LUD - Sgríobh Róimh - 05-22 by Lìonra h-Uisge Dhearg

LUD

DEASACHADH 05 ÒGMH / IUCH 2022

NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG

Na Gabhair Nuadh Linn Le Treabhair Ó h-Airtnéada

Am Nathraichean Eatarainn Le Eóin Lom Dòmhnallach

Sgeul na h-Eachdraidh Na Sgéal 's Stair Clann Mailí

'S MISE CAOIBHE AIG LORG LE GÀEDHLIG CARALIANA

DEASACHADH 05

Dè a Steach Air Cuibhrinn

Aig lorg le Gàedhlig Caraliana

Cú Chulainn agus

Tír na Marbh (Cuid a h-Aon)

Cúpla Focla

TùdairStiallach, Clamhan na Cearc, agus Eun-Foghladh Mhór

Sgeul na h-Eachdraidh

Na Sgéal 's Stair Clann Mailí

Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 06 Nuaidheachd nan Dùthaich 16 Nuaidheachd na Cruinne 22 Fòram Coimhearsnachd 26 Dànach, Òranach & Sgeulach 31 Creideamh & Spioradalachd

LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE

Na Cearca deas mhaith! Ba sin go suimiúil do léamh faoi na gcearca 'g Treabhair ann sa Mhinneasóta. 'S éin sláintiúil gan amhras, agus tá sé suimiúil agus go maith do'n amharc ar na gCearca mhaith ann i lár coillte ana-mhóir in aice leis ainmhithe fhiadhain fosta. 'S cearca go deas 's go h-álainn iad agus 's breagh liom na coilleach dathúil sa ghrian-ghraf go h-áiridhe.

Máire Treasa Ní Ghallchobhair Sallach Griain, Thír Chonaill

'S breagh liom Mhinneasóta Bhí sin deas do fhoghluim faoi 'g obair feirmeachd ann ar na Machairean Móra. 'S feirmeoir an-mhaith é fhéin, agus bhí sin go deas do fhoghluim agus do fheic na n-glasraí 'g fás láidir 's sláinte. Agus tá sin deas agus suimiúil do fheic na ghrianghrafanna mhaith freisin. Tá 'n áit go h-álainn ann gan dabht, agus bhí sin suimiúil do léamh faoi 'feirmeachd ann sa Mhinneasóta 'gus ba mhaith liom do léamh faoi feirmeachd eile le Treabhair anseo 'rís.

Séamus Ó Súilleabháin Deas Mhumhain

Sgéal Deas Bail' Ubhall Mhóir Bha sin go h-ionntach deas mhaith do léamh sgéal le lámh Breánann Ó Catháin! Bha sin go h-ionntach do fhoghluim agus do fhaigh eolais nuadh faoi na Gaedheil sa cheanntar sin, agus do léamh faoi na seann Daoithe fosta! 'S sgéal an-suimiúil agus 's breagh liom an sgéal le lámha Breánann agus leámh mé 'n sgéal sé nó seachd am nuair a chonnaic mé sin sa chiad ócáid! 'S sgéal go h-ionntach, ionntach deas mhaith agus ba bhreagh liom sgéalta eile le é ar ais aríst!

Cathal mac Shéamuis mhic Iain mhic Colm Ruadh mhic Liam Dubh mhic Iain Capull Dhubh Mac Grianna Na Cruacha Gorma, Thír Chonaill Deas

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)

Taigh Riaghaltas. 'S taigh brèagha leis an eachdraidh fada 'gus bith eachdraidh fada amach anso gun dabht. Bha mi toilichte dèan e gu na Taigh Riaghaltas airson na Cainntean & Comharrachadh òcaid mìos air ais so. Agus 's mi dòchas go bith air ais gu luath. Chan eil e lath' uile gabh sinn 'faic asteach sin taigh brèagha ann aig an tOireachtas. Bha an tainm «Na Taigh ar Rathad Ceannadach Gun Seòladh» ar so Cainntean & Comharrachadh, le Gordon Mac an Óir as cainteoir. Bith fìos de Gordon aig duine mòran air sgàth s' obair Comann Eachdraidh Mhanitóba. Gabh e na dealbhan do càirn 'us eaglais Gàedhealach mun Gleann Uisge Dhearg agus Mhanitóba. Aig an òcaid bha na còmhlan Mhetis, Stompádairean Asham, dh'cainnt agus dh'gnìomh na Port Uisge Dhearg. Bh' ead 'caintainn air na ceangal leis na cultair dhaoine dùthachas sa Tìr na Craobh agus nuair na Rialtas Chànada cuir bac na dannsa de cultair an so. Bha mi fhéin iongnadh orm cha robh ead cainnt mun na ceangal leis na Gàedheal, ach tha sin eachdraidh adhlaic le linne 's dearmadta le mòran daoine. Th' urram mòr agam mu'n Metis airson eadsan làidireachd agus dearbhadhd do seas suas airson na cultair astu, agus Gordon Mac an Óir airson obair crua huile, agus d' a Bean-Uasail Síne Ní Charr airson 'cuiridh air òcaid ead sin aig Taigh Riaghaltas airson na daoine Ghleann Uisge Dhearg.

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

NUAIDHEACHD IONADAIL

Fásann Glasraí Mhaith sa Mhinneasóta Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain) Is am nó fómhair an fháis é san oir-thuaisceart Mhinneasóta. Chaith sé fuarlach báistí annseo i mí Mheithimh agus d’fhás na barraí go tapa. Timpeall ghrianstad an t-samhraidh tá 'g éirí go maith le go leor acu. Tá roinnt barra suimiúil ar ár bhfeirm. Tá ceann cineál speisialta de arbhar breochloiche. Is Oileán Mathghamhan Arbhar Breachloiche cineál bairr Bun-dúchasach Meiriceánach. Ba iad muinntir Anisinneabaigh (Anishinaabe) a d’fhás é. Bhí sé beagnach caillte mar gheall ar ghlanadh eitneach ag an riaghaltas Mheiriceá ‘gus misinéirí. Tá roinnt feirmeacha 'nnseo 'g obair chun é a athchóiriú. Is ár bhfeirm aon agus tugaimid leath dár síol arbhar do chláir gairdíní treibhe. An chuid eile a dhéanann muid isteach arbhar min. Fásaimid úlla freisin annseo ‘gus tá trí chineálacha againn. Tá ceann amháin milis, agus tá dhá cheann spíosraithe agus go maith do leann úll. An t-seachtain seo caite d'imigh na bláthanna úll seo caite. Beidh úlla níos anonn réidh le cruinniu i mí Mheán Fómhair. Triomaimid cuid acu, déanaimid cuid eile a bhácáil, ithimid cuid eile, agus déanfaimid leann úll freisin. Fásaimid luibheanna úra ‘gus bailímid daoine eile. Fásaimid basal, eiceanáise, miontas, labhandar, síochas, lus mín, agus bailímid cainneanna fiadhaine, leideanna sprúis, agus suimac. Beidh muid gnóthach leis an obair seo go luath, go déanach i mí Iúil. An chéad uair eile a scríobhfaidh mé faoi beacán fhiadhain' a bhaint i n-oir-dheisceart Mhinneasóta.

lionra-uisge-dhearg.ca

Na Gabhair Nuadh Linn

Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain) Tá Bealtaine 'gus Meitheamh gnóthach ag ár bhfeirm i Mhinneasóta. Tógaimid gabhair anseo, 'gus rugadh aon gabhar nuadh déag. Tá rudaí go leor le déanamh nuair a bheirtear gabhair. Caithfidh muid gach nuabheirthe a mheá, a thomhas agus a chlárú. Caithfimid cabhrú leo análú a thosú h-uaireanta, 'ch an chuid is mó den am bíonn siad ceart go leor. Foghlaimíonn siad do sheasamh go h-an-tapa. 'S nasgann a máithreacha leo sa chéad chúpla nóiméad, agus 's ólann siad bainne. 'S uaireanta bheirtear gabhar an-bheag agus diúltaíonn a mháthair é. Caithfimid na cinn bheaga seo a bheathú i mbuidéil. Féadann sé seo iad a dhéanamh an-chairdiúil. Go gairid téann siad isteach sa chuid eile den tréad. Tá sé ansiamsúil do 'g féachaint ar ghabhair óga. Bíonn siad amaideach go minic. Is geacaithe h-ionntacha iad fhéin. Ritheann siad faoi tamall. Agus léim, agus dreapann siad gach is féidir leo. Tá siad an-aisteach agus anghníomhach. Coinníonn gabhair óga gnóthach sinn! Ba as Cill Orglan do theaghlach mo shean--athair ó dhúthchais. Tá sin i gCill Orglan atá 'n Aonach an Phoic, agus 's déanann an ócáid comóradh ar ghabhar a shábháil na daoine ó arm Chromail. Insíonn an t-amhrán An Poc ar Buile sgéal. Is cosúil go bhfuil sé ceart ag fear ó Gaedheal Chiarraighe nó Iar Mhumhain, a bhfuil fréamhach' aige i gCill Orglan, gabhair a thógaill. Ceart?

lionra-uisge-dhearg.ca

NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL

'S mise Caoibhe Le Caoimhe Ní Mheadhra (Gaeluinn Deas Mhumhain)

MichaelWarrenPix, MichaelWarrenPix, Getty Images jimfeng, jimfeng, Getty Images Signature

Is mise Caoimhe Ceallach Fraoch Niamh Ní Mhéadhra. Táim Gaedheal Meiriceánach mé fhein. 'S saolaíodh mé sa Gáirdín Bhrighde (Florida), ina Samhain na bliain 1993. Tá Gaeluinn beag agam, le an cuidigh le chara, Géaróid. Bheim ag iarraidh mhor Gaeluinn agam. Bhí mé 's téigh collaiste do litríocht, ach bheith ag iarraidh téigh do stair. Ta suim agam na stair meán-aoiseach agus Gaeluinn teaghlach. Mo cúl le am éigin an teagalach na mhathair do'n Albainn, go dtí teoranta Sinsearachd ceart linn. Cheap sé thánaig mo mháthair as Albainn atá uirthi. Gheobhaidh mé ar mhaith agus táim clann agam, agus breacán nó mana. Pexels--2286921, pixabay

lionra-uisge-dhearg.ca

brandtbolding, Getty Images

Ain-chinealtas an Aghaidh Daoine Sliabha (Cuid a h-Aon) Le Tómas Mac a' Ghobha (Gàilig na h-Àpalaid) Tha fuathanas an-mhor an aghaidh na Daoine Sliabha gun teagamh, agus tha sin an sgeul thairs Aimearaga gun teagamh! Thánaig sin a-mach mar tha mhuid bochd gun airgead mhath agus gun foghluim

mhaid air dhà taobh aig sabaid an aghaidh sinn

mór againn cuideachd. 'S fuath riaghaltas naiseanta

fhé 'gus an aghaidh dhà riaghaltas agus dhà

chugainn mar oraicidh oirnn tha saighdearan mhath

sluagh ri linn an àm agus cha rabh sin math, agus

leinn agus tha mhaid gu math le gach aon cogamh

cha rabh sin an sgeul leis na daoin' a-muigh as

thairis nan domhain agus 's fuath riaghaltas stáid

na sliabha. Cha rabh cogamh catharra 'nn, cha

chugainn mar 's oraic dóibh leinn daoine bochd

rabh ead aig sabaid an aghaidh ead fhé, bh' ead

amháin gun foghluim agus cha thug mhuid airgead

ri chéile sa cogamh seo 'gus cha rabh sin an t-

mór chun polaitigs áite 'nnseo, 'ch chan eil sin gu

sgeul leinn. Chan eil mhath leinn do chainnt mu

math leom-sa!

Cogamh na Stàidean mar sin amhàin agus rinn mhaid rudan garbh fola h-uabhasach oirnn le

Iarraidh leotha leinn mar tha gual agus rudan eile fo

làmhan againn san àm sin, agus gu dé? Carson?

thalamh annseo shuas na sliabha seo. Iarraidh leotha leinn mar tiocaidh mhaid a-steach nan arm,

'S fuath leotha daoin' eile 'n blás leinn gun

aer-fhórsan, cabhlach agus sluagh eile na h-

teagamh. Tha gach aon rud gu math gu nuair a

Aimearaga mar chan eil daoin' eile gu Sluagh

chualaidh ead am blás leinn, agus dh'iompaigh

Aimearaga 'ch na daoine bochd. Tha gach aon

rudan an aghaidh oirnn ann gach aon àm agus

daoine 'g beo shuas annseo 'gus thánaig mhaid ri

chan eil sin còir agus ceart! Thánaig blás Àpalaid

chéile do shabaid sa gach aon cogamh nuair a fhuair

as cànan Gàilig mar thánaig na sin seanairean a-

mhaid sgairt na h-Aimearaga. Bha mhaid air dhà

muigh as an Seann Ghàidhealtachd (Albainn,

taobh ri linn Cogamh na Stàidean (1861 gu 1865), ach

Éireann 's Eileann Mhanainn). Chuaidh na

dhubhairt daoin' acadamh bha mhaid ag sabaid air

Gàidheil shuas air na Sliabha seo mar dh'iarr ead

taobh Deas amhàin. Cha rabh sin fíor! 'S fuath leinn

saorsa 'muigh as nan Gaill. Thosaidh ead do

aig cainnt mu Cogamh na Stàidean annseo mar bha

dhéan sin as dheidh 1689 air aghaidh gu h-áiridh,

lionra-uisge-dhearg.ca

ach bha mhaid annseo roimhe 's 1619 no 1620an no 1650an no mu sin. Thánaig Gàilig na h-Àpalaid gu beo 's dheidh 1689 mar bha na Gàidheil seo gasta nuair a dh'fhoghluim ead mu Cath Raon Ruairidh (27mh Iuchar 1689). Thánaig na naidheachd chugainn sa gheamhramh 1689, agus fhuair na Gàidheil Àpalaid neart an-mhor le sin agus mar sin gun teagamh. Bha fhios agu bha neart agu do chur bristeamh air nan Gaill nuair a fhuair ead ri chéile. Agus bha fhios na Gaill sin cuideachd agus dh'fhan ead a-muigh asuinn le bliadhnichean an-fhada 's dheidh sin. Tha 'n ain-chinealtas an aghaidh leinn thairs na Stàidean Aontaiche na h-Aimearaga 'gus tha sin an-mhor agus an làidir sa stàidean deas gu h-àiridh! Agus a-nis tha ehrlif, Getty Images

'n ain-chinealtas seo 'g turas thairs na domhain chun an Seann Ghàidhealtachd a-nis agus tha mo chroidhe 'bristeamh mar sin amhàin! 'S sin garbh 's cruadhachd do'n oraic agus do'n éisdeachd daoine Seann Ghàidhealtachd na Gàidheil dhuthchais ann - aig ionnsaich agus aig gáire 'n aghaidh chugainn nuair a chualaidh ead sgeultan garbh fúinn as daoine Gallda h-Aimearaga. Bha fhuath air gach aon Gàidheal annseo nuair a thánaig mhaid annseo, 'gus thánaig mhaid fo h-ionnsaich le gach aon cogamh a' thosaidh amach sa dachaigh, ach cha dhubhairt mhaid aon facal an aghaidh sin mar bha ead clann 's teaghlach. Fhuair mhaid do chur dhíbir a-muigh as talmhan mhath ri taobh tràigh Aimearaga o 1660an agus 1680an air aghaidh mar bha Gàidheil mhuid fhé 'gus dh'iarr nan Gaill an talmhan againn mar dh'iarr ead do chur tràillean ann, agus dhéan ead sin gun mhall o 1619 air aghaidh! Agus tha ead ann an-diugh agus th' airgead an-mhor agu cuideachd! Agus carson chan eil JSabel, Getty Images

daoin' aig cainnt mu sin? Carson?

Bha Gàilig am príomh cànan annseo eadar 1619 gu 1880an gun teagamh. Thánaig gach aon dual-chainnt ri chéile 'nnseo 'gus tha dual-chainnt an-mhath leinn cuideachd. Agus tha mi 'g obair chun Athbheochan Ghàilig annseo shuas air na sliabhan air ais a-rithist, agus leanaidh mi air aghaidh chun sin.

lionra-uisge-dhearg.ca

An Déidh an Cogamh Le Tómas Mac a' Ghobha (Gàilig na h-Àpalaid) Thánaig sluagh mór na riaghaltas shuas air Sliabh' Àpalaid an déidh an Cogamh Uisge Bheathaidh (1791 gu gonzalo martinez, Getty Images njsciple, Getty Images

1794). Bha sin cogamh an-fola le na Daoine Sliabha 'gus chan eil sin gu math chuir muinteoran a-mach má bha rudan gu math eadar daoin' Aimearaga 'n déidh an cogamh seo! Bhuaidh na Gáidheil an aghaidh na sluaghan riaghaltas nuair a thánaig ead shuas air Sliabh' Àpalaid as déidh 1794, agus chuir ead na daoine riaghaltas a-muigh as na sliabha 'nnsin gun mhall agus gun teagamh. Ach chuaidh Deòirse Bhasantain an aghaidh na daoine sliabha leis díoghaltas garbh gort aige 'nn. Fhuair ciadta 's mhiltean daoine bochd dhíbir a-muigh as taighean 's dachaighean aca sa bailtean móra 'gus bha sin an sgeul leis mo chlann cuideachd. Fhuair ead dhíbeart a-muigh as Baile Fhiladelphia sa 1794 no 1795 agus shiubhail ead

blackwaterimages, Getty Images Signature

shuas chun na sliabha 's dhéidh sin gun mhall mar bha clann 's caraidean aca 'nn, agus bha Gearramh air an t-slighe chugu cuideachd. Dh'iarr ead taigh aca gun mhall mar sin. Chall ead gach aon rud aca 'nnsin, agus bha sin an sgéal leis míltean air míltean daoin' eile gun teagamh. Agus bha dhéan rudan seo le làmhan Aimearaga 'gus làmhan Deòirse Bhasantain cuideachd an Athair na Naisean. Bha fear an-saibhir e fhé 'gus cha rabh e gu math chun na daoine bochd. Ach cha mhath daoine do chainnt mu sin! Chall luchdan an-mhor na taighean, dachaighean agus

lionra-uisge-dhearg.ca

caraidean ri linn fuadaichean nuadh annsin. Chall ead gach aon rud agus fhuair rudan ghoid le riaghaltas mór agus caraidean na riaghaltas agus le daoin' uabhasach eile gun teagamh! Chall ead gach aon rud aca 'ch do bheathanann leotha 'ca 'nnsin. Thosaidh ead do'n obair beathannan nuadh deacaidh shuas air Sliabh' Àpalaid agus bha sin ro-dheacair le cuid mhor na daoine 'nnsin. Fhuair míltean air míltean daoine báis ann mar cha rabh fhios aca do bheath shuas air na sliabhan. Agus tha mhaid annseo 'n-diugh mar sin amháin. Chuir mi 'n artagal seo ri chéile mar iarraidh mi do chur fíor sgéal a-mach mu rudan deacaidh agus mu daoine mór na tíre 'nnsin. Bha Cogamh Uisge Bheathaidh an-fola 'gus chan eil sin 'muineadh sa sgoiltean Aimearaga, bheil chan eil fíor sgéaltan mu sin 'muineadh sa sgoiltean annseo 'ndiugh agus chan eil sin gu mhath!

Cris Ritchie Photo, Photo, Getty Images

lionra-uisge-dhearg.ca

Aig lorg le THEPALMER, THEPALMER, Getty Images

GÀEDHLIG CARALIANA

BEAG-FHACLAIR LORG A mhic an Diuc: duine duilich, duine brónach Mhic an Diuc: Mhic an diabhail - tha sin mu diuc Árra Gháidheal. Creag: abhainn carraige no sruth carraige Nìoch: neadan / nead Duile: daoine, duine Maol: bó / tarbh gun adharc 09

CatLane, CatLane, Getty Images

'S mise Caoibhe Le Ciobha Nic Ghille-Ghuirm (Gàedhlig Caraliana)

'S mise Ciobha Nic Ghille-Ghuirm agus 's as Caraliana Tuath mi o dhúthchais. Thánaig chlann m'athair ri linn 1740an agus 1750an gu h-áiridh, agus thanaig clann mo mhàthair gu Caraliana eadar 1772 agus 1774 b'fheudar. Bha Gàedhlig an cànan mhór ag na muinntear Gáidhealach annseo sa Caraliana eadar 1730an (nuair a thánaig mhuid annseo) gu 1960an. Chuaidh Gàedhlig air rathad gu bàs annseo eadar 1960an gu 1990an agus bha mór an-truagh sin gun teagamh! Bha sin aimsear as dheidh Dàrna Cogamh na Dhà Ghall (1941 gu 1945) agus thánaig teilibhisean a-staigh gach aon dachaigh sa Ghaidhealtachd Caraliana 'nnsin. Thosaidh mi air an rathad seo dhà bliadhain o shoin a-nis sa 2020 ri linn an Tinneas Mhór no Cobhad 19. Thosaidh mi 'n obair do chur beo gu Gàedhlig Caraliana air ais arithist mar tha sin dual-chainnt mhath e fhé gun teagamh, agus bha sgríobh e air páipear sa chiad àm sa 1750 no mu sin. Rinn no sgríobh Dubhghall Mac Phàrlain sin ri linn turas garbh thairs na Farraige Mhóir a-muigh as Diùra gu Caraliana 'nnsin. Rugamh 's togamh mi sa Caraliana 'gus tha seo mo dhachaigh a-nis gu brách air fad. Cuiridh mi obair mór gu sábhail Gàedhlig Caraliana 's bàs, agus do chur e air rathad gu beo air ais a-rithist le cuidich Dhia Mhór.

Mo Sheanair, Ceannard nan Òrain Le Eithne Nic Gille-Sheathanaich (Gàedhlig Caraliana)

(I)Mo Sheanair, Ceannard nan Òrain Air Craobh Dìreach, bliadhnichean o shoin; Bha nam nòtaidh sa diamann Agus leth-diamann cuideachd. (II) Dh'obair e sa ghàrramh ri linn seachdainn 'S fhuair latha air do shocair aige; Annsin chuir e tàidh mhath aige Do chur sin chéile eadaidh eil aige. (III) Nuair thànaig Di-Domhnaich oirnn Sgrìobh e òran mhath le neart 'g laighe chun craobh 'g suidhe cathair céine. (IV) Chuir an grian nam faileasan Thairis na duilleagan Bha sluagh Aingil ann Ri chéile 'g òran ann / sin. (V) Bha ceòl Flaitheas ann Nuair dheun seanair aig òran sin; 'S nuair cheannard 'g òran aige air Craobh Dìreach Sgairt na h-adhmad Cabhrach a-mach. (VI) Tha ceòl òran beò 'nn an-diugh Le àm fada 'nn an-diugh Nuair ceannard seanair nan òran Air Craobh Dìreach bliadhnichean o shoin.

Sailm Caraliana

Sailm Gleann Gàidheal

Le Neamhaithnid (Gàedhlig Caraliana)

(I) Air d'uile thròcair, O mo Dhia tràth dhearcas mi gu dlùth.

(II) Tha Dhia féin as buachaill ann Chan bhith' maid gun an dia.

(III) Chan eagal e cha bhithinn sìos air làr nan clachan a sìos.

(III) Gun (chan) eagal e cha bhithinn sìos Air làr nan clachan a sìos.

(IV) Fòs ri taobh nan aibhnichean théid seachad sìos gu mall.

(V) A' ruith 's na pìob 's a' ruith gu luath A ribhinn dubh gum bidh thu cli.

(V) A' ruith 's na pìob 's a' ruith gu luath A ribhinn dubh gum bidh thu clí. WenPhotos, pixabay

Piop, piop, Cò creach mo nìoch? Ma' s e duile beag, cuiridh mi sa bhog Ma' s e duile mór, cuiridh mi 'sa creag. Le Ciobha Nic Ghille-Ghuirm (Gàedhlig Caraliana)

Bondariev, Bondariev, Getty Images

Bid, bid, bidein, có chreach mo neadan? Ma 's e duine mór e, cuiridh mi 'sa lón e; Ma 's e duine beag e, cuiridh mi le creag e; Ma 's duine gun chiall gun nàire, Fograidh mi aig a mhàthair fhéin e. Le Ciobha Nic Ghille-Ghuirm (Gàedhlig Caraliana)

Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

NUAIDHEACHD NA CRUINNE

Am Nathraichean Eatarainn Le Eoin Lom Dòmhnallach (Gàilig nan Eileanan) Iarraidh mhaid do chainnt mu na cac-dhaoin' a chairdean, agus iarraidh mhaid an còmhradh a-nis gun mhall! Thánaig ead eatarainn fichead bliadhain o shoin b'fheudar, agus cha chuir ead obair 's cosainnt shuas ri taobh leinn nuair a shabaid mhaid do chosainnt cànan dhùthchas againn oirnn. Ach bith ead air teilfisean aig cainnt le h-aghaidh nan Gàidheal agus cuiridh ead artagail a-staigh naideachdan Beurla 'g cainnt mu ceartan Gàidhealach agus chan eil deunamh ead obair chun sin agus tha sin an sgeul leotha gach aon àm agus bu cheart iarraidh mhaid do chur stadamh chun sin gun mhall! Tha fhios agam chan eil luchdan móra Gàidhealach air an lìn-làrach an-diugh agus tha fhios agam chan fhaic ead gach aon rud obair uabhasach ann le làmh cac-dhaoine cuideachd, ach iarraidh mhaid do shiubhail a-mach do chur am fíor sgeul asainn mà-ta chan eil ead - na cac-dhaoine - ag cainnt le h-aghaidh leinn. Chan eil mhaid daoine bhochd gun neart 's gun misneachd! 'S óglaich oirnn fhé! Chaidh mhaid thairis nam fharraige móra 'n aghaidh na 16

lionra-uisge-dhearg.ca

Ekrulila, Pexels

talmhan mhath a-muigh asta 'gus bha fhearg an-mhor leotha mar sin amhàin. Dheun nan Goill rudan cruadhlachd ortha eadar 1620an gu 1660an air aghaidh gu 1774 agus dh'iarr ead do chur sgrios air nan Goill le sin amhàin gun mhall. Agus chaidh cuid an-mhor Gàidhealach chun Sluagh Aimearaga mar sin amhàin cuideachd, agus dheun ead sin gun stadamh as 1778 air aghaidh nuair a thánaig an Fhrainng chun an cogadh air taobh Aimearaga. Char dhubhairt an cac-dhaoine seo sin roimhe! Agus tha cac-fear eile mu leinn annseo sa dachaigh. 'S Gall e fhé cuideachd, agus 's fear-bhoid e fhé gun teagamh! Chuir e n-artagal ri chéile 'g cainnt mu sean-fhacail agus fhuair e sin shuas air an lìn-làrach agus chunnaig mi sin agus chan eil sin ceart! Bha sin mì-cheart! 'S amadán an-mhor e fhé 'gus chan eil Gàidheal e fhé cuideachd! Agus tha fhios agam sin! Th' e air taobh Sasuinn gun teagamh mar chuir e artagal uabhasach a-muigh mu thánaig naiseanas Éireannach as Aimearaga 'gus chan eil na Gàidheil Éireannach fíor Gàidheil agus chuir e cac eile 'nn cuideachd. Ach chan eil sin ann a-nis mar thosaidh daoine 'g sabaid do chur sin shíos gun mhall mar thánaig fearg mhór ortha nuair a dh'fhoghluim ead mu sin agus bha sin gasta gun teagamh! Iarraidh mhaid do sheas ri chéile 'n aghaidh na cac-dhaoine 'gus chan eil ead ag cainnt leinn. Tha fhios agam sin a chairdean, agus tha fhios agaibh sin cuideachd, ach chan eil fhios daoin' eile sin, agus dh'fhàg daoine mhath a-muigh as Gàilig agus bha 's th' ead sa Dhùthaich nan Craobh cuid mhór, agus 's mór an truagh sin a chairdean! Bu cheart iarraidh mhaid do sheas shuas an aghaidh obair cruadhlachd le na cac-dhaoine 'gus iarraidh mhaid do chur spiorad neart chun na Gàidheil Dùthaich nan Craobh air ais a-rithist gun mhall! Agus deunaidh mhaid sin! Tha creid agam tha na cac-dhaoine air taobh Sasuinn agus ag obair le Sasuinn mar cha chuir ead rudan a-mach mu na Gàidheil ag sabaid an aghaidh Sasuinn. Sgríobhamh ead mu na Gàidheil ag sabaid san arm Sasuinn an aghaidh gach aon daoin' eile thairis nan domhain. 'S cac-duin' ead fhé gun teagamh!

lionra-uisge-dhearg.ca

Gall-Lochlannaich agus na Gall-Shasannaich agus

kodachrome25, kodachrome25, Getty Images

chuir mhaid sabaid 's comhaireachd an-mhath an aghaidh ortha le ciadta air ciadta air ciadta bliadhain gun stad, agus iarraidh mhaid do dheun sin a-rithist! Tha fhios agam mu cac-dhaoine mhór, agus 's Gall e fhé gun teagamh! Bh' e eadar a' Ghàidhealtachd Albainn o 1996 no mu sin. Agus sa bliadhain sin sgrìobh e n-artagal mì-cheart mu na Gàidheil san Àpalaid. Sgrìobh agus dhubhairt e bh' ead air taobh Shasuinn ri linn Cogadh Saorsa na h-Aimearaga (1775 gu 1783) agus dubhairt e chaidh ead chun arm Shasuinn agus bh' ead an aghaidh na daoine h-Aimearaga 'nn cuideachd. Ach cha rabh sin am fíor sgeul! Chaidh cuid mhór Gàidheil Eileanan air taobh Sasuinn ri linn cogadh seo mar thánaig ead gu Caraliana Tuath eadar 1768 gu 1775 cuid mhór ach cha rabh sin an sgeul leis na Gàidheil Arra-Gháidheal, Gàidheil Apann, Gàidheil Diùra agus na Gàidheil Éireann. Bha na Gàidheil Caraliana air dhà taobh ag sabaid sa dhà shluagh ri linn 1775 gu 1776 gu a fhuair ead bhristeamh sa Chath Droichead Bhristeamh air 27mh Gearran 1776. Agus cha rabh ead Gàidheil Àpalaid! 'S Àpalaid ciadta air ciadta mìle 's Gàidhealtachd Caraliana no Gleann Gàidheal agus chaidh leth-dhaoine Gleann

paulbrady

Gàidheal leis Sasuinn mar bh' eagal an-mhor aca mu bithidh ead sgriosaidh le làimh Gallda mà faigh ead air taobh bristeadh air ais a-rithist agus bha fhios aca mu'n fuathanas thuga - na Gàidheil - le na h-Aimearagaich san àm sin. Ach chaidh na Fíor Gàidheil eile chun air taobh Aimearaga san àm sin mar dh'iarr ead dìoghaltas mhór an aghaidh Sasuinn mar nam Fuadaichean agus sgrios-cinnidh an aghaidh air nan Gàidheil dachaigh sa Shean-Ghàidhealtachd (Albainn, Éireann 's Mhanainn). Char deachaigh na Gàidheil Àpalaid air taobh Sasuinn mar dh'iarr ead dìoghaltas an-mhor leotha mar chuir na Goill ead a-muigh as dachaigh agus nuair a fhuair ead ann sa Dùthaich nan Craobh, thánaig na Goill thuga 'gus ghaid ead an

lionra-uisge-dhearg.ca

Teanga Gabháil Éireann Le Uinseann Pintado (Gaedhlig Laighean)

D’fhág Gaedheil cróga na Mílaoise cladaí na Sean-Ghalaice (an Ghailís nuadh-aimseartha anois agus tuaisceart na Portaingéile) chun iad féin a bhunaigh in Éirinn ársa timpeall na mbliana 500 R.Ch. Sa deireadh sin, d’athraigh an t-sean-teanga Gallaec go Sean-Ghaedhlig san áit a bhfuil sí fós ar marthain ar chlocha h-Oghaim. Beadh an-sásta mór orm-sa do'n amharc an athbheochán na Foclóir Sean Ceiltis a sgríobh mé tríocha bliain ó shoin anois. Beadh sin go h-ionntach, ionntach do fheic sin amach ar ais aríst, agus cuiridh mé mílte beannacht chun ar na daoine 'g obair chun sin. vjgalaxy, pixabay

lionra-uisge-dhearg.ca

An Cogadh sa Mhumhain 1579 go 1583 (CUID A TRÍ)

Le Séamus Ó Súilleabháin (Gaeluinn Deas Mhumhain) Chun é féin a chosaint sgríobh an taoiseach litir ón gcaisleán in Eas Géitine faoi na h-imeachtaí h-uafásach' a bhí á dhéanamh ag Malbaigh ina choinne, 'n sgrios, an sléacht is an áir. Ina measc bhí ruathar ar caisleán an Ráth Mór ina raibh a shean-sailéir Muiris Ó Síocháin ina cónaí, 'gus gur goideadar na rollaí is na cuntais a bhí 'nn. Deireann Annála Ríochta Éireann faoin tréimhse seo go raibh an tír uile ó Sliabh Lúachra (Oirthear Chiarraighe) go h-Abha na Siúire (Tiobraid Árann) agus ó Cheann Feabhrad (Tuaisceart

Gerardo_Borbolla, Getty Images

Chorcaigh) go Sionainn sgroiste ag clann is ag Sasanaigh is a chomh-ghuaillithe Gaedhealach.

Óg mac Séamuis Mhic Gearailt duine deas na ceannairí ruathar

Thógadar Eochaill, baile saibhir ar an tráigh

isteach i Múscraighe 'g lorg tréada, 'ch bhí na Cárthaigh reidh

Chorcaigh Thoir agus roimhe sin sean baile

dó agus maraíoch formhór a mhuintir. Thógadh ina

Gearaltach. Sgrioseadar an baile, leagadar na

phríosúnach é 'gus chuireadh go Corcaigh Mhumhain é.

ballaí mór-thimpeall air agus thugadar leo gach

Tháinigh ordú ó Baile Átha Cliath chun ceathrúna comhroinnte

rud a bhí luachmhar. Thárla sé seo i mí na

do dhéanamh de. Agus sin mar a thárla. Bhí bliadhain brónach

Samhna 1579. Rinneadh an taoiseach Oir

do na Gearaltaigh tosnaithe.

Mhumhan ruathar isteach i gceartlár dhúthaigh na Gearaltaigh le sluagh tréan i mí na Nollag sa

Tháinigh cabhlach Shasana go tráigh iar-dheisceart na

1579. Chuaigh sé comhfhada siar is an Caisleán

h-Éireann i mí Márta sa 1580 chun bac a chur ar na Spáinnigh.

Nuadh agus thug leis abhaile tréada 's ealtaigh na

Bhí gunnaí tréan ar bhord acu. Chuireadh na Sasanaigh caisleán

tíre gan troid gan tachar mar bhí Arm na

Charraigh an Phoil, Dún Deangan Uí Concubhair Ciarraighe

Gearaltaigh i gCiarraighe, Deas 's Iar Mhumhain.

faoi léigear, agus baineadh úsáid as na gunnaí seo. Thit an balla cois cladaigh, thóg na Sasanaigh an caisleán agus chuireadar

1580.

gach duine chun bás. Chualadh lámhach na gunnaí tréan leath chéad mile sligh' ón áit. Thug an taoiseach ordú dos na bardaigh

Go luath san bliadhain nuadh, rinneadh Séamus

caisleáin na dúnta a sgroiseadh agus ealú faoin tír. Bh' Eas

lionra-uisge-dhearg.ca

Géitine an caisleán deireanach a bhí aige. Ach ‘Buadh nó Bás’ lean an cogadh ar aghaidh ar feadh trí bliadhain go leith. Ghabháil Pealham caisleán Eas Géibhne i dtosach mí n-Aibreáin 1580. Lean sé féin is an taoiseach Oir Mhumhan ag banú na tíre ar feadh na míosa. Tháinigh an tighearna Ghallda Greidh de Bhillton go hÉirinn i mí Lughnasa. Ba Púratánach gránach is fear fuilteach gan carthanacht ab ea é ach roimh deire na míosa sin. Fuair sé briseadh air i gCath Gleann Maolúra i gCill Mhantáin. Bhí Fiach mac Aodh Ó Broin a bhí i gceannas an Arm Gaedhealach.

Gerardo_Borbolla, Getty Images

zokov, Getty Images

lionra-uisge-dhearg.ca

FÒRAM COIMHEARSNACHD

Làithean Mór A' Mhìos - An t-Òg-mhìos 04 - Shavuot 09 - Féill Chaluim Cille 14 - Gaelach Lán 20 - Là nan Athraichean 28 - Gaelach Úr 30 - Deireamh Bhliadhain na Sgoil

Ath Mhìos - An t-Iuchar 07 - Ciad Latha Féill Dúthchais 10 - Deireamh Latha Féill Dúthchais 13 - Gaelach Lán 28 - Gaelach Úr 30 - Muharram 31 - Ciad Latha Féill Dúthchais Mór

Féis Bhinnipéig Tha Féis Bhinnipéig air gach aon samhramh. Thosaidh sin a-mach sa 1974 agus 's féis ceól e sin cuideachd. Bha 'n ciad féis air Cnoc nan Eóin, Páirc Cúige 'n aice Bhinnipéig, Gleann Uisge Dhearg. Bith ceóltairean gach aon ceól ann leis ceól na h-áite 'gus ceól thairis na domhain cuideachd. Bithidh an féis air aghaidh le 4 latha 'gus bithidh ceólchoirm nam Bliadhain ri linn n féis.

Là Traolach Mac an t-Seannaich

Ath Làrna Mhìos - An Lùnastal

So latha san onóir na Traolach Mac an t-Seannaich agus an reith mór

01 - Lughnasadh - Là Traolach Mac an t-Seannaich 05 - Gaelach Úr - Tisha B'Av 20 - Deireamh Latha Féill Dúthchais Mór 19 - Gaelach Lán

fada thairis Tír nan Craobh (Chanada) eadar Baile Séain air Talamh an Éisg gu Cuan Tàirneach sa Thír Chaluim Cille. Rinn e sin do chur sgairt nuadhachd a-mach mu h-aillse. Rugamh Traolach sa Bhinnipéig, Gleann Uisge Dhearg, agus bha fear Métis e fhé. Chall e do chois aige 's dheidh timpiste carbad.

lionra-uisge-dhearg.ca

Féis Dualchas Tha Féis Dualchas air le 14 latha. Chuir sin eólais a-mach mu gach aon daoine 'nnso sa Ghleann Uisge Dhearg. Déanaidh e sin leis féisean beag, eólais agus ceilirúdh. 'S féis so h-osgail gu gach aon muinntear annso do chur nuadhachd 's eólais mu muinntear fhé le daoin' eile.

Féill Lùnastal Bithidh Féill Lùnastal leinn sa mhios so chugainn. Bithidh daoine ri chéile thairis na Sean Ghaidhealtachd le teine cnáimh air an latha sin so. 'S féill an-tábhachtach agus an-mhor le h-aghaidh na Gáidheil Críosda agus le na Gáidheil Draoidh cuideachd. Tha sin féill amhain nuair a bithidh mhaid ri chéile le h-am so mhath.

lionra-uisge-dhearg.ca

O'Riain, Flann. 1994 . Lazy Way to Gaelic , le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 91 & 47

LORG FOCAL Ainm Àite CARALIANA GLEANN GÀIDHEAL FHILADELPHIA MHUMHAIN GÁIRDÍN BHRIGHDE

Biadh EICEANÁISE MIONTAS LABHANDAR SÍOCHAS LUS MÍN

Ainmhidhean TÙDAIRSTIALLACH CLAMHAN NA CEARC CROM NA CEARC EUNFOGHLADH MHÓR NATHRAICHEAN

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA

TÙDAIR-STIALLACH Dealbh Le mirceax, Getty Images

CLAMHAN NA CEARC Dealbh Le Spondylolithesis, Getty Images

'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

EUN-FOGHLADH MHÓR Dealbh Le stevelenzphoto, Getty Images

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH CÚ CHULAINN AGUS TÍR NA MARBH (CUID A H-AON) Le Máirtín Eoghain Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) Fuair an óglach mór Cú Chulainn bhristeadh leis rudaí mí-cheart agus ag bristeadh sean dhlighe fosta. Chuir Lugaid an óglach mór Cú Chulainn ar an bóthar go bás. Roimhe fuair sé bás, d'éirigh Cú Chulainn thuas ar an cosain aige 'gus chuir sé fhéin ar leac mór leis ropa mar d'iarr sé do'n aghaidh 's do'n amharc chun na namhaidí, 'gus d'iarr sé do bháis 'seas suas fosta. Nuair a ghlac iad an ceann aige 'muigh as do churp, thánaig solas dochreidte láidir mór amuigh as do churp. Bha sé 's na Daoithe gan amhras! Bha sé Cú Chulainn mac Lugh na Tuath De Danann. Tá 'n sgéal seo faoi Cú Chulainn i dTír na Marbh i n-dhiaidh a fhuair sé bás. Chonnaic na sgéal seo le seannchaidh síthe nuair a bha sé 'stigh Tír na Marbh san am sin. 'S an sgéal as focail as amháin. Ó tá na clocháin an-fhuar annseo sa Thír na Marbh gan amhras! 'S clacháin sláintiúil iad agus ba mhaith liom do fhill chun Domhain Mór leo gan mhoill. Chan fhuil siad obair maith annseo mar tá siad ag fanachd annseo, 'ch tiocaidh beo dochreidte láidir orthu nuair a fágaidh siad amuigh as annseo chun go Domhain Mór. Char fhaca mé cuid 's mó 'nnseo nuair a chonnaic mé léas an-mhor solas ar rith i lár Tír na Marbh. Nuair a shiubhail mé nas dúnta sin, bha sin léas teine cuid 's mó. Ach bha sin túr na teine, 'gus bha sin an nuadhachd fuair a h-aon na Daoithe bás, nó Daoithe beag b'fhéidir. Tá na Straig ainmhithe mór dubh agus glas leis sgiatháin fada mór acu. Chan fhuil aghaidh acu, 'gus tá siad 'obair le Treoir, Ard Rígh Thír na Marbh. 'S treoirithe go Halla nDéithe iad fhéin, agus chuir iad ord 's orduigh ceart chun an

lionra-uisge-dhearg.ca

Domhan Mór 's Domhan Beag le chéile. 'S Gardaí Dhearga rúnda faoi Treoir agus chan fhuil fhios agam na sgéal futhu mar chan fhuil iad i measg leis na Domhan Mór mar tá suim acu do chosaint Treoir amháin. Shiubhail fear amháin amuigh as an solais. Fhuair mé nas dúnta 'gus chonnaic mé bha sé 'n óglach mór Cú Chulainn mac Lugh. 'S droch ceannaire go daoin' eile 'gus 's glaisgeach go daoin' ar taobh eile 's ann. Thosaidh na Straig do dhéan ciorcal faoi Cú Chulainn, agus a chuala mé: "Fáilte go Tír na Marbh a Chú Chulainn mac Lugh. Agus cuiridh thú obair mór do bhuaidh áit 's suidhe le taobh

Trìnda NicÉigeir

d'athair sa Halla n-Déithe!" Chuaidh Cú Chulainn ciúin. Thánaig eagal mór aige le an chéad am agus chan fhuil é 'nonn do chur freagair láidir chuige. Go tobann, thánaig léas sholais eile 'nnseo 'gus thit sé sin ar an talamh. Bha sin dearg, agus bha sleá maith ann agus d'éalaigh na Straig amuigh as an léas dhearg gan mhoill mar bh' eagal mór acu. Bha sin an sleá Lugh gan amhras, agus ghlac Cú Chulainn sin istigh sa lámh aige. Fuair mé nas dúnta do'n amharc agus do'n éisteachd an sgéal seo 'nois. Ach go tobann tá mé ar talamh maith anois mar ghlac Cú Chulainn an t-sleá sa lámh aige. 'S na talamh seo nas sléibhte 's garbh. D'iompaigh an talamh go talamh difir agus bha mé i lár a' loch annsin, agus d'éalaigh mé 'mach as sin mar bha mé 'n aice críoch an loch aríst.

Joshua Resnick

Chonnaic mé neart an-mhor ar Treoir, Ard

Rígh Thír na Marbh, agus bha na Gardaí Dearg ann le taobh leis na Straig faoi coróin Treoir, agus bha sin teine mór go h-álainn do'n amharc ar gan amhras! Chan fhuil fhios agam cén fáth tá mé 'beo indiu. Tá sin plean na Daoithe b'fhéidir? Chan fhuil fhios agam. Fan liom le do thoil. 'S fear an-mhor é fhéin Treoir, agus tá coróin teine ar do chionn le taobh leis gruaig óir, agus tá craiceann airgead aige. Déan do súile na tein' air fosta. Agus a dhubhairt é 'nnsin: "A Chú Chulainn an fear crógacht 's an fear mór. 'S fear lag mac Lugh a chuir thú do mhac go báis!" Agus thánaig fearg mór ar Cú Chulainn nuair a chuala sé sin, agus sgairt sé 'mach gu Treoir: "A ard rígh gan neart, gan rud agat! 'S tír gan beo, tír léirsgrios. Chan fhuil thú do chur breithiúnas orm!" Thosaidh Treoir ag gáire 'mach roimhe bha gaoth mór orainne. "Iarraidh thú do bhuaidh ceathair cath mór roimhe a beadh thú 'stigh Halla n-Déithe" a dhubhairt Treoir. Bha creid agam beadh sin troid deireannach na Cú Chulainn, an óglach mór. Bha sin fiadhain ach dochreidte gan amhras! Thánaig dá Garda Dearg ar aghaidh chun Cú Chulainn. Bha siad daoine difriúil leis gach aon cos acu. Rinn Garda 'mháin go Fand bean chéile Manannán mac Lír. Tá gruaig buidhe deas ar daoin' eile. Agus bha sí daoine Domhan Mór.

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir 'Rabh sin Éimear? Tá na stair ag fill chun go Cú Chulainn. Ba cheart iarraidh mé do fhaigh nas dúnta gan mhoill. Agus go tobann, bha pian an-mhór agam ar mo ghuaillí. Fhuair mé ghabháil leis Straig amháin. Agus fhuair sé mise thuas, agus chuir mé shíos ar cois na Treoir. Agus a dhubhairt é: "Á na seannchaidh, nath bith buartha, fuair Nuadha saoirse chugat do fheic agus do chur an sgéal seo 'mach. Tá thú sábháilte 'nnseo." Bha fhios agam annsin táim go maith mar sin. D'fhoghluim mé 'n fíor sgéal faoi sin ann mar sin buadhchas le Nuadha. Agus bha saoirse 'gam do chuala 'gus do'n amharc gach aon rud ann gan mhoill agus gan eagal. Thánaig eagal ar Cú Chulainn. Agus a dhubhairt Fand: "Ó a ghlaisgeach maith mór, ba cheart char fhág mé 'muigh uait. Bha mo chroidhe bhriste 'gus fhuair mé bás le lámh mo fhear chéile." Bha sin an-suimiúil mar bha Fand beo 'nn, agus tá sí beo 'ndiu. Agus a d'fhreagair Cú Chulainn: Bha fear cruadh mé fhéin le linn an t-saoghal agam. Bh' Éimear an bhean dochreidte mór agam le linn an t-saoghal, agus bha mé garbh chuici gan amhras! Chuir mé sgrios an-mhor ar gach aon áit a rabh mé. Bha sglabha mé fhéin chun mo dhúileanna 'gus tá brón orm le sin anois. Ba mhaith liom do bhith amhain gan daoine go brách ar fad." D'iompaigh dhá bhean go smúit i n-dhiaidh sin. Thánaig liathróid teine trasna na spéire dorcha dhubh Tír na Marbh, agus thánaig sin leis fíochmhar an-mhor. Bha sin dearg fosta, 'gus thánaig sin chun go Cú Chulainn leis fearg mór, agus thit sé air leis neart an-mhor. Chuir sin Cú Chulainn thuas sa spéire 'gus bha fuil cuid mór amach as ceann Chú Chulainn. Bha sin an Lia Fáil, clach rígh 's ard rígh na h-Éireann agus an Ghaedhealtachd. Rinn Cú Chulainn ionnsaigh garbh uabhasach ar an cloch seo mar cha rabh sin sgairt amach faoi cosan aige. D'éirigh Cú Chulainn suas ar ais aríst, agus chuir é 'n t-sleá 'stigh an talamh leis fearg mór. Chuaidh tonnta turrainge trasna Tír na Marbh mar sin amhain. Thit sé shíos ar an talamh agus thosaidh sé do dhéan rópaí 'muigh as do ghruaig air. Chuir sé na clacháin le chéile 'gus leis solais láidir mór bha siad clach mór amháin le chéile 'ríst. Thánaig solais láidir mór faoi Cú Chulainn agus bha córoin thar barr ceann air. Chuir sé shuas an clach le dhá lámha 'gus chuaidh siad amuigh annsin. "Bhfuil sin anull leat?" a dhubhairt Treoir. "Tá sin go maith leat do chur Lia Fáil le chéile ar ais aríst mar beadh ard ríghthe nuadh ag córoin le beannachda Déithe." a dhubhairt Treoir aríst. Thosaidh Cú Chulainn ag gáire: "Bhail na cathanna seo do chur gach aon rudan uabhasach ceart le lámha dhéan mé? Chuir mé ceisteanna chugam fhéin i n-dhiaidh gach aon rud. Amadán." Ri Leantainn

lionra-uisge-dhearg.ca

ÒRAN MU MHÉINNEAN BHICTORIA, CEAP BREATAINN Le Somhairle Peutan (Gàilig Cheap Breatuinn) (I) ’S e cuidhle mo dhunach i, ’Ga tionndadh ’s nach urrainn mi, Tha piob agus pump aisde, ’Ga ’m chumail gun mo bhathadh. (II) Di-luain ’n uair rinn mi toiseachadh, ’Se Eirionnach ’bha comhla rium; Cha tuiginn guth dhe chomhradh, Cha do chleachd mi ’sheorsa canain. ’Se cuidhle mo dhunadh i. (III) Ged fhuair mi an nasgaidh iad, Na brogan a bh’ aig Alasdair; Cha’n fhaiceadh tu’s am factoraidh, Gach fasan bh’ air na sailean. (IV) Gu’r robh ’n te dheas is cuaig oirre, An te chearr cha ’n i bu shuarraiche; An car a chuir i m’ chruachan, Bi’dh mi truadh gu la mo bhais leis.

lionra-uisge-dhearg.ca

hangela, pixabay

(V) Ged a bha mi pianail, Fad na seachduinn ’g a mo rialadh aca; Gu ’r h-e ’n rud a liath mi, Cur ’gam iarraidh air an t-Sabaid. (VI) ’S mor a ghabh mi dh’ ioghnadh, ’Nuair chunnaic mi na daoine bh’ ann; Cha b’ ionnan iad s na laoich, A bh’ anns an tir a rinn mi fhageil. (VII) ’S ioma latha bronach, Bha mise ’n so gun chompanach; A cuimhneachadh mo theaghlaich, ’Am Còbh Leathann a rinn mi ’m fagail. (VIII) Gu’r h-e an Còbh Leathann nan oganach, Bu mhath iad ’an so comhla rium; Ma theid mi dh’an taigh osda, ’S mi gu’n ol ann ’ur deoch slainte.

lionra-uisge-dhearg.ca

CREIDEAMH & SPIORADALACHD SGEUL PAIDIR GU CALUM CILLE Le Ciobha Nic Gille-Ghuirm (Gàedhlig Caraliana)

Thànaig Dubhghall agus an chlann 's charaidean leis a-muigh as Eilean Diùra mar dh'iarr ead do'n éalaich a-muigh as nan Gaill garbh agus as na saighdearan dhearga 's dheidh Bliana Teàrlaich (1745 gu 1746). Fhuair gach aon rudan cho dheacaidh 's garbh le na daoine bhochd as dheidh Latha Chuil Lodair (16mh Geiblean 1746) nuair a fhuair Arm nan Gáidheal bhristeamh an-mhor sa chath seo. Bha 'n rathad gu 'n Ghaidhealtachd osgailt' gu nan Gaill as dheidh sin, agus dh'ionnsaigh ead air aghaidh agus chuir ead ciad-mhiltean air ciad-mhiltean air ciad-mhiltean Gáidheal gu bàis ann agus dh'iarr Dubhghall do'n éalaich amuigh mar sin. Dh'iarr ead saorsa 'muigh as na tighearnan talamh nuadh agus bh' ead cho gharbh ri thaobh nan Gall. Sgrìobh Dubhghall am Paidir gu Calum Cille ri linn turas garbh thairis na fharraige gu Caraliana gun teagamh. Tha trì dheag líne 'nn,

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

Chuir Dubhghall Mac Phàrlain an paidir seo ri chéile mu 1750, agus chualaidh mi bha sin 1767 no mu sin agus chualaidh mi dheun e sin eadar 1767 gu 1774 b'fheudar. Chan eil fhios agam, ach tha paidir seo 'n ciad rud a sgrìobh shìos a-muigh as Gáidhealtachd Caraliana.

agus tha sin paidir gu Calum Cille, I.D (Iesus Dominus) no Íosa Chrìosd as Gàedhlig. Agus chuir Dubhghall na Sìthean a-staigh am Paidir cuideachd agus tha sin air lìne 10. Tha sin paidir ag cosainnt an aghaidh tinneas, olc agus rudan gharbh eile ri linn an turas gu Caraliana, 'gus bha rudan garbh air loinge ri linn an turas b'fheudar.

Trìnda NicÉigeir Trìnda NicÉigeir

B'fheudar bh' eagal mhath mhór air Dubhghall nuair a thosaich ead an turas gu Caraliana, 'gus dh'iarr e 'cosannta Dhia, Íosa Chrìosd, Calum Cille, 'n Spiorad Naomh agus na Sìthean ri chéile. B'fheudar bha turas garbh agus b'fheudar chuaidh ead a-staigh gaothan garbh a-muigh air an fharraige ri linn an turas agus chuir e 'm Paidir ri chéile mar sin. Tha gach rudan no sgeultan an-innteannaich, ach chan eil fhios againn an fíor sgeul agus tha sin gu math. Tha 'm Paidir gu Calum Cille 'n chiad litireachd Gàedhlig sa Caraliana, 'gus tha seo Gàedhlig Caraliana gun teagamh. Rugadh Gàedhlig Caraliana 'nn sa làmhan Dubhghall Mac Phàrlain ri linn an t-am seo 'gus tha sin cho 'nnteannaich leom fhé a charaidean.

PAIDIR GU CALUM CILLE Le Dubhghall Mac Phàrlain (1750) (Gàedhlig Caraliana) 1. In ainm an Athair, an Mhac agus an Spiorad Naomh. 2. Na Naodha. Uba seo air a h-uile mìr. 3. a thubhairt Calum Cille, is rinn e 4. naodha dubh-mìorbhala móra a 5. chuir brìgh anns na facal seo air 6. an t-Saoghal bheag agus air an t-Saoghal mhór 's 7. air a' Chruinne Ché: 's nach bogaich 8. naodha beanna is ar naodha 9. gleanna naodha conaire seanga 10. Sìthe th' aig Sìth, a-null 11. ud thall, gu 'n tog Crìosd dhiotsa, I.D (Iesus Dominus) 12. gach olc 's gach tinneas 's gach 13. farmad, is bu leat Dia 's Calum Cille.

lionra-uisge-dhearg.ca

MARTAIREAN AIRSON LEÒMHAINN BHEURLA Le Ealasaid NicThómais (Gàedhlig Uisge Dhearg) Ann so sinn suidh. So corp 'us mise. 'R Eilean Turtar, càit Ur làmh mòr bha sgaoil na Gàedheal. Tréigte anns an tìr càit Sàtan thàinig agus leathadh na teanga de Dhómhnull Dubh anns Ur ainm. 'S tìr g' ionnann Sodam agus Gomóra, càit slighean do hIfhrinn bha cheilte samhail sgoiltean.

Bha sinn cuir 'ceist chuga 'gus guidh airson seirbheis neabhaidh as Gàedhlig o linn gu linn, agus fhathast bith sinn dh'diùlt l'ead sin abair a bhith seirbheisich d' Ur eaglais. Chan e caint dhomh lea focail Bheurla caoch, airson cha bhith mi caint ead air ais dhut. Gabh amach bhuam leis na cànanan de na hìmpireachd sin cuir Ìosa ar an crois. Thoir na sàcramaidean agus aifreann chugam anns an cànan tha fìos ag anam so. 'Bheil e mìorbhailtean is toil leat mi do dèanamh a Dhia Mór? Mandaidh mi car clochan uaighe 'rithist. 'Bheil toil leat do déan martair de mise airson for leòmhainn Bheurla? So mar sin bitheadh.

'Bheil tuigsinn agad mu'n deur bha sinn dòirt le linn cuimhne do paidrichean malairt airson biadh roimh sgoil aga dar sinn pàistean? 'Bheil fìos agad na faireachdainn d' a dol ocrach ré 'aithris na focail Bheurla: [ Our Father, which art in heaven, Hallowed be thy Name. Thy Kingdom come. Thy will be done in earth, As it is in heaven. Give us this day our daily bread. And forgive us our trespasses, As we forgive them that trespass against us. And lead us not into temptation, But deliver us from evil. For thine is the kingdom, The power, and the glory, For ever and ever. ] 'Bheil e moladh is toil leat gu cluinn asainn a Dhia Mór, nuair tha sinn beathaithe gu leòmhainn Bheurla l' Ur eaglais? Airson chan eil moladh agam an còrr ionam as Bheurla. Càite bheil na hEaglais Gàedhealach? Càite bheil na rite Gàedhealach naobhaidh? Càite bheil na buachaille againns' air falbh? Carson U dèan tréig sinn nuair bh' U tilgte sinn amach thairis na Farraige?

lionra-uisge-dhearg.ca

SGEUL NA H-EACHDRAIDH

Na Sgéal 's Stair Clann Mailí

Jules Tavernier (1844-1889)

NA SGÉAL 'S STAIR CLANN MAILÍ

Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill)

D'éirigh sluagh Fíor Gaedheal amach as Fear Manach, Bréifne Thoir Thuaidh agus Tír Chonaill sa 1810. Thánaig iad le chéile do chur comhaireachd in éadan na tighearnaí talamh, agus in éadan na saighdeara dhearga fosta. Rugadh an t-sluagh seo nuair a thánaig Fíor Gaedheil óige le chéile mar d'iarr iad díoghaltas mór in éadan na tighearnaí talamh i ndhiaidh fhuair sean bean dhibir amuigh as abhaile aice. Ba sin i

bhFear Manach agus bha Mailí Mhig Uidhir an t-ainm a rabh an t-sean bean. Ghlac na Fíor Gaedheil óige 'n t-ainm Clann Mailí mar sin amhain, agus thosaidh iad treall-chogadh fada 'n éadan na tighearnaí talamh gan mhoill as 1810 go 1916. Shábháil iad ciadta ar mílte ar deich-mhílte Gaedheal bhochd le linn Ár Mór nuair a rinn iad ruaigeanna mór 's fíochmhar in éadan na saighdeara dhearga nuair a d'fhág iad amuigh leis na biadh dhúthchais. Thug Clann Mailí 'n

biadh chun go na daoine h-áitiúil trasna Fear Manach, Bréifne Thiar, Bréifne Thoir, Tír Chonaill, Anghaile 'gus lár na tíre fosta. Nuair a thosaidh an cogadh i bhFear Manach sa 1810, chuaidh iad ar an ionnsaigh in éadan na daoine 'g obair le na tighearnaí talamh agus chuir iad sluagh mór acu chun bás le teine 'gus claidheamh. I ndhiaidh sin chuaidh siad ar an ionnsaigh in éadan na tigh mór ar gach aon tighearna talamh sa cheanntair seo, 'gus rinn iad sin leis craic mór acu fosta gan amhras! Chuir Clann Mailí Fear Manach 's Bhréifne Thoir amuigh as lámha Sasuinn agus

lionra-uisge-dhearg.ca

amuigh as riaghaltas Sasuinn ann fosta. Rinn iad luíochanna fola 'n éadan na Gaill nuair a mháirseáil iad istigh an cheanntair acu futhu. Chuir Clann Mailí n-eagal an-mhor istigh na cridhe na Gaill fosta gan amhras. Eadar 1810 go 1812, 1812 go 1814, 1816 go 1828, chuir iad mílte saighdear dhearg, saighdear dhubh agus daoine 'g obair le na tighearnaí talamh chun go bás gan dabht agus ba siad an caithréim ag déanamh sin fosta. Rinn iad luíochann' ar thaobh an bhóthair trasna na ceanntair a bh' iad 'troid, agus chuir iad beairicí chun go teine san am sin fosta. Throid iad ar aghaidh as 1829 nuair a d'fhoghluim iad cha rabh achda nuadh sa Dháil Shasuinn dlighe ceart le na Gaedheil bochd, agus d'ionnsaigh siad in éadan na tighearnaí talamh ag glac an biadh amuigh as na tíre seo fosta! Chuir Clann Mailí cosanta láidir le na daoine le linn Ár Mór (1845 go 1857) agus chuir iad uimhir mór na tighearnaí talamh go báis ann agus rinn iad sin leis díoghaltas an-mhor agu gan dabht! Chuaidh daoine 's clann 's chairde Clann Mailí go Learpoill sa Shasainn le linn Ár Mór nuair chuaidh iad ar turas go Dúthaich nan Craobh do'n éalaigh amuigh as an Ár Mór agus amuigh as na Gaill fosta. Thosaidh Clann Mailí 'n éirigh amach fola sa Learpoill sa bhliadhain 1853 nuair a chonnaig 's d'fhoghluim iad na ciníochas frith-Ghaedhealach ann san ám sin! Thosaidh iad círéibeacha fíochmhar 's fola 'n éadan ar na póilíní, milíste 's daoine Sasanach ann agus chuir iad toighe mór chun teine 'nn fosta. Chuir iad an calafort mór chun teine le taobh leis na loinge móra 'nn fosta, 'gus dhéan iad sin le linn Éirigh Amach Learpoill sa 1853. Chuaidh cuid mhór na Clann Mailí chun ar aghaidh go Dúthaich nan Craobh agus go h-Aimearaga go h-áirithe. Throid iad in éadan na ciníochas frith-Ghaedhealach 's frith-Caitligeach ann leis crógacht an-mhór acu. Bha siad an-mhor sa

lionra-uisge-dhearg.ca

muinnteara Gaedhealach i dTír na Choillte cuid 's mó, 'ch bha siad sa cheanntair eile 'nn fosta. Chuir iad comhaireachd le taobh sluaighte Gaedhealach eile nuair a thánaig siad le chéile do throid in éadan círéibeacha frith-Ghaedhealach ann, agus d'éirigh iad in éadan na Saighdeara Gorma sa 1862 agus 1863 mar d'iarr riaghaltas tuaisceart do chur na Gaedheil istigh san airm acu do throid in éadan na Gaedheil eile san airm deisceart! Chuaidh Clann Mailí 'n éadan sin mar cha rabh suim acu do throid sa Chogadh Mór na h-Aimearaga (1861 go 1865) mar bha fhuath an-mhor ar na Gall-Mheiriceánaigh in éadan na Gaedheal. Bha Clann Mailí 'n sluagh amháin do sheas shuas in éadan na saighdeara gorma dá n-ócáid agus bhuaidh iad ann fosta. Leanaigh Clann Mailí chun go tír ghual i dTír na Choillte sna 1860idí ar aghaidh mar chuaidh sluagh an-mhor na Gaedheil ann. Thosaidh iad ath-chogadh in éadan na tighearnaí mianach nuair a rinn iad ionnsaithe garbh 's fola 'n éadan na daoine bhochda 'nn. Throid iad ar ais aríst leis gunnaithe, sgian agus leis dinimít go h-áirithe. Chuir iad mianaich amach as obair leis na dinimít mar bha na tighearnaí mianach an-gharbh in éadan na Gaedheil agus in éadan cearta daoine bochda fosta. Throid Clann Mailí cogadh fíochmhar in éadan ciníochas frith-Ghaedhealach eadar 1850 go 1877. Thosaidh an cogadh seo 'muigh trasna Tír na Choillte 'gus chuaidh 's leanaidh sin chun tír ghual as 1860idí 's 1870idí ar aghaidh.

dtí nuair a bhuaidh iad an cogadh ann sa Thír na Choillte le cearta Gaedhealach. Ar ais san Ghaedhealtachd, chuaidh Clann Mailí ar aghaidh leis cogaidh in éadan na tighearnaí talamh, na saighdeara dhearga 's na saighdeara dhubha fosta. Throid Clann Mailí sa Cogadh na Caoraigh (1856 go 1860) in éadan na tighearnaí talamh trasna Tír Chonaill agus Fear Manach, agus throid iad ann ar ais aríst sa Cogadh Doire Bheatha (1863 go 1866) fosta. Thánaig iad amuigh do sheas in aice na bhFíníní le linn Éirigh Amach na bhFiann (1867 go 1868) agus d'éirigh Clann Mailí 'mach ar taobh na Gaedheal sa Cogadh na Talún (1879 go 1903) agus Cogadh na Ráinse (1904 go 1909) in Éireann, agus Cogadh na Croitearan (1882 gu 1914) in Albainn. D'fhan iad saor amuigh as Óglaigh na h-Éireann le linn bliadhanta 1913 go 1916 mar cha rabh suim agu do throid cogadh catharra le h-aghaidh na Gaill. Ach tar éis Éirigh Amach na Cásga sa 1916, thánaig iad istigh Óglaigh na hÉireann nuadh mar fhuair siad saoirse 'cu do throid in éadan 's do chur na tighearnaí talamh chun go teine 's báis annsin. R. Miller, Flickr

Chuir riaghaltas Thír na Choillte fichead a dó (22) Gaedheal Thír Chonaill go bás eadar 1877 go 1879 mar d'iarr iad do chur stad chun cogadh cosanta Gaedhealach sa tír ghual mar chaill iad agus daoin' eile n-airgead ann. Agus bha gach aon fear neamh-chiontach gan amhras! Ach d'éirigh Clann Mailí 'mach ar ais aríst agus throid iad leis dinimít in éadan na tighearnaí mianach ann leis díoghaltas an-mhor eadar 1879 nó 1880 ar aghaidh go na 1890idí go

Frank Leslie's Illustrated Newspaper, 1877

LORG-LÁMHA CEARTAS 'S MÍ-CHEARTAS!

Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill)

'S sgéal an-droch agus an-suimiúil faoi lorg-lámha sa sean Príosún Séan Thorp san Iar Thír na Choillte, Stáit Aontaithe na Mheiriceá. Fhuair fichead a dó Gaedheal go báis le lámha riaghaltas Thír na Choillt' eadar 1877 go 1879, agus bha sin garbh agus mí-cheartas fosta gan amhras! Thosaidh stair nó sgéal Clann Mailí 'mach as Fear Manach, Bréifne Thiar agus Tír Chonaill sa bliadhain 1810. D'éirigh iad amach i ndhiaidh fhuair sean bean dhíbhirt amuigh as abhaile aice le lámha tighearnaí talamh i bhFear Manach sa 1810. Thánaig fearg an-mhor ar na daoin'

áitiúil mar sin, agus bha Mailí Mhig Uidhir an t-ainm a rabh uirthi 'gus ghlac iad ainm Clann Mailí mar sin amháin. Agus throid iad in éadan na tighearnaí talamh, saighdeara dhearga 'gus Gaill eile gan sos 's gan stad eadar 1810 go 1916. Chuaidh daoine 's óglaigh Clann Mailí trasna na dtonnta go hAimearaga sa 1830idí agus le linn Ár Mór (1845 go 1857) agus i ndhiaidh sin fosta. Agus chuir iad cosanta 's comhaireachd in éadan na hionnsaigh garbh ar na Gaedheil le na Gaill uabhasach ann - as Sasuinn ó dhúthchais - nuair a thánaig sluagh mór linn ann. Bha rudan

an-dheacair le h-aghaidh na Gaedheil nuair a thánaig iad go Tír na Choillte. Thosaidh an obair mór ar tír ghual sa Thír na Choillte sna 1860idí 'gus 1870idí ar aghaidh. Thánaig Ailig Mac Cathmhaoil go Tír na Choillte sa bhliadhain 1868. Rugadh agus tógadh é sa Chlochán Liath, Iar Thír Chonaill agus bha sé beó le linn Ár Mór agus fhuair leath na muinntir agus leath clann Ailig bás le linn an ám sin fosta. Bha fuath an-mhór leis chun in éadan Sasuinn mar sin gan amhras. Chuaidh Ailig chun obair sna tír ghual nuair a fhuair sé 'nn sa 1868. Bha clann eile aige 'nn agus d'fhan sé leo le h-aghaidh ám ghearr. Bha na Gaedheil cuid treasamh na

lionra-uisge-dhearg.ca

h-oibrigh istigh na mianaigh guail san ám sin, agus bha ciníochas an-mhor in éadan acu fosta. Thosaidh Clann Mailí do throid in éadan na Gall-Mheiriceánaigh cruadh ann sa Thír na Coillte sa 1850, agus chuaidh iad chun go tír ghual leis an ath-chogadh as 1860idí ar aghaidh gan mhoill. Ba treall-chogadh ann san oir-dheisceart Thír na Choillte gan sos 's gan stad eadar 1850 go 1877. Agus throid Clann Mailí i gcosaint muinntir Gaedhealach amháin san ám sin. Chuir Clann Mailí Gaill gharbh go bás ann gan mhoill nuair a d'ionnsaigh iad in éadan na Gaedheil, agus chuir iad eagal an-mhor chun na Gaill agus na Gaill saibhir go h-áirithe! Thánaig an Stailc Mór go tír ghual sa 1875, agus chuir na mianaigh troid an-mhor le misneachd maith, gan airgead maith agus cearta mhaith fosta. Chuaidh iad leis an stailc le h-ochd mí, 'gus fuair siad bhristeadh mar bha siad gan biadh cuid mór ann. D'fhill Clann Mailí chun go treall-chogadh ar ais aríst gan mhoill ann fosta. Thánaig eagal an-mhor eadar na bainisteoirí mianach mar Stailg Mór na 1875. Chuaidh iad go daoine sallach leis plean garbh do bhris na daoine bochd sna tír ghual gan mhoill. Tar éis dhá bhliadhain fuair fichead a dhá Gaedheal bochd faoi ghabháil le lámha póilíní Thír na Choillte 'gus bh' Ailig Mac Cathmhaoil eadarthu! Chuir riaghaltas Thír na Choillte gach aon fear Gaedhealach ar triail mí-cheart leis cruadhlachd ró-mhor sa 1877, agus chuir siad gach aon fear Gaedhealach go báis leis cruadhlachd ró-mhor eadar 21adh Meitheamh 1877 go 9adh Deireadh Fóghmhair 1879. Bh' Ailig an chéad fear a chuir iad go báis, agus bha sé neamh-chiontach gan amhras!

MAIRTÍRIGH CLANN MAILÍ (1877 GO 1879) Alasdair Mac Cathmhaoil / Alasdair Caimbeul (21adh Meitheamh 1877) Seoc Buidhe Ó Donnachadha (21adh Meitheamh 1877) Mícheál Ó Dubhghaill (21adh Meitheamh 1877) Éamonn Ó Ceallaigh (21adh Meitheamh 1877) Tomás Ó Dubhthaigh (21adh Meitheamh 1877) Aodh Mac Gaoithín (21adh Meitheamh 1877) Séamus Ó Baoighill (21adh Meitheamh 1877) Tomás Ó Maonghaile (21adh Meitheamh 1877) Séamus Ó Rabhartaigh (21adh Meitheamh 1877) Séamus Mac Cearbhaill / Séamus Ó Cearbhaill (21adh Meitheamh 1877) Peadar Mac Aoidh (25adh Márta 1878) Pádruig nó Pád Ó h-Oistir (25adh Márta 1878) Tomás Mac Iasgaire (28adh Márta 1878) Donnchadh Ó Donnghaile (11adh Meitheamh 1878) Cathal Mac Gille Chiaráin (11adh Meitheamh 1878) Séan Dubh Ó h-Eochaidh / Séan Dubh Mac Eochaidh (18adh Nodlaig 1878) Pádruig Mac an Tuile / Pádruig Ó Taithligh (14adh Eanáir 1879) Séamus Mac Dómhnuill (14adh Eanáir 1879) Máirtín Ó h-Aimheirgin (16adh Eanáir 1879) Peadar Mac Maghnuis (9adh Deireadh Fóghmhair 1879) Jim Thorpe

R. Miller, Flickr

Fuair Ailig bás ar 21adh Meitheamh 1877, agus a dhubhairt é bha fear neamh-chiontach é fhéin! D'fhogair sé beadh lorg-lámha fhéin ar an balla ann go brách ar fad mar bha fear neamh-chiontach é! Dubhairt sé fanaidh sin ann go brách air fad mar 's fear neamhchiontach é fhéin, agus fanaidh lorg-lámha ar an balla na cillín istigh sa phríosún go brách air fad fosta. Agus tá sin ann indiu a chairde! Rinn daoine obair do chur sin amach as an balla, 'ch d'fhill sin ann ar ais aríst gach aon am. Chuir daoine péint ar sin cuid 's mó, 'gus bhris daoin' eile 'n bhalla shíos, agus d'fhill lorg-lámha na h-Ailig air ais aríst ar balla nuadh gan mhoill fosta. Rinn Ailig tairngreacht maith mhór gan dabht!

lionra-uisge-dhearg.ca

The Everett Collection

COGADH NA SAIGHDEARA GORMA

Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill)

D'éirigh na muinntir Gaedhealach sa Bhaile h-Ubhall Mhór (Nuadh Eachraic) amach in éadan dleastanas-airm sa shluaighte Stáit Aontaithe le linn Cogadh na Stáit (1861 go 1865). Tá fhios againne na sgéal dochreidte mór faoi comhaireachd mór a chuir na Gaedheil Nuadh Eachraic in éadan dleastanas-airm san Iúil 1863 leis Éirigh Amach Nuadh Eachraic nó n-Éirigh Amach Bail' Ubhall Mhór. Agus chonnaic muid an sgannán mhaith le Máirtín Scorcessi faoi na Gaedheil Nuadh Eachraic eadar 1846 go 1863, agus bha sin dochreidte do'n amhrac ar na Gaedheil ag troid le saoirse na

daoine bochd sa sráideanna Bail' Ubhall Mhór sa bhliadhain 1863 le linn Cogadh na Stáit (1861 go 1865). Ach cha rabh fhios againne faoi sgéal comhaireachd eile le na Gaedheil Thír na Choillte san ám sin fosta. Throid Clann Mailí 'n éadan pleananna gharbh riaghaltas Stáit Aontaithe san am sin mar char iarraidh iad do throid sa chogadh móra nuair a thánaig iad faoin ionnsaigh le lámha GallMheiriceánaigh. Cha rabh suim acu do throid sa chogadh Aimearaga le linn am garbh le h-aghaidh na Gaedheil san Aimearaga 'gus bha sin acu 'n sgéal leo!

Chonnaic Clann Mailí cogadh seo 's cogadh daoine bhochd ag troid in éadan daoine bochd eile 'gus cha rabh na daoine saibhir agus na daoine riaghaltas ag troid le taobh na daoine bochd sa chogadh seo. Chonnaic Clann Mailí na Gaedheil bochd as stáit Tuaisceart ag troid agus ag bás in éadan na Gaedheil bochd as stáit Deisceart. Chonnaic iad na Gaedheil 'bás ar gach taobh sa chogadh Ghallda 'ch cha rabh daoine Gallda 'troid sa chogadh seo, 'gus bha fearg an-mhor ar Clann Mailí mar sin. Rinn riaghaltas stát Thír na Choillte 'gus riaghaltas Stáit Aontaithe pleananna do chur daoine bochd istigh airm nuadh do mháirseáil agus do throid in éadan Stáit Cónaidhm sa chogadh agus sa fheachtais

lionra-uisge-dhearg.ca

míleata 'nn fosta 'gus cha rabh Clann Mailí go maith le sin gan amhras. Agus d'éirigh iad amach in éadan na Saighdeara Gorma sa 1862 agus sa 1863 nuair a chuir iad comhaireachd láidir maith in éadan pleananna garbh le haghaidh na Gaedheil bochd ann. Mháirseáil na Saighdeara Gorma 'stigh go tír ghual, Tír na Choillte le linn Earrach 1862. D'iarr na tighearnaí mianach go maith le sin annseo mar d'iarr iad do fhaigh amach na Gaedheil ann agus do fhaigh amach Clann Mailí 'gus na Fíor Gaedheil go h-áirithe. Ach bha pleananna eile ar Clann Mailí! Chuaidh Clann Mailí ar an ionnsaigh in éadan na Saighdeara Gorma leis treallchogadhachd nuair a d'ionnsaigh siad in éadan orthu leis luíochánna le taobh bóthair go tír ghual. Chuaidh Clann Mailí chun ionnsaigh leis buamanna 'cu 'gus fhuair iad sin mar bha mianaigh iad fhéin. Chuir iad buamanna mór 's garbh le thaobh gach aon bóthar agus cosan agus fhuair ciadta ar ciadta saighdear gorm bás 's gort mar sin amháin. Throid na Gaedheil leis gunnaithe fosta 'gus throid iad leis piocóidí, rámhainní 'gus sluasaidí nuair cha fhuair gunnaithe no buamanna 'cu. Bhuaidh Clann Mailí 'n éadan na Saighdeara Gorma san Earrach 1862 agus sa Samhraidh 1862 nuair a d'ionnraidh iad ar ais aríst. D'fhill na saighdeara gorma go tír ghual ar ais aríst san Earrach 1863, agus fhuair Clann Mailí comhaireachd caithréim in éadan orthu 'nnsin gan mhoill agus bha sin an sgéal aríst sa Samhraidh 1863. Fhuair ciadta ar ciadta nó cúpla mílte saighdear gorm bás nuair a d'ionnraidh 's d'ionnsaigh siad in éadan na Gaedheil Thír na Coillte eadar 1862 go 1863. Agus chuir Clann Mailí sluagh amhain do chur na saighdear gorma chun do rith amach as an throid ceathair am ócáid fosta. Bha sin dochreidte, 'ch bha sin an sgéal rúnda má fhauir sluagh Gaedheil neamh-chiontach chun go báis le lámha Gall-Mheiriceanaigh eadar 1877 go 1879 b'fhéidir. Bha Seoc Dubh Ó h-Eochaidh an taoiseach mór na comhaireachd Gaedhealach annseo eadar 1862 go 1863, agus d'iarr riaghaltas Thír na Choillte, riaghaltas Stáit Aontaithe 'n aice na tighearnaí mianach díoghaltas an-mhor in éadan na Fíor Gaedheil ann gan dabht.

lionra-uisge-dhearg.ca

RJWillems, Wikimedia Commons

SPIORAIDÍ 'GUS TAIBHSÍ CLANN MAILÍ

Le Gráinne Liath (Gaeilig Thír Chonaill)

‘Nuair a bhíonn an ghaoth ag séideadh fiádhain san oidhche Anuas ar lionn dubh an bhriseadair Má sheasann tú sa dorchadas le do chluasa chun na gaoithe Is féidir leat Clann Mailí a chloisteáil. Go domhain i n-dorchadas an t-sean-seafta mianaigh Is féidir leat boladh an deataigh agus an teine Agus an cogar íseal as an mianach thíos An é taibhse Mailí Mhig Uidhir’ (As an amhrán Mic na Mailí le Cal Mac Ruaidhrí) Tá finscéal na Clann Mailí ar eolas go maith ag muintir tír guail antraicít oirthear Thír na Choillte. Tá stair na Clann Mailí 'gus an mhórchultúr Gaedheil-Mheiriceánach casta. Fós innio, déanann staraithe díospóireacht ar cé acu a bhí siad laistigh de na Stáit Aontaithe. Mar sin féin, is oidhreacht bhuan a dtionchar ar na ceardchumainn saothair sna stáit. Is díol suntais na cosúlachtaí 'gus na difríochtaí idir na Gaedheil agus na Clann Mailí i dTír na Choillte. In Éirinn, d’eagraigh Clann Mailí sna 1840idí

mar ghrúpa comhordaithe chun troid i gcoinne an chos ar bolg talmhaíochta a bhí 'g fás laistigh dá dtír. Tá sé tugtha le fios gur inimircigh Gaedheil Éireannacha a lonnaigh i dtír an ghuail agus a raibh gaol acu leis na Gaedheil Éireannaigh Clann Mailí nó a raibh cur amach acu ar a gceartas a chruthaigh na Clann Mailí Thír na Choillte. Faoi na 1870idí, bhí Clann Mailí gníomhach i réimsí guail Tír na Choillte. I lár an 19ú céad, bhí mianadóireacht guail ag éirí ina thionscal mór i dTír na Choillte. D'earcaigh na hinimircigh ó thar lear le teacht chun obair sna mianaigh, sásta a bheith ag obair ar phá níos lú ná iad siúd a rugadh i Meiriceá. Deirtear go raibh tuairim is 22,000 mianadóir guail ag

lionra-uisge-dhearg.ca

BigWest1, Getty Images obair i gContae Scuilcill, páistí idir seacht agus sé bliana déag d’aois ba ea 5,500 acu sin. Sannadh páistí, mianadóirí gortaithe, 'gus fir scothaosta chun obair ar na scoradáin, ag scaradh sclátaí ó ghual, post a d’fhág go minic gairmréim na mianadóirí nár laghdaíodh a saol mar gheall ar thimpiste. Bhí coinníollacha h-oibre h-uafásacha, pá íseal, básmhaireacht ard, agus gortuithe tromchúiseacha mar chuid de shaol na mianaigh. Fuair 110 mianadóir guail bás mar gheall ar dhóiteán i Mianach Abhondáil i gContae Luserne; theip ar an gcomhlacht guail bealach amach tánaisteach a mhaoiniú don mhianach, bhí 'n oiread sin gafa gan bealach chun éalú ón tine. I gContae Scuilcill, fuair 566 mianadóir bás agus fuair 1,655 gortaigh ar feadh seacht mbliana. De bharr na dtimpistí seo, chuaigh níos mó agus níos mó oibrithe isteach i gCumann Cuidiú na h-Oibrithe. Chomh maith leis na coinníollacha h-oibre h-uafásacha, bhí claontacht agus géarleanúint i n-dán do go leor inimirceach. Idir 1840 agus 1860, deirtear go raibh timpeall 20,000 oibrí Gaedheal Éireannach tar éis teacht go Contae Scuilcill, a bhformhór as iarthar na h-Éireann go h-áirithe. Le linn dúlagar na 1870idí, d'fhás naimhdeas idir mianadóirí agus tighearnaí mianaigh. Ba iad na ceardchumainn agus na grúpaí h-oibre gníomhacha sa cheantar ná Cumann Cuidiú na h-Oibrithe (CCnaO), na Clann Mailí, agus na Sean Ord Éireannach (SOÉ). D'éiligh imscrúdaitheoirí go raibh an SOÉ ina eagraíocht chlúdaigh do na Clann Mailí, áfach, níor cruthaíodh é seo riamh. Bhí beagnach gach duine de na fir a ciontaíodh ina mbaill den SOÉ, ach níor fhág Clann Mailí beagnach aon fhianaise go raibh siad ann. Mhaígh an Sluagh Pincéirtín a d’fhostaigh na tighearnaí mianaigh le h-imscrúdú a dhéanamh ar ghníomhartha Clann Mailí go raibh nasc díreach idir na ceantair in Éirinn a mbíonn an foréigean iontu 'gus inimirce h-oibrithe Gaedheil Éireannacha i limistéir ghuail Thír na Choillt' ina raibh an SOÉ gníomhach. D’fhostaigh na tighearnaí mianaigh an Sluagh Pincéirtín le h-imscrúdú a dhéanamh ar ghníomhartha Clann Mailí go raibh nasc díreach idir na ceantair in Éirinn ina raibh an foréigean iontu agus inimirce oibrithe Éireannacha i limistéir ghuail Thír na Choillt' ina raibh an SOÉ gníomhach. Bhain formhór na n-oibrithe Éireannacha leis an CCnaO, a bhí oscailte do gach oibrí, ach is cosúil gur Gaedheal Éireannach amháin a bhí sna Clann Mailí. D'oibrigh an bheirt acu chun coinníollacha na n-oibrithe mianaigh a fheabhsú, agus baineadh úsáid as troid an-difriúla. Shocraigh na mianadóirí dul ar stailc ar 1adh Eanáir 1875 tar éis don bhainistíocht ciorrú pá 20% a fhógairt. Le linn na stailce, fuair roinnt ceannairí laistigh dúnmharaigh nó gortaigh cheardchumann, Clann Mailí a raibh amhras orthu, agus a dteaghlaigh. Baineadh an stailc amach tar éis sé mhí, ach lean baill den SOÉ ag troid le tacaíocht mhéadaithe i measc na mianadóirí do Clann Mailí. Leis an sochaí díobhálach i gcoinne na ninimirceach Gaedheal Éireannach, ní raibh an córas dlí mar rogha ceartas. Fuair 22 fear bás san iomlán mar Clann Mailí san oirthear Thír na Choillte 's feallmharuithe éagsúla h-oifigeach agus maoirseoirí mianadóireachta; 6 i bPriosún Bhaile Potts agus 14 san iomlán i bPriosún Mauch Cunc (Séam Torp anois). Fuair 10 bás acu ar an Déardaoin Dubh, 21adh Meitheamh, 1877. Ba cuid thábhachtach den imscrúdú nach dtugtar aird uirthi go minic ná gur gníomhaireacht phríobháideach a d’fhostaigh na cuideachtaí guail a rinne é go h-iomlán. Dar le Séan P. Labhell, breitheamh Contae Carbóin, níor thug an stát ach an seomra cúirte agus an chroich.

lionra-uisge-dhearg.ca

Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD

LÌONRA H-UISGE DHEARG

Níl aon lá riamh ná bíonn an gruas ag déanamh cos ar bolg ar an éagruas, mar a dúirt an dreoilín leis an bhfiolar. (Sean Fhocail)