireaċt. Tá ḋá ṁórċineál iasgaireaċta annseo. Tá uisge doṁain fuar ag Loċ Uaċtarán, agus gaḃann daoine Pollán Loċa, Breac, Bradán agus Iasg Geal sna h-uisgí seo. Tá na loċanna intíre níos teo 'gus níos éadoṁain annseo againn freisin. Maireann iasg eile sna h-uisgí seo. I measc na n-iasg táḃaċtaċ le h-aġaiḋ iṫe “Ḃall-aġaiḋ” (cosúil leis an Sandar, Sander lucioperca), Liús Tuaiscirt, Péirse Buiḋe, Geolḃaċ Gorm (cineál iasg bran), agus “Crappaiḋ” Duḃ (Pomoxis nigromaculatus). Le déanaí ċuaiġ mé ag iascaireaċt le mo ċara. Rug muid roinnt Liús Tuaiscirt agus ṫugamar aḃaile iad le n-iṫe. Rugamar freisin iasg eile naċ n-iṫeann muid. Lá maiṫ a ḃí ann agus ḃí craic ar dóiġ againn.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Nuair a ṫáinig mé aḃaile ḃí orm an dá liús a ċoinniġ mé a ġlanaḋ. Is iasg fada iad agus éasga le filléad. Aċ tá Y-cnáṁa acu freisin naċ mór a ḃaint. Ní mór ceann aṁáin iad a ġearraḋ amaċ go cúramaċ mar stiall. Déantar na filléid a ġearraḋ i bpíosaí, a rinsiú, a rollaḋ i plúr, annsin uḃ buailte, annsin blúiríní aráin. Tá siad frioċta annsin in ola. Nuair a ḋéantar é seo, tá 'n ḟeoil calógaċ agus aoiḃinn. Déantar freastal orṫu le h-anlann tartaraċ agus braiċḟínéagar. Is béile blasta é!
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL
Gaeilig san Áit Obaire san Meiriceá Inniu Le Gráinne Ní Ċaimbeal (Gaeilig Ṫír Ċonaill) ‘Ní féidir leat é sin a ḋéanaṁ annseo.’ ‘Cén fáṫ?’ ‘Ná laḃraíonn tú an teannga sin annseo.’ ‘Aċ, arís… cén fáṫ?’ Tá caidreaṁ gráḋ - fuaṫ againn le teanngaċa i mo ṫír ḋúṫċais. Mar a sgríoḃ mé faoi ċeana, níl teannga náisiúnta ṡainiṫe, ḋlíṫiúil ag Meiriceá. Mar páiste, ḟoġlaim mo ṡeanaṫair an teanga Gearmáinis Tír na Ċoillte, timpeall ar aimsir an Darna Cogaḋ Doṁanda. D’ḟill go leor fear ón gcogaḋ agus ċuir siad cosc ar a dteaġlaiġ Gearmáinis Ṫír na Ċoillte a laḃairt sa ḃaile. Ḃí seanaṫair m’ḟear céile ar ḋuine de na fir seo. Ba Táilliúir é féin agus a ḃí buarṫa faoina ṡiopa, dá leanfaḋ sé air ag laḃairt na teannga seo. Ċruṫaiġ an eagal seo timpeallaċt ina ḃfuil teannga ċoitianta naċ gcloistear nó naċ laḃraítear a ṫuilleaḋ, a ḃaineann go príoṁ anois leis na Gearmánaiġ ‘pléineáilte’, na h-Amannaiġ agus na Meinninítiġ. Déanta an ḟírinne, ḃí sé 'na teannga i ḃfad níos coitianta i mo ċuid den stát roiṁ an Darna Cogaḋ Doṁanda.
06
lionra-uisge-dhearg.ca
Sgéal aiṫnidiúil do ḋaoin' áiriṫe, b’ḟéidir, le stáitse éagsúil agus aisteoirí eile. Rinne mo ṡinnsir baineann a gcuid teanngaċa Gaeḋealaċa a ṫrádáil don Sags-Ḃéarla, agus i mórán cásanna, do Gearmáinis Tír na Ċoillte fosta. Nuair a ḃí m'óige, ḃí sé coitianta Ár nAṫair i Gearmáinis Tír na Ċoillte a ḟeiceáil agus a ċloisteáil. Sgríoḃaḋ fógraí bainise 'gus teastais breiṫe le léaráidí Fractur cosúil leis an lasair ċoille, nó 'Distelfinc' i Gearmáinis Tír na Ċoillte. Cé go ḃfuil sé annaṁ, ḃí an Seamróg, feoċadán, nó dearaḋ cosúil an Fáinne Ċladaiġ. Mar ṡampla nuaḋ-aimsearṫa de seo is an Coṁarṫa Mallaċta na nGaeḋeal, le Seamróg Glas ina lár.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Níor ċeart go mbeaḋ sé neaṁġnáċ sa tír seo go gcloisfeaḋ duin' éigin teannga eile san áit oibre, fiú mura ḃfuil siad i mbun gnó leis. San Aċaiḋ an Iúḃair, tá coṁoibriṫe agam a laḃraíonn iad Spáinnis, Franngais, Gearmáinis, Íoslainnis, agus creid é nó ná creid, tá beirt daoine ann a ḃfuil coṁrá Gaeilig acu ar a laġad, mura ḃfuil siad líofa. Ba ṁinic mo ċoṁoibriṫe le Gaeilig agus mé féin ag cainnt le ċéile i nGaeilig roiṁ ċruinniṫe, i ríoṁṗoist, agus ṫosaiġ coṁoibriṫe eile ag léiriú spéise ann. Sa deireaḋ, ḃí an ruaṫar ar fad san áit oibre faoi an teannga i n-gleic leis ceannairí ag rollaḋ siad a súile, luaċ á ċur ar ḟoġlaim teanngaċa eile - aċ ní leis an nGaeilig, ag insint grinneanna faoin radacú, 'gus ar deireaḋ moltaí láidre gan freastal ar ċruinniṫe fíorúla Gaeilig ṫar am lóin san oifig. De réir dealraiṁ, ḃí a ḃeiṫ ag éisteaċt liomsa ag laḃairt na Gaeilig ag cur isteaċ ar ċoṁoibriṫe. Ní déarfaiḋ mé go raiḃ an teannga ag bun na ceiste seo, aċ is dóiġ liom gur sprioc éasca a ḃí ann. Ḃí sé éasca a ḃeiṫ mar aiḋm ag mo Ġaeilig agus a ráḋ gur teannga neaṁġairmiúil í, teannga marḃ, aisteaċ, agus ċur am amú í. Ba ḃreáġ liom a ráḋ gurb é seo an t-aon áit ar ḃuail mé leis seo san Meiriceá, aċ ċan ḟuil. Creidtear go coitianta annseo go ḃfuil na teanngaċa Gaeḋealaċa marḃ, nó ag fáil ḃáis, agus níos lú oibriṫe fós ná an Laidin. Tá meon gnó Ṁeiriceá díriṫe ar éifeaċtúlaċt a ṁéadú, táirgiúlaċt a uasṁéadú, agus brabúis. Cén dóċas atá ann do ṫeannga mar Ġaeilig sa meon seo, sa timpeallaċt seo? Agus mé ag críoċnú mo ṡeaċtain ḋeireannaċ ag obair san oifig seo, ag seolaḋ mo ríoṁṗoist ḋeireannaċa i nGaeilig ċuig mo ċoṁġleacaí obaire, an ċéad ċeann de na míonna ó stad sé ag
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
freagairt i nGaeilig tar raḃaḋ, táim ċoṁ mearaiṫe is a ḃí riaṁ. Fiú aṁáin anois, agus mé ag sgríoḃ seo, ba ṁaiṫ liom go mbeaḋ focail eagna agam le fágáil leat, rud éigin spreagúil do Ġaeilgeoirí eile a ḃfuil cúinsí cosúla acu, aċ níl aon rud agam daoiḃ. Ḃí mé ag léaṁ artagal san Áma Bail' Oinnion Mór (New York Times) ó 1995 le an file Nuala Ní Ḋoṁnaill, tá díomá orm cé ċoṁ cosúla atá a focail inniu agus a ḃí siad beagnaċ 30 bliaḋain ó ṡin. Cá mbeiḋ muid go léir, cá mbeiḋ an teannga, i gceann 30 bliaḋain eile? ‘Ní féidir leat é sin a ḋéanaṁ annseo.’ ‘Ḃuel mar sin… slán anois.’
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Gàeḋlig san an Caraliana Tuaṫ an Diuġ Le Cioḃa Nic Ġille Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana) Ṫa Gàeḋlig ag fàs annso sa Caraliana Tuaṫ, aċ ṫa i sin mall. Ḃa Gàeḋlig an ṗrìoṁ cànan annso eadar muinntear nan Gàeḋeal eadar bliaḋniċean 1690 gu 1992, aċ eadar 1732 no 1739 gu 1962 gu h-àiriḋ gun teagaṁ. Ṫánaig Gàeḋlig fo ‘n ionnsaiġ garḃ na ḋeaḋaiḋ Cogaṁ nan Saorsa (1775 gu 1783) aċ as deaḋaiḋ Cogaṁ nan Stàitean (1861 gu 1865) gu h-àiriḋ air son cuid ṁor. Ċa roḃ sin an sgeul leis Gàeḋlig annso san Caraliana ‘ṁàin! Ḃa sin an sgeul leis Franngais san an Tràiġ nan Franngaiċ (Tír Luġaiḋ no Louisiana) agus cànain nam Muinntear Ḋùṫċais cuideaċd, agus ċa roḃ sin còir agus ceart, aċ ṫa ead air an t-sliġe ċun aiseiriġ a-nois buaḋċas gu Ḋia Ṁor. Agus ḃa sin an sgeul leis Gearmaltanais ri linn an Ċiad Cogaṁ nan Ḋa Ġall ann san Eòraip (1914 gu 1919 air son Gàeḋeil Ċanada ‘s 1917 gu 1918 air son Gàeḋeil Caraliana ‘s Aimearaga). Ċa roḃ ‘s ċan eil Aimearaga tìr ṁaṫ air son daoine leis cànan eile ‘s dioḃrail aca, ‘gus ‘s móran truaġ sin. ‘S tìr maṫ ‘s mór air son daoine leis cànan Beurla leoṫa ‘ṁàin agus ċan eil sin còir agus ceart! Bu ċeart iarraiḋ daoine Gàeḋealaċ do seasaiḋ suas gun ṁall agus do ċur sabaid ṁór air son cànan nan Gàeḋeal san sgoiltean, san oiltiġean agus san sgoiltean leanaḃ ‘s pàistean ḃeag annso san Aimearaga, ‘gus annso san Caraliana Tuaṫ gu h-àiriḋ. Oraic air nan daoine ùr annso ‘maċ as Aimearaga Ṁeaḋan na Spàinntiċ. Ṫa ead ‘obair ċun Spàinntis do
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Tai's Captures, Unsplash
ḃeo eadarṫu gu bràċ air ḟad gu ḃeò ‘gus ṫa ceart aca do ḋeanaṁ sin mar ṫa i sin táḃaċtaċd do ċur obair, sabaid agus coṁaireaċd ċun ag sàḃailt an ċiad cànan aca ḟé. Ḃa fear aṁàin amaċ as Tràiġ nan Òir annso bliaḋniċean o ṡoin, agus ḃa Gàeḋlig aige gun teagaṁ. Aċ ḃa fear mòr e san acadaṁaċd agus ċa roḃ e gu maṫ air son daoine a ḟoġluim, agus ċa roḃ e gu maṫ air son daoine leis ùiḋ eaċdreiḋ nan Gàeḋeil agus an Ġàeḋealtaċd Caraliana aca mar ċa roḃ e maṫ mu rudan an Cogaṁ nan Stàitean. Ḃa sin àm ḟada o ṡoin agus a ḋuḃairt e rudan mu’n ain-ċinealtas an aġaiḋ nan Daoine Gorma. Aċ ċa roḃ sin fíor! Ḃa ‘n ùiḋ orṫa ċun a ḟoġluim Gàeḋlig aṁàin. Ṫa no ḃa ḟios aca mu‘n droċ-eaċdreiḋ san stàt so. Ḃa ‘s ṫa rudan garḃ an aġaiḋ nan Daoine Gorma san Caraliana Tuaṫ annso, aċ ċar ṫánaig daoine Gàeḋealaċ gu rangan do ċuala ‘s do’n éisteaċd sin air ais a-riṫist gu bràċ air fad. Ḋ’iarr ead do ḟoġluim Gàeḋlig agus ḋ’iarr ead a ḟoġluim mu ḋùtċas ‘s cùltar nan Gàeḋeal ann san Sean Ġàeḋealtaċd agus do ċur rudan ri ċéile leoṫa 'riṫist. Aċ ċa roḃ ùiḋ aige mu sin. Aċ ċan eil Gàeḋeal e ‘gus ċan eil ùiḋ ceart ‘s ṁaṫ aige ċun dùṫċas nan Gàeḋeal agus ċa roḃ e gu maṫ air son muinntear Gàeḋealaċ annso san Caraliana Tuaṫ. Ḃa Gàeḋlig an ċiad cànan air son agus eadar muinntear Gàeḋealaċ annso nuair a ṫánaig sinn amuiġ as nam bàtan s’ longan eadar 1690 agus as 1739 gu 1962. Ċaiḋ Gàeḋlig ṡìos eadarainn as 1962 gu 1992 gu h-àiriḋ agus ṫa creid agam ḃa sin an sgeul mar an teleḟios aṁàin. Ċa roḃ daoin’ òige ‘éisteaċd agus ‘foġluim seannċas agus eaċdreiḋ teaġlaiċ agus rudan eile as na sean daoine ‘nnsin (1962 gu 1992) agus ċaiḋ Gàeḋlig air an t-sliġe ċun bàis annso mar sin aṁàin gun teagaṁ!
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
Ṫánaig sgriostan móra air Gàeḋlig annso san an Cogaṁ nan Saorsa (1775 gu 1783) agus an ḋeaḋaiḋ sin mar ḃa sin cogaṁ na cairdean eadar nam muinntear Gàeḋeal annso mar ċaiḋ na Gàeḋeil Sgiṫeannaċ, na Gàeḋeil Sgalpaiġ, na Gàeḋeil Leòḋais agus na Gàeḋeil nan Eileanan eile air taoḃ nan Gall Sasunnaiċ, agus ċaiḋ na Gàeḋeil Arra Ġàeḋeal, na Gàeḋeil an Ear, na Gàeḋeil Èirinn agus na Gàeḋeil eile air taoḃ na Gall Aimearaga ri linn bliaḋniċean 1775 gu 1776, aċ air son bliaḋan aṁàin 1776 gu h-àiriḋ air son cuid ṁor. Aċ ċa roḃ sin an fíor sgeul aṁàin! Ḋ’ḟan cuid mór nam muinntear Gàeḋealaċ san an Caraliana Tuaṫ agus Caraliana Deas a-maċ as an cogaṁ sin gu bliaḋna 1778 nuair a ṫánaig na Franngaiċ ċun air taoḃ na Gaill Aimearaga. Ċonnaic sinn a ḃa i Cogaṁ an Ḋa Ġall (1775 gu 1777 no 1778) roiṁ sin. Agus ḟuair rudan garḃ aca ‘na ḋeaḋaiḋ Caṫ Droċaid Bristeaṁ ann air 27ṁ Gearran 1776 nuair a ṫánaig na daoine uasal Gàeḋealaċ amaċ air taoḃ Gall Sasunnaiċ mar ḃa ‘n ùiḋ aca do ḃuaiḋ ċairdean ùr aca ‘nn an Sasuinn agus ann an riaġaltas Sasuinn gu h-àiriḋ. Ċar ṫánaig cuid an-ṁor nan Gàeḋeil Caraliana ‘maċ do ṡabaid leis na Gall Sasunnaiċ annsin mar ḃa ḟearg mór orṫa mar air son na Fuadaiċean agus Cogaṁ nan Gàeḋealtaċd (1746 gu 1788) cuideaċd. Ċa roḃ ùiḋ aca do’n orac buaiḋ no caiṫream ag Sasuinn, agus ċa roḃ ùiḋ aca do’n orac buaiḋ no caiṫream ag na Gall Aimearaga cuideaċd. Ḃ’ ead Gaill ri ċéile ‘gus ḃ’ ead Sasunnaiċ ri ċéile cuideaċd gun teagaṁ! Aċ ṫánaig fearg mór ag nan riaġaltas Caraliana Tuaṫ an aġaiḋ nam muinntear Gàeḋeal ina ḋeaḋaiḋ an cogaṁ sin. Aċ ḃa sluaġ ṁaṫ móran nan Gàeḋeal a-staiġ san Arm no Sluaġ Aimearaga cuideaċd, agus ċuir ead coṁaireaċd, cosannta ‘gus sabaid làidir an aġaiḋ pleannan ġarḃ ag 12
lionra-uisge-dhearg.ca
riaġaltas Caraliana Tuaṫ mar ḃa creid ag nan saiġdearan Gàeḋeal ḋ’iarr riaġaltas Caraliana Tuaṫ do ċur ‘s do díbir ead amaċ as an stàt so mar an Caṫ Droċaid Ḃristeaṁ (27ṁ Gearran 1776) agus mar ḋ’ḟan cuid mór nan Gàeḋeal ann an Caraliana Tuaṫ agus ann an Caraliana Deas amaċ as an cogaṁ so gu 1778 no 1780. Aċ ċuir na saiġdearan Gàeḋealaċ an eòlas ċun an riaġaltas Gallda (Caraliana Tuaṫ) biṫiḋ e cogaṁ ùr an aġaiḋ orṫa mà rinn ead ionnsaiġ an aġaiḋ am muinntear so, ‘gus ḋ’ḟan ṁuid annso san Caraliana Tuaṫ mar sin aṁàin agus ḃa e sin sa 1783. Agus ḃa cànan Gàeḋlig gu maṫ as ḋeaḋaiḋ sin cuideaċd mar ċuir na saiġdearan Gàeḋealaċ an eagal mór ċun an riaġaltas Gallda ‘nn an sean riaġaltas so. Agus annsin ṫánaig Cogaṁ nan Stàitean no Cogaṁ eadar nan Stàitean (1861 gu 1865) agus ḃa ‘n cogaṁ so ro ġarḃ ‘s ro uaḃasaċ air son cànan nan Gàeḋeal annso. Ċaiḋ Caraliana Tuaṫ air taoḃ leis Stàitean Cónaiḋm na h-Aimearaga (SCnaA) agus ċaiḋ sluaġan an-ṁor as muinntearan nan Gàeḋeal Caraliana ċun bàis ri linn an cogaṁ so. Ṫuit sluaġan an-ṁor san ċaṫan eadar 1861 gu 1865, aċ ṫánaig an cogaṁ ċun am muinntear so eadar 1864 gu 1865 gu h-àiriḋ! Ṫánaig no ḋ’ionnsaiġ Sluaġan nan Stàitean Aonaiċte ṫairis Caraliana Tuaṫ, Caraliana Deas agus Dùṫaiċ Ṁic a’ Tòisiċ eadar 1864 gu 1865, agus ċuir ead gaċ aon muinntear agus gaċ aon muinntear Gàeḋealaċ gu teine gun ṁall. Ḃa na Gàeḋeil ‘sabaid ann an ḋa taoḃ san an ḋa sluaġ air son ḋa tìr ri linn an cogaṁ so, ‘gus ċaiḋ ead gu cogaṁ leis dìoġaltas mór aca ḟé gun teagaṁ. Ḋ’éiriġ nam muinntear Gleann Gàiḋeal a-maċ an aġaiḋ an Arm na Stàitean Aonaiċte leis misneaċd an-ṁor aca. Aċ ḃa ead ‘sabaid aṁàin ḟé mar ċa roḃ ùiḋ ag an riaġaltas Caraliana Tuaṫ do ċur cuidiċ ċugu ri linn an t-àm ġarḃ
lionra-uisge-dhearg.ca
13
aca. Ḃa i sin eadar 1864 gu 1865, agus ḃa muinntear Gàeḋealaċ annsin agus ċaiḋ ead an aġaiḋ an Arm Stàitean Aonaiċte leis pìocan agus rudan tuaṫanas aca. Agus ḃa gunnaiċean móra ‘s raiḋfuilean agus gaċ armailtean eile ag na saiġdearan gorm agus ḃuaiḋ ead gaċ caṫ mar sin cuideaċd. Ṫánaig an eòlas a-maċ as ḋeaḋaiḋ an cogaṁ ḃa eadaiḋ saiġdearan ṁaṫ (92,000) agus ḃ’ armailtean an-ṁor (95,000 gu 280,000) ag an riaġaltas Caraliana Tuaṫ agus ċar ṫug an goḃanoir ead ċun nam muinntear Gleann Gàeḋeal do ċur coṁaireaċd agus do ċur cosannta leoṫa ḟé! Ḃa sgriosdan ro ṁor ag nan Gàeḋeil san àite sin mar sin aṁàin. Agus ḋ’éiriġ ead amaċ a-riṫisd an aġaiḋ na saiġdearan gorm leis dìoġaltas mór eadar 1864 gu 1865, agus ċaiḋ ead ṡìos roiṁ nan gunniċean mór ‘s ḃeag annsin. Ṫánaig an Linn gun Baistiḋ (1865 gu 1882) ċugu ‘s ḋeaḋaiḋ
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
sin mar ċaiḋ sluaġ móra ċun cogaṁ a-maċ as Gleann
ro ḋeacair air son nam ṁàṫairean òige
Gàeḋeal eadar 1861 gu 1863 do ṡabaid ann an cogaṁ gu
mar sin mar ḃa ead ‘obair air an tuaṫan
h-Aċaḋ an Iúḃair a’ Tuaṫ, agus eadar 1864 gu 1865 nuair a
agus ḋ’iarr ead do ċur biaḋ agus
ṫánaig an cogaṁ so ċugu ‘nn an Àpalaid, Gleann Gàeḋeal
slàinteal ‘s sàḃailte aig nam pàistean ‘s
agus Caraliana Tuaṫ.
clainn aca. Ċa roḃ 's ċan eil ùiḋ ag nam daoine ‘s fir eaċdreiḋ nuair a ṫa ead
Ċa ḟuair pàistean fo ḃaistiḋ ann as ḋeaḋaiḋ 1865 mar ċaill
‘cainnt mu Cogaṁ nan Stàitean annso!
‘s ṫuit am ḟir òg ann sa cogaṁ, agus ḟuair rudan garḃ air son Gàeḋlig mar sin cuideaċd.
Aċ ḃa Gàeḋlig beò ‘nnso ‘na ḋeaḋaiḋ an aimsear ġarḃ sin – 1861 gu 1865. Agus
As ḋeaḋaiḋ an cogaṁ ṫánaig muinnteoirean gu Caraliana
ḋ’ḟàg sluaġan móra ‘maċ as Caraliana
Tuaṫ agus gu Gleann Gàeḋeal agus ċuir ead Beurla ċun ag
ċun an iar mar ḋ’iarr ead saoġail ùr aca
nam pàistean beaga ‘nnsin. Aċ ċuir na tuismiṫeoran
‘nnsin. Agus ċaiḋ Gàeḋlig leoṫa cuideaċd,
coṁaireaċd maṫ an aġaiḋ sin nuair a ġlac ead nam
agus ṫa sin an sgeul air son laṫa eile. Aċ
pàistean a-maċ as nan sgoiltean sin. Ḋeun ead sin mar
ḋ’ḟàg ead amaċ as Caraliana Tuaṫ.
ṫánaig nam pàistean fo ‘n ionnsaiġ garḃ ‘s ro ċruaḋ as nam muinnteoirean mar ḃa Gàeḋlig an cànan aca.
Ċaiḋ Gàeḋlig air aġaiḋ mar na sean daoine gu Ṫuit an Airgiod (1929 gu 1945)
Ḃa Caraliana Tuaṫ am fàsaċ mór as ḋeaḋaiḋ Cogaṁ nan
nuair a ċaill daoine móra ‘n toiġean aca,
Stàitean (1861 gu 1865) agus ṫuit ‘s ċaiḋ sluaġan an-ṁor
‘gus ḃa sin an sgeul leis an Ġàeḋealtaċd
nam ḟir òige ‘nn an cogaṁ so gun teagaṁ. Agus ḃa rudan
Ḋùṫaiċ Ṁic a’ Tòisiċ (Georgia) cuid mór.
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Aċ ḃa Gàeḋlig beò ‘nnso ri linn an àm sin, aċ ḃa i air an t-
móra nan Gàeḋeal annso san Caraliana
sliġe gu bàis. Agus ḃa rudan deacair as ḋeaḋaiḋ 1945 nuair
Tuaṫ. Agus ċan eil rudan gu maṫ ag
a ḋ’ḟàg daoine ‘muiġ as an stàt so ċun gu stàitean eile
cruinneaḋan Gàeḋealaċ cuideaċd! Nuair
‘gus ċaiḋ Gàeḋlig leoṫa cuideaċd.
a tosaiḋ daoine ‘cainnt mu’n a ḟoġluim Gàeḋlig biṫiḋ daoin’ eile ‘nn ‘cainnt an
Aċ ṫánaig sgrios deireannaċ crìoċ an aġaiḋ Gàeḋlig
aġaiḋ sin, agus biṫiḋ eadaiḋ Gàeḋealaċ
Caraliana eadar bliaḋniċean 1962 gu 1992. Ċuir mi ‘n t-
orṫa gaċ àm cuideaċd!
ainm Cogaṁ nan Eòlais no Cogaṁ nan Teleḟios (1962 gu 1992) ag an aimsear ġarḃ so. Ṫánaig bosgan teleḟiosan a-
Cuirinn ead eadaiḋ Gàeḋealaċ orṫa ‘gus
staiġ gaċ toiġ agus ċaiḋ an ùiḋ nam pàistean ċun sin
raċainn ead fo ċeanntar agus fo ‘n
aṁàin. Ḃa sin an sgeul leis m’ aṫair agus mo ṁàṫair agus
cruinneaḋan ‘cainnt mu ‘Outlander’
ċaiḋ Gàeḋlig amuiġ as mo ċlann mar sin aṁàin!
agus mu cogaiṁ nan Gàeḋeil, aċ ċan eil ùiḋ aca do ḟoġluim agus do ċur ċuidiċ ċun
Ṫánaig sgeultan seannċas ċun stad an toiġ agus ṫánaig
‘sàḃail Gàeḋlig annso san Caraliana
àm mór fada leis na sean daoine ċun stad cuideaċd.
Tuaṫ no gaċ àite ‘s ceanntar eile!
Ṫosaiḋ daoine ‘orac air an teleḟiosan / teleḟios agus ṫosaiḋ daoine do ṫaistil amaċ as Caraliana ri linn laṫan
Ċan eil ead eadar measg na Fíor Gàeḋeil
saoire cuideaċd.
agus ṫa ḟios agam sin a-nois!
Aċ ċan eil ḟios agam carson ċar ċuir ‘daoine móra’ an
Iarraiḋ sinn do ċur beò ċun Gàeḋlig
obair ċun do ċuir an cànan Gàeḋlig ri ċéile mar ṫa sluaġ
aṁàin agus iarraiḋ sinn do ċur an duine sin a-maċ asainn gun ṁall. Ċaiḋ mo ċaraid ṁaṫ gu do ċruinneaḋ Gàeḋealaċ san àite so mu fiċead bliaḋna ṡoin, agus ṫánaig i air leaḃran Gàeḋlig ann. Agus ḃa sonas móra aici ‘nnsin. Aċ ṫánaig fear ṡuas ċuici ‘gus ṫosaiḋ e ‘cainnt mu ṫa Gàeḋlig bàs agus ċa roḃ na Gàeḋeil ‘cainnt Gàeḋlig aca ‘gus ‘cainnt cac eile ċuici. Agus a ḋuḃairt mo ċaraid biṫiḋ i ‘foġluim Gàeḋlig gun ṁall agus ḋeun i sin. Ḃa Gàeḋlig aice ‘na ḋeaḋaiḋ ceaṫar bliaḋna ‘gus ḃuaiḋ i cupla cupan ṁaṫ ag comórtasan air son Gàeḋlig. Ṫosaiḋ i ‘foġluim ann an 2000, aċ ḃa i ag lorg air son muinnteoir air son bliaḋniċean roiṁe sin. Ṫa i beò ‘nn an
lionra-uisge-dhearg.ca
15
bail’ eile ‘maċ asam a-nis, agus ṫa sin turas an-ḟada leom ḟé, ‘ċ ṫa Gàeḋlig aici gun teagaṁ. Agus iarraiḋ sinn – na Gàeḋeil Caraliana – do ċur obair fada ċun ag cur Gàeḋlig a-maċ ċun daoine Gàeḋealaċ eile ‘nnso ‘gus deunaiḋ ṁuid sin tri nan eaglaisean annso ‘gus tri cruinneaḋan Fíor Gàeḋealaċ agus leis cúrsaiċean-bogaiḋean ùr annso san Caraliana Tuaṫ air son nan daoine Gàeḋealaċ na h-àite so ‘ṁàin. Ṫa creid agam a ḋeunaiḋ ṁuid sin. Lawrence Melosantos, Unsplash
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Ṫa cúpla dualċainnt Gàeḋlig annso san Caraliana cuideaċd, agus iarraiḋ sinn do’n obair leoṫa air son daoine. ‘S Gàeḋlig Caraliana mo dualċainnt agam ḟé; aċ ṫa Gàilig na h-Àpalaid ann an sléiḃtean móran ann agus ṫa Gàilig Gleann Gàeḋeal agus Gàilic Uaċdar Ġleann Gàiḋeal. ‘S mise ‘foġluim Gàeḋlig a-nis agus ṫosaiḋ mi sin ann an 2020 ri linn Coḃad 19. Agus ṫa sonas mór orm nuair a ṫosaiḋ mi ‘n turas so. ‘S mise nas sonas orm agus ċuir Gàeḋlig an saoġal ùr orm ‘s ionam cuideaċd nuair a ṫosaiḋ mi air an turas so. Biṫ sin turas loingeas o àm gu h-àm, aċ ċan eil mi loingeas ann an Dùṫaiċ nan Craoḃ. Ṫa daoine ‘foġluim Gàeḋlig san Ċanada agus cuirinn bean aṁàin obair maṫ gu Gàeḋlig Uisge Ḋearg a-maċ air nam Maċairean Móra. Agus ṫa muinntear ‘obair ċun Gaeilig ann an Ontario, air Talaṁ an Eisg agus ċeanntair eile ‘nn cuideaċd. Ṫa daoine ‘obair agus ‘foġluim Gàeḋlig san Baile Mór na h-Oinniún (Nuaḋ Eaḃraic) agus ann an Aċaḋ na Iùḃair agus ṫa bean doċreidsinn ‘cur obair gasta ċun Gaeilig Ṫír Ċonaill agus Gaeilig Ulaiḋ ann an Muine Leaṫan (Alabama) agus cuirinn i ḃideon gasta ri ċéile cuideaċd. Ċan eil Gàeḋlig bàs annso, aċ iarraiḋ ṁuid do ċur obair nas móran ‘s nas làidire ċun sin, agus bu ċeart iarraiḋ ṁuid do ṫosaiḋ sin gun ṁall a ċairdean.
lionra-uisge-dhearg.ca
17
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
NUAIḊEAĊD NA CRUINNE
Ag Cruinniú Gaeḋeil eile sa Spáinn Ḃí mé ag taḃairt cuairte ar ṡiopa
Bueti mi oncus toberetis cucratis are
naíonán m’iníne i n-deisceart na Spáinne
scuppa nevedios enigena eni dexsuos-
nuair a ṡiúil seanlánúin Gaeḋeal
certos indos Spania indora esios sumalis
Éireannaċ isteaċ. Ḃí a ḟios agam láiṫreaċ
senolanemon Iverionacos enitegus. Bueti
óna n-aġaiḋeanna go raiḃ siad Gaeḋeil
indos vissus oncus mi latracos avosindos
Éireannaċ agus níos mó fós tar éis dóiḃ a
agitanna com robueti iant Iverionacos
blas Gaeḋealaċ a ċloisteáil.
oncus gnitos maios beos to-are ansa indos cuesdis mlastos Goidelicos indos
Ḃeannaiġ mé as Gaeilge dóiḃ, ḃí ionaḋ
cloustalis.
orṫu eaċtrannaċ a ċloisteáil ag beannú dóiḃ ina dteanga ḋúṫċais.
Benedicos mi exs Goidelicos divos, bueti angnatos vortu extranus indos cloustalis
Is as Luimneaċ dóiḃ agus tá siad ag
oncus beneditus divos eni tengua
brabaċ gur ḃuaiġ siad an 4 bliaḋna deiriḋ
dutassus. Esti oncus Lummindacos divos
den ċraoḃ iomána náisiúnta.
oncus sta iant oncus bravacos comro boudiacos iant indos cetuares bledani
Luaiġ siad freisin go ḃfuil Luimneaċ ar
dervedon di-indos croibus ambiagetis
ċeann de na h-áiteanna is saoire ċun teaċ
natiotatis. Laudacos iant vritosindos
a ċeannaċ in Éirinn. Ḃuail mé leis daoine
com volis Lummindacos are cennom di
cairdiúla Gaeḋealaċa a rinne mo lá.
indos iantianna esti suviros tocengetis tegus indos cennacos eni Iverion.
Guím gaċ raṫ ar níos mó Gaeḋeal cuairt ar an Spáinn.
Buslata letos dovinis carantamalis Goidelaca indos dorigni mon lation. Guedietimi cacuos ratis are gnitos maios Goideli cucratis are indos Spania.
Le Uinseann F. Pintado (Gaeḋilge Inis Bigil)
Le Uinseann F. Pintado (Gallaic)
18
lionra-uisge-dhearg.ca
SEAN ĠÀEḊEALTAĊD
Cogaḋ sa Ṁuṁain (Cuid a Cúig) Le Séamus Ó Súilleaḃáin (Gaeluinn Deas Ṁuṁan) D’ḟan cosṁuintir a dtailte dílis dos na Gearailtiġ i riṫ an cogaḋ fuilteaċ fada seo. Ḟuair an sagart Sasanaċ (Doctúir Ṁic Sandair) an dílseaċt céanna, aċ go lua san aṫ-ḃliaḋain tré ḟeill-ḃeart an fealltóra maraíoċ Seán Deas Ṁuṁan ar a mbealaċ go Mainistir Ḟear Maiġ ċun bualaḋ leis an Tiġearna De Barra. Cé go raḃadar araon ag troid ar san an cúis Caitliceaċ ḃí De Barra agus Mac Gearailt Uí Mac Coille i n-aċrann lena ċéile.
Hilda Weges, INTREEGUE Photography
Agus ṫeastaiġ ón Gearaltaċ deireaḋ a ċur leis. Ḟuair Souċ an ceannaire Gallda i gCorcaiġ Ṁuṁan eolas aige, 'gus rinneaḋ sé luíoċán rompu. Ní raiḃ aċ leaṫ-ḋosaen san gárda aige agus ċuireaḋ sleá tríd a scórnaċ. Déag sé faoi ceann uair an ċloig, ċaiṫeaḋ a ċorp ṫar ḋroim a eaċ féin agus tógaḋ go Corcaiġ Ṁuṁain é. Ḋíċeannaḋ ann é agus seolaḋ an ceann go Baile Áṫa Cliaṫ agus greamaḋ ós coṁair an ċaisleán é. Ċroċaḋ a ċorp le slaḃraí ós cionn ceann de ġeataí Ċorcaiġ Ṁuṁain. Ṡeolaḋ a ṫurcaid iata le h-ór go dtí an ban-ríġean agus a agnus dei (sacraimintiúil a ḃí ċoisriṫe ag an Pápa) go dtí an t-Iarla Ġallda Bedford.
lionra-uisge-dhearg.ca
19
Ḟuair Gréaġ a litreaċa h-aṫ-ġairme ón banriġean i Mí Iúil sa ḃliaḋain 1582 cé naċ raiḃ deireaḋ leis na trioblóidí sa Ṁuṁan. Bé an t-Iarla Ur-ṁuṁan a ḟuair an dualgas seo ag deireaḋ na bliaḋna nuair a ḃí sé i Sasana. Ṫáiniġ sé ar ais go h-Éirinn in Eanáir 1583, agus ḟuair sé cúrsaí h-imiṫe ċun olcais. Dúirt tuarascáil aṁáin go raiḃ na Gearaltaiġ níos láidre ná riaṁ, go raiḃ 2,000 coisiṫe agus 200 capall ag an t-Iarla. Aċ tar éis tamall ċúlaiġ sé go dtí Ciarraiġe. Lean Ur-ṁuṁan é le claiḋeaṁ i láiṁ aṁáin, agus pardún sa láiṁ eile. I dtuarascáil in ḋiaiḋ tuarascáil go Londain, ṫugann cúntas ar long-ḃriseaḋ na Gearaltaċ, 39 duine uasal marḃ, agus 339 a ḟuair pardún, 33 duine uasal marḃ agus 335 tar éis géilleaḋ, 134 duine uasal marḃ, agus 237 tar éis géilleaḋ. Sa deireaḋ ġéill Mac Gearailt, Seanascal Uí Mac Coille agus a ḃean-ṫaoiseaċ féin (Eilionóir de Ḃuitléir) dos na Sasanaiġ, ní raiḃ fáġṫa aige aċ ceiṫre scór cúl taca. Níor ġéill sé, ḃí dócas aige fós as na Spáinniġ. Le teaċt an geiṁreaḋ, ḃí Taoiseaċ DeasṀuṁan is a dream beag lonnaiṫe i n-Gleann an Ġinntiġ seaċt míle soir ó Tráġ Lí. Ṫug cuid dá ṡaiġdiúirí ruaiġ ċreiċe ar ṫailte Uí Muirċeartaiġ ag taoḃ le Cuan Tráiġ Lí. Ṫugadar ḋá scór ba is naoi gcapaill leo agus maslaíodar an teaġlaċ. An lá dár gcionn ṫáiniġ na Muirċeartaiġ is tríoċa saiġdiúir an ban-riġean ag ṫóir na ruaigeaḋ. Ṫángadar go dtí Gleann an Ġinntiġ, nuair a ṫit an oiḋċe ċonaic siad tine i mboṫán ar ṫaoḃ an ġleanna, agus ċuaiġ siad mórṫimpeall air. Ag breacaḋ an lae, rinneadar ruaṫar isteaċ, ní raiḃ ag an Iarla aċ freastalaí aṁáin, agus d’éalaiġ sé. Ḟuair an
20
lionra-uisge-dhearg.ca
Slongy sean taoiseaċ buile claiḋeaṁ ar a láiṁ ḋeis ó ṡaiġdiúir Gaeḋealaċ san fórsa gallda Dóṁnall Ó Ceallaiġ, agus ṫug sé a ainm dá naṁaid. Ḃí orṫa an Iarla a iompar mar ḃí siúl de na gcos caillte aige ó sean créaċt. Ċonaic siad na Ceiṫearnaiġ an Iarla ag teaċt ina dtreo, 'gus ḋíċeannaiġ an fealltóir Ó Ceallaiġ an laoċ calma cróga a ṡeas dílis na n-Gaeḋeal is a ḋiúltaiġ an géilleaḋ. Ag deireaḋ an cogaiḋ ṫit ciúineas na h-uaige ar Cúige na Muṁan. Deireann na Ceiṫre Máistrí i lár na bliaḋna 1582 naċ raiḃ géim bó nó guṫ treaḃdóra le cloiseant ó Ḋún Ċaoin go Caiseal Muṁan. Ag an ḃliaḋain ina ḋiaiḋ sin ḃí cúrsaí i ḃfad níos measa. Scríoḃ an file Sasanaċ Edmund Spenser a ḃí rann-ṗáirteaċ sa ċogaḋ cúntas uafásaċ faoin n-gorta 's an t-uafás a ḃi forleaṫan sa cúige 'na ḋiaiḋ an am. Dúirt St. Ledger go raiḃ seaċtó duine sa ló ag fail ḃáis ón oċras i gcaṫair Corcaiġ Ṁuṁain. In a stair cáiliúl bíonn na Ceiṫre Máistrí glan in aġaiḋ na Gearaltaiġ. An patrún a ḃí acu ná Fearail Ó Gaḋra, ḟuair seisean a ċuid oideaċas i gColáiste na Trionóide. Ḃíodar ag scríoḃ ar a ṡon agus ar son dílseoirí réimis Séarlas I (ríġ Ṡasana). Faoi 1583 scríoḃann siad: ‘Níl iontas ar biṫ ann gur scrios díoltas Dé na Gearaltaiġ mar ċuireadar in aġaiḋ a Ṗrionsa’. An Gaeḋeal boċt roinnte n-a h-aġaiḋ féin.
lionra-uisge-dhearg.ca
21
FÒRAM COIṀEARSNAĊD
Làiṫean Mór A' Ṁìos - An t-Sultain 04 - Là na h-Obraċ 14 - Gaelaċ Úr 23 - Co-Ḟ ad-Ṫ ràṫ an Ḟ oġair 29 - Gaelaċ Lán 30 - Là Náiseanta Ḟ ìrinn 's Réite
Là Daoine Buiḋeaċais Seo féill air gaċ aon dárna Dé Saṫairn i n-Deireaḋ Foġṁair i gCeannada gaċ bliaḋain. Beaḋ sin ar 9aḋ Deireaḋ Foġṁair an ḃliaḋain seo 'gus tiocaiḋ clainne 's daoine Ceannadaċ le ċéile do'n iṫ beile móra 'gus mar tá sé lá spéisialta fosta.
Aṫ Ṁìos - An Dàṁair 03 - Là Moṫ aċaṁ nan Bànann-Dúṫ ċais 09 - Féill Buiḋ eaċais 10 - Là Daoine Dúṫ ċais 14 - Gaelaċ Úr 28 - Gaelaċ Lán 31 - Oiḋ ċe Ṡaṁna
Oiḋċe Ṡaṁna So féill an-ṁor le gaċ aon muinntir Gaeḋealaċ 's Ceiltiċ trasna na doṁain agus tá sin air 31aḋ Deireaḋ Foġṁair. Tá sin an-ṁor sa seannċas Gaeḋealaċ fosta. 'S an lá seo nuair a
Aṫ Làrna Ṁìos - An Saṁainn 01 - Féill Saṁainn 08 - Là Nàiseanta Seann-Saiġdearan Daoine Dúṫ ċais 11 - Là Ċuiṁne 13 - Gaelaċ Úr 27 - Gaelaċ Lán
tiocaiḋ an teorainn eadar an Doṁain Seo 'gus an Doṁain Eile síos fá ċoinne lá 'ṁáin agus beaḋ creatúirí cruaḋ 's contúirteaċ ag riṫ amaċ saor sa Doṁain Seo 'nnsin gan aṁras. Le traidisúnta cuireann na páistí san eadaiḋ spéisialta do ḟeiceáil nas aice nas taoiḃe na creatuirí cruaḋ agus beaḋ gaċ aon páiste 's daoine sáḃáilte 'nn le cuidiú Dé.
22
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
Là Féill nan Naoṁ Uile Ṫa là mór seo le na Caitliciċ, Ortodogsaiċ agus daoine Críosdaiḋ eile mar ṫa sin là ṁaṫ air míosaċan Críosdaiḋ. Ṫa sin air 1ṁ Saṁuinn gaċ aon bliaḋain. Biṫiḋ Aifreann Naoṁṫa Spéisialta sa Ḃatacáin agus sa Baile Mór Costantáin cuideaċd, agus ṫairis na doṁain.
Là nam Marḃ 'S là mòran speisialta seo 'gus 's cuiṁneaċan leinn na daoine ḃàis agus na martairean ḃàis cuideaċd. 'S là móran airson na Crìosdaiḋean.
lionra-uisge-dhearg.ca
23
O'Riain, Flann. 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 169 ⁊ 24
LORG FOCAL Ainm Àite SPÁINN ĊÙIL LODAIR MEIRICEÁ CARALIANA TÍR LUĠAIḊ
Biaḋ ANANN RAIDIS CÁL FINÉAL FÍOGADÁN
Ainṁiḋ ean CAORA TÌGEAR CROGALL AILḂ EAN ÀIGEAĊ
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA
BOṪAN Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
GUNNA MÓR Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla? Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
ĊÙIL LODAIR Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
lionra-uisge-dhearg.ca
25
Gleannsaṁ agus Aṫ-saoġail 's faclair nuaḋ seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ BRAT NA H-ÉIREANN Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeḋlig Oirġialla) (I) Tá an taca ṫart go deo Nuair a ḃí ár dtír faoi ċeo Brat ár naṁad os ár gcionn go moċ is go mall. Tógaigí anois ḃur n-glór, Bíoḋ an glas, an bán is an t-ór Ṫar gaċ sliaḃ is gleann ó Ċóḃ go Ṫír Ċonaill. Cúrfa (II) Buaiḋ go deo le tír na h-Éireann! Taḃair di onóir agus gráḋ, Síos le brat an t-Sasanaiġ! Sgaoil in airde ar an ġaoiṫ Brat na ḃfear a mbeiḋ a gcuiṁne beo go bráċ. Éire ḋílis, níl go fóill, Deireaḋ leis an ġreann is an ceol, A ṫuig cliú is cáil duit ins an am fadó. Tá do ċruit arís faoi ṁeas, Ṫoir is ṫiar, aduaiḋ is aneas ‘Gus do ṫeangaiḋ ḃinn go bríoṁar, ceolṁar. Cúrfa
lionra-uisge-dhearg.ca
(III) Buaiḋ go deo le tír na h-Éireann! Taḃair di onóir agus gráḋ, Síos le brat an t-Sasanaiġ! Sgaoil in airde ar an ġaoiṫ Brat na ḃfear a mbeiḋ a gcuiṁne beo go bráċ. Ní le traoċlag, fann nó feall, D’éiriġ laoċraiġ Ṫír Ċonaill Nuair a ḃí síolraċ Gael faoi sgráḃaíoċt is brón Aċ le dóċas i ngaċ croiḋe Go mbeiḋ Éire beo ċóiċ’ Is go mbeaḋ sí fós faoi ċáil ar fud an doṁain. Cúrfa (IV) Buaiḋ go deo le tír na h-Éireann! Taḃair di onóir agus gráḋ, Síos le brat an t-Sasanaiġ! Sgaoil in airde ar an ġaoiṫ Brat na ḃfear a mbeiḋ a gcuiṁne beo go bráċ.
27
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis Trìnda NicÉigeir
GO NA RÉALTAÍ Le Uinseann Pintado (Gaeḋlig Laiġean) "Gnitis bitatis monitera indo iverion suviros com tuincos indo-ora esios sta cuacos oinos rentus oncus indo aratrom com indo rentuglani" "Ní ḃeiḋ muintir na h-Éireann saor go dtí nuair a tá gaċ aon rud acu 's an araṫar go na réaltaí."
28
lionra-uisge-dhearg.ca
AN ĊEO TROM Le Máirtín Eoġan Mac Giolla Eóin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) 'S ceo trom faoi clós nuair a tar mé 'stiġ, Bán ró-laidir tá sé deacair ar mo ṡiúile, Aċ beaḋ mé go maiṫ. Feicim uirṫi roiṁe sroiċim an stua go baile, Feicim rud sa ċeo láidir, 'S bean í b'ḟéidir, 'S gaoṫ gort léi uirṫi, 'S caille uirṫi b'ḟéidir, 'S coċall uirṫi fosta, Suḃailim ċuici, Aċ, d'imiġ sí 'stiġ sa ċeo roiṁ mo ṡiúile. Lean mé ar aġaiḋ gan ṁoill.
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
lionra-uisge-dhearg.ca
29
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
OĊÓN! A ḊONNĊA Le Pádraig Ó h-Éigeartaiġ (Gaeluinn Iar Muṁain) nó (Gaeluinn Uíḃ Ráṫaċ) (I) Oċón! A Ḋonnċa, mo ṁíle cogaraċ, fen ḃfód so sínte; fód an doiċill ‘na luí ar do ċolainn ḃig, mo loma-sceiṁle!
(IV)
Dá mbeaḋ an codlaḋ so i gCill na Dromad
Tá an ré go dorċa, ní ḟéadaim codlaḋ, do
ort nó in uaiġ san Iarṫar
ṡéan gaċ só mé.
mo ḃrón do ḃogfaḋ, cé gur ṁór mo ḋoċar, is
Garḃ doilḃ liom an Ġaeilge oscailt – is olc
ní ḃeinn id’ ḋiaiḋ air.
an coṁarṫa é. Fuaṫ liom sealad i gcoṁluadar carad,
(II)
bíonn a ngreann dom’ ċiapaḋ.
Is feoite caite ‘tá na bláṫa scaipeaḋ ar do
Ón lá go ḃfacasa go tláiṫ ar an ngaineaṁ
leaba ċaoilse;
ṫú níor ġeal an ġrian dom.
ba ḃreá iad tamall aċ ṫréig a dtaitneaṁ, níl snas ná brí iontu.
(V)
‘S tá an bláṫ ba ġile liom dár ḟás ar iṫir
Oċ, mo ṁairg! Cad a ḋéanfad feasta ‘s an
riaṁ ná a ḟásfaiḋ ċoíċe
saol dom’ ṡuaṫaḋ,
ag dreo sa talaṁ, is go deo ní ṫacfaiḋ ag cur
gan do láiṁín ċailce mar leoiṫne i
éirí croí orm.
gcrannaiḃ ar mo ṁalainn ġruama, do ḃéilín meala mar ċeol na n-aingeal go
(III)
binn im’ ċluasaiḃ
Oċ, a ċumannaiġ! nár ṁór an scrupall é an
á rá go cneasta liom: ‘Mo ġraiḋn m’aṫair
t-uisce dod’ luascaḋ,
boċt, ná bíoḋ buairt ort!’
gan neart id’ ċuisleannaiḃ ná éinne i ngaire duit a ṫaḃarfaḋ fuarṫan.
(VI)
Scéal níor tugaḋ ċuġam ar ḃaol mo linḃ ná
Ó mo ċaiṫis é! is beag do ċeapas-sa i
ar ḋéine a ċruatain –
dtráṫ mo ḋóċais
Ó! ‘s go raġainn go fonnṁar ar ḋoiṁin-lic
ná beaḋ an leanḃ so ‘na laoċ ṁear ċalma i
Ifrinn ċun tú a ḟuascailt.
lár na fóirne, a ġníoṁarṫa gaisce ‘s a smaointe meanman ar son na Fódla – aċ an Té do ḋealḃaiġ de ċré ar an dtalaṁ sinn, ní mar sin a d’ordaiġ.
30
lionra-uisge-dhearg.ca
Sgríoḃ Pádraig Ó h-Éigeartaiġ an dán seo ṡíos i gcuiṁne do ṁac nuair a fuair sé bás ar an 22aḋ Luġnasa 1905. Ḃí rudaí nas deacaire le h-aġaiḋ Pádraig agus do bean ċéile Caitríona nuair a fuair Donnċa mac Ṗádraig bás amaċ ar an uisge h-áitiúil ann sa Stáit Aontaiṫe na Ṁeiriceá 'nnsin. Ba Pádraig as Uíḃ Ráṫaċ, Iar Muṁain ó ḋúṫċais agus ba do bean ċéile Caitríona Nic a' Ḃáird Uí h-Éigeartaiġ as Iar Ċonnaċt o ḋúṫċais freisin. Ba Gaeluinn ar gaċ aon páiste sa tiġ acu. Ċuir Pádruig Mac Piarais an dán seo 'stiġ An Claiḋeaṁ Soluis ar 7aḋ Aibreán 1906. Ba do ċroiḋe briste leo nuair a fuair Donnċa mac Ṗádraig bás gan daḃt, agus sgríoḃ Pádraig an dán seo 'n aice 'n obair agus bealaċ na sean filí 'nn san Iarṫar Ṁuṁain agus trasna na Sean Gaeḋealtaċt roiṁ Briseaḋ Cionn t-Sáile (1602), Aimsear Cromáil (1649 go 1687), an Briseaḋ Mór (1691) agus Laṫa Ċuil Lodair (1746). 'S dán as Dùṫaiċ nan Craoḃ gan daḃt mar sgríoḃ é sin ann i dTalaṁ na Ġlaise (Massaċuetts) tar éis a fuair do ṁac báis.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
Na turas de màṫair òg aig aodann na diagnosaċd de Aillse marḃaċ. BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ
Siúr Síleas na h-Inḃear (1827 go 1901)
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Rugaḋ Sosaiḋ Nig Roḃartaiġ san an ċeanntar Inḃear i n-deisceart Ṫír Ċonaill ar 13aḋ Feaḃra 1827. Ba deiċniúr páiste sa ċlann léi, 'gus d'ḟág Clann Ṁig Roḃartaiġ go Cionncionnataiġ san an Ohio (na Loċan) sa ḃliaḋna 1831 mar d'iarr siad fíor saoirse, fíor ceartas, fíor cearta 'gus fíor saoġal nó beó agu lionra-uisge-dhearg.ca
'muiġ as na tiġearnaí talaṁ agus amuiġ as na Gaill agus na Sean Ġall fosta. Rinn iad turas fada 'maċ as Tír Ċonaill trasna 'n Ḟarraige Ṁór go Dúṫaiċ nan Craoḃ mar sin aṁáin! Sa ḃliaḋan 1841, ċuaiḋ Sosaiḋ go sgoil faoi riaġaltas na t-Ord Mnaoi Naomṫa na Notra Dam na Namur
(Notre Dame de Namur sa Ḟranngais) agus ṫánaig an tOrd seo 'maċ as an Ḃeilg ó ḋúṫċais. Ṫánaig iad go Cionncionnataiġ sa ḃliaḋna 1839. Ċuaiḋ Sosaiḋ ċun saoġal Naoṁṫa leis an t-Ord seo sa ḃliaḋna 1846, agus ba sin cúpla mí 'na ḋiaiḋ a ḟuair sí ċríoċ deireannaċ leis an sgoil. Agus ba Sosaiḋ bean riaġalta le
33
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis bliaḋna 1848. Agus ċuir iad an t-ainm Siúr Síleas uirṫi ḟéin mar ba sí 'n ċéad bean 's nic léinn agu san Aimearaga, 'gus ba Síleas an t-ainm a raḃ ag an ċéad ceannaire na h-Ord fosta. Ba Siúr Síleas an príoṁ nó h-ard ṁuinnteoir sa sgoil páiste na h-Ord eadar bliaḋanta 1848 go 1854, agus ḋéan sí obair doċreidte 'nn gan daḃt. Sa ḃliaḋan 1854, ḟuair sí orduiġ do ṫosaiḋ obair eile sa Baile Rocsburaiġ san an Ṫalaṁ na Ġlaise. 'S Baile Rocsburaiġ cuid na Ḃostún anois, aċ ċa raḃ sin an sgéal sa 1854. Agus ba sí 'n ard ṁuinnteoir ann fosta eadar 1854 go 1860. I mbliaḋna 1860 ċuaiḋ sí go Fillidealḟiaḋ i dTír na Ċoillte 'gus ḟuair sí obair úr aici nuair a ba sí ceannaire ṁuinnteoir na sgoile 'nn. Ba sin an sgoil seo le na clainne daoine saiḃir, aċ ṫosaiḋ sí sgoil oiḋċe le na clainne daoine boċda, 'gus ċuir sí sgoil runnda leis na clainne daoine gorma eadar bliaḋanta 1877 go 1882. Ba sí 'nn i ḃFillidealḟiaḋ eadar 1860 go 1885.
D'ḟill Siúr Síleas go Cionncionnataiġ sa ḃliaḋna 1885 do ċuidiú ċun an Máṫair-Uaċtáran ann, agus ba sí 'n Máṫair-Uaċtáran úr nuair a ḟuair an ċéad Máṫair-Uaċtáran bás sa ḃliaḋna 1886. Ba Siúr Síleas an Máṫair-Uaċtáran mór trasna Dúṫaiċ nan Craoḃ anois, agus ċuaiḋ sí go h-obair 'búnaiḋ sgoileanna úr le ṁnaoi 's bean Caitliceaġ trasna na Stáit Aontaiṫe, i Meiceascó 'gus i gCeannada fosta. Ḃunaiḋ sí ceaṫair ċloċar ḋéag úr trasna na Stáit Aontaiṫe le taoḃ leis aḃaile úr mór le páistí gan tuismiṫeoirí 'gus sgoil traenálta ḃean le linn cúig bliaḋna ḋéag eadar 1886 go 1901 nuair a ḟuair sí bás. Agus ḋéan sí sin eadar Bostún go Naoṁ Proinnsias i dTráiġ na nÓir. Ḃunaiḋ í Colaisde Trionaid san an ḃliaḋna 1897 go 1900 sa ḃaile móra na h-Aimearaga i mBasantúin na Ċolmcille (BnaC nó BnaCC) 34
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis
Ba Ginearál Stioṗan Mag Roḃartaiġ dearṫáir nó bráṫair na Siúr Síleas, agus ba sé fear saiġdear mór le linn Cogaḋ na Stáit san Aimearaga eadar bliaḋanta 1861 go 1865. Ba fear doċreidte é ḟéin gan daḃt, agus ḃa sé ceannaire na 10aḋ Reisimint Ohio (na Loċan) an 50aḋ Reisimint Ohio (na Loċan) agus an 61aḋ Reisimint Ohio (na Loċan) fosta.
agus ḃí sin an ċéad ċolaisde móra na mban san Aimearaga 'gus le mban Caitligiċ go h-áiriḋe fosta! Agus ba Colaisde Trionaid an t-ainm a raḃ sin ann agus an t-ainm a tá sin agu inndiu. Ba Siúr Síleas an ċéad daoine do ċur troid le ceartas eólais na mban san Aimearaga, 'gus ċuir sí troid fá ċoinne ceartas na daoine gorma fosta. Nuair a d'osgail sí Colaisde Trionaid sa ḃliaḋna 1900 a ḋuḃairt sí seo go daoine: "Ċa raḃ sinn ag lorg an obair. Ṫánaig sin ċugainne 's Neart nas Airde nó 'n Fear Fláiṫeas." Ba sí 'cainnt faoi ceartas eólais na mban annseo gan daḃt, agus ḟuair sí ban ġorma 'stiġ an ċolaisde fosta mar ḃa creidiṁ móra aici do ċur eolais ċun gaċ aon daoine sa ḋoṁan seo. Fuair Siúr Síleas bás ar 12aḋ Saṁuinn 1901, agus ba sí i gCloċar Notra Dam i bPéabodaiġ i dTalaṁ na Ġlaise 'nnsin, agus ba 74 bliaḋna d'aois aici nuair a ċuaiḋ sí go Ḋia Mór fosta.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG
Is minic a ḃí Fóṁar na nGéanna cruaiḋ scuabaċ. (Sean Ḟocail)