LUD
Deasaċaḋ 05 Ògṁ / Iuḋ 2022
Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg
Na Gaḃair Nuaḋ Linn Le Treaḃair Ó h-Airtnéada
Am Naṫraiċean Eatarainn Le Eóin Lom Dòṁnallaċ
Sgeul na h-Eaċdraiḋ Na Sgéal 's Stair Clann Mailí
'S MISE CAOIḂE AIG LORG LE GÀEḊLIG CARALIANA
DEASAĊAḊ 05
Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn
11
Aig lorg le Gàeḋlig Caraliana
Cú Ċulainn agus
26
Tír na Marḃ (Cuid a h-Aon)
Cúpla Focla
25
Cearc Ḟranngaċ, Corra-Ḃàn Ṁór, agus Gèaḋ-Canadaċ
Sgeul na h-Eaċdraiḋ
34
Na Sgéal 's Stair Clann Mailí
Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 06 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 16 Nuaiḋeaċd na Cruinne 22 Fòram Coiṁearsnaċd 26 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 31 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd
LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE
Na Cearca deas ṁaiṫ! Ba sin go suimiúil do léaṁ faoi na gcearca 'g Treaḃair ann sa Ṁinneasóta. 'S éin sláintiúil gan aṁras, agus tá sé suimiúil agus go maiṫ do'n aṁarc ar na gCearca ṁaiṫ ann i lár coillte ana-ṁóir in aice leis ainṁiṫe ḟiaḋain fosta. 'S cearca go deas 's go h-álainn iad agus 's breaġ liom na coilleaċ daṫúil sa ġrianġraf go h-áiriḋe.
Máire Treasa Ní Ġallċoḃair Sallaċ Griain, Ṫír Ċonaill
'S breaġ liom Ṁinneasóta Ḃí sin deas do ḟoġluim faoi 'g obair feirmeaċd ann ar na Maċairean Móra. 'S feirmeoir an-ṁaiṫ é ḟéin, agus ḃí sin go deas do ḟoġluim agus do ḟeic na n-glasraí 'g fás láidir 's sláinte. Agus tá sin deas agus suimiúil do ḟeic na ġrianġrafanna ṁaiṫ freisin. Tá 'n áit go h-álainn ann gan daḃt, agus ḃí sin suimiúil do léaṁ faoi 'feirmeaċd ann sa Ṁinneasóta 'gus ba ṁaiṫ liom do léaṁ faoi feirmeaċd eile le Treaḃair anseo 'rís.
Séamus Ó Súilleaḃáin Deas Ṁuṁain
Sgéal Deas Bail' Uḃall Ṁóir Ḃa sin go h-ionntaċ deas ṁaiṫ do léaṁ sgéal le láṁ Breánann Ó Caṫáin! Ḃa sin go h-ionntaċ do ḟoġluim agus do ḟaiġ eolais nuaḋ faoi na Gaeḋeil sa ċeanntar sin, agus do léaṁ faoi na seann Daoiṫe fosta! 'S sgéal an-suimiúil agus 's breaġ liom an sgéal le láṁa Breánann agus leáṁ mé 'n sgéal sé nó seaċd am nuair a ċonnaic mé sin sa ċiad ócáid! 'S sgéal go h-ionntaċ, ionntaċ deas ṁaiṫ agus ba ḃreaġ liom sgéalta eile le é ar ais aríst!
Caṫal mac Ṡéamuis ṁic Iain ṁic Colm Ruaḋ ṁic Liam Duḃ ṁic Iain Capull Ḋuḃ Mac Grianna Na Cruaċa Gorma, Ṫír Ċonaill Deas
02
NÒTA ḊEASAIĊE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)
Taiġ Riaġaltas. 'S taiġ brèaġa leis an eaċdraiḋ fada 'gus biṫ eaċdraiḋ fada amaċ anso gun daḃt. Ḃa mi toiliċte dèan e gu na Taiġ Riaġaltas airson na Cainntean ⁊ Coṁarraċaḋ òcaid mìos air ais so. Agus 's mi dòċas go biṫ air ais gu luaṫ. Ċan eil e laṫ' uile gaḃ sinn 'faic asteaċ sin taiġ brèaġa ann aig an tOireaċtas. Ḃa an tainm «Na Taiġ ar Raṫad Ceannadaċ Gun Seòlaḋ» ar so Cainntean ⁊ Coṁarraċaḋ, le Gordon Mac an Óir as cainteoir. Biṫ fìos de Gordon aig duine mòran air sgàṫ s' obair Comann Eaċdraiḋ Ṁanitóba. Gaḃ e na dealḃan do càirn 'us eaglais Gàeḋealaċ mun Gleann Uisge Ḋearg agus Ṁanitóba. Aig an òcaid ḃa na còṁlan Ṁetis, Stompádairean Aṡam, ḋ'cainnt agus ḋ'gnìoṁ na Port Uisge Ḋearg. Ḃ' ead 'caintainn air na ceangal leis na cultair ḋaoine dùṫaċas sa Tìr na Craoḃ agus nuair na Rialtas Ċànada cuir bac na dannsa de cultair an so. Ḃa mi ḟéin iongnaḋ orm ċa roḃ ead cainnt mun na ceangal leis na Gàeḋeal, aċ ṫa sin eaċdraiḋ aḋlaic le linne 's dearmadta le mòran daoine. Ṫ' urram mòr agam mu'n Metis airson eadsan làidireaċd agus dearḃaḋd do seas suas airson na cultair astu, agus Gordon Mac an Óir airson obair crua huile, agus d' a Bean-Uasail Síne Ní Ċarr airson 'cuiriḋ air òcaid ead sin aig Taiġ Riaġaltas airson na daoine Ġleann Uisge Ḋearg.
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
lionra-uisge-dhearg.ca
POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIḊEAĊD IONADAIL
Fásann glasraí Ṁaiṫ sa Ṁinneasóta Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Is am nó fóṁair an ḟáis é san oir-ṫuaisceart Ṁinneasóta. Ċaiṫ sé fuarlaċ báistí annseo i mí Ṁeiṫiṁ agus d’ḟás na barraí go tapa. Timpeall ġrianstad an t-saṁraiḋ tá 'g éirí go maiṫ le go leor acu. Tá roinnt barra suimiúil ar ár ḃfeirm. Tá ceann cineál speisialta de arḃar breoċloiċe. Is Oileán Maṫġaṁan Arḃar Breaċloiċe cineál bairr Bun-dúċasaċ Meiriceánaċ. Ba iad muinntir Anisinneabaiġ (Aniṡinaabe) a d’ḟás é. Ḃí sé beagnaċ caillte mar ġeall ar ġlanaḋ eitneaċ ag an riaġaltas Ṁeiriceá ‘gus misinéirí. Tá roinnt feirmeaċa 'nnseo 'g obair ċun é a aṫċóiriú. Is ár ḃfeirm aon agus tugaimid leaṫ dár síol arḃar do ċláir gairdíní treiḃe. An ċuid eile a ḋéanann muid isteaċ arḃar min. Fásaimid úlla freisin annseo ‘gus tá trí ċineálaċa againn. Tá ceann aṁáin milis, agus tá ḋá ċeann spíosraiṫe agus go maiṫ do leann úll. An t-seaċtain seo caite d'imiġ na bláṫanna úll seo caite. Beiḋ úlla níos anonn réiḋ le cruinniu i mí Ṁeán Fóṁair. Triomaimid cuid acu, déanaimid cuid eile a ḃácáil, iṫimid cuid eile, agus déanfaimid leann úll freisin. Fásaimid luiḃeanna úra ‘gus bailímid daoine eile. Fásaimid basal, eiceanáise, miontas, laḃandar, síoċas, lus mín, agus bailímid cainneanna fiaḋaine, leideanna sprúis, agus suimac. Beiḋ muid gnóṫaċ leis an obair seo go luaṫ, go déanaċ i mí Iúil. An ċéad uair eile a scríoḃfaiḋ mé faoi beacán ḟiaḋain' a ḃaint i n-oir-ḋeisceart Ṁinneasóta. 04
lionra-uisge-dhearg.ca
Na Gaḃair Nuaḋ Linn Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁain) Tá Bealtaine 'gus Meiṫeaṁ gnóṫaċ ag ár ḃfeirm i Ṁinneasóta. Tógaimid gaḃair anseo, 'gus rugaḋ aon gaḃar nuaḋ déag. Tá rudaí go leor le déanaṁ nuair a ḃeirtear gaḃair. Caiṫfiḋ muid gaċ nuaḃeirṫe a ṁeá, a ṫoṁas agus a ċlárú. Caiṫfimid caḃrú leo análú a ṫosú h-uaireanta, 'ċ an ċuid is mó den am bíonn siad ceart go leor. Foġlaimíonn siad do ṡeasaṁ go h-an-tapa. 'S nasgann a máiṫreaċa leo sa ċéad ċúpla nóiméad, agus 's ólann siad bainne. 'S uaireanta ḃeirtear gaḃar an-ḃeag agus diúltaíonn a ṁáṫair é. Caiṫfimid na cinn ḃeaga seo a ḃeaṫú i mbuidéil. Féadann sé seo iad a ḋéanaṁ an-ċairdiúil. Go gairid téann siad isteaċ sa ċuid eile den tréad. Tá sé an-siamsúil do 'g féaċaint ar ġaḃair óga. Bíonn siad amaideaċ go minic. Is geacaiṫe h-ionntaċa iad ḟéin. Riṫeann siad faoi tamall. Agus léim, agus dreapann siad gaċ is féidir leo. Tá siad anaisteaċ agus an-ġníoṁaċ. Coinníonn gaḃair óga gnóṫaċ sinn! Ba as Cill Orglan do ṫeaġlaċ mo ṡean--aṫair ó ḋúṫċais. Tá sin i gCill Orglan atá 'n Aonaċ an Ṗoic, agus 's déanann an ócáid comóraḋ ar ġaḃar a ṡáḃáil na daoine ó arm Ċromail. Insíonn an t-aṁrán An Poc ar Buile sgéal. Is cosúil go ḃfuil sé ceart ag fear ó Gaeḋeal Ċiarraiġe nó Iar Ṁuṁain, a ḃfuil fréaṁaċ' aige i gCill Orglan, gaḃair a ṫógaill. Ceart? lionra-uisge-dhearg.ca
5
NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL
'S mise Caoibhe Le Caoimhe Ní Mheadhra (Gaeluinn Deas Mhumhain)
MichaelWarrenPix, MichaelWarrenPix, Getty Images jimfeng, jimfeng, Getty Images Signature
Is mise Caoiṁe Ceallaċ Fraoċ Niaṁ Ní Ṁéaḋra. Táim Gaeḋeal Meiriceánaċ mé ḟein. 'S saolaíoḋ mé sa Gáirdín Ḃriġde (Florida), ina Saṁain na bliain 1993. Tá Gaeluinn beag agam, le an cuidiġ le ċara, Géaróid. Ḃeim ag iarraiḋ ṁor Gaeluinn agam. Ḃí mé 's téiġ collaiste do litríoċt, aċ ḃeiṫ ag iarraiḋ téiġ do stair. Ta suim agam na stair meán-aoiseaċ agus Gaeluinn teaġlaċ. Mo cúl le am éigin an teagalaċ na ṁaṫair do'n Albainn, go dtí teoranta Sinsearaċd ceart linn. Ċeap sé ṫánaig mo ṁáṫair as Albainn atá uirṫi. Ġeoḃaiḋ mé ar ṁaiṫ agus táim clann agam, agus breacán nó mana.
Pexels--2286921, pixabay
06
lionra-uisge-dhearg.ca
brandtbolding, Getty Images
Ain-ċinealtas an aġaiḋ Daoine Sliaḃa (Cuid a h-Aon) Le Tómas Mac a' Ġoḃa (Gàilig na h-Àpalaid) Ṫa fuaṫanas an-ṁor an aġaiḋ na Daoine Sliaḃa gun teagaṁ, agus ṫa sin an sgeul ṫairs Aimearaga gun teagaṁ! Ṫánaig sin a-maċ mar ṫa ṁuid boċd gun airgead ṁaṫ agus gun foġluim mór
ċa raḃ sin maṫ, agus ċa raḃ sin an sgeul leis na
againn cuideaċd. 'S fuaṫ riaġaltas naiseanta
daoin' a-muiġ as na sliaḃa. Ċa raḃ cogaṁ
ċugainn mar oraiciḋ oirnn ṫa saiġdearan ṁaṫ leinn
caṫarra 'nn, ċa raḃ ead aig sabaid an aġaiḋ ead
agus ṫa ṁaid gu maṫ le gaċ aon cogaṁ ṫairis nan
ḟé, ḃ' ead ri ċéile sa cogaṁ seo 'gus ċa raḃ sin an
doṁain agus 's fuaṫ riaġaltas stáid ċugainn mar 's
t-sgeul leinn. Ċan eil ṁaṫ leinn do ċainnt mu
oraic dóiḃ leinn daoine boċd aṁáin gun foġluim agus
Cogaṁ na Stàidean mar sin aṁàin agus rinn
ċa ṫug ṁuid airgead mór ċun polaitigs áite 'nnseo,
ṁaid rudan garḃ fola h-uaḃasaċ oirnn le làṁan
'ċ ċan eil sin gu maṫ leom-sa!
againn san àm sin, agus gu dé? Carson?
Iarraiḋ leoṫa leinn mar ṫa gual agus rudan eile fo
'S fuaṫ leoṫa daoin' eile 'n blás leinn gun
ṫalaṁ annseo ṡuas na sliaḃa seo. Iarraiḋ leoṫa
teagaṁ. Ṫa gaċ aon rud gu maṫ gu nuair a
leinn mar tiocaiḋ ṁaid a-steaċ nan arm, aer-
ċualaiḋ ead am blás leinn, agus ḋ'iompaiġ rudan
ḟórsan, caḃlaċ agus sluaġ eile na h-Aimearaga mar
an aġaiḋ oirnn ann gaċ aon àm agus ċan eil sin
ċan eil daoin' eile gu Sluaġ Aimearaga 'ċ na daoine
còir agus ceart! Ṫánaig blás Àpalaid as cànan
boċd. Ṫa gaċ aon daoine 'g beo ṡuas annseo 'gus
Gàilig mar ṫánaig na sin seanairean a-muiġ as
ṫánaig ṁaid ri ċéile do ṡabaid sa gaċ aon cogaṁ
an Seann Ġàiḋealtaċd (Albainn, Éireann 's
nuair a ḟuair ṁaid sgairt na h-Aimearaga. Ḃa ṁaid
Eileann Ṁanainn). Ċuaiḋ na Gàiḋeil ṡuas air na
air ḋà taoḃ ri linn Cogaṁ na Stàidean (1861 gu
Sliaḃa seo mar ḋ'iarr ead saorsa 'muiġ as nan
1865), aċ ḋuḃairt daoin' acadaṁ ḃa ṁaid ag sabaid
Gaill. Ṫosaiḋ ead do ḋéan sin as ḋeiḋ 1689 air
air taoḃ Deas aṁàin. Ċa raḃ sin fíor! 'S fuaṫ leinn
aġaiḋ gu h-áiriḋ, aċ ḃa ṁaid annseo roiṁe 's 1619
aig cainnt mu Cogaṁ na Stàidean annseo mar ḃa
no 1620an no 1650an no mu sin. Ṫánaig Gàilig na
ṁaid air ḋà taoḃ aig sabaid an aġaiḋ sinn ḟé 'gus an
h-Àpalaid gu beo 's ḋeiḋ 1689 mar ḃa na Gàiḋeil
aġaiḋ ḋà riaġaltas agus ḋà sluaġ ri linn an àm agus
seo gasta nuair a ḋ'ḟoġluim ead mu Caṫ Raon
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Ruairiḋ (27ṁ Iuċar 1689). Ṫánaig na naiḋeaċd ċugainn sa ġeaṁraṁ 1689, agus ḟuair na Gàiḋeil Àpalaid neart an-ṁor le sin agus mar sin gun teagaṁ. Ḃa ḟios agu ḃa neart agu do ċur bristeaṁ air nan Gaill nuair a ḟuair ead ri ċéile. Agus ḃa ḟios na Gaill sin cuideaċd agus ḋ'ḟan ead a-muiġ asuinn le bliaḋniċean an-ḟada 's ḋeiḋ sin. Ṫa 'n ain-ċinealtas an aġaiḋ leinn ṫairs na Stàidean Aontaiċe na h-Aimearaga 'gus ṫa sin an-ṁor agus an làidir sa stàidean deas gu h-àiriḋ! Agus a-nis ṫa 'n ain-ċinealtas seo 'g turas ṫairs na doṁain ċun an Seann Ġàiḋealtaċd a-nis agus ṫa mo ċroiḋe 'bristeaṁ mar sin aṁàin! 'S sin garḃ 's cruaḋaċd do'n oraic agus do'n éisdeaċd daoine Seann Ġàiḋealtaċd - na Gàiḋeil ehrlif, Getty Images
ḋuṫċais ann - aig ionnsaiċ agus aig gáire 'n aġaiḋ ċugainn nuair a ċualaiḋ ead sgeultan garḃ fúinn as daoine Gallda h-Aimearaga. Ḃa ḟuaṫ air gaċ aon Gàiḋeal annseo nuair a ṫánaig ṁaid annseo, 'gus ṫánaig ṁaid fo h-ionnsaiċ le gaċ aon cogaṁ a' ṫosaiḋ a-maċ sa daċaiġ, aċ ċa ḋuḃairt ṁaid aon facal an aġaiḋ sin mar ḃa ead clann 's teaġlaċ. Ḟuair ṁaid do ċur ḋíbir a-muiġ as talṁan ṁaṫ ri taoḃ tràiġ Aimearaga o 1660an agus 1680an air aġaiḋ mar ḃa Gàiḋeil ṁuid ḟé 'gus ḋ'iarr nan Gaill an talṁan againn mar ḋ'iarr ead do ċur tràillean ann, agus ḋéan ead sin gun ṁall o 1619 air aġaiḋ! Agus ṫa ead ann an-diuġ agus ṫ' airgead anṁor agu cuideaċd! Agus carson ċan eil daoin' aig cainnt mu sin? Carson? Ḃa Gàilig am príoṁ cànan annseo eadar 1619 gu 1880an gun teagaṁ. Ṫánaig gaċ aon dual-ċainnt ri ċéile 'nnseo 'gus ṫa dual-ċainnt an-ṁaṫ leinn cuideaċd. Agus ṫa mi 'g obair ċun Aṫḃeoċan Ġàilig annseo ṡuas air na sliaḃan air ais a-riṫist, agus JSabel, Getty Images
08
leanaiḋ mi air aġaiḋ ċun sin.
lionra-uisge-dhearg.ca
An Déiḋ an Cogaṁ Le Tómas Mac a' Ġoḃa (Gàilig na h-Àpalaid) Ṫánaig sluaġ mór na riaġaltas ṡuas air Sliaḃ' Àpalaid an déiḋ an Cogaṁ Uisge Ḃeaṫaiḋ (1791 gu 1794). Ḃa sin gonzalo martinez, Getty Images njsciple, Getty Images
cogaṁ an-fola le na Daoine Sliaḃa 'gus ċan eil sin gu maṫ ċuir muinteoran a-maċ má ḃa rudan gu maṫ eadar daoin' Aimearaga 'n déiḋ an cogaṁ seo! Ḃuaiḋ na Gáiḋeil an aġaiḋ na sluaġan riaġaltas nuair a ṫánaig ead ṡuas air Sliaḃ' Àpalaid as déiḋ 1794, agus ċuir ead na daoine riaġaltas a-muiġ as na sliaḃa 'nnsin gun ṁall agus gun teagaṁ. Aċ ċuaiḋ Deòirse Ḃasantain an aġaiḋ na daoine sliaḃa leis díoġaltas garḃ gort aige 'nn. Ḟuair ciadta 's ṁiltean daoine boċd ḋíbir a-muiġ as taiġean 's daċaiġean aca sa bailtean móra 'gus ḃa sin an sgeul leis mo ċlann cuideaċd. Ḟuair ead ḋíbeart a-muiġ as Baile Ḟiladelṗia sa 1794 no 1795 agus ṡiuḃail ead ṡuas ċun na sliaḃa 's ḋéiḋ sin gun ṁall mar ḃa clann 's caraidean aca 'nn, agus ḃa
blackwaterimages, Getty Images Signature
Gearraṁ air an t-sliġe ċugu cuideaċd. Ḋ'iarr ead taiġ aca gun ṁall mar sin. Ċall ead gaċ aon rud aca 'nnsin, agus ḃa sin an sgéal leis míltean air míltean daoin' eile gun teagaṁ. Agus ḃa ḋéan rudan seo le làṁan Aimearaga 'gus làṁan Deòirse Ḃasantain cuideaċd - an Aṫair na Naisean. Ḃa fear an-saiḃir e ḟé 'gus ċa raḃ e gu maṫ ċun na daoine boċd. Aċ ċa ṁaṫ daoine do ċainnt mu sin! Ċall luċdan an-ṁor na taiġean, daċaiġean agus caraidean ri linn fuadaiċean nuaḋ annsin. Ċall ead gaċ aon rud agus ḟuair rudan ġoid le riaġaltas mór agus
lionra-uisge-dhearg.ca
09
caraidean na riaġaltas agus le daoin' uaḃasaċ eile gun teagaṁ! Ċall ead gaċ aon rud aca 'ċ do ḃeaṫanann leoṫa 'ca 'nnsin. Ṫosaiḋ ead do'n obair beaṫannan nuaḋ deacaiḋ ṡuas air Sliaḃ' Àpalaid agus ḃa sin ro-ḋeacair le cuid ṁor na daoine 'nnsin. Ḟuair míltean air míltean daoine báis ann mar ċa raḃ ḟios aca do ḃeaṫ ṡuas air na sliaḃan. Agus ṫa ṁaid annseo 'n-diuġ mar sin aṁáin. Ċuir mi 'n artagal seo ri ċéile mar iarraiḋ mi do ċur fíor sgéal a-maċ mu rudan deacaiḋ agus mu daoine mór na tíre 'nnsin. Ḃa Cogaṁ Uisge Ḃeaṫaiḋ an-fola 'gus ċan eil sin 'muineaḋ sa sgoiltean Aimearaga, ḃeil ċan eil fíor sgéaltan mu sin 'muineaḋ sa sgoiltean annseo 'n-diuġ agus ċan eil sin gu ṁaṫ! Cris Ritchie Photo, Photo, Getty Images
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Aig lorg le THEPALMER, THEPALMER, Getty Images
GÀEḊLIG CARALIANA
BEAG-ḞACLAIR LORG A ṁic an Diuc: duine duiliċ, duine brónaċ Ṁic an Diuc: Ṁic an diaḃail - ṫa sin mu diuc Árra Ġáiḋeal. Creag: aḃainn carraige no sruṫ carraige Nìoċ: neadan / nead Duile: daoine, duine Maol: bó / tarḃ gun aḋarc
09
CatLane, CatLane, Getty Images
'S mise Cioḃa Le Cioḃa Nic Ġille-Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana)
'S mise Cioḃa Nic Ġille-Ġuirm agus 's as Caraliana Tuaṫ mi o ḋúṫċais. Ṫánaig ċlann m'aṫair ri linn 1740an agus 1750an gu h-áiriḋ, agus ṫanaig clann mo ṁàṫair gu Caraliana eadar 1772 agus 1774 b'ḟeudar. Ḃa Gàeḋlig an cànan ṁór ag na muinntear Gáiḋealaċ annseo sa Caraliana eadar 1730an (nuair a ṫánaig ṁuid annseo) gu 1960an. Ċuaiḋ Gàeḋlig air raṫad gu bàs annseo eadar 1960an gu 1990an agus ḃa mór antruaġ sin gun teagaṁ! Ḃa sin aimsear as ḋeiḋ Dàrna Cogaṁ na Ḋà Ġall (1941 gu 1945) agus ṫánaig teiliḃisean astaiġ gaċ aon daċaiġ sa Ġaiḋealtaċd Caraliana 'nnsin. Ṫosaiḋ mi air an raṫad seo ḋà bliaḋain o ṡoin a-nis sa 2020 ri linn an Tinneas Ṁór no Coḃad 19. Ṫosaiḋ mi 'n obair do ċur beo gu Gàeḋlig Caraliana air ais a-riṫist mar ṫa sin dual-ċainnt ṁaṫ e ḟé gun teagaṁ, agus ḃa sgríoḃ e air páipear sa ċiad àm sa 1750 no mu sin. Rinn no sgríoḃ Duḃġall Mac Ṗàrlain sin ri linn turas garḃ ṫairs na Farraige Ṁóir amuiġ as Diùra gu Caraliana 'nnsin. Rugaṁ 's togaṁ mi sa Caraliana 'gus ṫa seo mo ḋaċaiġ a-nis gu bráċ air fad. Cuiriḋ mi obair mór gu sáḃail Gàeḋlig Caraliana 's bàs, agus do ċur e air raṫad gu beo air ais a-riṫist le cuidiċ Ḋia Ṁór.
Mo Ṡeanair, Ceannard nan Òrain le Eiṫne Nic Gille-Ṡeaṫanaiċ (Gàeḋlig Caraliana)
(I) Mo Ṡeanair, Ceannard nan Òrain Air Craoḃ Dìreaċ, bliaḋniċean o ṡoin; Ḃa nam nòtaiḋ sa diamann Agus leṫ-diamann cuideaċd. (II) Ḋ'obair e sa ġàrraṁ ri linn seaċdainn 'S ḟuair laṫa air do ṡocair aige; Annsin ċuir e tàiḋ ṁaṫ aige Do ċur sin ċéile eadaiḋ eil aige. (III) Nuair ṫànaig Di-Doṁnaiċ oirnn Sgrìoḃ e òran ṁaṫ le neart 'g laiġe ċun craoḃ 'g suiḋe caṫair céine. (IV) Ċuir an grian nam faileasan Ṫairis na duilleagan Ḃa sluaġ Aingil ann Ri ċéile 'g òran ann / sin. (V) Ḃa ceòl Flaiṫeas ann Nuair ḋeun seanair aig òran sin; 'S nuair ċeannard 'g òran aige air Craoḃ Dìreaċ Sgairt na h-aḋmad Caḃraċ a-maċ. (VI) Ṫa ceòl òran beò 'nn an-diuġ Le àm fada 'nn an-diuġ Nuair ceannard seanair nan òran Air Craoḃ Dìreaċ bliaḋniċean o ṡoin.
Sailm Caraliana
Sailm Gleann Gàidheal
Le Neaṁaiṫnid (Gàeḋlig Caraliana)
Le Neaṁaiṫnid (Gàeḋlig Caraliana)
(I) Air d'uile ṫròcair, O mo Ḋia tràṫ ḋearcas mi gu dlùṫ.
(I) Air d'uile ṫròcair, O mo Ḋia tràṫ ḋearcas mi gu dlùṫ.
(II) Ṫa Ḋia féin as buaċaill ann Ċan ḃiṫ' maid gun an dia.
(II) Ṫa Ḋia féin as buaċaill ann Ċan ḃiṫ' maid gun an dia.
(III) Ċan eagal e ċa ḃiṫinn sìos air làr nan claċan a sìos.
(III) Gun (ċan) eagal e ċa ḃiṫinn sìos Air làr nan claċan a sìos.
(IV) Fòs ri taoḃ nan aiḃniċean ṫéid seaċad sìos gu mall.
(IV) Fòs ri taoḃ nan aiḃniċean ṫéid seaċad sìos gu mall.
(V) A' ruiṫ 's na pìob 's a' ruiṫ gu luaṫ A riḃinn duḃ gum biḋ ṫu cli.
(V) A' ruiṫ 's na pìob 's a' ruiṫ gu luaṫ A riḃinn duḃ gum biḋ ṫu clí. WenPhotos, pixabay
Piop, piop, Cò creaċ mo nìoċ? Ma' s e duile beag, cuiriḋ mi sa ḃog Ma' s e duile mór, cuiriḋ mi 'sa creag. Le Cioḃa Nic Ġille-Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana)
Bondariev, Bondariev, Getty Images
Bid, bid, bidein, có ċreaċ mo neadan? Ma 's e duine mór e, cuiriḋ mi 'sa lón e; Ma 's e duine beag e, cuiriḋ mi le creag e; Ma 's duine gun ċiall gun nàire, Fograiḋ mi aig a ṁàṫair ḟéin e. Le Cioḃa Nic Ġille-Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana)
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
NUAIḊEAĊD NA CRUINNE
Am Naṫraiċean Eatarainn Le Eóin Lom Dòṁnallaċ (Gàilig nan Eileanan) Iarraiḋ ṁaid do ċainnt mu na cac-ḋaoin' a ċairdean, agus iarraiḋ ṁaid an còṁraḋ a-nis gun ṁall! Ṫánaig ead eatarainn fiċead bliaḋain o ṡoin b'ḟeudar, agus ċa ċuir ead obair 's cosainnt ṡuas ri taoḃ leinn nuair a ṡabaid ṁaid do ċosainnt cànan ḋùṫċas againn oirnn. Aċ biṫ ead air teilfisean aig cainnt le h-aġaiḋ nan Gàiḋeal agus cuiriḋ ead artagail a-staiġ naideaċdan Beurla 'g cainnt mu ceartan Gàiḋealaċ agus ċan eil deunaṁ ead obair ċun sin agus ṫa sin an sgeul leoṫa gaċ aon àm agus bu ċeart iarraiḋ ṁaid do ċur stadaṁ ċun sin gun ṁall! Ṫa ḟios agam ċan eil luċdan móra Gàiḋealaċ air an lìn-làraċ an-diuġ agus ṫa ḟios agam ċan ḟaic ead gaċ aon rud obair uaḃasaċ ann le làṁ cac-ḋaoine cuideaċd, aċ iarraiḋ ṁaid do ṡiuḃail a-maċ do ċur am fíor sgeul asainn mà-ta ċan eil ead - na cac-ḋaoine - ag cainnt le h-aġaiḋ leinn. Ċan eil ṁaid daoine ḃoċd gun neart 's gun misneaċd! 'S óglaiċ oirnn ḟé! Ċaiḋ ṁaid ṫairis nam ḟarraige móra 'n aġaiḋ na Gall-Loċlannaiċ agus na Gall-Ṡasannaiċ agus ċuir ṁaid sabaid 's
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Ekrulila, Pexels
coṁaireaċd an-ṁaṫ an aġaiḋ orṫa le ciadta air ciadta air ciadta bliaḋain gun stad, agus iarraiḋ ṁaid do ḋeun sin a-riṫist! Ṫa ḟios agam mu cac-ḋaoine ṁór, agus 's Gall e ḟé gun teagaṁ! Ḃ' e eadar a' Ġàiḋealtaċd Albainn o 1996 no mu sin. Agus sa bliaḋain sin sgrìoḃ e n-artagal mì-ċeart mu na Gàiḋeil san Àpalaid. Sgrìoḃ agus ḋuḃairt e ḃ' ead air taoḃ Ṡasuinn ri linn Cogaḋ Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus duḃairt e ċaiḋ ead ċun arm Ṡasuinn agus ḃ' ead an aġaiḋ na daoine hAimearaga 'nn cuideaċd. Aċ ċa raḃ sin am fíor sgeul! Ċaiḋ cuid ṁór Gàiḋeil Eileanan air taoḃ Sasuinn ri linn cogaḋ seo mar ṫánaig ead gu Caraliana Tuaṫ eadar 1768 gu 1775 cuid ṁór aċ ċa raḃ sin an sgeul leis na Gàiḋeil Arra-Ġáiḋeal, Gàiḋeil Apann, Gàiḋeil Diùra agus na Gàiḋeil Éireann. Ḃa na Gàiḋeil Caraliana air ḋà taoḃ ag sabaid sa ḋà ṡluaġ ri linn 1775 gu 1776 gu a ḟuair ead ḃristeaṁ sa Ċaṫ Droiċead Ḃristeaṁ air 27ṁ Gearran 1776. Agus ċa raḃ ead Gàiḋeil Àpalaid! 'S Àpalaid ciadta air ciadta mìle 's Gàiḋealtaċd Caraliana no Gleann Gàiḋeal agus ċaiḋ leṫ-ḋaoine Gleann Gàiḋeal leis Sasuinn mar ḃ' eagal an-ṁor aca mu biṫiḋ ead sgriosaiḋ le làiṁ Gallda mà faiġ ead air taoḃ bristeaḋ air ais ariṫist agus ḃa ḟios aca mu'n fuaṫanas ṫuga - na Gàiḋeil - le na h-Aimearagaiċ san àm sin. Aċ ċaiḋ na Fíor Gàiḋeil eile ċun air taoḃ Aimearaga san àm sin mar ḋ'iarr ead dìoġaltas ṁór an aġaiḋ Sasuinn mar nam Fuadaiċean agus sgrios-cinniḋ an aġaiḋ air nan Gàiḋeil daċaiġ sa Ṡean-Ġàiḋealtaċd (Albainn, Éireann 's Ṁanainn). Ċar deaċaiġ na Gàiḋeil Àpalaid air taoḃ Sasuinn mar ḋ'iarr ead dìoġaltas an-ṁor leoṫa mar ċuir na Goill ead a-muiġ as daċaiġ agus nuair a ḟuair ead ann sa Dùṫaiċ nan Craoḃ, ṫánaig na Goill ṫuga 'gus ġaid ead an talṁan ṁaṫ a-muiġ asta 'gus ḃa ḟearg an-ṁor leoṫa mar sin aṁàin. Ḋeun nan Goill rudan cruaḋlaċd orṫa eadar 1620an gu 1660an air aġaiḋ gu 1774 agus ḋ'iarr ead do ċur sgrios air nan Goill le sin aṁàin gun ṁall. Agus ċaiḋ cuid an-ṁor Gàiḋealaċ ċun Sluaġ Aimearaga mar sin aṁàin cuideaċd, agus ḋeun ead sin gun stadaṁ as 1778 air aġaiḋ nuair a ṫánaig an Ḟrainng ċun an cogaḋ air taoḃ Aimearaga. Ċar ḋuḃairt an cac-ḋaoine seo sin roiṁe!
lionra-uisge-dhearg.ca
17
Agus ṫa cac-fear eile mu leinn annseo sa
kodachrome25, kodachrome25, Getty Images
daċaiġ. 'S Gall e ḟé cuideaċd, agus 's fear-ḃoid e ḟé gun teagaṁ! Ċuir e n-artagal ri ċéile 'g cainnt mu sean-ḟacail agus ḟuair e sin ṡuas air an lìn-làraċ agus ċunnaig mi sin agus ċan eil sin ceart! Ḃa sin mì-ċeart! 'S amadán an-ṁor e ḟé 'gus ċan eil Gàiḋeal e ḟé cuideaċd! Agus ṫa ḟios agam sin! Ṫ' e air taoḃ Sasuinn gun teagaṁ mar ċuir e artagal uaḃasaċ a-muiġ mu ṫánaig naiseanas Éireannaċ as Aimearaga 'gus ċan eil na Gàiḋeil Éireannaċ fíor Gàiḋeil agus ċuir e cac eile 'nn cuideaċd. Aċ ċan eil sin ann a-nis mar ṫosaiḋ daoine 'g sabaid do ċur sin ṡíos gun ṁall mar ṫánaig fearg ṁór orṫa nuair a ḋ'ḟoġluim ead mu sin agus ḃa sin gasta gun teagaṁ! Iarraiḋ ṁaid do ṡeas ri ċéile 'n aġaiḋ na cac-ḋaoine 'gus ċan eil ead ag cainnt leinn. Ṫa ḟios agam sin a ċairdean, agus ṫa ḟios agaiḃ sin cuideaċd, aċ ċan eil ḟios daoin' eile sin, agus ḋ'ḟàg daoine ṁaṫ amuiġ as Gàilig agus ḃa 's ṫ' ead sa Ḋùṫaiċ nan Craoḃ cuid ṁór, agus 's mór an truaġ sin a ċairdean! Bu ċeart iarraiḋ ṁaid do ṡeas ṡuas an aġaiḋ obair cruaḋlaċd le na cac-ḋaoine 'gus iarraiḋ ṁaid do ċur spiorad neart ċun na Gàiḋeil Dùṫaiċ nan Craoḃ air ais a-riṫist gun ṁall! Agus deunaiḋ ṁaid sin!
paulbrady
Ṫa creid agam ṫa na cac-ḋaoine air taoḃ Sasuinn agus ag obair le Sasuinn mar ċa ċuir ead rudan a-maċ mu na Gàiḋeil ag sabaid an aġaiḋ Sasuinn. Sgríoḃaṁ ead mu na Gàiḋeil ag sabaid san arm Sasuinn an aġaiḋ gaċ aon daoin' eile ṫairis nan doṁain. 'S cac-duin' ead ḟé gun teagaṁ!
18
lionra-uisge-dhearg.ca
Teanga Gaḃáil Éireann Le Uinseann Pintado (Gaeḋlig Laiġean) D’ḟág Gaeḋeil cróga na Mílaoise cladaí na Sean-Ġalaice (an Ġailís nuaḋ-aimsearṫa anois agus tuaisceart na Portaingéile) ċun iad féin a ḃunaiġ in Éirinn ársa timpeall na mbliana 500 R.Ċ. Sa deireaḋ sin, d’aṫraiġ an t-sean-teanga Gallaec go SeanĠaeḋlig san áit a ḃfuil sí fós ar marṫain ar ċloċa h-Oġaim. Beaḋ an-sásta mór orm-sa do'n aṁarc an aṫḃeoċán na Foclóir Sean Ceiltis a sgríoḃ mé tríoċa bliain ó ṡoin anois. Beaḋ sin go h-ionntaċ, ionntaċ do ḟeic sin amaċ ar ais aríst, agus cuiriḋ mé mílte beannaċt ċun ar na daoine 'g obair ċun sin.
vjgalaxy, pixabay
lionra-uisge-dhearg.ca
19
An Cogaḋ sa Ṁuṁain 1579 go 1583 (CUID A TRÍ) Le Séamus Ó Súilleaḃáin (Gaeluinn Deas Ṁuṁain) Ċun é féin a ċosaint sgríoḃ an taoiseaċ litir ón gcaisleán in Eas Géitine faoi na h-imeaċtaí h-uafásaċ' a ḃí á ḋéanaṁ ag Malbaiġ ina ċoinne, 'n sgrios, an sléaċt is an áir. Ina measc ḃí ruaṫar ar caisleán an Ráṫ Mór ina raiḃ a ṡeansailéir Muiris Ó Síoċáin ina cónaí, 'gus gur goideadar na rollaí is na cuntais a ḃí 'nn. Deireann Annála Ríoċta Éireann faoin tréiṁse seo go raiḃ an tír uile ó Sliaḃ Lúaċra (Oirṫear Ċiarraiġe) go hAḃa na Siúire (Tiobraid Árann) agus ó Gerardo_Borbolla, Getty Images
Ċeann Feaḃrad (Tuaisceart Ċorcaiġ) go Sionainn sgroiste ag clann is ag Sasanaiġ is a ċoṁ-ġuailliṫe Gaeḋealaċ.
1580.
Ṫógadar Eoċaill, baile saiḃir ar an tráiġ Ċorcaiġ Ṫoir agus roiṁe sin sean
Go luaṫ san bliaḋain nuaḋ, rinneaḋ Séamus Óg
baile Gearaltaċ. Sgrioseadar an baile,
mac Séamuis Ṁic Gearailt duine deas na ceannairí
leagadar na ballaí mór-ṫimpeall air
ruaṫar isteaċ i Múscraiġe 'g lorg tréada, 'ċ ḃí na
agus ṫugadar leo gaċ rud a ḃí
Cárṫaiġ reiḋ dó agus maraíoċ forṁór a ṁuintir.
luaċṁar. Ṫárla sé seo i mí na Saṁna
Ṫógaḋ ina ṗríosúnaċ é 'gus ċuireaḋ go Corcaiġ
1579. Rinneaḋ an taoiseaċ Oir Ṁuṁan
Ṁuṁain é. Ṫáiniġ ordú ó Baile Áṫa Cliaṫ ċun
ruaṫar isteaċ i gceartlár ḋúṫaiġ na
ceaṫrúna coṁroinnte do ḋéanaṁ de. Agus sin mar
Gearaltaiġ le sluaġ tréan i mí na
a ṫárla. Ḃí bliaḋain brónaċ do na Gearaltaiġ
Nollag sa 1579. Ċuaiġ sé coṁḟada siar
tosnaiṫe.
is an Caisleán Nuaḋ agus ṫug leis
20
aḃaile tréada 's ealtaiġ na tíre gan
Ṫáiniġ caḃlaċ Ṡasana go tráiġ iar-ḋeisceart na h-
troid gan taċar mar ḃí Arm na
Éireann i mí Márta sa 1580 ċun bac a ċur ar na
Gearaltaiġ i gCiarraiġe, Deas 's Iar
Spáinniġ. Ḃí gunnaí tréan ar ḃord acu. Ċuireaḋ na
Ṁuṁain.
Sasanaiġ caisleán Ċarraiġ an Ṗoil, Dún Deangan Uí
lionra-uisge-dhearg.ca
Concuḃair Ciarraiġe faoi léigear, agus baineaḋ úsáid as na gunnaí seo. Ṫit an balla cois cladaiġ, ṫóg na Sasanaiġ an caisleán agus ċuireadar gaċ duine ċun bás. Ċualaḋ láṁaċ na gunnaí tréan leaṫ ċéad mile sliġ' ón áit. Ṫug an taoiseaċ ordú dos na bardaiġ caisleáin na dúnta a sgroiseaḋ agus ealú faoin tír. Ḃ' Eas Géitine an caisleán deireanaċ a ḃí aige. Aċ ‘Buaḋ nó Bás’ lean an cogaḋ ar aġaiḋ ar feaḋ trí bliaḋain go leiṫ. Ġaḃáil Pealham caisleán Eas Géiḃne i dtosaċ mí n-Aibreáin 1580. Lean sé féin is an taoiseaċ Oir Ṁuṁan ag banú na tíre ar feaḋ na míosa. Ṫáiniġ an tiġearna Ġallda Greiḋ de Ḃillton go h-Éirinn i mí Luġnasa. Ba Púratánaċ gránaċ is fear fuilteaċ gan carṫanaċt ab ea é aċ roiṁ deire na míosa sin. Fuair sé briseaḋ air i gCaṫ Gleann Maolúra i gCill Ṁantáin. Ḃí Fiaċ mac Aoḋ Ó Broin a ḃí i gceannas an Arm Gaeḋealaċ. Gerardo_Borbolla, Getty Images
zokov, Getty Images
lionra-uisge-dhearg.ca
21
FÒRAM COIṀEARSNAĊD
Làithean Mór A' Ṁìos - An t-Òg-ṁìos 04 - Shavuot 09 - Féill Chaluim Cille 14 - Gaelach Lán 20 - Là nan Athraichean 28 - Gaelach Úr 30 - Deireamh Bhliadhain na Sgoil
Féis Ḃinnipéig Ṫa Féis Ḃinnipéig air gaċ aon saṁraṁ. Ṫosaiḋ sin a-maċ sa 1974 agus 's féis ceól e sin cuideaċd. Ḃa 'n ciad féis air Cnoc nan Eóin, Páirc Cúige 'n aice Ḃinnipéig, Gleann Uisge Ḋearg. Biṫ ceóltairean gaċ aon ceól ann leis ceól na h-áite 'gus ceól ṫairis
Aṫ Ṁìos - An t-Iuċar
na doṁain cuideaċd. Biṫiḋ an féis air aġaiḋ le 4 laṫa 'gus biṫiḋ
07 - Ciad Latha Féill Dúthchais 10 - Deireamh Latha Féill Dúthchais 13 - Gaelach Lán 28 - Gaelach Úr 30 - Muharram 31 - Ciad Latha Féill Dúthchais Mór
ceólċoirm nam Bliaḋain ri linn n féis.
Aṫ Làrna Ṁìos - An Lùnastal 01 - Lughnasadh - Là Traolach Mac an t-Seannaich 05 - Gaelach Úr - Tisha B'Av 20 - Deireamh Latha Féill Dúthchais Mór 19 - Gaelach Lán
Là Traolaċ Mac an t-Seannaiċ So laṫa san onóir na Traolaċ Mac an t-Seannaiċ agus an reiṫ mór fada ṫairis Tír nan Craoḃ (Ċanada) eadar Baile Séain air Talaṁ an Éisg gu Cuan Tàirneaċ sa Ṫír Ċaluim Cille. Rinn e sin do ċur sgairt nuaḋaċd a-maċ mu h-aillse. Rugaṁ Traolaċ sa Ḃinnipéig, Gleann Uisge Ḋearg, agus ḃa fear Métis e ḟé. Ċall e do ċois aige 's ḋeiḋ timpiste carbad.
22
lionra-uisge-dhearg.ca
Féis Dualċas Ṫa Féis Dualċas air le 14 laṫa. Ċuir sin eólais a-maċ mu gaċ aon daoine 'nnso sa Ġleann Uisge Ḋearg. Déanaiḋ e sin leis féisean beag, eólais agus ceilirúḋ. 'S féis so h-osgail gu gaċ aon muinntear annso do ċur nuaḋaċd 's eólais mu muinntear ḟé le daoin' eile.
Féill Lùnastal Biṫiḋ Féill Lùnastal leinn sa ṁios so ċugainn. Biṫiḋ daoine ri ċéile ṫairis na Sean Ġaiḋealtaċd le teine cnáiṁ air an laṫa sin so. 'S féill an-táḃaċtaċ agus an-ṁor le h-aġaiḋ na Gáiḋeil Críosda agus le na Gáiḋeil Draoiḋ cuideaċd. Ṫa sin féill aṁain nuair a biṫiḋ ṁaid ri ċéile le h-am so ṁaṫ.
lionra-uisge-dhearg.ca
23
O'Riain, Flann . 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seò ras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 91 ⁊ 47
LORG FOCAL Ainm Àite CARALIANA GLEANN GÀIḊ EAL Ḟ ILADELṖ IA ṀUṀAIN GÁIRDÍN Ḃ RIĠDE
Biaḋ EICEANÁISE MIONTAS LAḂ ANDAR SÍOĊAS LUS MÍN
Ainṁiḋ ean TÙDAIRSTIALLAĊ CLAṀAN NA CEARC CROM NA CEARC EUNFOĠLAḊ ṀÓR NAṪ RAIĊEAN
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA
TÙDAIR-STIALLAĊ Dealbh Le mirceax, Getty Images
CLAṀAN NA CEARC Dealbh Le Spondylolithesis, Getty Images
'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla? Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
EUN-FOĠLAḊ ṀÓR Dealbh Le stevelenzphoto, Getty Images
lionra-uisge-dhearg.ca
25
Trìnda NicÉigeir
DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ CÚ ĊULAINN AGUS TÍR NA MARḂ (CUID A H-AON) Le Máirtín Eoġain Mac Giolla Eoin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Fuair an óglaċ mór Cú Ċulainn ḃristeaḋ leis rudaí mí-ċeart agus ag bristeaḋ sean ḋliġe fosta. Ċuir Lugaid an óglaċ mór Cú Ċulainn ar an bóṫar go bás. Roiṁe fuair sé bás, d'éiriġ Cú Ċulainn ṫuas ar an cosain aige 'gus ċuir sé ḟéin ar leac mór leis ropa mar d'iarr sé do'n aġaiḋ 's do'n aṁarc ċun na naṁaidí, 'gus d'iarr sé do ḃáis 'seas suas fosta. Nuair a ġlac iad an ceann aige 'muiġ as do ċurp, ṫánaig solas doċreidte láidir mór amuiġ as do ċurp. Ḃa sé 's na Daoiṫe gan aṁras! Ḃa sé Cú Ċulainn mac Luġ na Tuaṫ De Danann. Tá 'n sgéal seo faoi Cú Ċulainn i dTír na Marḃ i n-ḋiaiḋ a ḟuair sé bás. Ċonnaic na sgéal seo le seannċaiḋ síṫe nuair a ḃa sé 'stiġ Tír na Marḃ san am sin. 'S an sgéal as focail as aṁáin. Ó tá na cloċáin an-ḟuar annseo sa Ṫír na Marḃ gan aṁras! 'S claċáin sláintiúil iad agus ba ṁaiṫ liom do ḟill ċun Doṁain Mór leo gan ṁoill. Ċan ḟuil siad obair maiṫ annseo mar tá siad ag fanaċd annseo, 'ċ tiocaiḋ beo doċreidte láidir orṫu nuair a fágaiḋ siad amuiġ as annseo ċun go Doṁain Mór. Ċar ḟaca mé cuid 's mó 'nnseo nuair a ċonnaic mé léas an-ṁor solas ar riṫ i lár Tír na Marḃ. Nuair a ṡiuḃail mé nas dúnta sin, ḃa sin léas teine cuid 's mó. Aċ ḃa sin túr na teine, 'gus ḃa sin an nuaḋaċd fuair a h-aon na Daoiṫe bás, nó Daoiṫe beag b'ḟéidir. Tá na Straig ainṁiṫe mór duḃ agus glas leis sgiaṫáin fada mór acu. Ċan ḟuil aġaiḋ acu, 'gus tá siad 'obair le Treoir, Ard Ríġ Ṫír na Marḃ. 'S treoiriṫe go Halla n-Déiṫe iad ḟéin, agus ċuir iad ord 's orduiġ ceart ċun an Doṁan Mór 's Doṁan Beag le ċéile. 'S Gardaí Ḋearga rúnda faoi Treoir agus ċan ḟuil ḟios agam na 26
lionra-uisge-dhearg.ca
sgéal fuṫu mar ċan ḟuil iad i measg leis na Doṁan Mór mar tá suim acu do ċosaint Treoir aṁáin. Ṡiuḃail fear aṁáin amuiġ as an solais. Ḟuair mé nas dúnta 'gus ċonnaic mé ḃa sé 'n óglaċ mór Cú Ċulainn mac Luġ. 'S droċ ceannaire go daoin' eile 'gus 's glaisgeaċ go daoin' ar taoḃ eile 's ann. Ṫosaiḋ na Straig do ḋéan ciorcal faoi Cú Ċulainn, agus a ċuala mé: "Fáilte go Tír na Marḃ a Ċú Ċulainn mac Luġ. Agus cuiriḋ ṫú obair mór do ḃuaiḋ áit 's suiḋe le taoḃ d'aṫair sa Halla n-Déiṫe!" Ċuaiḋ Cú Ċulainn ciúin. Ṫánaig eagal mór aige le an ċéad am agus ċan ḟuil é
Trìnda NicÉigeir
'nonn do ċur freagair láidir ċuige. Go tobann, ṫánaig léas ṡolais eile 'nnseo 'gus ṫit sé sin ar an talaṁ. Ḃa sin dearg, agus ḃa sleá maiṫ ann agus d'éalaiġ na Straig amuiġ as an léas ḋearg gan ṁoill mar ḃ' eagal mór acu. Ḃa sin an sleá Luġ gan aṁras, agus ġlac Cú Ċulainn sin istiġ sa láṁ aige. Fuair mé nas dúnta do'n aṁarc agus do'n éisteaċd an sgéal seo 'nois. Aċ go tobann tá mé ar talaṁ maiṫ anois mar ġlac Cú Ċulainn an t-sleá sa láṁ aige. 'S na talaṁ seo nas sléiḃte 's garḃ. D'iompaiġ an talaṁ go talaṁ difir agus ḃa mé i lár a' loċ annsin, agus d'éalaiġ mé 'maċ as sin mar ḃa mé 'n aice críoċ an loċ aríst. Ċonnaic mé neart an-ṁor ar Treoir, Ard Ríġ Ṫír na Marḃ, agus
Joshua Resnick
ḃa na Gardaí Dearg ann le taoḃ leis na
Straig faoi coróin Treoir, agus ḃa sin teine mór go h-álainn do'n aṁarc ar gan aṁras! Ċan ḟuil ḟios agam cén fáṫ tá mé 'beo indiu. Tá sin plean na Daoiṫe b'ḟéidir? Ċan ḟuil ḟios agam. Fan liom le do ṫoil. 'S fear an-ṁor é ḟéin Treoir, agus tá coróin teine ar do ċionn le taoḃ leis gruaig óir, agus tá craiceann airgead aige. Déan do súile na tein' air fosta. Agus a ḋuḃairt é 'nnsin: "A Ċú Ċulainn an fear crógaċt 's an fear mór. 'S fear lag mac Luġ a ċuir ṫú do ṁac go báis!" Agus ṫánaig fearg mór ar Cú Ċulainn nuair a ċuala sé sin, agus sgairt sé 'maċ gu Treoir: "A ard ríġ gan neart, gan rud agat! 'S tír gan beo, tír léirsgrios. Ċan ḟuil ṫú do ċur breiṫiúnas orm!" Ṫosaiḋ Treoir ag gáire 'maċ roiṁe ḃa gaoṫ mór orainne. "Iarraiḋ ṫú do ḃuaiḋ ceaṫair caṫ mór roiṁe a beaḋ ṫú 'stiġ Halla n-Déiṫe" a ḋuḃairt Treoir. Ḃa creid agam beaḋ sin troid deireannaċ na Cú Ċulainn, an óglaċ mór. Ḃa sin fiaḋain aċ doċreidte gan aṁras! Ṫánaig dá Garda Dearg ar aġaiḋ ċun Cú Ċulainn. Ḃa siad daoine difriúil leis gaċ aon cos acu. Rinn Garda 'ṁáin go Fand bean ċéile Manannán mac Lír. Tá gruaig buiḋe deas ar daoin' eile. Agus ḃa sí daoine Doṁan Mór. 'Raḃ sin Éimear? Tá na stair ag fill ċun go Cú Ċulainn. Ba ċeart iarraiḋ mé do ḟaiġ nas dúnta gan
lionra-uisge-dhearg.ca
27
Trìnda NicÉigeir ṁoill. Agus go tobann, ḃa pian an-ṁór agam ar mo ġuaillí. Ḟuair mé ġaḃáil leis Straig aṁáin. Agus ḟuair sé mise ṫuas, agus ċuir mé ṡíos ar cois na Treoir. Agus a ḋuḃairt é: "Á na seannċaiḋ, naṫ biṫ buarṫa, fuair Nuaḋa saoirse ċugat do ḟeic agus do ċur an sgéal seo 'maċ. Tá ṫú sáḃáilte 'nnseo." Ḃa ḟios agam annsin táim go maiṫ mar sin. D'ḟoġluim mé 'n fíor sgéal faoi sin ann mar sin buaḋċas le Nuaḋa. Agus ḃa saoirse 'gam do ċuala 'gus do'n aṁarc gaċ aon rud ann gan ṁoill agus gan eagal. Ṫánaig eagal ar Cú Ċulainn. Agus a ḋuḃairt Fand: "Ó a ġlaisgeaċ maiṫ mór, ba ċeart ċar ḟág mé 'muiġ uait. Ḃa mo ċroiḋe ḃriste 'gus ḟuair mé bás le láṁ mo ḟear ċéile." Ḃa sin an-suimiúil mar ḃa Fand beo 'nn, agus tá sí beo 'ndiu. Agus a d'ḟreagair Cú Ċulainn: Ḃa fear cruaḋ mé ḟéin le linn an t-saoġal agam. Ḃ' Éimear an ḃean doċreidte mór agam le linn an t-saoġal, agus ḃa mé garḃ ċuici gan aṁras! Ċuir mé sgrios anṁor ar gaċ aon áit a raḃ mé. Ḃa sglaḃa mé ḟéin ċun mo ḋúileanna 'gus tá brón orm le sin anois. Ba ṁaiṫ liom do ḃiṫ aṁain gan daoine go bráċ ar fad." D'iompaiġ ḋá ḃean go smúit i n-ḋiaiḋ sin. Ṫánaig liaṫróid teine trasna na spéire dorċa ḋuḃ Tír na Marḃ, agus ṫánaig sin leis fíoċṁar an-ṁor. Ḃa sin dearg fosta, 'gus ṫánaig sin ċun go Cú Ċulainn leis fearg mór, agus ṫit sé air leis neart an-ṁor. Ċuir sin Cú Ċulainn ṫuas sa spéire 'gus ḃa fuil cuid mór amaċ as ceann Ċú Ċulainn. Ḃa sin an Lia Fáil, claċ ríġ 's ard ríġ na h-Éireann agus an Ġaeḋealtaċd. Rinn Cú Ċulainn ionnsaiġ garḃ uaḃasaċ ar an cloċ seo mar ċa raḃ sin sgairt amaċ faoi cosan aige. D'éiriġ Cú Ċulainn suas ar ais aríst, agus ċuir é 'n t-sleá 'stiġ an talaṁ leis fearg mór. Ċuaiḋ tonnta turrainge trasna Tír na Marḃ mar sin aṁain. Ṫit sé ṡíos ar an talaṁ agus ṫosaiḋ sé do ḋéan rópaí 'muiġ as do ġruaig air. Ċuir sé na claċáin le ċéile 'gus leis solais láidir mór ḃa siad claċ mór aṁáin le ċéile 'ríst. Ṫánaig solais láidir mór faoi Cú Ċulainn agus ḃa córoin ṫar barr ceann air. Ċuir sé ṡuas an claċ le ḋá láṁa 'gus ċuaiḋ siad amuiġ annsin. "Ḃfuil sin anull leat?" a ḋuḃairt Treoir. "Tá sin go maiṫ leat do ċur Lia Fáil le ċéile ar ais aríst mar beaḋ ard ríġṫe nuaḋ ag córoin le beannaċda Déiṫe." a ḋuḃairt Treoir aríst. Ṫosaiḋ Cú Ċulainn ag gáire: "Ḃail na caṫanna seo do ċur gaċ aon rudan uaḃasaċ ceart le láṁa ḋéan mé? Ċuir mé ceisteanna ċugam ḟéin i n-ḋiaiḋ gaċ aon rud. Amadán." Ri Leantainn
28
lionra-uisge-dhearg.ca
ÒRAN MU ṀÉINNEAN ḂICTORIA, CEAP BREATAINN Le Soṁairle Peutan (Gàilig Ċeap Breatuinn) (I) ’S e cuiḋle mo ḋunaċ i, ’Ga tionndaḋ ’s naċ urrainn mi, Ṫa piob agus pump aisde, ’Ga ’m ċumail gun mo ḃaṫaḋ. (II) Di-luain ’n uair rinn mi toiseaċaḋ, ’Se Eirionnaċ ’ḃa coṁla rium; Ċa tuiginn guṫ ḋe ċoṁraḋ, Ċa do ċleaċd mi ’ṡeorsa canain. ’Se cuiḋle mo ḋunaḋ i. (III) Ged ḟuair mi an nasgaiḋ iad, Na brogan a ḃ’ aig Alasdair; Ċa’n ḟaiceaḋ tu’s am factoraiḋ, Gaċ fasan ḃ’ air na sailean. (IV) Gu’r roḃ ’n te ḋeas is cuaig oirre, An te ċearr ċa ’n i bu ṡuarraiċe; An car a ċuir i m’ ċruaċan, Bi’ḋ mi truaḋ gu la mo ḃais leis.
lionra-uisge-dhearg.ca
29
hangela, pixabay
(V) Ged a ḃa mi pianail, Fad na seaċduinn ’g a mo rialaḋ aca; Gu ’r h-e ’n rud a liaṫ mi, Cur ’gam iarraiḋ air an t-Sabaid. (VI) ’S mor a ġaḃ mi ḋ’ ioġnaḋ, ’Nuair ċunnaic mi na daoine ḃ’ ann; Ċa b’ ionnan iad s na laoiċ, A ḃ’ anns an tir a rinn mi ḟageil. (VII) ’S ioma laṫa bronaċ, Ḃa mise ’n so gun ċompanaċ; A cuiṁneaċaḋ mo ṫeaġlaiċ, ’Am Còḃ Leaṫann a rinn mi ’m fagail. (VIII) Gu’r h-e an Còḃ Leaṫann nan oganaċ, Bu ṁaṫ iad ’an so coṁla rium; Ma ṫeid mi ḋ’an taiġ osda, ’S mi gu’n ol ann ’ur deoċ slainte.
30
lionra-uisge-dhearg.ca
CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD SGEUL PAIDIR GU CALUM CILLE Le Cioḃa Nic Gille-Ġuirm (Gàeḋlig Caraliana) Ċuir Duḃġall Mac Ṗàrlain an paidir seo ri ċéile mu 1750, agus ċualaiḋ mi ḃa sin 1767 no mu sin agus ċualaiḋ mi ḋeun e sin eadar 1767 gu 1774 b'ḟeudar. Ċan eil ḟios agam, aċ ṫa paidir seo 'n ciad rud a sgrìoḃ ṡìos a-muiġ as Gáiḋealtaċd Caraliana.
Sgrìoḃ Duḃġall am Paidir gu Calum Cille ri linn turas garḃ ṫairis na ḟarraige gu Caraliana gun teagaṁ. Ṫa trì ḋeag líne 'nn, agus ṫa sin paidir gu Calum Cille, I.D (Iesus Dominus) no Íosa Ċrìosd as Gàeḋlig. Agus ċuir
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
Ṫànaig Duḃġall agus an ċlann 's ċaraidean leis a-muiġ as Eilean Diùra mar ḋ'iarr ead do'n éalaiċ a-muiġ as nan Gaill garḃ agus as na saiġdearan ḋearga 's ḋeiḋ Bliana Teàrlaiċ (1745 gu 1746). Ḟuair gaċ aon rudan ċo ḋeacaiḋ 's garḃ le na daoine ḃoċd as ḋeiḋ Laṫa Ċuil Lodair (16ṁ Geiblean 1746) nuair a ḟuair Arm nan Gáiḋeal ḃristeaṁ an-ṁor sa ċaṫ seo. Ḃa 'n raṫad gu 'n Ġaiḋealtaċd osgailt' gu nan Gaill as ḋeiḋ sin, agus ḋ'ionnsaiġ ead air aġaiḋ agus ċuir ead ciad-ṁiltean air ciad-ṁiltean air ciad-ṁiltean Gáiḋeal gu bàis ann agus ḋ'iarr Duḃġall do'n éalaiċ a-muiġ mar sin. Ḋ'iarr ead saorsa 'muiġ as na tiġearnan talaṁ nuaḋ agus ḃ' ead ċo ġarḃ ri ṫaoḃ nan Gall.
31
Duḃġall na Sìṫean a-staiġ am Paidir cuideaċd agus ṫa sin air lìne 10. Ṫa sin paidir ag cosainnt an aġaiḋ tinneas, olc agus rudan ġarḃ eile ri linn an turas gu Caraliana, 'gus ḃa rudan garḃ air loinge ri linn an turas b'ḟeudar. B'ḟeudar ḃ' eagal ṁaṫ ṁór air Duḃġall nuair a ṫosaiċ ead an turas gu Caraliana, 'gus ḋ'iarr e 'cosannta Ḋia, Íosa Ċrìosd, Calum Cille, 'n Spiorad Naoṁ agus na Sìṫean ri ċéile. B'ḟeudar ḃa turas garḃ agus b'ḟeudar ċuaiḋ ead a-staiġ gaoṫan garḃ a-muiġ air an ḟarraige ri linn an turas agus ċuir e 'm Paidir ri ċéile mar sin. Ṫa gaċ rudan no sgeultan an-innteannaiċ, aċ ċan eil ḟios againn an fíor sgeul agus ṫa sin gu maṫ. Ṫa 'm Paidir gu Calum Cille 'n ċiad litireaċd Gàeḋlig sa Caraliana, 'gus ṫa seo Gàeḋlig Caraliana gun teagaṁ. Rugaḋ Gàeḋlig Caraliana 'nn sa làṁan Duḃġall Mac Ṗàrlain ri linn an t-am seo 'gus ṫa sin ċo 'nnteannaiċ leom ḟé a ċaraidean.
Trìnda NicÉigeir Trìnda NicÉigeir
PAIDIR GU CALUM CILLE Le Duḃġall Mac Ṗàrlain (1750) (Gàeḋlig Caraliana) 1. In ainm an Aṫair, an Ṁac agus an Spiorad Naoṁ. 2. Na Naoḋa. Uba seo air a h-uile mìr. 3. a ṫuḃairt Calum Cille, is rinn e 4. naoḋa duḃ-mìorḃala móra a 5. ċuir brìġ anns na facal seo air 6. an t-Saoġal ḃeag agus air an t-Saoġal ṁór 's 7. air a' Ċruinne Ċé: 's naċ bogaiċ 8. naoḋa beanna is ar naoḋa 9. gleanna naoḋa conaire seanga 10. Sìṫe ṫ' aig Sìṫ, a-null 11. ud ṫall, gu 'n tog Crìosd ḋiotsa, I.D (Iesus Dominus) 12. gaċ olc 's gaċ tinneas 's gaċ 13. farmad, is bu leat Dia 's Calum Cille.
32
lionra-uisge-dhearg.ca
MARTAIREAN AIRSON LEÒṀAINN ḂEURLA Le Ealasaid NicṪómais (Gàeḋlig Uisge Ḋearg) Ann so sinn suiḋ. So corp 'us mise. 'R Eilean Turtar, càit Ur làṁ mòr ḃa sgaoil na Gàeḋeal. Tréigte anns an tìr càit Sàtan ṫàinig agus leaṫaḋ na teanga de Ḋóṁnull Duḃ anns Ur ainm. 'S tìr g' ionnann Sodam agus Gomóra, càit sliġean do hIḟrinn ḃa ċeilte saṁail sgoiltean.
Ḃa sinn cuir 'ceist ċuga 'gus guiḋ airson seirḃeis neaḃaiḋ as Gàeḋlig o linn gu linn, agus ḟaṫast biṫ sinn ḋ'diùlt l'ead sin abair a ḃiṫ seirḃeisiċ d' Ur eaglais. Ċan e caint ḋoṁ lea focail Ḃeurla caoċ, airson ċa ḃiṫ mi caint ead air ais ḋut. Gaḃ amaċ ḃuam leis na cànanan de na hìmpireaċd sin cuir Ìosa ar an crois. Ṫoir na sàcramaidean agus aifreann ċugam anns an cànan ṫa fìos ag anam so. 'Ḃeil e mìorḃailtean is toil leat mi do dèanaṁ a Ḋia Mór? Mandaiḋ mi car cloċan uaiġe 'riṫist. 'Ḃeil toil leat do déan martair de mise airson for leòṁainn Ḃeurla? So mar sin biṫeaḋ.
'Ḃeil tuigsinn agad mu'n deur ḃa sinn dòirt le linn cuiṁne do paidriċean malairt airson biaḋ roiṁ sgoil aga dar sinn pàistean? 'Ḃeil fìos agad na faireaċdainn d' a dol ocraċ ré 'aiṫris na focail Ḃeurla: [ Our Faṫer, whiċ art in heaven, Hallowed be ṫy Name. Ṫy Kingdom come. Ṫy will be done in earṫ, As it is in heaven. Give us ṫis day our daily bread. And forgive us our trespasses, As we forgive ṫem ṫat trespass against us. And lead us not into temptation, But deliver us from evil. For ṫine is ṫe kingdom, Ṫe power, and ṫe glory, For ever and ever. ] 'Ḃeil e molaḋ is toil leat gu cluinn asainn a Ḋia Mór, nuair ṫa sinn beaṫaiṫe gu leòṁainn Ḃeurla l' Ur eaglais? Airson ċan eil molaḋ agam an còrr ionam as Ḃeurla. Càite ḃeil na hEaglais Gàeḋealaċ? Càite ḃeil na rite Gàeḋealaċ naoḃaiḋ? Càite ḃeil na buaċaille againns' air falḃ? Carson U dèan tréig sinn nuair ḃ' U tilgte sinn amaċ ṫairis na Farraige?
lionra-uisge-dhearg.ca
33
SGEUL NA H-EAĊDRAIḊ
Na Sgéal 's Stair Clann Mailí
Jules Tavernier (1844-1889)
NA SGÉAL 'S STAIR CLANN MAILÍ
Ċonaill, Anġaile 'gus lár na tíre fosta.
Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) D'éiriġ sluaġ Fíor Gaeḋeal amaċ as Fear Manaċ, Bréifne Ṫoir Ṫuaiḋ agus Tír Ċonaill sa 1810. Ṫánaig iad le ċéile do ċur coṁaireaċd in éadan na tiġearnaí talaṁ, agus in éadan na saiġdeara ḋearga fosta. Rugaḋ an t-sluaġ seo nuair a ṫánaig Fíor Gaeḋeil óige le ċéile mar d'iarr iad díoġaltas mór in éadan na tiġearnaí talaṁ i nḋiaiḋ ḟuair sean bean ḋibir amuiġ as aḃaile aice. Ba sin i ḃFear Manaċ agus ḃa Mailí Ṁig Uiḋir an t-ainm a
35
raḃ an t-sean bean. Ġlac na Fíor Gaeḋeil óige 'n t-ainm Clann Mailí mar sin aṁain, agus ṫosaiḋ iad treall-ċogaḋ fada 'n éadan na tiġearnaí talaṁ gan ṁoill as 1810 go 1916. Ṡáḃáil iad ciadta ar mílte ar deiċ-ṁílte Gaeḋeal ḃoċd le linn Ár Mór nuair a rinn iad ruaigeanna mór 's fíoċṁar in éadan na saiġdeara ḋearga nuair a d'ḟág iad amuiġ leis na biaḋ ḋúṫċais. Ṫug Clann Mailí 'n biaḋ ċun go na daoine h-áitiúil trasna Fear Manaċ, Bréifne Ṫiar, Bréifne Ṫoir, Tír
Nuair a ṫosaiḋ an cogaḋ i ḃFear Manaċ sa 1810, ċuaiḋ iad ar an ionnsaiġ in éadan na daoine 'g obair le na tiġearnaí talaṁ agus ċuir iad sluaġ mór acu ċun bás le teine 'gus claiḋeaṁ. I nḋiaiḋ sin ċuaiḋ siad ar an ionnsaiġ in éadan na tiġ mór ar gaċ aon tiġearna talaṁ sa ċeanntair seo, 'gus rinn iad sin leis craic mór acu fosta gan aṁras! Ċuir Clann Mailí Fear Manaċ 's Ḃréifne Ṫoir amuiġ as láṁa Sasuinn agus amuiġ as riaġaltas Sasuinn ann fosta. Rinn iad luíoċanna fola 'n éadan na Gaill nuair a ṁáirseáil iad
lionra-uisge-dhearg.ca
istiġ an ċeanntair acu fuṫu. Ċuir Clann Mailí n-eagal an-ṁor istiġ na criḋe na Gaill fosta gan aṁras. Eadar 1810 go 1812, 1812 go 1814, 1816 go 1828, ċuir iad mílte saiġdear ḋearg, saiġdear ḋuḃ agus daoine 'g obair le na tiġearnaí talaṁ ċun go bás gan daḃt agus ba siad an caiṫréim ag déanaṁ sin fosta. Rinn iad luíoċann' ar ṫaoḃ an ḃóṫair trasna na ceanntair a ḃ' iad 'troid, agus ċuir iad beairicí ċun go teine san am sin fosta. Ṫroid iad ar aġaiḋ as 1829 nuair a d'ḟoġluim iad ċa raḃ aċda nuaḋ sa Ḋáil Ṡasuinn dliġe ceart le na Gaeḋeil boċd, agus d'ionnsaiġ siad in éadan na tiġearnaí talaṁ ag glac an biaḋ amuiġ as na tíre seo fosta! Ċuir Clann Mailí cosanta láidir le na daoine le linn Ár Mór (1845 go 1857) agus ċuir iad uiṁir mór na tiġearnaí talaṁ go báis ann agus rinn iad sin leis díoġaltas an-ṁor agu gan daḃt! Ċuaiḋ daoine 's clann 's ċairde Clann Mailí go Learpoill sa Ṡasainn le linn Ár Mór nuair ċuaiḋ iad ar turas go Dúṫaiċ nan Craoḃ do'n éalaiġ amuiġ as an Ár Mór agus amuiġ as na Gaill fosta. Ṫosaiḋ Clann Mailí 'n éiriġ amaċ fola sa Learpoill sa ḃliaḋain 1853 nuair a ċonnaig 's d'ḟoġluim iad na ciníoċas friṫ-Ġaeḋealaċ ann san ám sin! Ṫosaiḋ iad círéibeaċa fíoċṁar 's fola 'n éadan ar na póilíní, milíste 's daoine Sasanaċ ann agus ċuir iad toiġe mór ċun teine 'nn fosta. Ċuir iad an calafort mór ċun teine le taoḃ leis na loinge móra 'nn fosta, 'gus ḋéan iad sin le linn Éiriġ Amaċ Learpoill sa 1853. Ċuaiḋ cuid ṁór na Clann Mailí ċun ar aġaiḋ go Dúṫaiċ nan Craoḃ agus go h-Aimearaga go h-áiriṫe. Ṫroid iad in éadan na ciníoċas friṫĠaeḋealaċ 's friṫ-Caitligeaċ ann leis crógaċt an-ṁór acu. Ḃa siad an-ṁor sa muinnteara Gaeḋealaċ i dTír na Ċoillte cuid 's mó, 'ċ ḃa siad sa ċeanntair eile 'nn fosta. Ċuir iad coṁaireaċd le taoḃ sluaiġte Gaeḋealaċ eile nuair a ṫánaig siad le ċéile do ṫroid in éadan círéibeaċa friṫ-Ġaeḋealaċ ann, agus d'éiriġ iad in éadan na
lionra-uisge-dhearg.ca
Saiġdeara Gorma sa 1862 agus 1863 mar d'iarr riaġaltas tuaisceart do ċur na Gaeḋeil istiġ san airm acu do ṫroid in éadan na Gaeḋeil eile san airm deisceart! Ċuaiḋ Clann Mailí 'n éadan sin mar ċa raḃ suim acu do ṫroid sa Ċogaḋ Mór na hAimearaga (1861 go 1865) mar ḃa ḟuaṫ an-ṁor ar na GallṀeiriceánaiġ in éadan na Gaeḋeal. Ḃa Clann Mailí 'n sluaġ aṁáin do ṡeas ṡuas in éadan na saiġdeara gorma dá n-ócáid agus ḃuaiḋ iad ann fosta. Leanaiġ Clann Mailí ċun go tír ġual i dTír na Ċoillte sna 1860idí ar aġaiḋ mar ċuaiḋ sluaġ an-ṁor na Gaeḋeil ann. Ṫosaiḋ iad aṫ-ċogaḋ in éadan na tiġearnaí mianaċ nuair a rinn iad ionnsaiṫe garḃ 's fola 'n éadan na daoine ḃoċda 'nn. Ṫroid iad ar ais aríst leis gunnaiṫe, sgian agus leis dinimít go h-áiriṫe. Ċuir iad mianaiċ amaċ as obair leis na dinimít mar ḃa na tiġearnaí mianaċ an-ġarḃ in éadan na Gaeḋeil agus in éadan cearta daoine boċda fosta. Ṫroid Clann Mailí cogaḋ fíoċṁar in éadan ciníoċas friṫ-Ġaeḋealaċ eadar 1850 go 1877. Ṫosaiḋ an cogaḋ seo 'muiġ trasna Tír na Ċoillte 'gus ċuaiḋ 's leanaiḋ sin ċun tír ġual as 1860idí 's 1870idí ar aġaiḋ. Ċuir riaġaltas Ṫír na Ċoillte fiċead a dó (22) Gaeḋeal Ṫír Ċonaill go bás eadar 1877 go 1879 mar d'iarr iad do ċur stad ċun cogaḋ cosanta Gaeḋealaċ sa tír ġual mar ċaill iad agus daoin' eile n-airgead ann. Agus ḃa gaċ aon fear neaṁ-ċiontaċ gan aṁras! Aċ d'éiriġ Clann Mailí 'maċ ar ais aríst agus ṫroid iad leis dinimít in éadan na tiġearnaí mianaċ ann leis díoġaltas an-ṁor eadar 1879 nó 1880 ar aġaiḋ go na 1890idí go dtí nuair a ḃuaiḋ iad an cogaḋ ann sa Ṫír na Ċoillte le cearta Gaeḋealaċ.
Tír Ċonaill agus Fear Manaċ, agus ṫroid iad ann ar ais aríst sa Cogaḋ Doire Ḃeaṫa (1863 go 1866) fosta. Ṫánaig iad amuiġ do ṡeas in aice na ḃFíníní le linn Éiriġ Amaċ na ḃFiann (1867 go 1868) agus d'éiriġ Clann Mailí 'maċ ar taoḃ na Gaeḋeal sa Cogaḋ na Talún (1879 go 1903) agus Cogaḋ na Ráinse (1904 go 1909) in Éireann, agus Cogaḋ na Croitearan (1882 gu 1914) in Albainn. D'ḟan iad saor amuiġ as Óglaiġ na h-Éireann le linn bliaḋanta 1913 go 1916 mar ċa raḃ suim agu do ṫroid cogaḋ caṫarra le h-aġaiḋ na Gaill. Aċ tar éis Éiriġ Amaċ na Cásga sa 1916, ṫánaig iad istiġ Óglaiġ na h-Éireann nuaḋ mar ḟuair siad saoirse 'cu do ṫroid in éadan 's do ċur na tiġearnaí talaṁ ċun go teine 's báis annsin.
R. Miller, Flickr
Ar ais san Ġaeḋealtaċd, ċuaiḋ Clann Mailí ar aġaiḋ leis cogaiḋ in éadan na tiġearnaí talaṁ, na saiġdeara ḋearga 's na saiġdeara ḋuḃa fosta. Ṫroid Clann Mailí sa Cogaḋ na Caoraiġ (1856 go 1860) in éadan na tiġearnaí talaṁ trasna
36
Frank Leslie's Illustrated Newspaper, 1877
LORG-LÁṀA CEARTAS 'S MÍ-ĊEARTAS! Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) 'S sgéal an-droċ agus an-suimiúil faoi lorg-láṁa sa sean Príosún Séan Ṫorp san Iar Ṫír na Ċoillte, Stáit Aontaiṫe na Ṁeiriceá. Ḟuair fiċead a dó Gaeḋeal go báis le láṁa riaġaltas Ṫír na Ċoillt' eadar 1877 go 1879, agus ḃa sin garḃ agus míċeartas fosta gan aṁras! Ṫosaiḋ stair nó sgéal Clann Mailí 'maċ as Fear Manaċ, Bréifne Ṫiar agus Tír Ċonaill sa bliaḋain 1810. D'éiriġ iad amaċ i nḋiaiḋ ḟuair sean bean ḋíḃirt amuiġ as aḃaile aice le láṁa tiġearnaí talaṁ i ḃFear Manaċ sa 1810. Ṫánaig fearg anṁor ar na daoin' áitiúil mar sin, agus ḃa Mailí Ṁig Uiḋir an t-ainm a
37
raḃ uirṫi 'gus ġlac iad ainm Clann Mailí mar sin aṁáin. Agus ṫroid iad in éadan na tiġearnaí talaṁ, saiġdeara ḋearga 'gus Gaill eile gan sos 's gan stad eadar 1810 go 1916. Ċuaiḋ daoine 's óglaiġ Clann Mailí trasna na dtonnta go h-Aimearaga sa 1830idí agus le linn Ár Mór (1845 go 1857) agus i nḋiaiḋ sin fosta. Agus ċuir iad cosanta 's coṁaireaċd in éadan na h-ionnsaiġ garḃ ar na Gaeḋeil le na Gaill uaḃasaċ ann - as Sasuinn ó ḋúṫċais - nuair a ṫánaig sluaġ mór linn ann. Ḃa rudan an-ḋeacair le h-aġaiḋ na Gaeḋeil nuair a ṫánaig iad go Tír na Ċoillte.
Ṫosaiḋ an obair mór ar tír ġual sa Ṫír na Ċoillte sna 1860idí 'gus 1870idí ar aġaiḋ. Ṫánaig Ailig Mac Caṫṁaoil go Tír na Ċoillte sa ḃliaḋain 1868. Rugaḋ agus tógaḋ é sa Ċloċán Liaṫ, Iar Ṫír Ċonaill agus ḃa sé beó le linn Ár Mór agus ḟuair leaṫ na muinntir agus leaṫ clann Ailig bás le linn an ám sin fosta. Ḃa fuaṫ an-ṁór leis ċun in éadan Sasuinn mar sin gan aṁras. Ċuaiḋ Ailig ċun obair sna tír ġual nuair a ḟuair sé 'nn sa 1868. Ḃa clann eile aige 'nn agus d'ḟan sé leo le h-aġaiḋ ám ġearr. Ḃa na Gaeḋeil cuid treasaṁ na h-oibriġ istiġ na mianaiġ guail san ám sin, agus ḃa ciníoċas an-ṁor in éadan acu fosta. Ṫosaiḋ Clann Mailí do ṫroid in éadan na Gall-Ṁeiriceánaiġ cruaḋ ann sa Ṫír na Coillte sa 1850, agus
lionra-uisge-dhearg.ca
ċuaiḋ iad ċun go tír ġual leis an aṫ-ċogaḋ as 1860idí ar aġaiḋ gan ṁoill. Ba treall-ċogaḋ ann san oir-ḋeisceart Ṫír na Ċoillte gan sos 's gan stad eadar 1850 go 1877. Agus ṫroid Clann Mailí i gcosaint muinntir Gaeḋealaċ aṁáin san ám sin. Ċuir Clann Mailí Gaill ġarḃ go bás ann gan ṁoill nuair a d'ionnsaiġ iad in éadan na Gaeḋeil, agus ċuir iad eagal an-ṁor ċun na Gaill agus na Gaill saiḃir go h-áiriṫe! Ṫánaig an Stailc Mór go tír ġual sa 1875, agus ċuir na mianaiġ troid an-ṁor le misneaċd maiṫ, gan airgead maiṫ agus cearta ṁaiṫ fosta. Ċuaiḋ iad leis an stailc le h-oċd mí, 'gus fuair siad ḃristeaḋ mar ḃa siad gan biaḋ cuid mór ann. D'ḟill Clann Mailí ċun go treall-ċogaḋ ar ais aríst gan ṁoill ann fosta. Ṫánaig eagal an-ṁor eadar na bainisteoirí mianaċ mar Stailg Mór na 1875. Ċuaiḋ iad go daoine sallaċ leis plean garḃ do ḃris na daoine boċd sna tír ġual gan ṁoill. Tar éis ḋá ḃliaḋain fuair fiċead a ḋá Gaeḋeal boċd faoi ġaḃáil le láṁa póilíní Ṫír na Ċoillte 'gus ḃ' Ailig Mac Caṫṁaoil eadarṫu!
MAIRTÍRIĠ CLANN MAILÍ (1877 GO 1879) Alasdair Mac Caṫṁaoil / Alasdair Caimbeul (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Seoc Buiḋe Ó Donnaċaḋa (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Míċeál Ó Duḃġaill (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Éamonn Ó Ceallaiġ (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Tomás Ó Duḃṫaiġ (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Aoḋ Mac Gaoiṫín (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Séamus Ó Baoiġill (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Tomás Ó Maonġaile (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Séamus Ó Raḃartaiġ (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Séamus Mac Cearḃaill / Séamus Ó Cearḃaill (21aḋ Meiṫeaṁ 1877) Peadar Mac Aoiḋ (25aḋ Márta 1878) Pádruig nó Pád Ó h-Oistir (25aḋ Márta 1878) Tomás Mac Iasgaire (28aḋ Márta 1878) Donnċaḋ Ó Donnġaile (11aḋ Meiṫeaṁ 1878) Caṫal Mac Gille Ċiaráin (11aḋ Meiṫeaṁ 1878) Séan Duḃ Ó h-Eoċaiḋ / Séan Duḃ Mac Eoċaiḋ (18aḋ Nodlaig 1878) Pádruig Mac an Tuile / Pádruig Ó Taiṫliġ (14aḋ Eanáir 1879) Séamus Mac Dóṁnuill (14aḋ Eanáir 1879) Máirtín Ó h-Aiṁeirgin (16aḋ Eanáir 1879) Peadar Mac Maġnuis (9aḋ Deireaḋ Fóġṁair 1879) Jim Thorpe
Ċuir riaġaltas Ṫír na Ċoillte gaċ aon fear Gaeḋealaċ ar triail mí-ċeart leis cruaḋlaċd ró-ṁor sa 1877, agus ċuir siad gaċ aon fear Gaeḋealaċ go báis leis cruaḋlaċd ró-ṁor eadar 21aḋ Meiṫeaṁ 1877 go 9aḋ Deireaḋ Fóġṁair 1879. Ḃ' Ailig an ċéad fear a ċuir iad go báis, agus ḃa sé neaṁ-ċiontaċ gan aṁras! Fuair Ailig bás ar 21aḋ Meiṫeaṁ 1877, agus a ḋuḃairt é ḃa fear neaṁ-ċiontaċ é ḟéin! D'ḟogair sé beaḋ lorg-láṁa ḟéin ar an balla ann go bráċ ar fad mar ḃa fear neaṁċiontaċ é! Duḃairt sé fanaiḋ sin ann go bráċ air fad mar 's fear neaṁ-ċiontaċ é ḟéin, agus fanaiḋ lorg-láṁa ar an balla na cillín istiġ sa ṗríosún go bráċ air fad fosta. Agus tá sin ann indiu a ċairde! Rinn daoine obair do ċur sin amaċ as an balla, 'ċ d'ḟill sin ann ar ais aríst gaċ aon am. Ċuir daoine péint ar sin cuid 's mó, 'gus ḃris daoin' eile 'n ḃalla ṡíos, agus d'ḟill lorg-láṁa na h-Ailig air ais aríst ar balla nuaḋ gan ṁoill fosta. Rinn Ailig tairngreaċt maiṫ ṁór gan daḃt!
lionra-uisge-dhearg.ca
R. Miller, Flickr
38
The Everett Collection
COGAḊ NA SAIĠDEARA GORMA Le Niall Mac Colla (Gaeilig Ṫír Ċonaill) D'éiriġ na muinntir Gaeḋealaċ sa Ḃaile h-Uḃall Ṁór (Nuaḋ Eaċraic) amaċ in éadan dleastanas-airm sa ṡluaiġte Stáit Aontaiṫe le linn Cogaḋ na Stáit (1861 go 1865). Tá ḟios againne na sgéal doċreidte mór faoi coṁaireaċd mór a ċuir na Gaeḋeil Nuaḋ Eaċraic in éadan dleastanas-airm san Iúil 1863 leis Éiriġ Amaċ Nuaḋ Eaċraic nó nÉiriġ Amaċ Bail' Uḃall Ṁór. Agus ċonnaic muid an sgannán ṁaiṫ le Máirtín Scorcessi faoi na Gaeḋeil Nuaḋ Eaċraic eadar 1846 go 1863, agus ḃa sin doċreidte do'n aṁrac ar na Gaeḋeil ag troid le saoirse na daoine boċd sa sráideanna Bail' Uḃall Ṁór sa ḃliaḋain 1863 le linn
39
Cogaḋ na Stáit (1861 go 1865). Aċ ċa raḃ ḟios againne faoi sgéal coṁaireaċd eile le na Gaeḋeil Ṫír na Ċoillte san ám sin fosta. Ṫroid Clann Mailí 'n éadan pleananna ġarḃ riaġaltas Stáit Aontaiṫe san am sin mar ċar iarraiḋ iad do ṫroid sa ċogaḋ móra nuair a ṫánaig iad faoin ionnsaiġ le láṁa GallṀeiriceánaiġ. Ċa raḃ suim acu do ṫroid sa ċogaḋ Aimearaga le linn am garḃ le h-aġaiḋ na Gaeḋeil san Aimearaga 'gus ḃa sin acu 'n sgéal leo! Ċonnaic Clann Mailí cogaḋ seo 's cogaḋ daoine ḃoċd ag troid in éadan
daoine boċd eile 'gus ċa raḃ na daoine saiḃir agus na daoine riaġaltas ag troid le taoḃ na daoine boċd sa ċogaḋ seo. Ċonnaic Clann Mailí na Gaeḋeil boċd as stáit Tuaisceart ag troid agus ag bás in éadan na Gaeḋeil boċd as stáit Deisceart. Ċonnaic iad na Gaeḋeil 'bás ar gaċ taoḃ sa ċogaḋ Ġallda 'ċ ċa raḃ daoine Gallda 'troid sa ċogaḋ seo, 'gus ḃa fearg an-ṁor ar Clann Mailí mar sin. Rinn riaġaltas stát Ṫír na Ċoillte 'gus riaġaltas Stáit Aontaiṫe pleananna do ċur daoine boċd istiġ airm nuaḋ do ṁáirseáil agus do ṫroid in éadan Stáit Cónaiḋm sa ċogaḋ agus sa ḟeaċtais míleata 'nn fosta 'gus ċa raḃ Clann Mailí go maiṫ le sin gan aṁras. Agus d'éiriġ iad amaċ in éadan na Saiġdeara
lionra-uisge-dhearg.ca
Gorma sa 1862 agus sa 1863 nuair a ċuir iad coṁaireaċd láidir maiṫ in éadan pleananna garḃ le h-aġaiḋ na Gaeḋeil boċd ann. Ṁáirseáil na Saiġdeara Gorma 'stiġ go tír ġual, Tír na Ċoillte le linn Earraċ 1862. D'iarr na tiġearnaí mianaċ go maiṫ le sin annseo mar d'iarr iad do ḟaiġ amaċ na Gaeḋeil ann agus do ḟaiġ amaċ Clann Mailí 'gus na Fíor Gaeḋeil go háiriṫe. Aċ ḃa pleananna eile ar Clann Mailí! Ċuaiḋ Clann Mailí ar an ionnsaiġ in éadan na Saiġdeara Gorma leis treall-ċogaḋaċd nuair a d'ionnsaiġ siad in éadan orṫu leis luíoċánna le taoḃ bóṫair go tír ġual. Ċuaiḋ Clann Mailí ċun ionnsaiġ leis buamanna 'cu 'gus ḟuair iad sin mar ḃa mianaiġ iad ḟéin. Ċuir iad buamanna mór 's garḃ le ṫaoḃ gaċ aon bóṫar agus cosan agus ḟuair ciadta ar ciadta saiġdear gorm bás 's gort mar sin aṁáin. Ṫroid na Gaeḋeil leis gunnaiṫe fosta 'gus ṫroid iad leis piocóidí, ráṁainní 'gus sluasaidí nuair ċa ḟuair gunnaiṫe no buamanna 'cu. Ḃuaiḋ Clann Mailí 'n éadan na Saiġdeara Gorma san Earraċ 1862 agus sa Saṁraiḋ 1862 nuair a d'ionnraiḋ iad ar ais aríst. D'ḟill na saiġdeara gorma go tír ġual ar ais aríst san Earraċ 1863, agus ḟuair Clann Mailí coṁaireaċd caiṫréim in éadan orṫu 'nnsin gan ṁoill agus ḃa sin an sgéal aríst sa Saṁraiḋ 1863. Ḟuair ciadta ar ciadta nó cúpla mílte saiġdear gorm bás nuair a d'ionnraiḋ 's d'ionnsaiġ siad in éadan na Gaeḋeil Ṫír na Coillte eadar 1862 go 1863. Agus ċuir Clann Mailí sluaġ aṁain do ċur na saiġdear gorma ċun do riṫ amaċ as an ṫroid ceaṫair am ócáid fosta. Ḃa sin doċreidte, 'ċ ḃa sin an sgéal rúnda má ḟauir sluaġ Gaeḋeil neaṁ-ċiontaċ ċun go báis le láṁa Gall-Ṁeiriceanaiġ eadar 1877 go 1879 b'ḟéidir. Ḃa Seoc Duḃ Ó hEoċaiḋ an taoiseaċ mór na coṁaireaċd Gaeḋealaċ annseo eadar 1862 go 1863, agus d'iarr riaġaltas Ṫír na Ċoillte, riaġaltas Stáit Aontaiṫe 'n aice na tiġearnaí mianaċ díoġaltas an-ṁor in éadan na Fíor Gaeḋeil ann gan daḃt.
lionra-uisge-dhearg.ca
40
RJWillems, Wikimedia Commons
SPIORAIDÍ 'GUS TAIḂSÍ CLANN MAILÍ Le Gráinne Liaṫ (Gaeilig Ṫír Ċonaill) ‘Nuair a ḃíonn an ġaoṫ ag séideaḋ fiáḋain san oiḋċe Anuas ar lionn duḃ an ḃriseadair Má ṡeasann tú sa dorċadas le do ċluasa ċun na gaoiṫe Is féidir leat Clann Mailí a ċloisteáil. Go doṁain i n-dorċadas an t-sean-seafta mianaiġ Is féidir leat bolaḋ an deataiġ agus an teine Agus an cogar íseal as an mianaċ ṫíos An é taiḃse Mailí Ṁig Uiḋir’ (As an aṁrán Mic na Mailí le Cal Mac Ruaiḋrí) Tá finscéal na Clann Mailí ar eolas go maiṫ ag muintir tír guail antraicít oirṫear Ṫír na Ċoillte. Tá stair na Clann Mailí 'gus an ṁórċultúr GaeḋeilṀeiriceánaċ casta. Fós innio, déanann staraiṫe díospóireaċt ar cé acu a ḃí siad laistiġ de na Stáit Aontaiṫe. Mar sin féin, is oiḋreaċt ḃuan a dtionċar ar na ceardċumainn saoṫair sna stáit. Is díol suntais na cosúlaċtaí 'gus na difríoċtaí idir na Gaeḋeil agus na Clann Mailí i dTír na Ċoillte. In Éirinn, d’eagraiġ Clann Mailí sna 1840idí
41
mar ġrúpa coṁordaiṫe ċun troid i gcoinne an ċos ar bolg talṁaíoċta a ḃí 'g fás laistiġ dá dtír. Tá sé tugṫa le fios gur inimirciġ Gaeḋeil Éireannaċa a lonnaiġ i dtír an ġuail agus a raiḃ gaol acu leis na Gaeḋeil Éireannaiġ Clann Mailí nó a raiḃ cur amaċ acu ar a gceartas a ċruṫaiġ na Clann Mailí Ṫír na Ċoillte. Faoi na 1870idí, ḃí Clann Mailí gníoṁaċ i réimsí guail Tír na Ċoillte. I lár an 19ú céad, ḃí mianadóireaċt guail ag éirí ina ṫionscal mór i dTír na Ċoillte. D'earcaiġ na h-inimirciġ ó ṫar lear le teaċt ċun obair sna mianaiġ, sásta a ḃeiṫ ag obair ar ṗá níos lú ná iad siúd a rugaḋ i Meiriceá. Deirtear go raiḃ tuairim is 22,000 mianadóir guail ag obair i gContae Scuilcill, páistí idir seaċt agus sé bliana déag d’aois ba ea 5,500 acu sin. Sannaḋ
lionra-uisge-dhearg.ca
BigWest1, Getty Images páistí, mianadóirí gortaiṫe, 'gus fir scoṫaosta ċun obair ar na scoradáin, ag scaraḋ sclátaí ó ġual, post a d’ḟág go minic gairmréim na mianadóirí nár laġdaíoḋ a saol mar ġeall ar ṫimpiste. Ḃí coinníollaċa h-oibre h-uafásaċa, pá íseal, básṁaireaċt ard, agus gortuiṫe tromċúiseaċa mar ċuid de ṡaol na mianaiġ. Fuair 110 mianadóir guail bás mar ġeall ar ḋóiteán i Mianaċ Aḃondáil i gContae Luserne; ṫeip ar an gcoṁlaċt guail bealaċ amaċ tánaisteaċ a ṁaoiniú don ṁianaċ, ḃí 'n oiread sin gafa gan bealaċ ċun éalú ón tine. I gContae Scuilcill, fuair 566 mianadóir bás agus fuair 1,655 gortaiġ ar feaḋ seaċt mbliana. De ḃarr na dtimpistí seo, ċuaiġ níos mó agus níos mó oibriṫe isteaċ i gCumann Cuidiú na h-Oibriṫe. Ċoṁ maiṫ leis na coinníollaċa h-oibre huafásaċa, ḃí claontaċt agus géarleanúint i n-dán do go leor inimirceaċ. Idir 1840 agus 1860, deirtear go raiḃ timpeall 20,000 oibrí Gaeḋeal Éireannaċ tar éis teaċt go Contae Scuilcill, a ḃforṁór as iarṫar na hÉireann go h-áiriṫe. Le linn dúlagar na 1870idí, d'ḟás naiṁdeas idir mianadóirí agus tiġearnaí mianaiġ. Ba iad na ceardċumainn agus na grúpaí h-oibre gníoṁaċa sa ċeantar ná Cumann Cuidiú na h-Oibriṫe (CCnaO), na Clann Mailí, agus na Sean Ord Éireannaċ (SOÉ). D'éiliġ imscrúdaiṫeoirí go raiḃ an SOÉ ina eagraíoċt ċlúdaiġ do na Clann Mailí, áfaċ, níor cruṫaíoḋ é seo riaṁ. Ḃí beagnaċ gaċ duine de na fir a ciontaíoḋ ina mbaill den SOÉ, aċ níor ḟág Clann Mailí beagnaċ aon ḟianaise go raiḃ siad ann. Ṁaíġ an Sluaġ Pincéirtín a d’ḟostaiġ na tiġearnaí mianaiġ le h-imscrúdú a ḋéanaṁ ar ġníoṁarṫa Clann Mailí go raiḃ nasc díreaċ idir na ceantair in Éirinn a mbíonn an foréigean iontu 'gus inimirce h-oibriṫe Gaeḋeil Éireannaċa i limistéir ġuail Ṫír na Ċoillt' ina raiḃ an SOÉ gníoṁaċ. D’ḟostaiġ na tiġearnaí mianaiġ an Sluaġ Pincéirtín le h-imscrúdú a ḋéanaṁ ar ġníoṁarṫa Clann Mailí go raiḃ nasc díreaċ idir na ceantair in Éirinn ina raiḃ an foréigean iontu agus inimirce oibriṫe Éireannaċa i limistéir ġuail Ṫír na Ċoillt' ina raiḃ an SOÉ gníoṁaċ. Ḃain forṁór na n-oibriṫe Éireannaċa leis an CCnaO, a ḃí oscailte do gaċ oibrí, aċ is cosúil gur Gaeḋeal Éireannaċ aṁáin a ḃí sna Clann Mailí. D'oibriġ an ḃeirt acu ċun coinníollaċa na n-oibriṫe mianaiġ a ḟeaḃsú, agus baineaḋ úsáid as troid an-difriúla. Ṡocraiġ na mianadóirí dul ar stailc ar 1aḋ Eanáir 1875 tar éis don ḃainistíoċt ciorrú pá 20% a ḟógairt. Le linn na stailce, fuair roinnt ceannairí laistiġ dúnṁaraiġ nó gortaiġ ċeardċumann, Clann Mailí a raiḃ aṁras orṫu, agus a dteaġlaiġ. Baineaḋ an stailc amaċ tar éis sé ṁí, aċ lean baill den SOÉ ag troid le tacaíoċt ṁéadaiṫe i measc na mianadóirí do Clann Mailí. Leis an soċaí díoḃálaċ i gcoinne na n-inimirceaċ Gaeḋeal Éireannaċ, ní raiḃ an córas dlí mar roġa ceartas. Fuair 22 fear bás san iomlán mar Clann Mailí san oirṫear Ṫír na Ċoillte 's feallṁaruiṫe éagsúla h-oifigeaċ agus maoirseoirí mianadóireaċta; 6 i bPriosún Ḃaile Potts agus 14 san iomlán i bPriosún Mauċ Cunc (Séam Torp anois). Fuair 10 bás acu ar an Déardaoin Duḃ, 21aḋ Meiṫeaṁ, 1877. Ba cuid ṫáḃaċtaċ den imscrúdú naċ dtugtar aird uirṫi go minic ná gur gníoṁaireaċt ṗríoḃáideaċ a d’ḟostaiġ na cuideaċtaí guail a rinne é go hiomlán. Dar le Séan P. Laḃell, breiṫeaṁ Contae Carbóin, níor ṫug an stát aċ an seomra cúirte agus an ċroiċ.
lionra-uisge-dhearg.ca
41
Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìoḃaḋ Mìosail
Leaḃar-lann Làn
'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG
Níl aon lá riaṁ ná bíonn an gruas ag déanaṁ cos ar bolg ar an éagruas, mar a dúirt an dreoilín leis an ḃfiolar. (Sean Ḟocail)