LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 13-23

LUD

DEASAĊAḊ 13 DÀṀ. / SAṀ. 2023

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Stioṗan Seósaṁ Mag Roḃartaiġ Le Niall Mac Colla

Ag Fanacht do Gheimhreadh Le Treaḃair Ó h-Airtnéada

Iain mòr Mac Gill-Eain Le Gearraidh Mac a’ Chùirn

BRUADAR AN LEÒḊASAIĊ AN ḂINNIPEIG DÒṀNALL IAIN RUAIḊ MACÌOṀAIR

DEASAĊAḊ 13

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

28

Bruadar an Leòḋasaiċ an Ḃinnipeig Le Dòṁnall Iain Ruaiḋ MacÌoṁair

Plandála na Muṁan 20 Le Séamus Ó Súilleaḃáin

Cúpla Focla

25

Balùn aer teṫ, Colaiste, Goḃal

Cù Ruaḋ Le Cioḃa Nic Ġille Guirm

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 12 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 18 Sean Ġàeḋealtaċd 24 Fòram Coiṁearsnaċd 27 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 32 Sgeul na h-Eachdraidh

12

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Tá sin go h-ionntaċ deas agus doċreidte do'n aṁarc sgéalta Gaeilig amaċ as tír eile mar tá siad daoine dearmadt' inndiu gan daḃt! Tá na Gaeḋeil nó na Muinntir Gaeḋealaċ trasna na dtonnta, 's iad go h-ionntaċ táḃaċtaċ fá ċoinne saoġal 's beo úr ċun go Gaeilig mar 's Fíor Gaeḋeil iad ḟéin ann amaċ as an t-Sean Gaeḋealtaċd fosta. 'S móran truaġ ċan ḟuil sin an sgéal annseo. Aċ Áḋ Mór Ort go LUD fá ċoinne 'n obair mór liḃ.

Dóṁnall Liam Ṡéamus Ó Cáiside (Gaeḋilig Inis Eoġainn)

'S maiṫ liom agus 's breaġ liom na sgéalta sgríoḃ le láṁa Treaḃair Ó h-Airtnéada. 'S an sgéalta go h-ionntaċ agus an-suimiúil nuair a sgríoḃann sé faoi beó 'gus saoġal 'feirmeoireaċd ann san Ṁinneasóta. Ċuala mé faoi daoine Gaeḋealaċ ann bliaḋna fada ó ṡoin, aċ níor ċreid agam atá siad ann inniu. Maiṫ ṫú a Ṫreaḃair agius leanaigí ar aġaiḋ leis na sgéalta 's artagailí faoi saoġal ann san Oir-Ṫuaisceart Ṁinneasóta a ċara.

Tomás Tomaiḋ Seaġan Ó Laoġaire (Gaeluinn Iar Ṁuṁain)

Tá sin go h-ana ṁaṫ do léaṁ faoi saoġal na ḃfeirmeoirí 'maċ ar na Maċairean Móra san Oirṫuaisceart Ṁinneasóta, 'gus GRMMA go Treaḃair Ó h-Airtnéada le 'sgríoḃ faoi sin ar gaċ ócáid annseo sa LUD. D'oibiriġ mo ṡin-ṡeanaṫair agus do dearṫairíṫe aige ar na Bóṫar Iarann ann nuair a d'oibiriġ iad trasna na tíre le linn 1800idí nó faoi sin. Ḃí rudaiṫe ro-ḋeacair le daoine san am agus san aimsir sin go h-áiriṫe. Ḃí rudaí deacair nuair a ṫáinig an sneaċt mór orṫu, 'gus tá ḟios agam tá sin an sgéal inniu mar an sgríoḃannaiṫe Ṫreaḃair. 'S maṫ fear é ḟéin gan aṁaras, agus GRMMA arís le gaċ rud a Ṫreaḃair.

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg) Ṫa bliaḋan ùr air a t-sliġe ċugainn. Agus toiriḋ LUD gu treasaṁ bliaḋan le saoġal againn annso. Ḃa 2023 bliaḋan ḟada leinn leis obair cruaḋ oirnne 'gus le daoin' a ṗóstaṁ cuideaċd. Agus iarraiḋ ṁuid do lean air aġaiḋ leis an obair air son Gàeḋlig annso sa Ġleann Uisge Ḋearg, agus ann ṫairis Dùṫaiċ nan Craoḃ cuideaċd. Ḃa sin gast' air fad nuair a ċuaiḋ sinn gu Cruinneaṁ Gàeḋealaċ na Gleann Uisge Ḋearg, agus ḃa sin an-speisialta 's gasta air fad gu beò. Ḟuair sinn ri ċéile leis daoine Gàeḋealaċ eile 'gus ṫa suim / ùiḋ orṫa 'nn san Gàeḋlig agus ann san Gàeḋlig Uisge Ḋearg (dualċainnt na h-àite so) gu h-àiriḋ!

Biṫiḋ sin gasta nuair a toisiḋ leinn rangan Gàeḋlig air son daoin' aig smuaineaṁ san Ġàeḋlig ann am bliaḋan ùr 2024. Agus dèanaiḋ sinn sin gun ṁall ann am bliaḋan ùr cuideaċd le cuidiċ Ḋia Mòr.

Máire Ṁic a' t-Síṫiġ (Gaeluinn Uíḃ Ráṫaċ)

Fear an Talṁan ṁaiṫ san Ṁinneasóta Dèanann daiḃ obair doċreidsinn agus an-ṁaṫ orson Gàilig annso 'nn an Seann Ġaiḋealtaċd agus ann idir Clann a' Gàiḋeal agaiḃ san Ḋùṫaiċ nan Craoḃ. Maṫ ṫu daiḃ gu bràċ air fad agus leanaiḋ siḃ air aġaiḋ leis an obair gasta mòr a ċairdean!

Alasdair mac Iain mac Eòin mac Ruairiḋ (Gàilig Eilean Ḋuḃ)

02

Tá sin go h-ionntaċ deas maiṫ do ḟeic an fear Gaeḋealaċ ar an talṁan ag obair le taoḃ leis ainṁiṫe ḟiaḋan, agus i lár coille mór amaċ sa faoin tuaṫ ann sa Ṁinneasóta, Stáit Aontaiṫe na Meiriceá. Agus tá sé sin go h-ionntaċ deas maiṫe mar sgríoḃ é 's Gaeluinn Iar Ṁuṁain mar 's rugaḋ agus togaḋ mé ḟéin san Iar Ṁuṁan freisin. Maiṫ ṫú a Ṫreaḃair agus leanaigí leat ḟéin leis an sgríoḃaḋ Gaeluinn agus an obair maiṫ agat freisin a ċara.

Iain mac Alasdair mac Eoin Stiùḃairt agus Màire niġean Seumas (Gàilig Apann)

lionra-uisge-dhearg.ca

'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

NUAIḊEAĊD IONADAIL

Ag Fanaċt do Ġeiṁreaḋ Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Ḃí mí Ḋeireaḋ Fóṁair cuiḃeasaċ gnóṫaċ.

Críoċnaíonn am an ḟóṁair agus ní mór dúinn ullṁú don ġeiṁreaḋ. Is minic a ḟaiġeann sinn an ċéad sneaċta i mí Ḋeireaḋ Fóṁair annso in oirṫuaisceart Minneasóta, 'gus ní raiḃ aon difríoċt i mbliana. Ḃain sinn úlla timpeall am an ċéad sioc. Is obair go leor é. Reoimid cuid acu, dí-hiodráitímid cuid acu, agus brisimid cuid acu le h-aġaiḋ leann úll. Nuair a ḃí séasúr na n-úll ṫart, ċuireamar gairleog don saṁraḋ seo ċugainn. Ḃaineamar an ceann deireanaċ den sguaise leis.

Nuair a ċríoċnaiġ sinn an gairdín ḃí orainn beo-stoc a ullṁú don ġeiṁreaḋ. Baineaḋ sean leapaċas agus aoileaċ as na boṫáin gaḃar agus as an cúb sicín. Ḃí sé múirín agus beiḋ sé iṫir álainn. Ċuireamar an córas uisge geiṁriḋ ar bun ansin. Áiríonn sé umair uisge, téiṫeoirí, agus soláṫar leictreaċais. Soláṫraíonn sé seo uisge do ḃeo-stoc fiú nuair a ḃíonn an teoċt -40 céim. Ċuireamar na bearrṫa aḋmaid agus an tuí sna boṫáin gaḃar ionas go ḃfanfaiḋ siad te.

04

lionra-uisge-dhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

05

06

lionra-uisge-dhearg.ca

Sula ḃféadfaimis an teallaċ a úsáid ċun an teaċ a ṫéaṁ, b'éigean an simléar a ġlanaḋ. Coscann sé seo tinte simléir. Taitníonn an tasc seo liom. Ḋreap mé suas ar an díon, atá ṫart ar sé ṁéadar os cionn na talún. Tá raḋarc an ġleanna ċoṁ h-álainn ón díon. Tar éis dom an simléar a scuabaḋ ṡuiġ mé ar an díon agus ḃain mé taitneaṁ as an raḋarc.

Tar éis an obair go léir a ḃeiṫ déanta, Oiḋċe Ṡaṁna a ḃí ann. Snoite sinn puimcíní agus tornapaí. Ċroċaiḋ sinn an Baḃdán i gcrann fuinseoige mór. Ġléas na páistí i ḃfeisteas agus ṫugamar go dtí an baile iad ċun Bob nó Biaḋ a imirt. Ṡiúḃail an duine ó ṫeaċ go teaċ, agus ḃuail sé cnag ar na doirse. Sna Stáit Aontaiṫe, baineann daoine taitneaṁ as candaí 'gus déileálann a ṫaḃairt do na leanaí a ḋéanann é seo.

Is sean-nós é a ḃaineann le biaḋ a ḟágáil amaċ do na biotáillí ag Saṁain. Ḃí sé go leor spraoi.

Táimid ag fanaċt anois don ġeiṁreaḋ. Tá sneaċta feicṫe againn trí nó ceiṫre huaire 'gus go luaṫ fanfaiḋ sé ar an talaṁ go dtí Aibreán nó Bealtaine.

lionra-uisge-dhearg.ca

07

Mar a Ṫaċair do ḋ’Ḟear a Ċaiḋ do Gleann Uisge Ḋearg Le Aonġas Ruairiḋ a’ Chùbair à Brùsta no Aonġas Ruairiḋ MacLeòid (Gàeḋlig Uisge Ḋearg) Ḃa ’n sgeul so nuair a’ dol a ḋ’innse ḋuinn mu’n Aonġas mac Ṫormoid ‘ic Alasdair a ṫàinig à Manitoba no Gleann Uisge Ḋearg.

Uill, ḃa. Ḃa dìreaċ seòrsa de ċuiṁn’ agam-sa air ḟaicinn an dèiḋ tiġinn à Manitoba (Gleann Uisge Ḋearg), agus ṫa mi a’ smaoineaċaḋ gur ann à Bàġ a’ Ċàise a ḋ’ḟalḃ iad an toiseaċ. Agus ċaiḋ iad… ċaiḋ e sin ḋan an t-Òb, ḋa na h-Earaḋ. ‘S e saor a ḃ’ ann. Agus ’s e muillear a ḃ’ anns an t-Òb aig an àm a ḃ’ ann a ṡin.

Agus ḃa na h-emigrants a’ falḃ gu ruige Manitoba (Gleann Uisge Ḋearg), agus ḟuair e air falḃ còṁla ri muinntir Ṁanitoba (Gleann Uisge Ḋearg) an uair sin. Ḃàsaiċ a ḃean ’s ḋ’ḟalḃ e leis a’ ċloinn a-null gu Manitoba.

‘S ċa roḃ daċaiġ ’s ċa roḃ rud eile aige, aċ gun d’ ḟuair e fearann ann a ṡin agus ’s e teant a ḃ’ aca. Ḃa iad anns an teant an oiḋċe a ḃ’ ann a ṡeoṫaċ agus ṡil an t-uisge.

Deàrrsaċ uisge ’s ḃa e a’ cluinntinn brag an-dràsta ’s brag a-riṫist air an teant. Ċa roḃ ḟios gu dè rud a ḃ’ ann a ṡin. Mu ḋeireaḋ ḋ’ḟalḃ an teant. Ṫòisiċ a’ ċlann a’ rànaiċ ’s ṫòisiċ e air a’ ċlann a ċoṁairleaċaḋ an uair sin: “A ḃeil cuiṁn’ agaiḃ air a ḃiṫ a’ coiṁead air seòladairean, a’ pasgaḋ nan seòl air na slatan? ‘S naċ ḟaod siḃse tòiseaċaḋ air pasgaḋ na teant còṁla riumsa?”

08

lionra-uisge-dhearg.ca

Ḟuair iad an teant co-ḋiù a ċur air dòiġ a-riṫist, agus dè ḃ’ ann a ṡin aċ cipean anns an talaṁ airson an teant a ċumail. ‘S ḃa còir aige – ’s ċa roḃ ḟios aige air an sin – ḃa còir aige nuair a ṫigeaḋ an t-uisge a ḃiṫ air na ròpan a ḃ’ air na cipean a ṡlacaḋ. ‘S ḃa na cipean… na ròpan a’ dol a-staiġ leis an uisge, ’s ḃa iad a’ tarraing nan cipean às an talaṁ. Agus mu ḋeireaḋ ḟuair e an teant a ċur air dòiġ, ’s mar a ḃa i roiṁe, ’s ḟuair e a’ ċlann a ċur a ċadal, ’s ḃa iad alriġt an uair sin. Ṫòisiċ e an uair sin air gearraḋ coille, ’s ṫòisiċ e air… rinn e taiġ. ‘S e saor a ḃ’ ann ’s nuair a ċunnaic an ḟeaḋainn eile a ḃa timċeall air e, ṫòisiċ e air… ’s ann a ḃeireaḋ iad ḋa obair a’ dèanaṁ… a’ tòiseaċaḋ air saorsainneaċd. Sin a’ ċiad obair a ḃ’ aige a’ saorsainneaċd. A’ togail ḃàṫċannan ’s a’ togail ṫaiġean. mysticenergy, Getty Images

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Ḃ’ am fear sa, ṫog e taiġ ḋa ’s ṫog e bàṫaċ ḋa, ’s nuair a ḃa e a-nis a’ dol ga ṗàiġeaḋ, ḋ’iarr e air a ḋol suas còṁla ris ḋan an t-seann ḃàṫaiċ. ‘S ċaiḋ iad suas ḋan an t-seann ḃàṫaiċ ’s ḋùin e an doras. Ḟuair e ’n gràpa, ’s ḃa tòrr mòr innearaċ ann am meaḋan na bàṫċa, ’s nuair a ḋùin iad an doras ’s a h-uile càil, ṫòisiċ am bodaċ leis a’ ġràpa ’s ḋùnaiċ e a-maċ am bogsa anns an roḃ an t-airgead aige às an tòrr innearaċ, agus ṫug e… ṗàiġ e Aonġas an uair sin. ‘S e ḃa air a ḋòiġ leis na ḟuair e a ḋ’airgead an uair sin, ’s ḋ’ḟalḃ e ḋaċaiġ.

Bogsa innearaċ aige, siud far an roḃ e a’ cumail an airgid am falaċ ḃo na robairean an uair ud air a’ raṫad an-ṁor ’s a’ goid an airgid air na daoine a ṡaoil iad a ḃioḋ airgead aca. Siud an t-àite aige airson cumail an airgid a ḃ’ ann. Ò ḃa e a-ḃos ro àm a’ Ċogaiḋ Ṁòir (1914 gu 1923 – Eóraip ’s an t-seann Ġáiḋealtaċd). Ḃa. Ċa roḃ mis’ aċ nam ḃalaċ beag a’ dol ḋan sgoil nuair a ḃa e a-staiġ againn. Ṫánaig muinntir Ḃeàrnaraiġ faoi tamall cuideaċd. Agus feumaiḋ gur ann do ṁuinntir Ḃeàrnaraiġ a ḃuineaḋ e, do ṁuinntir… aċ ḃa buinteanas air ċoreigin aige ri muinntir Ḃeàrnaraiġ – ’s ann a ṫaiġ Aonġais Iain ‘ic Ḋòṁnaill a ṫàinig e a ḋ’ḟuireaċ. ‘S ṫàinig e… ḃioḋ e a-nis a’ cèiliḋ, ’s ḃa e a’ cèiliḋ air m’ aṫair, ’s ḋ’ḟan e fad na h-oiḋċe a-staiġ againne, ’s ċaidil e ann an oiḋċe sin ’s ċaiḋ e a ṫaiġ Aonġais sìos an làrna-ṁàireaċ. Ċan eil còrr a ċuiṁne agamsa cuin a ḋ’ḟalḃ e no tuilleaḋ, aċ ḃa a h-uile duine ḋe a ċuid ċloinne pòsta timċeall air ṫall ann a ṡiud, ’s ḃa iad glè ṁaṫ ḋeṫ. Ġeiḃeaḋ iadsan obraċaḋ gu cruaiḋ airson a h-uile càil a ḟuair iad.

10

lionra-uisge-dhearg.ca

Na turas de màṫair òg aig aodann na diagnosaċd de Aillse marḃaċ.

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

mam5032, pixabay

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

Cù Ruaḋ Le Cioḃa Nic Ġille Guirm (Gàeḋlig Caraliana) Ṫa 'n Cù Ruaḋ no Cù Craoḃ no Cù Ruaḋ nan Craoḃ an ċù ṁaṫ air son

Jamie Street, Unsplash

'sealgaireaċd annso san Caraliana 'gus ṫánaig na ṡinsearan nam madaṁ so 'maċ as an Sean Ġàeḋealtaċd, agus ċuir daoine nam madaiṁ ri ċéile 'gus ri linn àm ḟada ḟuair ead an Cù Ruaḋ nan Craoḃ leinn ḟé 'nis. Ṫosaiḋ an sgeul so 'maċ nuair a ṫánaig daoine Gàeḋealaċ a-maċ as an Sean Ġàeḋealtaċd (Arra Ġàeḋeal, Cinn Tìre, Connaċt, Muṁan, Laiġean, An Ṁiḋe, nan Eileanan 's Eilean Ṁanann) agus ṫánaig nan coin aca air son an sealgaireaċd air son biaṁ eile 'nnso san measg nan coilltean móra 'nnso. Aċ ċa roḃ ead a-nonn do sealgaireaċd annso mar riṫiḋ 's teiṫiḋ nan aiṫṁiṫean annso ṡuas air nan craoḃan nuair a ṫa sealgair ainṁiṫe 'gus sealgair daoine fo tamall. Agus déanaiḋ ead sin gun ṁall leis spiorad làidir eagal aca.

Agus ċa roḃ 's ċan e nam madaiṁ Sean Gàeḋealtaċd gu ṁaṫ air son an sealgaireaċd annso gun teagaṁ! Ann an Eòraip riṫiṁ nan ainṁiṫean fo talaṁ san toiġean aca, agus annso san Dùṫaiċ nan Craoḃ; riṫiṁ nan ainṁiṫean suas air nan craoḃan do'n ealaiġ a-maċ 's a-muiġ as do sealgairean ainṁiṫe 'gus sealgairean daoine cuideaċd.

12

lionra-uisge-dhearg.ca

Agus ṫánaig ead - sealgairean Gàeḋealaċ - ri ċéile 'nnso 'gus ḟuair ead madaiṁ dioḃair ri ċéile 'gus ḟuair ead sè cù 'nnso air son 'sealgaireaċd a-ṁàin. Agus ṫa mi 'cainnt 's 'sgrìoḃ mu Cù Ruaḋ nan Craoḃ san artagal so. Ṫánaig an ċiad coin leis gruaig ruaḋ orṫa gu Stàitean a' Deas ḃo luaṫ 1800an. Agus ḃa ead a-maċ as Albainn ead ḟé cuid ṁór. Agus san an bliaḋna 1840, ṫánaig cù fola ruaḋ 's cù sionnaċ ruaḋ a-maċ as Éireann gu Dùṫaiċ Ṁic a' Tòisiċ, agus ċuir daoine nam madaiṁ ri ċéile ri linn àm agus ṫánaig an gruaig ruaḋ air nam madaiṁ so ri linn àm cuideaċd le bliaḋna 1902.

'S an Cù Ruaḋ nan Craoḃ an cù ṁaṫ do sealgaireaċd Cat Mór, Maṫan Duḃ, Torc Eòrpaċ ri taoḃ leis nam Maṫan Niġe, Cat Cutaċ agus Cat Feusag gu h-àiriḋ. Ṫ' ead a-nonn do'n obair ann nam mònaiḋean agus air nan sléiḃtean, agus ṫa misneaċd mór aca. Ċan eil eagal mór leoṫa nuair a ṫa ead air an sealgair agus ṫa neart maṫ aca cuideaċd. Ṫa Cù Ruaḋ nan Craoḃ 'seasann 22 gu 27 òirleaċ leis am bean ċù 'seasann eadar 21 gu 26 òirleaċ. Agus ṫa corp ṁaṫ aca cuideaċd gun teagaṁ.

A-maċ as 'sealgaireaċd, ṫa Cù Ruaḋ nan Craoḃ ainṁiṫe nas ṁaṫ air son daoine nas òige 'gus mu tamall leanḃ agus pàistean. 'S spiorad socair aca 'gus ṫa ead gasta air son obair a-maċ air an talaṁ fiaḋantan 's fàsaiċ nuair a ṫa ead ag lorg air son daoine caill. Agus ṫa creid agam biṫiḋ sin an sgeul ùr air son an Cù Ruaḋ nan Craoḃ.

Norbert Buduczki, Unsplash

lionra-uisge-dhearg.ca

13

Mo Fréaṁaċa Gaeḋealaċ Le Géaróidín Ní Ṡúilleaḃáin Uí Ċléiriġ (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Tá inniu lá maiṫ, lá ionntaċ! Tá mé 'n sásta! Tá sgeitimíní a ḃeiṫ Gaeḋeal orm. Táim an-ḃródúil as m' oiḋreaċt Ġaeḋealaċ. Ḃí m’aṫair an-ḃródúil as a ṡinsearaċt Ġaeḋealaċ aige fosta. 'S cuiṁin liom go raiḃ albam aige le gearrṫóga nuaċtáin de na cúigear dearṫáir Uí Súilleaḃáin ó Ḃatarluġ, Ioḃa a fuair siad bás le linn an Dara Cogaḋ Doṁanda. Ḃí meas mór aige orṫu. Ṁoṫaiġ sé nasg leo.

Rugaḋ m’aṫair, Aiġne Doṁnall Airt Ó Súilleaḃáin, i mBaile Láḃrais, Talaṁ an Ġlaise. Rugaḋ d' aṫair, Diarmaid Ó Súilleaḃáin, i gCionn Mór, i gCill Macaibiḋ, i n-Deas Muṁain sa ḃliaḋain 1874. Ċuaiġ sé ar h-imirce ċuig na Stáit Aontaiṫe nuair a ḃí sé seaċt mbliaḋna d’aois. Ṗós sé Eileanór Ní Ḟearraiġ i mBaile Laḃrais, Talaṁ an Ġlaise n-áit ar rugaḋ í.

Ba as Íoċtar Ċonnaċt a tuismiṫeoirí. Fuair mo ṡean-aṫair aṫair bás an ḃliaḋain a rugaḋ mé 'gus fuair mo ṡean-ṁáṫair aṫair bás nuair a ḃí ceiṫre bliaḋna d’aois. Tá pictiúr agam di 'gus i na láṁa 'gam sa seomra biaḋ ag mo ċéad ċóisir lá breiṫe le mo deirfiúr agus mo ceaṫrair.

'S cuiṁin liom an pictiúr sin go minic agus an t-am sona sin.

'S cuiṁin liom am a ċaiṫeaṁ le mo ṡean-ṁáṫair Eileanór agus a deirfiúraċa, mo ċuid aintiní, ina dtiġ beag ar traiġ Loċ Coillte sa Meṫuen, Talaṁ an Ġlaise, mo ḃaile dúṫċais. Snáṁaiḋe láidir a ḃí i m’aṫair, agus ṁúin sé do mo ḋeirfiúraċa 'gus domsa

Géaróidín Ní Ṡúilleaḃáin Uí Ċléiriġ

snáṁ sa loċ sin. Ba ḃreaġ linn a ḃeiṫ ag snáṁ, agus ba 'n aoiḃinn linn tiġ beag sin ar an loċ.

14

lionra-uisge-dhearg.ca

Amy Rodriguez, Getty Images

Agus, nuair a smaoiním ar mo ṡean-ṁáṫair agus ar mo ċuid aintiní móra, is féidir liom bolaḋ céadar agus dill fiailiġ a ḃí ar fud a dtiġ cluṫar a ḃolaḋ.

Beiḋ mo ṫeaġlaċ beo go deo i mo ċuiṁniṫe cinn orṫu. Táim ċoṁ buaḋaċ dóiḃ! Agus maireann a mbród Gaeḋealaċ ionam, m’ inġean. Mo ċlann clainne, mo neaċtanna 'gus mo niaḋ. Beannaċt Dé leat!

Géaróidín Ní Ṡúilleaḃáin Uí Ċléiriġ

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Julie Fader, Unsplash

Cogaḋ na Cíosanna (1662) Le Séan Shéamus Mac a' Chruiteir (Gaedhealg Thír Eoghain) Ṫosaiḋ cogaḋ fíoċṁar amaċ ar Talaṁ an Éisg sa ḃliaḋain 1662 nuair rinn na Sasannaiġ an obair do ċur cíosanna le h-aġaiḋ taiġe 's talaṁ ar an oileán sin. D'éiriġ na muinntear Gaeḋealaċ amaċ in éadan na ṗlean garḃ Gallda leis fíoċṁar fola 'nn agus ċuir na Gaeḋeil eagal an-ṁor eadar na Gaill agus eadar na h-ard Ġaill ar Talaṁ na Éisg le bliaḋanta fada mar sin aṁáin. Ṫánaig tiġearnaí talún Ġallda nuaḋ go Talaṁ an Éisg amuiġ as Sasuinn faoi 1660 nó 1661 b'ḟéidir. Ḟuair iad páipéara h-oifigiúil as Searlus II ríġ Sasuinn. Ḃa pleananna garḃ acu do ċur na daoine Ṫalaṁ na Éisg faoi riaġaltas tiġearnaí talún go bráċ ar fad. Aċ ḃa pleanann' eile ar muinntear na Gaeḋeal san am sin fosta! Ċa raḃ aon focal Béarla 'g na daoine Gaeḋealaċ ann ar Talaṁ an Éisg mar ḃa Gaeḋeil iad ḟéin agus ċa raḃ suim acu do ḟoġluim 's do ċainnt Béarla leo mar ḃa fuaṫ an-ṁor acu le na Gaill agus le gaċ aon rud a ċuir na Gaill ar an sean Ġaeḋealtaċd trasna na dtonnta san aḃaile. Ḃa ḟios acu faoi na tiġearnaí talún Gallda 'nn fosta (in Éireann go h-áiriḋ) agus ḃa fuaṫ ana ṁór acu 'n éadan sin gun aṁras! Agus ṫánaig fearg ana ṁór acu gan ṁoill nuair a d'ḟoġluim iad faoi pleananna Gaill do ċur sin ann ar Talaṁ an Éisg mar d'iarr Searlus II an airgead agus biaḋ ṁaiṫ acu gan ṁoill! Ṫánaig na Gaeḋeil le ċéile, 'gus ċuir iad coṁaireaċd ana ṁor in éadan pleananna Gallda 'nn. Ḟuair na daoine faoi Baile Séain fógraí acu faoi cíosanna, 'ċ ḃa siad as Béarla 'ṁáin agus ċa raḃ suim agus ċa raḃ ṁaiṫ na Gaeḋeil le

16

lionra-uisge-dhearg.ca

Béarla! Agus ina ḋiaiḋ am ġearr ḟuair cúpla daoine ḃoċda faoi ġaḃail le na Gaill mar ċar ċuir iad cíosanna ċun na tiġearnaí talún nuaḋ ann. Ḃa na daoin' eile 'n ḟearg mar sin aṁáin.

Agus ina ḋiaiḋ lá 'ṁáin d'osgail na Gaill cúirt áitiúil ann ar Talaṁ an Éisg agus ṫánaig na daoine faoi gaḃáil ann gan ceartas. Nuair a ċualaiḋ na muinntear Gaeḋealaċ faoi cíosanna Ġallda ṫosaiḋ círéib fíoċṁar amaċ istiġ an ċúirt.

Agus ḃa sin an-fíoċṁar gan daḃt! Rinn na cimí n-éalú ṁaiṫ amuiġ as an cúirt ċun saoirse 'ríst, aċ ċuir na Gaeḋeil eile 'n cúirt ċun teine. Ina ḋiaiḋ sin, ċuir iad an taiġ cúirt ċun teine fosta.

Agus ṫánaig sluaiġte daoine ḟearg le ċéile 'nn sna ḃailí Ṫalaṁ na Éisg nuair a ḟuair iad an nuaċd faoi na gcíosanna. D'éiriġ faoi 4,000 go 5,000 daoine 'muiġ in éadan na tiġearnaí talún agus ċuir iad gaċ aon cúirt 's tiġ cúirt ċun go teine gan ṁoill. Ċuaiḋ iad ar an ionnsaiġ in éadan stóras, siopaí, taiġe 'gus gaċ aon rud Ġallda mar sin agus ċuir iad go teine fosta gan ṁoill. Ġaḃail na Gaeḋeil an ainṁiṫe Ġallda fosta, 'gus rinn iad ionnsaiġe fola ar na loinge h-iasgairí le ṫaoḃ an tráiġ agus ḃuaiḋ iad na cogaḋ tar éis cúpla seaċdainn gan daḃt.

Rinn na Gaeḋeil sgríos ana ṁór ar gaċ aon rud Ġallda 'nn, agus ṫeiṫ cuid 's mó na 'tiġearnaí talún' amuiġ as Talaṁ an Éisg gan ṁoill fosta. Ċuaiḋ cuid 's mó iad go Sasuinn Nuaḋ, aċ d'ḟill sluaġ ṁaiṫ eile ċun aḃaile go Sasuinn. Ḃuaiḋ na Gaeḋeil Ṫalaṁ an Éisg caiṫréim ana ṁór annseo ar Talaṁ an Éisg sa ḃliaḋain 1662. Ċar ḟill tiġearnaí talún go Talaṁ an Éisg ina ḋiaiḋ sin gan daḃt, agus ḃa 's tá sin go h-ionntaċ ṁaiṫ linn.

lionra-uisge-dhearg.ca

17

SEAN ĠÀEḊEALTAĊD

Iain mòr Mac Gill-Eain Le Gearraidh Mac a’ Chùirn (Gàilig Muile) Iolaċ a’ Ġàiḋeal, A’ tiġinn à cliaḃ na Galldaċd; nam bioḋ seasṁaċd as a lasair sgrioḃte “Saorsa” air nèaṁ Alba ḟaṫast.

- Ruaraiḋ Mac Ṫomais Cuiṁniċ Ian Mac Gill-Eain! An diṫis ann an òrain agus bàrdaċd, ṫa sinn ga ċuiṁneaċaḋ, fear a rug ’s an deaċ a ṫogaḋ ann am Baile ṀicṠiuḃail, faisg air Baile Mòr nan Gàiḋeal, Glasċu. Ceud bliaḋna air ais, ḃàsaiċ Mac Gill-Eain. B’e fear òg a ḃ’ ann; ceaṫraḋ ’s a ceiṫir bliaḋna a ḋ’aois. Ḃa pneumonia aige agus, as dèiḋ bliaḋniċean ḋe ḃiṫ strìġ an aġaiḋ calpaċas agus ìmpireaċd (seo a’ gaḃail

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

a-steaċ coig tursan ḋan ṗrìosan: gnàṫ-èolas garg airson duine sam biṫ) ḃa e air fàs na bu laiġe.

Gu-ainmeil, ṫug Mac Gill-Eain an aon còta a ḃ’ aige gu caraid boċd, dìreaċ mus an do ḃàsaiċ e. Ḃa Gàilig aig a ṗàrantaċd. Ċa roḃ do ċleaċd Mac Gill-Eain a’ ċànain. Ḋ’ ḟuiriċ e 'nn an Glasċu far an roḃ Beurla a’ ciallaċaḋ obair agus aḋartas. Ḋ’ ḟàg a sean-ṗàrantan a’ Ġàiḋealtaċd ri linn na Fuadaiċean. Ḋ’ ḟairiċ Mac Gill-Eain seo 'gus ḃa e an-còṁnaiḋ moṫaċail mu a ḋearḃ-aiṫne. An ḟìrinn, sgrìoḃ Mac Gill-Eain fon ainm-brèige, “Gàiḋeal” airson am pàipear soisealaċd, Ceartas.

Lorg e Carl Marcs ann an 1903. Ġaḃ e obair mar ṫidsear ann an sgoiltean agus cuideaċd rinn e clasaiċean-feasgair airson luċd-obraċ; far a’ ṫeagaisg e Marcsaiċ air feaḋ taoḃ Albainn an iar. Ṫug e taic do luċd-obraċ leis a’ ṗean agus leis am faclan, agus ḃa e an sàs anns an Caidreaċas Soiseal Daonlaṫais, a ḋ’ aṫarraiċ ainm gu Partaiḋ Soisealaċd Breatainn nas ḟaide air aḋart.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

Ṫàinig Cogaḋ ann an 1914. Ġaḃ Mac Gill-Eain suiḋeaċdainn ga h-aġaiḋ: b’e cogaḋ nan ceannardan a ḃ’ ann airson ìmpire agus tairḃiċ. Ċa b’ urrainn ḋa na luċd-obraċ sabaid an aġaiḋ luċd-obraċ eile airson nan ceannardan aca. Ḋ’ ḟàs Mac Gill-Eain na fear ċunnartaċ ri linn a ċlasaiċean a’ ṫeagaisg e 'gus a ṫeaċdaireaċd; an gnìoṁ aige an aġaiḋ an oiḋirp a’ Ċogaiḋ. Ċaiḋ a ċur gu prìosan trì tursan ro 1918.

Ann an cùirt ’s a Ceitean 1918, ṫuirt e naċ b’e “an ṫilg” a ḃ’ ann, aċ “an tilgear na calpaṫas, 'riuṫ leis fuil ḃo cinn gu cois.” Ḋ’ aiṫniċ Lenin e, agus ḃioḋ Mac Gill-Eain Consal Soḃeid airson Albainn ann an 1918 le h-oifis consalaċd ann an Glasċu. Ḋ’ obraiċ e gus taic a ċuir gu fògarraċ agus mèinnearan ḃo Lituàinia, gu sònraiċte, a ḃa a’ fuireaċ ann an Lannraig. Ċa ċaoṁ leis ceannardan am Partaiḋ Comasaċ Breatainn, a ḃ’ air ċuir air dòiġ ann an 1920: ḃ' e airson neo-eisimileaċd na h-Albainn. Ḃa e ag obair còṁla ri luċd-naiseantaċd (mar Ruaraiḋ Arascainn ‘s Ṁàrr) agus luċd-Poblaċtaċd ha h-Èirinn. Ḃioḋ rèaḃhlaid naiseanta agus eadar-naiseanta; na Gàiḋeal Albannaiċ agus soisealaċd. Ann an ceiṫir bliaḋna mu ḋeireaḋ aige, ṫog Mac Gill-Eain am brataċ Poblaċd Soisealaċd na h-Albainn.

Taing do ḃàird agus seinneadairean (coltaċ ri Soṁairle Mac Gill-Eain, Aoḋ MacDiarmaid agus Seumas MacEannruig) tro 'n obair, rinn iad faoinsgeul ḋa. Mar a ḃ’ aig MacEannruig: ḃioḋ Iain Mòr Mac Gill-Eain a’ tilleaḋ ḋaċaiġ ḋan Aḃainn Cluaiḋ is ċaiḋ seo ḟaicinn ann an òran agus sgeul o sin a-maċ. Cuiṁniċ Iain Mòr Mac Gill-Eain!

lionra-uisge-dhearg.ca

19

Plandála na Muṁan Le Séamus Ó Súilleaḃáin (Gaeluinn Deas Muṁain) Nuair a fuair an dTaoiseaċ Deas Muṁan bás le láṁa Gaill, agus ṫáiniġ deireaḋ leis an cogaḋ, ḟuair na Sasanaiġ an seans a ḃí ag teastáil uaṫa le fada an lá ċun áit sáḃáilte don ċoróin a ḋéanaṁ as Cúige na Muṁan.

I Meiṫeaṁ 1584 ḃunaiḋ coimisiún ċun suirḃéireaċt a ḋéanaṁ ar ṫailte na ceannairceaċ sa Ṁuṁan. Ḟuaireadar amaċ go raiḃ an daonra go fíor beag. Ḃí sé socraiṫe ag Eilís is a coṁairleoirí Sasanaiġ a ċur in ionad na n-Gaeḋealtact. Ḃí tús an plean críoċnaiṫe faoi 1585 agus i riṫ na cúig bliaḋain ina ḋiaiḋ sin ṫáiniġ ann dó. Ḃí an plandáil ag déanaṁ go maiṫ ó 1589 go dtí 1598. Is maiṫ dúinn sracḟéacaint a ṫaḃairt ar ceanntar Luimniġ mar áit samplaċ ar cad a ṫárla.

Roġnaiḋ Aonnraí Ouġtraed ceannaí saiḃir is úinéir long ó h-Amptón a' Deas (Souṫampton) mar príoṁ glacadóir do Conntae na h-Amp (Siorraċd h-Amp). Ḃí sé cáirdiúil le Aonnraí Billingsleiġ gaḃa óir mór le rá as Londain, agus tiġearna talún láidir as Conntae Deaḃón (Siorraċd Deaḃoin) Sir Uilliam Courtnaiġ. Ṫangadar le céile, agus ḋeineadar tairiscint ċun ceiṫre seignoirí déag a ṗlandáil i gCeanntar Luimniġ. Ṫáiniġ Ouġtraed anall go Luimneaċ i 1587 le tríoċa plandóir aige, agus gaċ úirlis a ḃí ag teastáil uaṫa ċun tosnú ar a seignoi r féin (Méin).

20

Megan Johnston, Unsplash

Ḟuair sé 12,000 acra idir an Daoil is an Máiġ taoḃ le Corcaiġ Ṁuṁain. Ḃí seignoir Billingsleiġ ag Cill Moċua ar an taoḃ ó ṫuaiḋ de 'gus eastát Courtnaiġ ar a ṫaoḃ ṫiar. Ḟuair Roibeard Collum 6,000 acra ṫart ar Cill Ċolmáin, Ardaċ, An Caisleán Nuaḋ, agus Baile an Garraiḋ faoin teideal Garraiḋ Ċollum. Ḃí ar tiṫíoċt a ṡolaṫar ar san tríoċa a dó teaġlaċ Sasanaċ. Ḃói ceannródaí ab ea é, a'gus ḃí a ṫeaġlaċ á lonnú i gCaisleán Lios an Móta sean foirgneaṁ Gearaltaċ le fada ina ḋiaiḋ sin. Ḃí saiġdiúir eile ab ea Oliḃir Mac Stiofáin agus ḟuair sé tailte i n-Dún Maoilín ar an taoḃ ó ṫuaiḋ d’eastát Collum. Ḃí fear fuilteaċ ab ea é. Ḋein sé

lionra-uisge-dhearg.ca

teaċtaireaċt ar san St. Ledger Uaċtarán na Muṁan go dtí an t-Iarla Burleiġ i Londain 1583, agus dúirt litir a ḃí aige go raiḃ níos mó fuil doirteaḋ aige i riṫ an cogaḋ ná h-aon fear eile. Ḃí meas mór ag Eilís ar Mac Stiofáin d’ainneoin sin ḃí a slioċt is slioċt Collum ar a dtaoḃ Gaeḋealaċ taoḃ istiġ de ḋá ġlún.

Nuair a ċuireaḋ deireaḋ leis an t-Éiriġ Amaċ sa Ṁuṁan agus leis an plandáil ina ḋiaiḋ ṫárla dul ċun cinn mór san údarás ríoga in Éirinn. Rinneaḋ uaċtarán na Gaill ar Cúige Connaċt de Malbaiġ i 1579, agus Risteard Binġam ina ḋiaiḋ in 1584.

Colin C Murphy, Unsplash

lionra-uisge-dhearg.ca

21

Faoi 1585 ḃí iomlán na n-Gaeḋealtaċt roinnte ina contaeṫa, agus ṡeol teaċtaraí as feice seaċt contae go dtí an parliament in 1585.

Ba Cúige Ulaḋ aṁáin a ḃí ag seasaṁ an fód in aġaiḋ dul ċun cinn na Sasanaċ.

Aoḋ Mór Ó Néill a ḃí i réim, agus ḃí sé dílis dos na Sasanaiġ agus glaċ an parlaimint gallda len a éileaṁ don teideal Iarla Ṫír Eoġain.

D’ainneoin a oideaċais gallda ṫuig sé go raiḃ dlí is rialú Ṡasana ag ċur an Gaeḋealaċas dá ḃoinn sa Ṁuṁan agus i gConnaċt.

Nuair a ṫuiġ sé an contuirteaċ ṫosnaiġ sé ag ollṁú ċun cogaiḋ. Ḃunaiġ sé coṁaontas no Cónaidm le Ó Doṁnaill agus taoisiġ eile in Ulaḋ, nan Eilein agus gaċ áit eile san Ġaeḋealtaċt, agus i 1593 ṫóg sé an teideal ársa Ó Néill.

Le seo ḟuair sé tacaíoċt luċt tiġe Uí Néill aċ ar feaḋ ḋá bliaḋain eile lean sé leis an dílseaċt bréaga don coróin. Ḃí sé fós ag caḃrú leis na Sasanaiġ nuair a ċuireadar Caisleán Ṁic Uiḋir faoi léigear faoi Ṁeadán Fóġṁair 1593, aċ ṫeip orṫa an dún a ṫógaint. Ḃí an brú ar Gaeḋeal Ulaiḋ ag ardú i gcónaí agus an ċur in aġaiḋ ag leaṫnú amaċ.

I Meiṫeaṁ na bliaḋna 1595 ḃris Ó Néill caṫ táḃactaċ ar na Sasanaiġ ag Cluain Tiobraid. D'ḟógraiḋ é ina ṫréatúir go gairid ina ḋiaiḋ sin.

Lean an cogaḋ fíoċṁar seo ar aġaiḋ bliaḋain ina ḋiaiḋ bliaḋain, na Gaeḋeal ag lorg caḃair ṫar lear agus na Sasanaiġ ag seolaḋ ceannaire in ḋiaiḋ ceannaire go h-Éirinn agus ceanntair eile sa Ġaeḋealtaċt ċun an éiriġ amaċ a ḃriseaḋ. Ḃí 'n tír ar fad ar lasraċ. Tar éis an bua mór a ḃí ag Ó Néill ag Béal an Áṫa Buiḋe (14aḋ Luġnasa 1598) ṫug Peadar de Léis ceannaire de ṫeaglaċ táḃaċtaċ i Luimneaċ cuireaḋ do Ruaiḋrí Ó Móḋra a ḃí tar éis a ṫailte a ṫógaint ar ais i Laoiġis teaċt go dtí Cúige na Muṁan. Ċuaiġ seisean i gcoṁairle le Ó Néill agus glaċ sé leis an cuireaḋ.

22

lionra-uisge-dhearg.ca

TOIĠ ṀAINISIR DOIRE A' ĊOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

Làiṫean Mór A' Ṁìos - An Saṁainn 01 - Féill Saṁainn 08 - Là Nàiseanta Seann-Saiġdearan Daoine Dúṫ ċais 11 - Là Ċuiṁne 13 - Gaelaċ Úr 27 - Gaelaċ Lán

Aṫ Ṁìos - Dùbhlachd 07 - Gaelaċ Lán 18 - Ciad Là Ċanucah 22 - Grian-Stad a' Ġearraiṁ 23 - Gaelaċ Úr 25 - Là na Nollaig 26 - Féill Steafan - Kwanzaa 26 -Deireaṁ Là Ċanucah 31 - Oiḋ ċe nam Bonnag

Nollaig

Ċonuca

Tá sin an am speisialta le daoine

'S am féill so 'n ṁor nan Giùdaiċ

nó muinntir Críosdaċd treasna

do ċuiṁne na Dárna Timpeall

'n doṁan. Tá sin mar rugaḋ Íosa

Mór. 'S an féill so air aġaiḋ

Críosd mac Dé san am sin.

orson oċd laṫa 's oiḋċe. Cuir daoine solus air nan coinnealan

Lá Cuiṁneaċan Ár Ṁór

asteaċ san Meaḋnóra ri linn an féill so.

'S laṫa móran eadar gaċ muinntear Gàiḋealaċ ṫairis nan doṁain.

Biḋ ṁuid ri ċéile air an laṫa seo do ċuiṁneaċan agas do ḋeir paidrean naoṁṫa airson nam Martairean Gàiḋealaċ nuair a ṡiuḃail iad gu ḃàis eadar 1845 gu 1857 le làṁan Gall Sasuinn.

Là Cuiṁneaċaḋ Aṫ Làrna Ṁìos - Am Faoilteaċ 01 - Féill Bliaḋ ain Úr 06 - Gaelaċ Lán 21 - Gaelaċ Úr 22 - Féill Bliaḋ ain Úr na Sìonaiċ

Seo laṫa mór airson nan Gàiḋeil ṫairis nan doṁain. Air an laṫa seo ṫa ṁuid 'cuiṁneaċaḋ na saiġdearan Gàiḋeal bàis re linn ḋà cogaḋ mór, agus 's cuiṁneaċaḋ a' Ċiad Cogaḋ na Ḋà Ġall (1914 gu 1919) agus a' Dàrna Cogaḋ na Ḋà Ġall (1937 gu 1945) gu h-àiriḋ.

24

lionra-uisge-dhearg.ca

O'Riain, Flann. 1994.

Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 52

LORG FOCAL Ainm Àite TALAṀ AN FUAR TALAṀ AN ÉISG AĊAIḊ GÉ BOSTÚN GLASAĊAṀ

Biaḋ SMEARA PUIMCÍN SÚ PUIMCÍN SIṪ EANN CEARRACAN

Ainṁiḋ ean MAṪ AN DUḂ BALGAIR EASÓG NEAS BUAḂ AILL

lionra-uisge-dhearg.ca

25

CÚPLA FOCLA

BOṪAN Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

BALÙN AER TEṪ Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

GOḂAL Dealḃ Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

26

lionra-uisge-dhearg.ca

Gleannsaṁ agus Aṫ-saoġail 's faclair nuaḋ seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ BRUADAR AN LEÒḊASAIĊ AN ḂINNIPEIG Le Dòṁnall Iain Ruaiḋ MacÌoṁair (1942 gu 2015) (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

28

(I)

(V)

A ċaraid ċaoiṁ, ṫoir uam-sa beannaċd,

Na h-uain ḃeag a’ leum air bruaiċ na gile,

Gu càirdean na Fèinn’ ‘s tu cèiliḋ mar riuṫ’

Is aiteal na speur na leus san linne,

A Ḃinnipeig ṁòr nan stòr ‘s na ceannaċd,

An smeòraċ a’ seinn ċo binn sa ċreagan,

A’ ċruiṫneaċd, a’ ċoirc’, is a’ ṗònair.

‘S an uiseag a’ ceilear sna neòil ḋuinn.

(II)

(VI)

O togamaid fonn sa ċànain ṁaiseaċ,

Mo ḃeannaċd gu bràṫ aig tràiġ na mara,

A ḋ’ionnsaiċ sinn òg mu ċrò na cagailt,

Sam bu tric ḃa mi snàṁ, gun ċàil air m’ aire,

An dùṫaiċ nan sonn ri tonn a’ ċladaiċ,

O ṁadainn an là gu tràṫ ḋoṁ laiġe,

Far an lùiginn riṫist ḃiṫ còṁnaiḋ.

Aċ sùgraḋ, aiġear, is gòraiċ’.

(III)

(VII)

Nam smuaintean leam ḟèin ‘s nam ḃruadar cadail,

Ṫa ‘n claċan mar ḃa am bràiġ a’ ċladaiċ,

Ṫa mise gaċ uair toirt cuairt don ḃaile,

Na cnuic is na h-eòin sa ṁòinteaċ ḟarsaing,

San d’ ḟuair mi am blàṫs, an gràḋ ‘s am bainne,

Aċ cuideaċd mo ġaoil bu ċaoṁ leam ḟaicinn,

Is càirdeas criḋeil na h-òige.

Mo ṫruaiġe mise, ċa ḃeò iad.

(IV)

(VIII)

Ċa roḃ aċ an-raoir ge b’ e cruaiḋ an reoṫaḋ,

O togamaid fonn sa ċànain ṁaiseaċ

Ḃa mis’ agus càċ le spàirn a’ treaḃaḋ,

A ḋ’ionnsaiċ sinn òg mu ċrò na cagailt

A’ cur a’ ḃuntàt’ am bàrr an leoṫaid,

An dùṫaiċ nan sonn ri tonn a’ ċladaiċ

‘S a’ tionndaḋ talaṁ an eòrna.

Far an lùiginn riṫist ḃiṫ còṁnaiḋ.

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

ÁILLEACHT FHIÁIN Le Máirtín Eoġan Mac Eóin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) 'S áilleaċt ḟiáin 'fás san Earraṁ, Má tá ḟios agat faoi 's grá-ċion asst, 'S sin teine 'stiġ a ċuir ṫú 'nn, Cuir ṫú ceol istiġ san anam, 'S áilleaċt ḟiáin 'fás san Earraṁ.

'Daṁsa san oiḋċe le na Siḋe, Ḃa siad amuiġ leis éirí na gréine, 'S smaoineaṁ sin go h-álainn gan aṁras, 'S áilleaċt ḟiáin 'fás san Earraṁ.

Raḋarc álainn aṁáin 'aṁarc linn, Bean-ríġean na Bealtaine gan aṁras, Nuair a' ṫar lae 's oiḋċe le ċéile 'nn, 'S áilleaċt ḟiáin 'fás san Earraṁ.

lionra-uisge-dhearg.ca

29

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

TÓG DO ĊEANN, A ṀÁṪAIR ÉIRE! Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeilig Ṫír Ċonaill) (I) Tóg do ċeann, a ṁáṫair Éire, tá na néaltaiḋ duḃ’ ar ṡiúl, Triomaiġ suas, a rún, na deora a ḃí le bliaḋanta in do ṡúil; Tá do ċlann ag teaċt ṫar sáile, laoċraiḋ cróga, calma, fíor’ Cluinfiḋ an doṁan a n-gárṫa bríoṁar’ nuair a ṡroiċfeas siad an tír.

Fáilte roṁaiḃ ar ais ċun an ḃaile, b’ḟada, riġin ḃur spás i gcéin, Ní raiḃ aon áit riaṁ ṫar sáile mar ár dtír ḃreáġ, álainn féin.

Os ár gcionn tá grian na saorsaċt’, inár gcroíṫe grása Dé, Séan is áḋ ar gaċ taoḃ dínn, is é seo bánú geal an lae.

(II) Is iomaiḋ lá is oiḋċe a ḃí ár máṫair ḃoċt faoi ḃrón Nuair a díbríoḋ a cuid clainne ṫall is aḃus ar fud an doṁain.

(III) B’éigean dóiḃ an baile a ḟágáil nuair a ḃí siad ina mbláṫ Agus na cairde ba dílse a ḃeiṫ scarṫa leo go bráċ.

Glóir don Ríġ tá an t-aṫrú mór ann, tá ár dtír arís faoi ċáil Tá an Gaeḋeal inniu ar uaċtar – brat an t-Sasannaiġ ar lár; Tá an ċruit go fóill le cluinstin, tá na mílte laoċraiḋ réiḋ Lenár dtír a ṫógáil suas arís ag bánú geal an lae.

(IV) Tá do ṫeangaiḋ féin, a Éire, ag teaċt ċun cinn gaċ uile lá Is beag naċ raiḃ a binnġuṫ múċta nuair a ḃí síolraċ Gaeḋeal faoi ṡáil D’ḟan sí beo i measc na sléiḃte mar a ḃeaḋ ceolta na mná sí. Ṫug sí buaiḋ ar luċt an Ḃéarla is beiḋ sin léi feasta ċoíċe.

Tóg do ċroiḋe, a ṁuirnín dílis, tá do ċlann inniu ag dréim Go mbeiḋ sonas ort ċoíċe is gur ag méadú a ḃeas do réim.

Slán go raiḃ an cineaḋ Gaeḋealaċ agus slán go raiḃ an té Atá ag freastal ort, a Éire ḃoċt, ag bánú geal an lae.

30

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

GLEANN DOṀAIN Le Brian Ó Cianaiġ.

An t-Sráṫ Ḃán, 9aḋ Meaḋon Fóġṁair 1901.

(Gaeḋealg Ṫír Eoġain) (I) Tá baile beag ró-ḋeas in m’eolas Is cuireann sé bród ar mo ċroiḋe Tá ardán deas álainn ina aice ‘Gus tobar deas fíor-uisge faoi.

Is aoiḃinn don té atá ina ċónaiḋne In áit a ḃfuil lúċáir is greann Is is cinnte gurb é sin don áit seo, An baile beag deas ag an ġleann.

(II) Is ansin atá an cailín is deise Dá ḃfaca mo ṡúile riaṁ, Is ní ḃeinnse gan foscaḋ ná dídean Dá ḃfanfainn go fóill lena taoḃ. Ġeoḃainn céad míle fáilte ón ṁáṫair Is in airgead níl sise gann, Is ṫiocfaḋ liom deireaḋ mo laeṫa A ċaiṫeaṁ ró-ċoṁgaraċ don ġleann.

(III) An féidir go ḃfuil mé ‘mo ḋeoraiḋ Is gur ḟág mé amaċ cairde mo ċléiḃ, Nó an féidir naċ molfainn ċoiḋċe Mo ṡean-ċónaiḋne dílis ar sliaḃ.

Aċ pillfiḋ mé ar ais ins an t-saṁraḋ I measc seinm na n-éan ar gaċ crann Go gcaiṫe mé deireaḋ mo laeṫa Sa ḃaile ḃeag, ḋeas ag an ġleann.

lionra-uisge-dhearg.ca

31

SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ

Stioṗan Seósaṁ Mag Roḃartaiġ (1830 go 1870)

Brian Hamill, Unsplash

Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Rugaḋ Stioṗan Seósaṁ Mag Roḃartaiġ san an ċeanntar Inḃear i n-deisceart Ṫír Ċonaill sa ḃliaḋan 1830. Ċuaiḋ do ċlann aige go h-Aimearaga nuair a ḃí sé 'n-óige 'gus ḋéan iad sin mar ba 'n iarr mór ag na tuismiṫeoirí do ḟaiġ amaċ as na tiġearnaí talaṁ agus amaċ as na Gaill agus na Sean Ġaill fosta. Ḃí rudaí 32

garḃ agus cruaḋ le daoine san an Sean Ġaeḋealtaċd le linn an aimsear sin, agus ḃí suim mór ag Clann Ṁig Roḃartaiġ do'n éalaiġ amuiġ as rudaí deacair annsin. Ċuaiḋ Clann Roḃartaiġ go Cionncionnataiġ san Ohio nó na Loċan as Gaeilig, agus fuair Stioṗan go Sgoil Naoṁ Proinnsias Agsáḃair

ann. Nuair a ḟuair sé ċríoċ ann ċuaiḋ sé do'n obair leis d' uncail aige, 'gus d'ḟág sé 'maċ as ann ina ḋiaiḋ cúig bliaḋna mar ḃa 'n iarr aige do ḋeanaṁ staidear an dlíġe. Ina ḋiaiḋ sin ṫosaiḋ sé 'obair 'cosannta daoine sna cúirteanna na h-áite, 'gus ḟuair sé ainm mór agus ṁaiṫ aige le sin. Agus ṫosaiḋ sé 'obair san Ṫoladó san Ohio nó na Loċan, aċ d'ḟill Stioṗan ċun go Cionncionnataiġ

lionra-uisge-dhearg.ca

Scott Umstattd, Unsplash

ina ḋiaiḋ cúpla bliaḋan eile mar d'iarr sé do ḃiṫ in aice na clann aige fosta.

Nuair a ṫosaiḋ an Cogaḋ na Stáit amaċ san Aimearaga sa bliaḋan 1861, ċuir sé dá ṡluaġ na saiġdeara 's óglaiġ Gaeḋealaċ le ċéile gan ṁoill, agus ċuir siad istiġ an 10aḋ Reisimint na h-Ohio (na Loċan) agus ḃí an reisimint seo reisimint nó sluaġ Gaeḋealaċ cuid 's mó gan daḃt mar ċa raḃ na Gaeḋeil na Loċan an-sásta do ṡeas agus do ṫroid in aice leis na Gaill Aimearaga mar ċa raḃ creideaṁ agu do ṫroid ṁaiṫ le linn an cogaḋ seo.

Agus ċuaiḋ Stioṗan Seósaṁ ċun cogaḋ leo. Ḃí sé 'gus an 10aḋ Reisimint san Arm Aċaḋ an Iúḃair Ṫiar sa Ḟoġṁair 1861 nuair a d'ionnsaiġ Arm na Stáit Aontaiṫe 'stiġ go h-Aċaḋ an Iúḃair Ṫiar. Ba 10aḋ Reisimint Ohio cuid an Ċéad Briogáid. Agus ba Stioṗan Seósaṁ ann 'troid in éadan an Arm na Stáit Cónaiḋm leis misneaċd an-ṁor 's doċreidt' aige ḟéin. Aċ ḟuair sé gort ġarḃ air nuair a ċuaiḋ pilear aṁáin istiġ do sgaṁóg deis aige le linn Caṫ Báta Carnafacs ar 10aḋ Meaḋan Fóġṁair 1861. Ba sé san oṫarlann míleata le míonna ḟada mar sin aṁain, agus ċa raḃ sásta 'gus ċa raḃ sé go maiṫ le sin.

Nuair a ḟuair sé 'maċ as an oṫarlann ar ais aríst, d'ḟill sé ċun an ċogaḋ gan ṁoill agus ḟuair sé obair do ċeannas an 50aḋ Reisimint Ohio (na Loċan) agus ḃí sin sa Ḟóġṁair nó Geiṁreaḋ 1862 b'ḟéidir. Ba 'n 50aḋ Reisimint sa ċuid an 34aḋ Briogáid san Arm na h-Ohio. Ċuir riaġaltas Ohio 'n 50aḋ Reisimint le ċéile leis an 61aḋ Reisimint Ohio mar ċaill iad uiṁreaċa ró-ṁór 'troid sa ċogaḋ eadar 1861 go 1862 go h-áiriḋ, agus ċa raḃ neart uiṁreaċa míleata ag an 5aḋ Reisimint mar sin aṁáin. Agus Ba Stioṗan Seósaṁ 'ceannas an 61aḋ Reisimint Ohio sa Dárna Ċaṫ na lionra-uisge-dhearg.ca

33

Erda Estremera, Unsplash Mannasas san an Aċaḋ an Iúḃair eadar 28aḋ go 30aḋ Luġnasa 1862. Ḃí 61aḋ Reisimint san Arm Aċaḋ an Iúḃair le linn an ċaṫ seo fosta. Ḃí sin caṫ fada 's fola gan daḃt agus ba Stioṗan Seósaṁ sa ṁeaḋan an ċaṫ le linn an ḋá lá. Ba 77,000 saiġdear ag an Arm na Stáit Aontaiṫe le linn an ċaṫ seo, 'gus ba 50,000 saiġdear ag Arm na Stáit Cónaiḋm.

Ba ċreid ag an ard-ġinearál na Stáit Aontaiṫe a ḃí sé san áit neart aige 'gus ċuaiḋ sé ar an ionnsaiġe fola 'n éadan na sluaiġte Stáit Cónaiḋm le h-aġaiḋ ḋá lá 'nn 's annsin. Aċ fuair na sluaiġte Cónaiḋm faoi tamall na sluaiġt' Aontaiṫe 'gus ċuir iad mílte 's mílte na saiġdeara gorma go bás ann mar sin. Aċ rinn na Sluaiġt' Aontaiṫe 'n éalaiġ ṁaiṫ amaċ as Aċaḋ an Iúḃair ċun go Ḃasantáin ar ais aríst gan ṁoill. Ḋéan iad sin mar ba pleann ag na sluaiġte Cónaiḋm do ḟaiġ faoi tamall orṫa do ċur iad go bás nó do ċur iad go ġéill. Aċ ḟuair iad amaċ as Aċaḋ an Iúḃair san am sin.

D'ionnsaiġ Arm na Stáit Cónaiḋm go Tír Máire 'na ḋiaiḋ sin mar d'iarr iad do ċur stad ċun an ċogaḋ, agus d'iarr iad do ċur sgrios agus eagal an-ṁór ar na daoine Stáit Aontaiṫe. Agus ba sin sa Ḟóġṁair 1862.

Ba Stioṗan Seósaṁ an ċeannfort 61aḋ Reisimint Ohio eadar 1862 go 1865 nuair a ṫánaig an cogaḋ ċun deireaḋ. Agus ba sé 'nn le linn gaċ aon feaċtas agus caṫ leo san am sin fosta. Ḃa sluaġ mór Gaeḋealaċ isteaċ san reisimint seo fosta 'gus ba siad ann le gaċ aon caṫ san oirṫear eadar 1862 go 1865 fosta.

Ba 61aḋ Reisimint ann le linn Caṫ Creag Crann Peitseog ar 20aḋ Iúil 1864, agus ba Stioṗan Seósaṁ ar ṫar barr an ċnoc agus ar ṫar barr an troid leis na sluaġ faoi air. Ṫuit pilear garḃ ar do láṁa ċlé aige 'gus ḃa sin gort garḃ gan daḃt. Aċ ċuaiḋ Stioṗan Seósaṁ ar aġaiḋ leis an ċaṫ agus ṫroid sé le ṫaoḃ leis na saiġdeara

34

lionra-uisge-dhearg.ca

Eanáir 1870. Ċuaiḋ sé go Ḋia mar na gortannaí ar do ċorp aige a ṫánaig air nuair a ḃí sé 'troid sa ċogaḋ eadar 1861 go 1865.

Ba Stioṗan Seósaṁ an ḃráṫair na Siúr Síleas Nig Roḃartaiġ (1827 go 1901) agus rinn sí troid fada ṁaiṫ le cearta 's ceartas na mban ann san Aimearaga fosta.

Robert Linder, Unsplash

leis ḟéin le linn an lá fola 's garḃ sa ċaṫ seo. Agus ḋéan sé sin gan sos 's gan stad, agus ba sin lá nas ḟaide gan daḃt, aċ lean sé ar aġaiḋ leis an ṫroid agu. Ċaill sé 'n láṁa ċlé 'na ḋiaiḋ an ċaṫ seo mar sin. Ḃuaiḋ Arm na Stáit Aontaiṫe 'n ċaṫ seo 'gus ċuaiḋ faoi 1,900 saiġdear Aontaiṫe ṫíos go báis annsin, agus ċuaiḋ faoi 2,500 saiġdear Cónaiḋm go báis fosta. Ċuaiḋ Stioṗan Seósaṁ ar aġaiḋ leis an cogaḋ seo go dtí Aibreán 1865 nuair a ṫánaig sin go deireannaċ san Aimearaga 'n oirṫear. Ḟuair sé gort ġarḃ aige fiċead sa trí am gan daḃt, agus ċaill sé do láṁa ċlé 'maċ as é fosta. Fuair sé obair do ġinearál na h-óglaiġ ar 1aḋ Bealtaine 1865, aċ ċa raḃ sin oifigiúil.

Ina ḋiaiḋ an cogaḋ seo, d'ḟill sé ċun Ohio nó na Loċan agus ṫug sé cuidiú mór ċun Arm na Gaeḋeal nuair a ṁáirseáil iad istiġ go Ceannada do ċur na Sasannaiġ amaċ as ann, agus ba sin eadar 1866 go 1871. Ṫug Stioṗan Seósaṁ cuidiú maiṫ mór ċugu eadar 1866 go 1868 nó 1869 aṁáin mar ḟuair sé bás ar 2aḋ lionra-uisge-dhearg.ca

35

Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìoḃaḋ Mìosail

Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

Is minic a ḃí Fóṁar na nGéanna cruaiḋ scuabaċ.

(Sean Ḟocail)