LUD
DEASACHADH 08 DÙBH / FAOI 2023
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Geimhreadh ar an bhFeirm Le Treabhair Ó h-Airtnéada
Saoghal Matt Mac Giolla Phádraig Le Alasdair Stiúbhart Mag Eoin
An Dochann a Dheun Outlander Le Gobnait NicDhonnchadha
TACHAIRTEAN UACHDARACH ARTAIGILEAN DE 2022
DEASACHADH 08
Dè a Steach Air Cuibhrinn
15
Tachairtean Uachdarach Artaigilean de 2022
Athair agus a Chuid
24
Nigheanach (Cuid a h-Aon)
Cúpla Focla
21
Gailleann-Shneachda, Carbad-Teine, agus Otharcharr
Bríd Bheag a Stór
31
Anna Ní Duibheannaigh
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 06 Nuaidheachd nan Dùthaich 10 Sean Ghàedhealtachd 21 Fòram Coimhearsnachd 22 Dànach, Òranach & Sgeulach 30 Creideamh & Spioradalachd
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Gaeluinn sa Laighean Bhí sé sin go h-ionntach deas do'n fhéach Gaedhealg Laighean anseo sa LUD cúpla mí ó shin anois! Níl daoin' eile 'scríobh sa chanúint sin ach bíonn sé ar an bealach go beó arís gan mhoill. Ba mhaith liom do'n fhéicfidh sgéalta eile 's Gaedhealg Laighean arís mar tá sin an-suimiúil mar bhí chreideamh agam a fhuair Gaedhealg Laighean bás i 2008 nuair a fuair Tómas Ó Muircheartaigh bás agus i 2013 nuair a chuaigh Éamonn de Buitleáir go Dia freisin.
Séamus Ó Súilleabháin (Gaeluinn Deas Mumhain)
Logainmeacha Ceiltigh san Eòrp. Is féidir liom a sheachaint a bheith ró-bhéim trí mo chuid ama a roinnt le linn uaireanta na maidine trí na botúin a fhaightear i m'Fhoclóir Gaeilic Uile-íoch a cheartú. Caithim m’uaireanta tráthnóna ag ceartú na botúin atá le fáil i m’fhoclóir Sean-Cheilteach. Caithim uaireanta na h-oidhche ag cur feabhais ar m’fhoclóir Sean-Cheilteach trí logainmneacha Ceilteacha h-Eorpacha a chur isteach a d’úsáidtí chun sráidbhailte, bailte, cathracha daingne agus dúnta 'gus dúnta a n-aithint. Cuirfidh na feabhsuithe seo níos mó spéise dár gCeiltigh i gcoitinne.
Uinseann F. Pintado (Gaeilge Chonnacht Thuaidh)
Iarraidh leinn do chur Beò nuadh chun Gàedhlig Caraliana Iarraidh leinn do chur beò nas nuadh 's nas mhatha 's nas móra chun 'sàbhàil Gàedhlig Caraliana gun mhall!!!!
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
'S fuar amuich anis agus tha bhliadhn' ùr orainn. Tha mi fuar 'us tha na sgìtheach agam, ach duirt Na hUrracha Móra chugam feumaidh mi creideas agam le an tsaoghal agus le dhaoine sa bhliadhna so. Tha sin garbh anns an aimsir 'us latha so, nach eil? Tha dòchasan mòran agam airson na bhliadhna ùr againn, ach mar ead fìor-riochdail tha sin sgeul eile. 'Bheul sin bith am bhliadhna airson na Gàedheal thairis na saoghal do fill gu na Sean Gàedhealtachd? 'S dòchas mi mar sin. 'S na dòchas agam airson stad do an cogadh ar Ucràine cuideachd. Agus 's na dòchas agam airson stad do na murt de daoine maith thairis na saoghal. Airson daoine cuir carthannachd chuic a chéile tuill', ach tha fìos agam th' ead dòchasan mòr anns an tsaoghal trang a charaidean. Tha mi toilichte g' èisteachd mu còmhradh Gàedhlig san Albainn agus thairis na Sean Gàedhealtachd 'us Dùthaich nan Craobh cuideachd. Tha banaise Gàedhealach ann anns an àm ri teachd agus, mar sin bith rudan uile comasach. Ma chan e bhliadhna so, 'm bhliadhna as dèidh sin, agus am bhliadhna as dèidh sin.
Deunaidh mhuid sin mar tha rudan deacair annso 'nis mar chaochail móran daoine leis Gàedhlig agu chun Dhia Mór eadar 1962 gu 1992. Ach tha fhios agam tha daoine 'obair chun 'sàbhàil Gàedhlig annso, 'ch iarraidh leinn cuidich an-mhor gun mhall. Tha e 'n sgeul thairis Dùthaich nan Craobh cuideachd mar tha mhuid dhearmad annso san Dhùthaich nan Craobh mar tha mhuid a-muigh as an t-Seann Ghàidhealtachd agus tha mhuid san Gàidhealtachd Ùir a-nis.
Dòmhnull mac Iain Dhubh 'ic Ailig Iain Mór 'ic Pàdruig Ruadh 'ic Seumas Dòmhnullach (Gàedhlig Caraliana)
02
'S breá liom na Grianghrafanna 'S breágh liom na grianghrafanna a chuir daoibh suas nó thuas san iris seo gach mí! 'S iad dochreidte 'gus 's breá / breágh liom iad agus do'n amharc orthu freisin! Cuireann daoibh obair an-fhada 's an-mhór chucu gan amharas, agus bíonn glórmhar an-mhór chun an daoine a chuir iad le chéile 'nnseo linn gach mí. GRMMA!!!! Seaghan Mac Coisdealbha (Gaeluinn Deas Mhumhain)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
lionra-uisge-dhearg.ca
POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIDHEACHD IONADAIL
Geimhreadh ar an bhFeirm Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhan) Tá sé lár an gheimhridh agus tá an sneachta domhain ag an bhFearm Mullach Fuinseoige san oir-thuaisceart Mhinneasóta. Tá sin os cionn méadar sneachta ar an talamh anois, agus tá i bhfad níos mó ná sin tite an geimhreadh seo. Fuaireamar 78 cm sneachta 'gainne san aon stoirm amháin le linn dhá lá. Is obair go leor é an oiread sin sneachta; caithfimid a bheith san ann gáire a dhéanamh. Bhí gáire mór againn an oidhche roimh an stoirm mhór sneachta - ag muid féin. Bhí ceithre Cearc Fhranncach’ againn i bhféarach, le 30cm sneachta ar an talamh. Le linn an stoirm sneachta ag teacht bhí orainn iad a thabhairt isteach sa sgioból éanlaithe clóis. Ní maith liom le Cearca Fhranncacha teacht taobh istigh.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Bhí sé dorcha, fuar, agus an-gaofar. Bhí na gCearca Fhranncach’ ar péirse / suidhe 2.5m ar airde. Thóg mé líon iascaireachta amach go dtí an féarach. D'ardaigh mé suas agus rug cos, agus an chéad Cearc Fhranncacha (13.6 cg) léim agus fós ag coinneáil a cos thit mé sa sneachta. Agus rith sé ar shiúl. Léim an chuid eile síos agus rith amach freisin. Damnú! Plean nuadh: cúinne iad in aghaidh an chlaí. Éasca, ceart? Má chonnaic tú rith Cearca Franncacha, tá a fhios agat go bhfuil siad an-tapa. Fiú i 30cm sneachta. Chas mé ar feadh an chlaí iad agus an líon iascaireachta thar mo cheann réidh le caitheamh. Chas mé na gCearca Fhranncach’ anonn is anall, suas agus síos. Caith an líon iascaireachta. Chuaigh i n-gleic leis an Cearca Fhranncacha. Tabhair go dtí an sgioból é. Nuair a bhí mé críochnaith' a bhí mé traochta, sáithithe, 'gus clúdaithe le cac. Ach bhí na Cearca Fhranncacha sábháilte sa sgioból don gheimhreadh. Bhíomar 'gáire maith againn sa teach.
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Jack Seeds, Unsplash
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
An Dochann a Dheun Outlander Le Gobnait NicDhonnchadha (Gàilig Apann) Dennis Ottink, Unsplash
‘Tha creid aca mu’n Òrduigh Subhailc agus Dho-bheartan an-diobhrail a-muigh as na daoine nas sìobhalaichte sa domhan.’ ‘S seo facail garbh as Ginearál Bháid (Wade) agus a-dhubhairt e ead a-muigh sa bhliadhain 1724, bha e ceannaire mór san arm nan Goill fo cheannard Deòrs I na h-Annobhar, san Ghearmailt. Chaidh e air aghaidh leis facail mì-cheart mu nan Gàidheil agus a-dhubhairt e fhéin bha na daoine Gàidhealach mèirlich, breagadairean, duine sallach, frith ceartan nam bàn, agus bha tràillean iad fhéin chun na taoisich aca. Sgrìobh diuc na Cumbarlann air ball: ‘S iad droch-dhuine, ‘s daoine trean agus ‘s daoine mèirlich ‘beo ‘mach as thairis an domhan’ agus adhubhairt Còirneal Bhitheadh a-mach: ‘Tha fhios agam mu na droch-duine barbarach Gàidheal – ‘s barbaraich iad fhéin, agus bith iad droch shaoghal gun onóir aca.’ Bith daoine ‘nonn do chur na droch-fhacail seo ‘mach ar an taobh mar a dhubhairt iad le sluagh namhad nan Gàidheal mar bha sin cogadh ach – oraic duine ‘n ain-chinealtas an aghaidh leinn agus an aghaidh Clann MhicCoinnich mar tha sin an sgeul air an chlàr teilibhisean: ‘Outlander’. Agus tha e sin garbh mar tha duine gu math leis an sgeultan mì-cheart ‘s mì-eòlais mu nan Gàidheal mar tha duine Gàidhealach gu math le sgeul seo, agus déanamh iad sin ri thaobh leis rudan mì-cheart eile san chlàr seo cuideachd. Chuir iad eachdraidh garbh ‘s mì-cheart, agus tha sin an sgeul leis saoghal nan Gàidheal san aimsear agus leis nan eachdraidh annseo cuideachd. Chan eil iad ag chur an fíor-sgeul mu na Gàidheal ri linn an àm sin. Cha robh suim chun móran sluagh nan duine san leobhran (annseo sa Seann Ghàidhealtachd) chun gu thàinig clàr teilibhisean a-mach. Nuair a thàinig clàr teilibheasan a-mach, chaidh uimhir mhòr nam fir 06
lionra-uisge-dhearg.ca
chun obair air an chlàr ‘ag muinneadh’ eachdraidh agus sgeultan mì-cheart nan Gàidheal. Fhuair iad an obair seo mar bha iad ‘obair air an clàr cuideachd, ach cha robh móran cuid ortha san chlàr. Bh’ ead daoine leis cuidean bheag sa chlàr! Agus 's taistil iad a-mach agus th’ iad ‘ag muinneadh’ an eachdraidh ‘s dhùthchas a fhuair iad as sgrìobhnair Gall as Tobar Bheag (Arisona) agus ‘s Diana Gabaldon an t-ainm a tha oirre 'gus chan eil Gàidheal i fhéin. Agus cha robh a thàinig i gu h-Albainn roimh a sgrìobh i ‘n chiad leobhar. ’S móran feusagan air nam fir seo (cha robh iad air na Seumasaich ri linn 1740an), agus bha bonnadan mì-cheart, féilidh sa ‘breacach sloinneadh’ ortha, ‘gus cha robh iad ann san aimsear sin, agus deunamh iad cuairtean gu sgoiltean do ‘muinneadh’ an eachdraidh mì-cheart na h-Albainn agus na Gàidheal agus a’ Ghaidealtachd cuideachd. Tha cumhachd air Coille Cuileann (Hollywood) mu fo spiorad fhé na h-Albainn ró-dheacaidh ‘s ró-gharbh. ‘S daoine gun eòlas / amadánan an diugh, agus tha creid aca chuir Uilleim Uallas an peannt ghorm air do’n aghaidh agus air do cuirp aige, agus fhuair iad sin as sgeultan seannchus Ròmanach nuair a chuir iad an sgeultan chun dachaidh mu na Cruithnich (bha sgeultan seo seannchus airson nan daoine air dachaidh sa Ròimh). Chuir daoine facail math mhór chun Outlander mar chuir iad cànan nan Gàidheal ann, ach bha Gàilig ann air Hamish Macbeth agus Monarch of the Glen agus chan eil ‘s cha robh facail math leotha airson sin. Max Hermansson, Unsplash
Tha sgeul fhada ‘gus sgeul air aghaidh air Gabaldon, ‘s cuir Claire trod an aghaidh Seumaidh (fear chéile na Claire) mar tha Seumaidh an-gharbh gu Claire ‘gus a chuir e òrduigh chuici gach àm. Tha Claire ‘trod airson ceartan nam bean. Ach cha robh sin an fìor-sgeul sa Ghaidhealtachd, agus cha robh sin an fìor-sgeul eadar na Seumasaich. Chaidh Bean-tighearna Chlann Raghnuill an aghaidh an taoiseach (do fear-chéile aice) agus thug i ‘n òrduigh do chruinnich ri chéile chun Arm nan Gàidheal do sabhaid airson Albainn, airson nan Gàidheal agus airson Teàrlach Ruadh. Agus chaidh i leotha chun na Seumasaich agus na Fìor Gàidheil, agus bha do mhac aice cuideachd. Dheun Sìne Chamshròn, Anna Mhic an Tòisich, agus bean sluagh
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Aleksander Korobczuk, Unsplash
nas móran, ban 18mh aimsear na h-Albainn agus a-steach sa Ghaidhealtachd gu h-àiridh. Chaidh iad an aghaidh na h-athairean agus na bràthairean aca do chur cuidich chun nan Gàidheal agus chun na Seumasaich ri linn an cogaidhean. Bha na ban Ghàidheal air comhairlean nan clainn, bh’ iad taoisich agus bh’ iad eadar nam bàrdan. Tha e sin rud móran deacaidh leis sgeultan mì-cheart san Outlander mar chuir móran uimhir fear Albannach agus ‘s creid aca bha e sin am bealach traidiseanta na Fíor Gàidheil – bh’ iad garbh ‘s cruadh chun daoine agus bha ‘s tha e sin gu math do chur rudan garbh chun air nam bean. ‘S aon oraic chun dualchas bha ‘n eòlas an-mhor agus an-thabhachtach eadar nan Gàidheal, thug daoine n-onóir an-mhor chun nam bàrdan, agus cha rabh fiùdalachd aca ‘nnsin. Agus bha móran ceartan chun na daoine ‘mháin agus bha fíor
bealach do throd airson saorsa na Gàidheal agus
ceartan saorsa ‘ca cuideachd gun teagamh. ‘S
a’ Ghaidhealtachd agus thug e Suaithneasan Bàn
sgeul an-mhath mu sin nuair a fhuair taoiseach
chugu ‘gus rinn iad mháirseáil a-mach as
Clann Mhic Leòid nan òglaich ‘s saighdearan ri
Sgitheannach. Thàinig fearg an-mhor ortha mar
chéile ‘gus a dhubhairt e chugu bithidh iad air an
dh’fhoghluim iad bh’ iad air an bealach do shubhail chun arm nan Goill, agus bithidh iad ‘sabaid fo Deòrsa II na h-Annobhar, san Ghearmailt. Dh’fhàg sluagh an-mhor aca ‘mach as an taoiseach, agus chaidh iad chun Arm nan Gàidheal. Chuir Outlander sgeultan garbh ‘s mì-cheart mu na Sagairt nam Fraoich – bha iad fir leis misneachd an-mhor aca ‘gus thug iad an Sacramaint chun daoine bhochd san Aimsear Peindlithe ‘gus rinn iad rudan dochreidsinn mar cha rabh saorsa na creidimh air daoine ‘nnsin. Dhubhairt sgrìobhnair nan Outlander sgeuleòlas mì-cheart an aghaidh a’ Sagairt nam Fraoich. A dhubhairt Ginearál Bland (arm nan Goill): 'Tha
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Creidimh Caitligich aca ‘nnseo air móran cuid na ceanntar. Bu cheart iarraidh mhuid do chur stadaidh thugu ( Sagairt nam Fraoich) agus iarraidh mhuid do gheàrr an gneas a-mach as gach sagart a oraicinn leinn (th’ eagal nas móran aca na luchógan na móran nam bhàis); ach bu cheart chuir mhuid Ministearan Cléirich eadarthu ‘nnseo do fhaigh iad a-muigh as Eaglais Gàidhealach Ròmanach... iarraidh mhuid do chur sgoiltean nuadh do chur cànan Beurla ‘gus do foghluim creidimh Prodastúnach ortha cuideachd.’ Cille Chuimein, 1746. Air an deireannach, fhuair an chlàr an eòlas mu Teàrlach Ruadh as pàipearan agus naidheachdan nan Goill amhàin! Dhubhairt Gabaldon sin san pàipearan san àm gheàrr o shoin. Chuir daoine Gall an pàipearan ri chéile sa bliadhain 1988, agus cha robh iad còir agus ceart. Bha iad an aghaidh Teàrlach Ruadh! Thàinig fíor daoin’ eachraidh a-mach san àm sin, agus dh’fhogair iad bha sin ‘sgeultan gharbh ‘s mì-cheart’, ach tha sin beo ‘rithist mar Gabaldon. Cha robh suim aige – Teàrlach Ruadh – san Ceartan Flaitheas nan Rìghean, agus cha robh e ‘chainnt mu sin cuideachd. Agus a-dhubhairt daoine charaidean na Teàrlach Ruadh sin rud mu’n e mar bh’ iad ri thaobh e fhéin ri linn Bliadhna Teàrlaich (1745 gu 1746) agus chaidh iad in aice leis san Arm nan Gàidheal, agus chaidh iad air aghaidh leis fhéin nuair a bha e air an rith as nan Goill airson cúig mhios thairis nan Ghàidhealtachd. Tha fíor sgeultan na Teàrlach Ruadh a-steach san bàrdachd Alasdair mac Mhaighstir Alasdair agus san bàrdachd Iain Ruadh Stiùbhart agus san àitean eile cuideachd, agus tha iad san Ghàilig móran cuid. Dh’fhan daoine dochreidsinn eile air taobh Teàrlach Ruadh, agus dheun iad sin nuair a bha iad air an bealach gu bàis! Bha Doctar Gilleaspuig Camshròn eadarthu, agsu bha e bràthair na Dómhnull Camshròn na Loch Eil. Chuir na Goill e gu bàis sa 1753. Agus a dhubhairt e roimh bàis, bha fhios aige Teàrlach Ruadh san caithream agus san bhristeadh agus bha e móran fear dochreidsinn ri linn dhà àm. Ach chuir Gabaldon sgeultan mì-cheart mu Teàrlach Ruadh, agus a dhubhairt i bha e deochadair, cruadh gu ban agus gun onóir. Ach cha robh iad fíor mar bha Teàrlach Ruadh charaid an-mhor leis Bholtaire (Voltaire) agus bha breagh agus onóir as Bholtaire gu Teàrlach Ruadh. Tha sin an fíor sgeul. Rixie
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Tim Littler, Unsplash
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Saoghal Matt Mac Giolla Phádraig (Cuid I)
Le Alasdair Stiúbhart Mag Eoin (Gaedhlig Fearnmhaigh) Thosaidh cuid sluaighte na h-Óglaigh Fhear Manach an Cogadh le Saoirse ‘mach istigh nó cuid na h-Óglaigh Fearnmhaigh (Muineachán) nó Briogáid Fearnmhaigh (Mhuineachán) go h-áiridh. Bha na h-Óglaigh faoi cheanntair Droichead na n-Gad, Corr Eanaigh agus Ros Liath faoi cheannus na Briogáid Mhuineachán (Fearnmhaigh). Chuir riaghaltas Gallda ‘n Lunndáin, Sasuinn an cheanntar Fear Manach faoi riaghaltas iad fhéin agus na plandóirí ‘gus dhéan iad sin leis ‘Achd Riaghaltas na h-Éireann’ sa bhliadhain 1920. Bhí pleann garbh acu do chur Fear Manach isteach sa stát beag le na plandóirí ‘gus chuaidh sin ar aghaidh chun na “Sé Chonndae” agus bhí pleann ar Lód Seoirse (príomh aire Sasuinn) do chur Fear Manach faoi cheannus dáil Sé Chonndae i mBéal Feirste. Fuair na Sasannaigh sluagh áitiúil saighdeara le chéile do chur neart Gallda trasna cuid seo na h-Ulaidh, agus dhéan iad sin mar d’iarr iad cuidiú acu do throid in aghaidh na Fíor Gaedheil áitiúil sa chogadh seo fosta. Fuair iad na Saighdeara Dhubha Nuadh as na daoine plandála n-Uladh, agus bhí siad an daoine ‘mháin ar taobh Sasuinn san am seo. 10
lionra-uisge-dhearg.ca
Rugadh an sluagh nuadh i mí Nodlaig sa bhliadhain 1920, agus bhí dá sluagh acu. Ba Ciad sluagh (Sluagh A) ‘troid in aghaidh na Fíor Gaedheil gachan am, agus chuaidh iad chun go h-áiteanna láidir na Fíor Gaedheil. Bhí Sluagh B ‘troid ó am go h-am, agus bhí siad saighdeara cúltacha ‘gus thánaig iad amach nuair a fhuair iad orduigh acu. Throid na Fíor Gaedheil sa Bhriogáid Fearnmhaigh (Muineachán), Óglaigh na h-Éireann in aghaidh na fórsaithe sluaighte ar taobh na Gaill. Ba iad na Saighdeara Dubh, arm na Gall (arm Sasuinn), na Dubhrónaigh agus na Dubhrónaigh Diabhail fosta. Chuaidh sluagh mór na planndóirí Fearnmhaigh chun go na míliste nuadh, agus thug iad cuidiú nas móire chun na saighdeara Ghallda ‘gus bhí sin cuidiú mór chugu fosta gan amharas. Bhí fhios acu faoi na cheanntar áitiúil, agus bhí sin go h-an-mhaith le Sasuinn san am sin. Fuair rudaí ‘n deacair ar na h-Óglaigh trasna Fear Manach agus Tír Eoghain mar sin amhain. Cogadh faoi Ros Liath: D’fhág na Saighdeara Dhubha ‘muigh as beairic Ros Liath. Ach thosaidh na Míliste Dhubha n-áitiúil do dhéanamh ‘obair poilíní’ sa cheanntar. Bhí planndóir amháin an-gharbh in aghaidh na Gaedheil áitiúil, agus chuaidh é ‘n aghaidh beirt buachaill óga mar bhí creid aige bhí siad ag obair le na h-Óglaigh. Fuair beirt Óglach an t-órduigh acu do chur é chun bás. Agus rinn iad sin sa mhaidinn ar 23adh Feabhra 1921, agus chuir iad sgrios ar do churp aige. Ina dhiaidh sin chuir na Míliste Dhubha deich tigh Gaedhealach go teine sa baile Ros Liath,
lionra-uisge-dhearg.ca
11
agus fhuair beirt fear sgrios ar do cuirp acu ‘nnsein. Nuair a
rick734
rinn na míliste ionnsaigh mór in aghaidh an Tigh Sagairt, fhuair fear amháin bàs le timpiste. Rith ‘s theith na Gaedheil Caitligeach Ros Liath chun go Baile na Scotaigh agus Cnoc an t-Salainn mar bhí eagla mór orthu. Le linn an am sin, ghlac na Míliste Dhubha dhá tigh i Ros Liath, agus chuir iad an tighthe go beairic. Bhí sin sa chruinnighiu na Briogáid Fearnmhaigh agus rinn iad pleananna le díoghaltas mór. Phlean iad do chur sé tigh dhéag chun go teine ‘gus mar d’iarr na Gaedheil do chur díoghaltas in aghaidh na míliste mar bhí siad ann le linn an Teine Mór Ros Liath, agus bhí orduigh acu do chur ceatharach sairsint go bás. Bhí n-ochdar fear go gachan tigh, agus thosaidh na h-ionnsaigh amach ar Meadhan Oidhche 21adh Márta 1921. Bhí stair mór agus garbh Ros Liath le linn na h-aimseara ‘gus bhí ‘n oidhche seo nas ghairbh. Chuala ‘s chuaidh an sgairt na teine gunna ‘mach faoi tamall le míle ‘gus rinn na míliste dhubha troid mór do chosaint an tighth’ acu. Chuir an teine sollus mór chun oidhche na spéire fosta. Chuir iad ceathair tigh déag chun an teine ‘gus fhuair ceathrar sairsint na míliste dhubha bás fosta. Bhí ‘n oidhche garbh le Ceannphort Matt Mac Giolla Phádraig na Cathlán Chluain Eois. Nuair a chuaidh na taoiseach agus na Gaedheil thuas chun go Tigh Dubhghlaise, chuala sé sgairteanna gunna ‘mach as na gortanna ‘mach astu. Fuair na Fíor Gaedheil eile sa throid in aghaidh na míliste dhubha. Nuair a fhuair é go doras Tigh Dubhghlais, cha rabh sin osgail agus cha rabh sé ‘nonn do’n osgail sin fosta! Agus nuair a chuaidh sé chun an fhuinneog ar cúl an tigh, chuir daoin’ istigh sgairt gunna ‘mach chuige, ‘gus fhuair sé ghort garbh ann mar sin. D’éirigh sé do lámh aige, ‘ch fhuair sin bhriste leis pilear eile ‘muigh as an fhuinneog sin. Tharruing óglach eile ‘n taoiseach amach chun sábháilte gan mhoill nuair chuir na h-Óglaigh eile teine gunna fíochmhar ‘s láidir chun an fuinneog, agus fuair Dubhghlas bás ann istigh an tigh. Fuair óglach eile ghort aige san am seo ‘nois, ach cha rabh sin an-gharbh. Fuair na h-Óglaigh le Matt Mac Giolla Phádraig chun tigh eile
12
lionra-uisge-dhearg.ca
Steven Hylands ‘mach as an cheanntar, agus chuaidh óglach amháin chun go fhaigh capall agus carr gan mhoill. Chonnaic iad tigh a chur chun teine ‘mach astu, ‘gus bhí sin an tigh a chuala iad an chath amach nas luaith. Nuair a chonnaic iad fir ag rith chugu trasna na páirceanna. Ba chreid acu bhí siad Óglaigh eile. Chuaidh fear amhain chun do thug do lámh cuidiú chugu. Ach, chonnaic é eadaidh na míliste dhubha leis dathanna gorm, dearg ‘s bán orthu. Bhí siad leis na míliste dhubha gan amharas! Thosaidh iad do throid in aghaidh iad fhéin agus rith na fir míliste dhubha ‘steach chun an dhorchas. Ina dhiaidh cúpla lá ‘n chath, chuaidh captaen mór na míliste dhubha chun ceannairí planndóir ag Ros Liath, agus d’iarr sé cruinnighthe mór leis ceannaireachd Gaedhealach agus beidh sé ‘nn. Dhubhairt an captaen chun na daoine sa chruinnithe mór i gCluain Eois agus a dhubhairt é chugu bhí na h-Óglaigh láidir agus bhí crógachd mór acu. Bhí gunnaithe ‘gus spiorad láidir leo fosta ‘gus bhí eólas deas mhaith acu faoi ‘n cheanntar fosta gan amharas. Chuir sé ‘n orduigh chugu do chainnt chun na Fíor Gaedheil áitiúil do chur stadadh an teine na tighthe. Fhuair uimhir na h-Óglaigh ghort le linn an cathanna Ros Liath. Bhí gortaigh mór ar Matt Mac Giolla Phádraig go h-áiridhe. Fhuair sé ghabhail sa luíochán, agus chuaidh na Gaill chun go tigh Seosamh Ó Dubhthaigh na h-Eanach Gabha, ‘gus thug Doctúir Ó Canáin na Buidheachor cuidiú sláinnte shábháilte chuige. Ach bhí fhios na Goill fuair cúpla Óglach ghort, agus chuaidh iad ar an lorg le h-aghaidh leo ‘gus fuair Matt ghabhail ina dhiaidh mar sin. Chuir na Gaill é ‘stigh san Otharlann Mór sa Muineachán, agus chuir iad é faoi gardáil sluagh mór.
lionra-uisge-dhearg.ca
13
A cho-Ghàidheil na h-Albainn, a ghràidh. Tha e a’ cur dragh orm nuair a chailleas sinn mòran de na faclan Gàilig a th’ againn an-diugh, ri linn mar a tha ar cànan Gàilig a’ tighinn air adhart. Tha na h-uidhir de dh' fhacail Ghàilig ghrinn againn a tha dol air chall eadar mo shean chainnt Atlantach ri ar nuadh-Ghàilig. Gu mì-fhortanach, às deidh ìre mheadhanach na Gaeilge, tha pròiseas mean-fhàs na Gàilig dìreach a’ tighinn gu stad. Eisimpleir 1: b’ e “gelomaros” am facal ‘geal’ anns an t-seann theanga Atlantach agam > seann Ghaeilge “gelmar” > meadhan Gaeilig Èireannach “gelmair” > Gàilig na h-Èireann (gealmhór?) + Gàilig na h-Albainn (geal-mhór?) + Gàilig Mhanainn (gialmooar?). Eisimpleir 2: b’ e “vorvindos” am facal ‘geal’ anns an t-seann theanga Atlantach agam > Seann Ghaeilge “forfind” > Gaeilge mheadhain “forfinn” > Gaeilge na h-Éireann inniu (forfhionn?) = Gàilig na h-Albainn an-diugh (forfhionn?) + Gaelg Mhannain in-diugh (far-finn?). Do chomh-Ghaidheal Atlantach, Le Uinseann F. Pintado (Gaeilge Chonnacht Thuaidh)
Trìnda NicÉigeir
14
lionra-uisge-dhearg.ca
TACHAIRTEAN UACHDARACH
2022
Aig lorg le Gàedhlig Caraliana
LUD - 05-22 Thánaig an dual-chainnt so chun beò air ais a-rithist, agus chuir mhuid an chiad iris-leobhar do thabhair àm chun sin. Fhuair Gàedhlig Caraliana chall airson àm fhada, 'ch thosaidh Ciobha Nic Gilleghruim an obair do chur beò air sin gun mhall. Thosaidh i 'n obair so ri linn Tinneas Mór eadar 2020 gu 2022, agus fhuair i sgrìobhamh an-mhor nan Gàedhlig Caraliana mar sin.
Cogamh an aghaidh Anam Gáidhealach LUD - 02-22 Sgrìobh Iain Lom Dòmhnullaich an artagal seo 'gus thánaig fhearg mhór air aige mar chunnaic e 'n sgrios as na daoine h-acadamh sa Seann Gàidhealtachd. Sgrìobh e mu'n obair gharbh na h-acadamh chun daoine nas òige 'fhoghluim Gàilig agus sgrìobh e mu chan eil Gàilig air an t-slighe chun bàis mar tha daoine Gàidhealach ann air nan Eileanan san àireamhan móran.
Na Daoine Gorma LUD - 06-22 Chuir muid an t-ainm ceart le h-aghaidh daoine na h-Afraic annseo. Níl fuath linn chun daoine 's tír eile, 'gus tá sin fíor inniu 'gus bhí sin fíor bliadhanta fhada ó shoin, agus chuir muid sin annseo. Ní rabh fhearg linn chun na daoine 's Afraic sa stair mar ní rabh siad namhaid mór na n-Gaedheal agus a' Ghaedhealtachd. D'fhoghluim daoine thánaig an t-ainm - na Daoine Gorma - amuigh as Connacht mar chuir na Connachtaigh an t-ainm ar saighdeara h-Afraic san Arm Fhrainnge le linn Bliadhna na bhFranncach sa 1798. Bhí siad saighdeara galánta 'troid chun saoirse na Gaedheal agus a' Ghaedhealtachd ann agus chuir na Connachtaigh an t-ainm na Daoine Gorma orthu mar 's na 'daoine dhubh' an t-ainm ar na Sasannaigh.
Litir chun mo Sheanathair (Cuid a h-Aon 's Cuid a Do) LUD - 06-22 & LUD - 07-22
v2osk, Unsplash
Ith am Beairteach LUD - 02-22 Thánaig nuachd mu reilig rúnda mór ann sa Sgoil Gairistinn nam páistean i Chamlúps, Tír Calluim Cille. Bha dá ciad cúig dheug (215) páiste 'nn. Bha páistean as trí bliadhain d'aois faoi talamh ann agus thánaig sin sa domhain air an 28mh Céitean. Tha na sgéaltan as na daoine dúthchais ceart gun teagamh a-nis.
Sgríobh Séamus Ó Cinnéide 'n artagal seo faoi do shean-athair Briain Ó Cianaigh. Bha Briain fear mór le linn Athbheochán na n-Gaeilig eadar 1893 go 1930. Ba sé líofa 's láidir sa Gaeilig Thír Chonaill, Gaedhealg Thír Eoghain, Gaedhilig Oirghialla 'gus Gaedhlig an Midhe. Agus ba sé láidir as canúintí eile fosta gan amhras! D'oibirigh Brian eadar muinntear Gaedhealach ann trasna Stáit Aontaithe 'gus 's fear dearmadta 'nois cuid 's mó. Ach chuir Séamus an leobhar galánta le chéile faoi Briain Ó Cianaigh agus tá sin go h-ionntach galánta.
Cogadh nuadh Mór na h-Úcráine LUD - 03-22
Gàedhealtachd Cànada, Gàedhealtachd Dearmada
Sgríobh Úna Ní Fhlaithbheartaigh an artagal seo. 'S bean-alltaidh i fhéin agus bhí sí san Phoblacht na h-Úcráine nuair a thosaidh an cogadh nuadh amach. Chonnaic sí rudaí deacair, garbh 's cruadhlachd ana-mhór ann mar 's bean-alltaidh í ar an céad líne na cogadh.
LUD - 01-22 Sgríobh Seán Shéamuis Mac a' Cruiteir an artagal seo faoi 'n Gaedhealtachdan trasna tír fhada mór Ceanada. 'S Gaedhealtachdan dhearmadta cuid 's mó 'gus chan fhuil sin cóir agus ceart! Sgríobh Seán Shéamuis faoi deich (10) canúint Gaeilig ann sa Cheanada eadar Talamh an Éisg go Bhanchóbhair, agus rinn sé cuairteanna fhada trasna Ceanada, 'gus d'fhoghluim é faoi na sluaighte móra na Gaedheil ann leis Gaeilig acu 'gus bha sin dochreidte le h-aghaidh air nuair a bha sé 'nn.
Fill go Traidisiún: Caitligeachas Gaedhealach LUD - 07-22 Sgríobh Niall Mac Colla 'n artagal seo faoi Caitligeachas Gaedhealach. Agus tá sin go h-ionntach suimiúil mar sgríobh é faoi traidisiúntaí spéisialta na Gaedheal sa Creidimh 's Eaglais Caitligeach. Sgríobh sé faoi n-iarraidh linn do fhillidh chun paidreacha 'g tobair naomhtha 'gus do dhéanaidh paidreacha 'g Féille Naomhtha Gaedhealach amháin.
Mo Chlann Bean Sídhe LUD - 06-22 Sgríobh Gráinne Ní Chaimbeul an sgéal seo 'gus tá sí an-suimiúil mar 's an sgéal faoi Bean Sídhe 'nn san Aimearaga Thuaidh / Dúthaich nan Craobh. 'S sí suimiúil mar thánaig Bean Sídhe chun muinntir Gaedhealach ann i n-Dúthaich nan Craobh agus chun áiteanna eile a chuaidh muid fosta.
Stadas Oifigiúil na h-Aontas Eóraip i n-dhiaidh troid fada le Cearta LUD - 01-22 Bhuaidh an teannga dhúthchais na Gaedheil an stadas oifigiúil as Aontas Eóraip, agus bhí sin caithréim an-mhór le h-aghaidh Gaeilig annsin. Tháinig an caithréim mór againne ar Lá Bliadhan Úir 2022, agus bhí sin galánta.
LUD - 2023 LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/ ETSY.COM/SHOP/LIONRAUISGEDHEARG
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór
Féill Bliadhain Úr na Sìonaich
Féile Bhrígdhe
A' Mhìos - Am Faoilteach
Thòisich Bliadhain an Coineanach air am
'S Brígdhe eadar na triúir naomh
bliadhain so. Agus tha e sin bliadhan
mór na n-Gaedheal, agus beidh
dhùthchas mór na Sìonaich sa dachaigh
sin lá mór trasna na Seann
agus thairis an domhan cuideachd.
Gaedhealtachd agus eadar an
01 - Féill Bliadhain Úr 06 - Gaelach Lán 21 - Gaelach Úr 22 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich
Gaedhealtachd Úir fosta. 'S Ath Mhìos - An Gearran 01 - Imbolg - Féill Bríghde 02 - Là Dòbhran-Talamh 05 - Tu B'Shevat - Gaelach Lán 14 - Là Naomh Bhaileintin 17 - Ciad Latha Féis Neach-Malairt Bian 20 - Là Lughaidh Ua Raghallaigh - Gaelach Úr
Ath Làrna Mhìos - Am Màrt 06 - Purim 07 - Gaelach Lán 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith 17 - Féill Pàdraig 20 - Co-Fhad-Thràth an Earraimh 21 - Gaelach Úr 22 - Ciad Latha Ramadáin
19
Là Naomh Bhaileintin
1adh Feabhra 'n Féile Bhríghde.
'S an là so air 14mh Gearran, agus 's là speisialtan cuideachd airson daoine gràdh. Chaochail an fìor Naomh Bhaileintin air làmh Ròimh san bhliadhna 265 IC mar chuir e daoine re chéile san bhainis agus chaidh e 'n aghaidh Àrd-Rìgh nan Ròimh nuair a dheun e sin.
Là Lughaidh Ua Raghallaigh Bithidh an là so air 20mh Gearran do chuimhneachan Lughaidh Ua Raghallaigh. Dh'éirigh e 'mach an aghaidh riaghaltas Gallda 'nnso sa Chanada eadar 1869 gu 1872, agus air ais a rithisd eadar 1884 gu 1885 cuideachd. Chuir nan Goill e gu bàis leis cruadhlachd an-mhor sa mhìos Samhuinn sa bhliadhan 1885.
lionra-uisge-dhearg.ca
. 1994. O'Riain, Flann nes, , le Seòras Jo lic ae G to ay Lazy W 94, p. 111 & 93 Y Lolfa Cyf., 19
LORG FOCAL Ainm Àite GÀEDHLTACHD CHANADA NA STÀIDEAN RUIS UCRAINE
Biadh TÌ SGONA SILIDH UACHDAR SPÀIN
Ainmhidhean MATHAN MADADH-RUADH FITHEACH COMHACHAG-LIATH MADADH-SNEACHDA
lionra-uisge-dhearg.ca
20
CÚPLA FOCLA
GAISTE MATHAN TAIGH AINMHITHE
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
SOLAS NOLLAIG
21
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH OIDHCHE DHORCHA GAOITHE Le Linn Ní Ghallchobhair (Gaeilig Thír Chonaill) Oidhche Shamhna a bhí ann nuair d’imigh an soilse
oidhche mar seo. An bhfuil siad?” a dubhairt sí léi
leictreacha mar gheall ar gaoth uafásach. Shuigh
féin.
Líadain ar an tolg ina seomra suidhe fairsing sa breac-dhorchadas. Thainig ach solas beag ó an
D’iompair sí an choinneal sa halla agus chuir sí í
coinneal deiridh ar lasadh ar an mbord in aice léi. Bhí
ar an mbord. Bhí a lámh ar crith le h-eagla nuair
an coinneal ag caitheamh scáileanna fada dubha ar
chuir sí í ar an murlán.
an mballa ard. D’fhiafraigh Líadain dí féin, “Cén fáth nár ullmhaigh mé don ghaoth seo? Cén fáth nár cuir
Nuair a d’oscaill sí an doras, lig sí sciúng scéin as.
mé adhmad tine sa teallach? Cén fáth nár chaith mé
Bhí neach neamh-shaolta aisteach ag seasamh
súil ar na cadhnraí tóirsí? Tá siad marbha. Is óinseach
roimpi. Bhí cluasa cocach agus eireaball cosúil le
mé.”
cat air. Bhí sé chomh mór le buachaill beag ach bhí seanaghaidh míofar air.
Thaitin a sean-theach mór le Liadain – de ghnáth. Ba teach aimsir Bhioctória é le seacht teallach ann: bhí
“An bhfuil sé seo gasúr faoi fheisteas cait agus
teallach amháin sa seomra suidhe, 'gus bhí ceann sa
masc?” a dubhairt sí lei féin. Ní raibh sí cinnte.
seomra biadh agus ceann eile sa chistin. Bhí teallach i n-gach seomra leapa chomh maith. Ach ní raibh
“Bob nó Biadh,” arsa sé. “Tá ocras orm agus tá
adhmad tine sa teach a chor ar bith, mar sin bhí na
biadh uaim.”
seomraí dorcha agus fuar anois. Bhí an bhaisteach ag lascadh na fuinneoige, agus bhí an ghaoth ag
“Bhuel….” a dubhairt sí, ach shiúil an neach
gliogarnach ag an doras. Bhí Líadain neirbhíseach sa
thairsti isteach sa seomra biadh dorcha.
teach mór dorcha anocht. “Tá mé ag iarraidh fíon agus cáis,” d’iarr sé. Go tobann, buaileadh cnag ar an doras. Bhain sé geit ag Líadian! “Níl aon leanaidh taobh amuigh ar
lionra-uisge-dhearg.ca
“Nach bhfuil tú ró-óg fíon a ól?’
22
Trìnda NicÉigeir “Ní gasúr mé! Is púca mé,” dubhairt sé go feargach. Bhí eagla a craicinn ar Líadain. Rug sí ar an choinneal agus dheifrigh sí isteach an chistin. Nuair d’fhill sí go dtí an seomra biadh, chuir sí an fíon agus cáis ar an mbord os comhair an Púca. “Ó, rinne mé dearmad an slisneoir cáise a fáil duit. Fan go bhfaighidh mé é,” ar sise. “Ná bac.” arsa an Púca. “Tá sgian agam.” Tharraing sé sgian as faoi a chuid eadaidh agus shín sé é os comhair a shúil. Bhí an bléid scine ag spréacharnach faoi sholas na coinnle. Stán sé ar an sgian, ansin chas sé a cheann agus stán sé ar Líadain. Sháigh sé an sgian sa cháis agus thosaigh sé ag ithe. Nuair chríochnaigh sé a bhéile, d’eirigh sé go mall as an gcathaoir. Bhí an sgian ina lámh aige fós. Shiúil sé i treo Líadain. Bhí sí reoite le h-eagla. “Tabharfaidh mé seo le cuimhneamh orm duit,” arsa an Púca. Bhéic sí amach agus chuir sí a lámha ar a súile. Bhí splanc gléineach sholais agus rois aer te ann. Tharraing sí anáil dhomhain agus d’fhan sí…agus d’fhan sí…agus d’fhan sí. Chuala sí an doras tosaigh ag dúnadh. Nuair d’eirigh a suile cleachta leis an solas, d’oscail sí siad go mall. Bhí an Púca imithe agus bhí tine thar gach teallach.
23
lionra-uisge-dhearg.ca
ATHAIR AGUS A CHUID NIGHEANACH (CUID A H-AON)
Le Linn Ní Ghallchobhair (Gaeilig Thír Chonaill) Bhí feirmeoir ina chónaí 'n Inis Eoghain mórán
aithne agam ort ó bhí tú ‘do pháiste 'gus má tá tú féin agus Síle sásta, ní sheasfaidh mise in bhur gcasán.’ Bhí neart airgid ag an t-siopadóir agus thug sé cuireadh chun bainise do gach duine dá raibh aithne aige air. Ní raibh mangaire, gréasaí, tincéir ná táilliúir ins na trí pharóiste ba chomhgaraidh nach dtug cuireadh dóibh féin agus, roimh luidhe na gréine, bhí teach agus sgioból Éamainn lán go dtí na doirse. ‘Má thigeann níos mó,’ arsa Éamann, ‘caithfidh mé iad a chur san úllghort.’
bliadhanta ó shin agus fuair a bhean bás. Bhí triúr nigheanach aige arbh ainm dóibh: Róise,
Ná bac leo,’ arsa an siopadóir. ‘D’ordaigh mé oiread
Síle 'gus Máire. Fán am a thoisíos an sgéal bhí na
bídh is dí is a dhéanfadh cúis d’arm na Sasana.’
nigheanacha inphósta agus bhí Éamann (an
Bhí siad ag ithe agus ag ól, ag damhsa agus ag
t-athair) fonnmhar iad a fheiceáil pósta. Oidhche
gabháil cheoil go bánú an lae. Iad siúd a bhí ábalta
amháin nuair a bhí siad ina suidhe thart fán
siúl san am sin, chuaigh siad abhaile, ach ní bhfuair
tinidh dúirt Róise, an nighean ba sine, lena
Éamann réitithe leis an iomlán acu go deireadh na
h-athair go raibh cleamhnas déannta idir í féin
seachtainne. D’ith siad cearca agus lachain, caoirigh
agus feirmeoir sa chomharsanacht. D’inis sí ainm
agus gabhair agus muc a bhí dhá chéad ar meáchan.
an fheirmeora d’Éamann agus bhí sé sásta i
Ní bréag a rá go raibh lúcháir ar Éamann nuair a
gceart. ‘Níl fear níos fearr sa pharóiste,’ ar
chonnaic sé 'n péire deireanach ag imeacht ar
seisean, ‘agus tá feirm bhreagh talaimh aige lena
thrucail asail.
chois sin.’ Rinneadh réiteach i gcomhair na bainise 'gus pósadh Róise cupla lá ina dhiaidh sin. Oidhche na bainise thug Éamann fá dear go raibh siopadóir ag caitheamh mórán den am ag comhradh le Síle, an dara nighean, agus rinne sé suas a intinn go raibh siad ag caint ar níos mó ná 'n aimsir. Ní raibh sé i bhfad ar seachrán. Lá arna mhárach d’fhág Róise slán acu 'gus chuaigh abhaile lena fear. Thug Éamann dhá bhó di mar spré. An Domhnach ina dhiaidh sin tháinig an siopadóir go teach Éamainn. D’aithin Éamann go maith go raibh rud inteacht san aer. ‘Más rud é nach bhfuil dadaí agat in m’éadan,’ arsa an siopadóir, ‘ba mhaith liom do nighean a phósadh.’ ‘Níl aon rud agam in d’éadan,’ arsa Éamann. ‘Tá lionra-uisge-dhearg.ca
24
Peter Vahlersvik Mishella
Nuair a chuaigh Éamann agus Máire ar a n-glúine an oidhche sin leis an Phaidrín Pháirteach a rá, bhí huaigneas orthu. Bhí Róise 'gus Síle imithe agus ní raibh duine ar bith lena gcuid áiteach a ghlacadh. ‘Thig linn paidir a rá ar a son,’ ars' Éamann, ‘agus iad a fhágáil i gcúram Dé.’ Chuaigh bliadhain nó beirt thart ar an nós seo ach bhí eagla ar Éamann go bpósfadh Máire agus go bhfágfaí leis féin é. Thug sé fá dear go raibh táilliúir sa chomharsanacht a bhí go h-an-mhór le Máire, ach níor chuir seo imní ar bith air de bhrí go raibh an táilliúir ina bhuachaill mhúinte, mhacánta. Bhí a fhios aige ina dhiaidh sin nach raibh saibhreas ar bith á dhéanamh ar tháilliúireacht i n-dúthaigh chúlriascach agus go raibh an
Lunamarina
táilliúir gan teach gan talamh. Maidin amháin nuair a d’éirigh Éamann óna leabaidh ní raibh Máire le fáil. Chuaigh sé fhad le teach comharsan ag iarraidh tuairisce. ‘Níl do nighean caillte,’ arsa an comharsa, ‘ach tá sí póstadh ar an táilliúir fán am seo.’ ‘Toil Dé go raibh déannta,’ ars' Éamann. ‘Sin mar a pósadh mé féin.’ Tháinig an lánúin óg go teach Éamainn an tráthnóna sin agus chuir sé fáilte rompu. ‘Bhí eagla orm,’ arsa Máire, ‘go mbeadh fearg ort ach iarraim do phardún.’ ‘Níl fearg ar bith orm,’ arsa Éamann. ‘Tá mise ag éirigh sean,’ ar seisean, ‘agus is leat-sa agus d’fhear an teach agus an talamh seo ón lá seo amach. Tá an teach mór go leor ag an iomlán againn.’ ‘Bhí dúil againn an teach beag ag an chroisbhealach a ghlacadh,’ arsa an táilliúir, ‘ach fágfaidh mise an réiteach ag Máire.’ ‘Tá an réiteach déanta,’ ars' Éamann. ‘Cuideoidh Dia linn.’ Bhí lúcháir ar Mháire nuair a chuala sí nach mbeadh aici leis an bhaile a fhágáil agus gí nach raibh mórán airgid 25
lionra-uisge-dhearg.ca
acu bhí gach duine den triúr chomh sásta leis an duine eile. Is iomaidh uair a dubhairt Éamann: ‘Fhad is atá grásta Dé againn is cuma fá rud ar bith eile.’ Mhair an sgéal mar seo ar feadh cupla bliadhain agus lá 'mháin dubhairt Éamann le Máire go raibh dúil aige cuairt a thabhairt ar an dá nighean eile. ‘Níl sé ceart agam,’ ar seisean, ‘iomlán mo chuid ama a chaitheamh annseo ó tharla nach bhfuil mé ag saothrú airgid ar bith.’ ‘Ná smaoinigh air sin,’ arsa 'n táilliúir. ‘Bheadh uaigneas ar Mháire agus mé féin gan tú 'gus tá ár n-dóchas i n-Dia.’
‘Is fíor nach bhfuil muid saibhir ach ní fheicfidh Dia ar an anás sinn. Tá Sé chomh láidir is a bhí Sé riamh agus tá máthair mhaith Aige. Bíodh braon tae agat agus coinnigh suas do chroidhe.’ ‘Sin comhairle mhaith,’ arsa an táilliúir. ‘Fhad is atá an t-sláinte ag Máire agus agam-sa ní bheidh anás ar bith ort-sa.’
Rixie
Trìnda NicÉigeir
‘Tá mé buíoch duit,’ ars' Éamann. ‘Bhí tú mar mhac agam ón lá a tháinig tú go dtí an teach seo agus ní bheidh tú níos measa lena linn. Tá an croidhe agat san áit cheart. Tá m’intinn déannta suas agam ina dhiaidh sin cuairt a thabhairt ar mo dhá nighean eile mar gheall ar fios a fháil an bhfuil fáilte ar bith acu romham.’ ‘Ní dhéanfaidh sin dochar ar bith,’ arsa Máire, ‘ach tar ar ais gan mhoill.’ Maidin lá arna mhárach bhuail Éamann isteach i dteach Róise. Chonaic sé i mbomaite gur fuar an fháilt' a bhí roimhe. Ní raibh faill ag Róise labhairt leis agus níor thairg sí oiread is cupa tae dó. ‘Beidh níos mó fáilte romham nuair a thiocfas mé ar ais,’ arsa Éamann. ‘Fágaim slán agat.’ Thug Éamann an dara ruaig go teach Shíle agus ba ghairid go bhfuair sé le fios nach raibh mórán fáilte roimhe. ‘Is fada ó bhí mé annseo anois,’ ar seisean. ‘Sin mar is fearr é,’ arsa Síle. ‘Thug tú an teach agus an talamh do Mháire 'gus tá sé beag go leor aici tú a chothú.’ ‘Ach ab é Máire, bheadh droch-dhóigh orm anois,’ arsa Éamann. ‘B’fhéidir go mbeadh sí chomh saibhir leat-sa lá inteacht. Fágaim slán agat.’ Nuair a tháinig Éamann abhaile shuigh sé go tostach ag cois na tineadh. D’inis sé do Mháire nach raibh fáilte ar bith ag an dá nighean eile fána choinne. ‘Ba cheart dóibh náire a bheith orthu,’ arsa Máire. ‘Is maith go dtig leat a bheith beo gan iad,’ ar sise. lionra-uisge-dhearg.ca
26
jotily ‘Go raibh beannacht Dé ar an phéire agaibh,’ ars' Éamann. Bhí Éamann ar an bhaile mhór cupla lá ina dhiaidh sin agus cheannaigh sé páipéar nuadhachta. Nuair a bhí siad ina suí thart fán tinidh an oidhche sin thoisigh Máire ag léamh an pháipéir. ‘Tím,’ ar sise, ‘go bhfuil imirce shaor ag toiseacht ón tír seo go Meiriceá.’ ‘Sin nuadhacht mhaith,’ arsa Éamann. ‘An síleann tú sin?’ arsa an táilliúir. ‘Sílim,’ arsa Éamann. ‘Bhí mé ag brionglóidigh aréir go raibh saibhreas ag fanacht liom sa tír sin agus le cheist a shocrú anocht. Beidh tuilleadh agam le rá amárach.’ ‘Go gcuire Dia ar ár leas sinn,’ arsa an táilliúir. Rinne an táilliúir agus a bhean a n-dícheall Éamann a choinneáil sa bhaile ach ní raibh gar ann. Bhí long na h-imirce i n-dán dó agus thug sé a aghaidh ar an Oileán Úr. Nuair a shroich sé Nuadh-Eabhrac bhí droch-nuadhacht ag fanacht leis. Bhí pláigh ar siúl sa chathair agus na daoine ag fáil bháis ina gcéadtaí. Thairg lucht stiúrtha na cathrach dhá phunnta sa lá do dhuine ar bith a chuideodh na coirp a chur i gcónair. Fuair siad cead mar an gcéanna an méid airgid agus éadaidh a gheobhadh siad i dteach ar bith ina mbeadh corp a choinneáil. Ní raibh eagla ar bith ar Éamann roimh an phláigh agus thoisigh sé i gceann na h-oibre seo dáiríre. Fuair sé mórán mór airgid i gcuid de na tithe 'gus idir seo agus a pháighe (dhá phunnta déag sa t-seachtain), bhí sé ina fhear shaibhir nuair a bhí an phláigh thart. Fuair sé leath-dhuisín de bhocsaí móra agus líon sé iad leis na h-éadaidh agus bróga ab fhearr. Chuir sé an t-ór i mbocsa eile agus tháinig ar ais go h-Éirinn. Nuair a bhí sé fá thuairim leath-mhíle ón bhaile chuir sé air an t-sean-chulaith a chaith sé an lá a d’imigh sé agus thug sé an chéad ruaig go teach Róise. Rinne sé réiteach na bocsaí a chur go teach an táilliúra 'n lá ina dhiaidh sin.
27
lionra-uisge-dhearg.ca
SunDre87
HÒ RÒ GHOID THU `N NIGHEAN (Gàilig Cheap Breatuinn) Hò rò ghoid thu 'n nighean Hò rò shlaod thu i Hò rò ghoid thu 'n nighean Thug thu leat fo 'n aodach I. (I) Shiod agad mar ghoid thu 'nighean Shiod agad mar shlaod thu i Shiod agad mar ghoid thu 'n nighean Thug thu leat fo 'n aodach I. Hò rò ghoid thu 'n nighean
FÌOR-SGEUL THUN DHACHAIDH Le Iain mac Ailein Am Bàrd Mac Gilleathain (1787 gu 1848)
Hò rò shlaod thu i Hò rò ghoid thu 'n nighean
A nis tha toiseach tòiseachaidh,
Thug thu leat fo 'n aodach I.
Tha maduinn reòta gheamhraidh ann. Tha beagan sneachd’ air làr againn
*** *** ***
’S cha tig am blàths gu bealltainn oirnn. Bidh moguisean is meatagan
Rinn an òran seo tursan thairis am
Mar chleachdadh an déigh shamhn’
Fhairrge Mhòr eadar Dùthaich nan
againn,
Craobh / A' Ghaidhealtachd Úir agus an
’S gach neach is neul an fhuachd orra,
Seann Ghaidhealtachd iomad áma 'gus
’S air chrith cho luath ’s gu ’n dannsadh
sgrìobh e shìos air Eilean Ceap Breatuinn
iad.
agus tha n-òran seo 's Gàilig Cheap Breatuinn an-diugh.
*** *** *** Chuir Iain mac Ailein an dàn so thun do bhràthair Dòmhnull aige 'muigh as Albainn Nuadh thun gu Tiriodh air nan Eileanan san aimsir idir 1819 gu 1848 b'fheudar. Agus tha e sin geàrr, ach tha sin gu math cuideachd.
lionra-uisge-dhearg.ca
28
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
CREIDEAMH & SPIORADALACHD CROSANNA NAOMH BRIGHDE Le Liam Ó Leighin (Gaeluinn Múscraige) Deintí na Crosanna as tuighe nó as luacair Oidhche lá Fhéíle Brighde. Cuirtear isteac sa dion tuighe iad. Sé an fáth go n-deantar é seo nó an tigh do shaoradh ó olc ar feadh na bliadhna. Tá sgéal ann ar connus ar thosnuig an nós. Bhí Naomh Brighid oidhche amháín agus a comráidí ag taisteal trí Mhuigheó agus chuadar ar seachrán. Do thugadar fé ndeara solus beag ag lonnradh i bhfad uathu agus thugadar aghaidh air. Bhí sé ag teacht ó thigh bheag 'na raibh sean-bheirt 'na gcómhnuidhe. Nuair a chuadar isteac fiosruighdear mar gheall ar a n-aistear agus fuaradar gac eolas a bhí de dhíth ortha ó'n sean-fhear. Thug sé cuireadh dí teacht isteac agus deoch bainne do bhlaiseadh. Do thoilig sí do sin. Thug an sean-bhean an bainne di. Do chrom Brighid sios agus do phioc suas brobh luachra ó'n dtalamh agus dhein comartha na croise ós cionn an bainne agus d'ól é. D'fhiafruigh an Sean-fhear dí cad iad na cómharthaí a dhein sí ós cionn an bhainne agus cé'n fáth gur dhein si iad. Dubhairt ise gurbh' amhlaidh a bhí nimh sa bhainne agus gurbh 'n an fáth gur dhein sí cómhartha na croise ós a cionn. Dubhairt an seanfhear nárbh' amhlaidh a bhí ac do caith an SeanBhean i feín ar a glúnaibh ós cómhair Bríghde agus d'iarr maitheamnachas ar an naomh. D'fhiafruigh Brighid dí cé'n fáth gur dhein sí a leithéid agus dubhairt an bhean gur sanntuigh sí an chros órdha a bhí ag Bríghid 'á caitheamh. Níór chaith Brigid riamh in a dhiaidh sin ac cros airgid.
30
EJ Meyer
lionra-uisge-dhearg.ca
BRÍD BHEAG A STÓR Le Anna Ní Duibheannaigh (Gaeilig Thír Chonaill) (I) O a Bhrighid a stor glac misneach a bheas mór As na cluinntear níos mó tú ag eileamh Tá 'n talamh againn is fearr, an torr agus an gráin As tá 'n bradan ar an ath ag leimnigh (II) Tá 'n t-adhmad ina luigh' ag an t-saoghal mór le faghail As dioghail toighe, ní bheidh orainn, no a bhfuil de bhradáin as d'iasg ó Ghaoth Bearra aniar. As bheadh siad ag teacht aniar faoi an (III) Ní thógfinn mó shúl le tuirse, nó le brón ó tháinig mé i mbur gclúid gránna. Ní h-ionann liom do shliabh as Gleann Deise le na thaobh. Is truagh gan mé ann seal miosaibh. Nó san teach mór ar gach taobh an róid, ní bhéinn ann gan bó, gan caora. (IV) Anois ag teacht an Domhnaigh, ní bhéinn ann mbur gcró. Nó bheadh an t-Aifreann da mo choir as na daoiní As ma shileann sibh gur breag a bhfuil é a bhfuil mise ag radh. Anois tchin sibh gur fíor é.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Éasca nóin ná Maidin (Sean Fhocail)