LUD
DEASACHADH 09 GEARR. / MÀRT 2023
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Seaghan Noel Mac Mathghamhna Le Uinseann F. Pintado
Cá bhfuil na Gaedheil annseo? Le Treabhair Ó h-Airtnéada
Cén Fáth Gaeilig? Le Gráinne Ní Chaimbeal
NAOBH PHÀDRUIG AGUS AN EAGLAIS CHOPTACH
DEASACHADH 09
Dè a Steach Air Cuibhrinn
29
Naobh Phàdruig agus an Eaglais Choptach
Bean na Mine Buidhe 24 Le Brian Ó Cianaigh
Cúpla Focla
22
Naobh, Néabhí, agus Súilean Aingil
Aimsear Phádruig
27
Le Ciarán Ó Diamán
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd nan Dùthaich 08 Nuaidheachd na Cruinne 09 Sean Ghàedhealtachd 20 Fòram Coimhearsnachd 24 Dànach, Òranach & Sgeulach 26 Creideamh & Spioradalachd
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Sgéal Beag Naomh Bhríghid Rugadh Naomh Brígid sa bhliadhain 453 i bhFochairt i n-aice le Dún Dealgan. Deirtear gur de bhunadh Eochaidh, deárbhráthair Chuinn Cheudchathaigh, a shíolruigh Bríghid. Deir tuilleadh gur de theaghlach uasal í. Bhí fir naomhtha ag cur mainstreach ar bun, chuaidh sise ar fuid na h-Éireann ag tógail clochar fá choinne na mban riaghalta. Fá thuairim 480 cuireadh ar bun an teach mhór ar tugadh Cill Dara air agus ba mhór an mhéid ógh agus baintreabhach a tháinig ar an saoghal do chaitheamh i gCill Dara. Do réir na 'Ceithre Maighistir" fuair Naomh Brighid bás sa bhliadhain 525.
Caitlín Nic Ghloinn (Gaedhilig Theilinn)
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Féile Bhrighde Mhaith Comhghairdis mór chugaibh le h-aghaidh do'n obair deas maith a dhéan daoibh le Féile Bhríghde san iris-leabhar deireannach. 'S breagh liom 'foghluim faoi na seannchas agus sean sgéalta faoi Bríghde 'gus naoimh eile freisin. Lean ar aghaidh leis an obair níos maithe 'gus níos mó mar táimid libh annseo san Éireann / Sean Ghaedhealtachd.
Séan Mac Coisteala (Gaeluinn Deas Mhumhan)
Cogadh san Oirthear Eóraip Tá cogadh nuadh san oirthear taobh na h-Eóraip, agus táimid amach as ann annseo san Éireann. Níl sin cóir agus ceart níl cuidiú mór chun na n-daoine 'troideadh le saoirse i n-oirthear Eóraip. 'S cogadh na saoirse nuadh troideadh in Úcráin anois, agus iarraidh linn do chur cuidiú níos mó chugu gan mhoill. Bhí sin an sgéal annseo idir 1916 go 1923 agus chun ar aghaidh inniu. 'S mór an truagh d'ionnsaigh an tír mór istigh go tír beag, agus beadh na tír beag caithréim sa chogadh gan mhoill le cuidiú Dé.
Liam Mac an t-Saoi (Gaeilge Chonnamara Deas)
02
A chairdean, tha Féill Phádruig oirnn san mhìos so. Agus tha gu gasta gun dabht! Ach 's móran truagh tha daoine 'mach leis na beoir uaine, 'gus eadaidh uaine cuideachd! Tha sin an-thábhachtach a thabhair leinn - na Gàedheil dachaigh agus trasna nan tonn - do thabhair tacaigh, cuidich agus gach aon rudan mhath oirnn ri chéile mar tha mhuid 'obair amháin le cuid mór. Chan e sin cóir agus ceart nuair cuirinn daoine obair cruadh chun leobhar, chun rangan, chun obair ríomhaireachd agus chun gach aon rudan eile Gàedhealach, agus cha tiocaidh cuidich amhàin chun daoine Gàedhealach 'obair ortha. Chan e sin gu math, agus chan e sin còir agus ceart airson daoine do'n obair agus do shabaid amháin an aghaidh daoine Gallda 'gus an aghaidh daoine-acadamach nuair a thánaig 's tiocaidh leinn fo'n ionnsaigh agus tha mhuid 'seasamh amháin annsin. Cà bheil nan daoine Gàedhealach annsin? Carson chan e ead 'seasamh ri chéile do chosainnt sinn fhé ri chéile? Bu cheart iarraidh mhuid do sheasamh ri chéile gach àm agus gach ócaid an aghaidh na droch-dhuine 'gus an aghaidh na daoine cruadh, agus bu cheart tòsaidh mhuid sin a-nis gun mhall!
Cá bhfuil Talamh an Éisg? Cá bhfuil na Gaedheil agus na Fíor Gaedheil as Talamh an Éisg anseo? An bhfuil eagla orthu do sgríobh sgéal nó n-artagal as Gaeluinn? Ba cheart tosaigh iad do sgríobh sgéalta libh sa LUD gan mhoill. Tá 'n eagla mór acu mar tá Gaeluinn san áit deacair anseo ar Talamh an Éisg, ach iarraidh linn do sheas suas do fhás Gaeluinn anseo anois gan mhoill. Gaeluinn Abú. Gaeluinn Thalamh an Éasg Abú. Sorchag Ní Cheinnéide (Gaeluinn Thalamh an Éisg)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
Trìnda NicÉigeir
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Cén Fáth Gaeilig? Le Gráinne Ní Chaimbeal (Gaeilig Thír Chonaill) “Cén fáth a mbeadh fonn ort Gaeilig a fhoghlaim?” Cad é mar is minic a bhíonn mé ag cosaint mo shuime i bhfoghlaim Gaeilig? Ní raibh Frainngis, nó Spáinnis, nó fiú Gearmáinis orm i gcuid mo Thír na Choillte a chosaint. I dtír gan teanga oifigiúil náisiúnta, cén fáth a bhfuil tógáil pobail timpeall na Gaeilig chomh trioblóideach? Níl teanga oifigiúil náisiúnta ag na Stáit Aontaithe. Ní fhaca ár n-Aithreacha Bunaithe go raibh gá le ceann a aithint, rud atá suimiúil ag cur san áireamh an iliomad teangacha a bheadh á labhairt sna coilíneachtaí. Ag caint le Meiriceánaigh eile, agus le chairde idirnáisiúnta, is minic a bhíonn ionadh orthu nach n-aithnítear Béarla agus Spáinnis mar theangacha oifigiúla go feidearálach freisin. Ach nuair a tógadh mé i dTír na Choillte, tá sé coitianta go mbeadh roinnt Gearmáinise mar gheall ar an daonra mór de Gearmánaigh de Tír na Choillte (Pennsylvania Dutch). Ag taisteal trí Tír Lughaidh nó Tráigh na bhFranncaigh, fuair mé mo scoil ard Fraincis an-úsáideach. Suimiúil go leor, tá ceantair áirithe den cheanntar Àpalaid i bhfad níos glacadh leis, "Tá mé ag foghlaim na Gaeilig". Daoine scéalta faoina seantuismitheoirí, nó sin-seantuismitheoirí, ar as an tsean-Ghaeltacht iad. “Cén fáth a mbeadh fonn ort Gaeilig a fhoghlaim?”
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Is gar-iníon mé le gar-iníon a lean na traidisiúin a tugadh trasna na dtonn. Níl Gaeilig againn inár n-ainmneacha dlí anois - chaill muid é sin nuair a phós iníonacha Gaedhealacha i dteaghlaigh Ghearmánacha. B'fhéidir, gníomh éirigh amach a bhí sna traidisiúin a coinníodh, rud a thuigim anois mar bhean phósta. Déantar íobairtí nuair a fhágann tú do clann chun dul isteach i dteaghlach nuadh, foghlaimíonn tú traidisiúin nua agus tú ag coinneáil na rudaí is féidir leat. Na sgéalta agus amhráin ag am codlata agus tá tú ag iarraidh do leanbh a lull a chodladh. Na rabhaidh mura niompraíonn siad. Seo an áit a raibh traidisiúin mo mhuintire ina gcónaí ar feadh na nglún, i ndorchadas agus sgáthanna na h-oidhche, i measg piliúir agus cuirtíní tarraingthe, á gcoimeád beo ag máithreacha agus seanmháthair. Tá mo sheanmháthair imithe anois. Na scéalta atá agam, is iad atá fágtha de na scéalta a thug a máithreacha mhór Ghaelacha. Áit éigin síos an bóthar chaill muid ár dteanga. Ar bhrainse crann amháin, rinneamar dearmad ar ár n-ainm teaghlaigh. Cad a chaillfear idir mé féin agus m'iníon mura n-déanaim gníomh? “Cén fáth a mbeadh fonn ort Gaeilig a fhoghlaim?” Maidir liom féin, foghlaimím Gaeilig do Lavina Cambel, máthair de sé déag pháistí, a bhfuil a ainm scríofa go difriúil ag a fear chéile i n-gach taifead daonáirimh. Foghlaimím é do Máire, bhí tuilí í, a thóg a seanmháthair agus a uncailí i gCnoc Cabáiste. Foghlaimím é do Margaret, a tháinig ar bhád go Filideilfia le gealltanas oibre, ach níor tháinig aon duine chun í a bhailiú. Foghlaimím Gaeilig do na h-iníonacha Gaedhealach ar fad i mo craobh ghinealaigh a rinne n-íobairtí ach a choinnigh ár dtraidisiúin beo.
Julien Viry lionra-uisge-dhearg.ca
05
Cá bhfuil na Gaedheil annseo? Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain) Táim ag sgríobh seo i Nuadh Orleán, i dTráigh Lughaidh, do saoire gheimhridh. Thug mé cuairt an iarsmalann cultúr na h-Éireann, nó cultúr na pobal Gaedheal agus Gaedheal-Mheiriceánaigh annseo. Is beag é, an iarsmalann, le seomra beag amháin agus gan aon fhoireann. Is trasna é an iarsmalann an clós ó siopa caife Gaedhealach. Is breá mé cáife Gaedhealach, agus bhí sé seo an-mhaith. Bhí an dáileoir an-chairdiúil linn. Bhí an maith againn annsin. Ach bhí deacrachtaí le an iarsmalann. Léirigh na taispeántais stair áitiúil an pobal na n-imirceach na n-Gaedhealtachd. Ar i nós áiteanna eile i Meiriceá, d’oibrigh na Gaedheil go dian dícheallach annseo. Thochail siad canálacha, thóg siad iarnróid, agus rinne siad go leor obaireanna tábhachtacha eile a chruthaigh an áit seo. Thug siad aghaidh ar leithcheal frith-Gaedheal ar feadh na n-glún. Ach cén fáth go raibh siad annseo? Cén fáth ar fhág siad amach as Éireann agus an Ghaedhealtachd? Rinneadh an argóintí Sasannaigh caighdeánacha. D’ith na n-Gaedheil prátaí. Theip ar an mbarr prátaí. Tháinig ocras ar na n-Gaedheil agus d’imigh go leor.
06
lionra-uisge-dhearg.ca
Aleksander Korobczuk, Unsplash
Ina theannta sin, rinneadh cur síos éigin ar chláir shóisialta ar theip orthu agus ar neamhshuim an Sasannaigh i leith fhulaingt na h-Éireann, agus an sean Gaedhealtachd. Luadh go h-achomair easpórtáil leanúnach bhiadh na h-Éireann (Albainn agus Mannan) le linn an “ghorta”. Dúradh ceannairí Sasanacha a chreid go raibh an Ár Mór nó "Gorta Mór" tuillte ag na Gaedheil. Ach níor cuireadh ceisteanna tábhachtacha. Cén fáth nár ith na Gaedheil ach prátaí?? Cá bhfuil na barraí eile ar fad? Cé a bhain tairbhe 's díláithriú na Gaedheil? Cá raibh focail cheannairí Sasannaigh faoi ghlanadh eitneach in Éirinn agus in Albainn? D'fhoghlaim mé an fhírinne de 'n Ár Mór na n-Gaedheal le bliadhanta beaga anuas. Cén fáth nach bhfuil sé léirithe annseo? Bhí ionadh orm, cé chomh brónach a chuir an easnamh seo orm. Tá an fhírinne chomh tábhachtach, a chairde.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
Carson Uisge Bheatha? Nach eil sin gharbh tha mhuid 'òl Uisge Bheatha thairis muinntear Gáidhealach san dachaigh annseo 'gus eadar na Gáidheal thairis nan tonn cuideachd? 'S math leom Féill Phàdruig agus 's mhath leom gach féill eile nan Gáidheal, ach chan eil gu math 's deochann leinn Uisge Bheatha 'gus Uisge Bheatha nan Ruisigh nan Ear airson gach Féill Phádruig mar tha Féill Phádruig latha mór airson nan Gáidheal, air dachaigh agus thairis nan domhan. Tha deochan-dhùthchais mhath leinn agus tha ead Miad agus Lionn-Ubhall. Chan eil Uisge Bheatha deoch-dhùthais leinn fhé! Bha 'n Uisge Bheatha druga nam blàr airson nan òglaich agus airson saighdearan as dheidh cathan agus blàran nuair a robh ghortan ortha. Dh'ól nan Gaill Uisge Bheath' airson deoch agus chan eil fhios agam / againn carson a dhéan ead sin ortha fhé. Agus 's breagh na Sasannaich an Uisge Bheatha móran chuid mar tha e bàta mhath do thuit oirnn mar chan eil e òl ceart agus òl sàbhàil. Iarraidh mhuid a-mach agus a-muigh as Uisge Bheatha 'gus fillidh leinn chun deochan-dhùthchais air ais a-rithist mar chan eil Uisge Bheatha math airson duine 'gus airson leinn fhé gu h-áiridh. Cuirinn Uisge Bheatha na cànan agus an dùthchais chun an cré reilig. Le Eóin Alasdair Caimbeul (Gáilig Dháil Riada)
Trìnda NicÉigeir
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Tim Littler, Unsplash
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Mo shean chara
Seaghan Noel Mac Mathghamhna Le Uinseann F. Pintado (Gaeilge Ros Muc) Bhí Sean Ghaillimheach a raibh Seaghan Noel Mac Mathghamhna a chuir tús liom ar mo chosán Ceilteach le taighde a dhéanamh ar ár dteangacha 'gus canúintí na Ceiltigh Gaedhealach agus na Ceiltigh Breatunnach. Thosaigh sé ar fad thart ar 1980 i dteach tábhairne tráigh ar a dtugtar an Teach Tábhairne Caftaen i n-deisceart na Spáinne. Ansin, bhí mé ag seinm ceol tíre le mo ghiotár agus harmonica. Ba de bhunadh Briotanach, Gaedhealach agus Gearmánach formhór na gcliant. Bhí sean-fhear ag éisteacht liom ag súgradh. Tar éis dó a bheith ag imirt, chuir sé é féin in aithne mar Ghaillimh, agus ba é Noel a leas-ainm. Bhuel, d’fhiafraigh Noel díom an raibh aon amhrán Gaeilge ar eolas agam. D'fhreagair mé "ní hea", ach tá áthas orm cúpla amhrán a fhoghlaim dár gcustaiméirí Gaedhealach. Ar an t-seachtain dár gcionn, bhí mé ag seinm agus ag canadh 'Na Beanna Boirche' 'gus 'Gort na Mona'. Bhí Seaghan Noel ann ag éisteacht le deora ina shúile. Thug sé cuireadh dom fíon a ól leis. Agus bhíomar ag ól le chéile, dúirt sé liom
lionra-uisge-dhearg.ca
09
gur fear amharclainne as Gaillimh é 'gus go raibh aithne aige ar Breandán Ó Beacháin go pearsanta. Bhí a fhios agam go tobann gur na bhFhíníní móra 'gus tírghráthóirí na h-Éireann (na Gaedheil) an bheirt fhear Gaedhealach. D'fhiafraigh sé díom cá raibh mé. Bhuel, dúirt mé leis gur rugadh agus gur tógadh i dTráigh na n-Óir (i gCalifornia) mé mar throdaire saoirse sa Ghailís. Chuir sé iontas air agam, agus dúirt sé liom "'S Ceiltigh Gaedhealach muid agus is bráithreachas muid". Mar sin gheall mé do Noel go dtosfainn ar roinnt taighde a dhéanamh ar na focail Cheilteach a bhí fós á labhairt sa Ghailís agus i gceanntar Cheilteach eile Leithinis na h-Ibéire. Thosaigh mé ar na focail seo a bhailiú 'gus iad a chur i gcomparáid lena focail Ghaeilge. An uair dar gcionn a bhí mé ag súgradh i dTeach Tábhairne an Chaftaen, bhí Noel ann ag ól a fhíona 'gus é in éineacht le sean-fhear as Manainn. Thaispeáin mé mo bhailiúchán d’fhocail Cheilteach dóibh. Bhí h-ionadh orthu 'gus dúirt siad liom go raibh tallann agam agus caithfidh mé leanúint ar aghaidh. Ag an bpointe seo, d'imigh an sean fhear Manannach. Gheall mé do Noel ansin go bhfuil mé sásta an chéad fhoclóir a chruthú ina mbeadh na focail Cheilteach Ársa go léir a bhailigh mé agus a d'aimsigh mé. Chroith muid lámha 'gus d’imigh Noel chun bualadh lena chara Gaedheal Mhanannach taobh amuigh.
10
lionra-uisge-dhearg.ca
kelvinjay, Getty Images Faraor, Bhí cúpla lá ina dhiaidh sin, dúradh liom go bhfuair mé bhí Noel an-tinn, agus gur cuireadh chuig an otharlann é. Tháinig mé ar an otharlann le trófaí giotáir, leis an greanadh seo “do Sheaghan Noel Mac Mathghamhna, an Ceilt is fearr ar domhan, ón Uinseann F. Pintado, an Ceilt na h-Ibéire”. Thug mé an corn dó, mar choinnigh sé an corn go docht dá bhrollach le lámh amháin agus barróg dom. Bhí a fhios agam gur bhraith sé go raibh sé beannaithe ag Ceilteach eile. Ar cúpla lá ina dhiaidh sin, chuir a bhean chéile Máirín glaoch orm, agus dúirt sí go bhfuair Noel bás san otharlann mar gheall ar dhamáiste mór é. Bhí mé i turraing agus ghlaoigh mo chroidhe amach, a fhios agam gur chaill mé mo chara mór sa Spáinn. Ar an drochuair, níor críochnaíodh mo fhoclóir dó chun é a fheiceáil foilsithe. Thriomaigh mé 'n foclóir do mo shean-chara Noel agus do m'athair Gailíseach. Go raibh maith agat as creideamh Noel ionam, bhí mé 'n ann 2 eagrán de mo Fhoclóir Sean Cheiltis a fhoilsiú agus tá mé ag obair faoi láthair ar 3 thionscadal Cheilteach eile. "Suaimhneas síoraí mo chara Noel i measc ár n-Gaedheil tite"
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
Fíor Gaedheal Mór Ard an Rátha
Saoghal Brian Ó Cianaigh (1877 go 1943) Le Nollaig Mac Congail (Gaedhealg Thír Eoghain) milangonda, Getty Images
Bha Brian Ó Cianaigh sgríbhneoir mór é fhéin le linn an t-saoghal aige. Bha sin fíor gan amhras. Ach chuir Brian cuid 's mó na sgéalta a sgríobh é 'stigh dhá leabhar aige. Rinn é sin mar d'iarr sé do shroich sluaighte móra duine trasna na domhain. Bha 'n t-ainm na ciad leabhar: Brian Ó Cianaigh: Ceannródaí Ildánach Gaeilge as Ard an Rátha, go h-an-suimiúil agus chuir sé seanchas áitiúil agus sgéalta sgríobh é fhéin agus rudaí seanchas eile 'nn fosta le taobh leis beo-sgéal aige. Sgríobh sé dárna leabhar as Béarla 'gus chuir sé sgéalta seanchas a chuir sé go Béarla le taobh leis dánachd, gearr-sgéalta, litirí le taobh leis drámaí a sgríobh sé fosta. Ábhar
Bheithe ó dhúthchais (1858-1931) agus bha
BRIAN Ó CIANAIGH (1877-1943)
cúigear páist' acu: Brian (1877), Áine (1878),
Buadhchas
Caitríona Agnes (1881), Seósamh Dómhnall
Seanchas agus Sgéalta
(1882) agus Pádraig (1884). Bha seisear clann
Dánta
eile go Brian as ciad postadh d' athair go Anna
Litirí, Gearr-Sgéalta 'gus Fógóraithe
Ní Ghallchobhair. Tomás (1863), Séamus (1865), Maighread (1866), Máire (1868), Cathal
Rugadh Brian Ó Cianaigh (Bha leas-ainm Barnach aige)
(1870), agus Niall (1871). Chuaidh Brian go
san Ghleann Domhain san Iar-Thuaisceart Thír Chonaill,
Sgoile Náisiúnta Mhín Teine Dé faoi trí míle 's
sa bhliadhain 1877. Bha d' athair Cathal (1832-1917) agus
Ard an Rátha. Bha muinnteoir maith aige 'nn
bha do mháthair Caitríona Ní Cheanainn ó Ailt a'
agus bha Seaghán Séamus Ó Gallchobhair an
lionra-uisge-dhearg.ca
13
t-ainm a rabh aige. Agus bha suim mór faoi gach aon rudaí Gaedhealach agus dhéan sin go mór ar saoghal Brian. Tógadh Brian san áit Gaedhealach agus bha Gaedhealg an príomh teannga ar Clann Uí Cianaigh gach aon lá fosta. Agus bha siad anonn do léamh agus ag sgríobh as Gaedhealg agus bha sin dochreidte le h-aghaidh aimsear sin. Bha seanchas agus dúthchas na Gaedheal an-láidir agus an-mhór sa cheanntar agus bha sin áit maith le ceoltóirí 's amhránaí Gaedhealg fosta. Bh' eólas mór ar Brian faoi rudaí seo fosta. D'fhág sluaighte nas móire 'muigh as ceanntair Gaedhealach le linn na 1800idí go h-áiridhe. Chuaidh cuid 's mó clann Brian go h-Aimearaga 'gus chuaidh sé 'nn le linn saoghal aige fosta. Bha Fíor Gaedheal Brian agus bha Fíor Gaedheil cuid 's mó teaghlach 's clann aige fosta. Bha d' uncail Niall Fíor Gaedheal mór mar bha sé sna Fíníní 'gus Connradh na Gaeilge 'gus gach aon sluagh Gaedhealg ann fosta san aimsear sin. Bha Brian an-dúnta go Niall nuair a bha sé óige 'gus nuair a bha sé 'fás fosta. Bha Niall laoch mór go Brian gan amhras. Bha traidisiún láidir na saoghal an aimsear Brian le h-amhránaí, ag sgairt sgéalta seanchas agus do chur ceol agus craic chun daoine fosta. D'fhoghlaim sé do dhéan sin as Béarla, 'ch chuir agus d'iompaigh é iad chun go seirbhis Gaedhealg sna Trìnda NicÉigeir
bliadhanta Athbheochán na Gaeilig. Chuir sé ceolcoirmeanna, damhsa 'gus ceol le taobh leis drámaí gearr. Thánaig iad as Aimearaga 's Sasuinn cuid 's mó. Bha Brian i lár sin seo mar d'iarr sé do fhoghluim futhu do chur iad do'n obair le na Gaedheal. Chuaidh clann Uí Cianaigh do bheo sa bhail' Ard an Rátha, 'gus bha siopa biadh agus taigh tábhairne ar d' athair agus bha siad ar an phríomh sráide na baile. Bhunaidh Connradh na Gaeilge 'nn sa bhliadhain 1900 agus bha Brian an rúnaí le bliadhain 1901. Bha seo 'n ciad ám nuair a chuaidh sé do'n obair ar teannga dhúthchais agus dhéan 's d'fhan é le sin go dtí a fhuair sé bás. Chuaidh Brian go Sráth Bán do bheo sa
14
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
bhliadhain 1901 mar fhuair sé obair aige 'muineadh Gaedhealg ann. Bhunaidh Cumann Caitliceach sa Sráth Bán i mhí Nodlaig sa bhliadhain 1900, agus thosaidh iad rang Gaedhealg ar an bhliadhain ina dhiaidh sin. Fuair na rang an-chaithréim agus bha sin mar Maighstir Mhic Gaoithín, Maighstir Ua Cianaigh, Maighstir Ua Baoighill agus Maighstir Ua Ceallacháin le chéile. Thánaig an caithréim chugu mar bha siad anonn do mhuineadh Gaedhealg leis dánachd agus sgéaltachd le chéile gan deacair. Le thaobh leis 'muineadh Gaedhealg, chuir na muinteoirí seo 'n nuadhachd mór agus creidimh Gaedhealach chun ar na dáltaí fosta 'gus bha sin cuidiú mór chun Connradh na Gaeilge fosta gan amhras. Bha iad an-chaithréim leis an obair mar: bha siad láidir 's líobha (líofa) sa Ghaedhealg, ag sgríobh agus ag cainnt. Bh' eólas an-mhór agu na ceol 's damhsa Gaedhealach le thaobh leis bha creidimh mór agu na Gaedheal agus an
Ach ina dhiaidh obair ionntach 's caithréim sin,
Ghaedhealtachd trasna na tíre etc. Bha Brian
d'fhág é 'muigh as Sráth Bán agus chuaidh sé go
dochreidte le linn Athbheochan Gaeilig gan dabht!
h-Iúbhair Ceann Tráigh agus Dún Dealgán (san Oirghialla) agus bha sé 'n-chaithréim leis na
Thug Brian obair caithréim go h-ionntach le
obair ann fosta. Thug é sgairteanna móra faoi
Gaedhealg ann sa Sráth Bán agus faoi cheanntair
gach aon rudaí Gaedhealach agus fhuair iad
eile taobh amuigh Sráth Bán fosta.
istigh cló na h-áite fosta, 'gus bha siad go h-ionntach mar chuir iad spiorad láidir mór chun an Gaedheil áitiúil ann san ám sin. Le linn an ám seo thosaidh Brian ag sgríobh fá choinn' An Claidheamh Soluis, nuadhtáin Connradh na Gaeilge. Thosaidh sé do sgríobh drámaí, sgéalta drámaí 'gus sgéalta seanchas as Béarla 's Gaedhleag, ach as Gaedhealg cuid 's mó. Bhuaidh sé cupán mór san Oireachtas mar sgríobh dán mhaith é, agus bha sin dochreidte le sgríobhnair Ultach san ám sin. Thánaig ciad leabhar foghluim amach san ám seo fosta 'gus bha 'n ainm: Ranganna Mhaith as Gaedhealg (1902).
lionra-uisge-dhearg.ca
15
Trìnda NicÉigeir
Bha 'n am seo 'n-mhaith le Brian, agus bha sin aimsear caithréim aige fosta. Thánaig Fíor Gaedheil eile 'n eólas agus an fhios faoi Brian mar an obair dochreidte mór a dhéan é le linn an t-ám gan dabht. Ar an drochuair thánaig tinneas aige le h-ám gearr mar bha ró-mhór obair aige 'nnsin. Ghlac sé ám ceart aige do chur láidir 's sláintiúil istigh do churp ar ais aríst. Agus d'fhill é do'n obair le Gaedhealg nuair a d'fhill neart chuige 'ríst gan mhoill. Bha sé fear mór Gaedhealach leis chumarsaide h-áitiúil. D'fhill Brain go Sráth Bán ar deireadh an bhliadhain 1902 agus thosaidh é chun obair aríst agus dhéan sé sin leis caithréim nuadh móra fosta. D'fhill sé do sgríobh ar ais aríst leis nuadhtáin áitiúil an Dialann Doire 'gus Nuadhtán Ultach go h-áiridhe, 'gus chuir nuadhtáin seo ranganna Gaedhealg ann sa chló. Agus chuaidh sé ar aghaidh leis an obair Gaedhealach aige 'gus bha sé Fíor Gaedheal dochreidte gan dabht le linn aimsear seo. Agus bha sé fear mór na Gaedheal stairiúil trasna n-Iar-Thuaisceart le linn ciad bliadhanta na 20adh aimsear. D'fhág Brian amuigh as an Ghaedhealtachd agus chuaidh sé go Bail' Ubhall Mór (Nuadh Eachraic) ar deireadh 1903. Dhéan é sin mar bha sé 'lorg le h-aghaidh obair nuadh aige. Cha rabh an turas deacair nó garbh anois mar chuaidh sé go chlann eile aige 'nn. Agus bha siad sa h-Obocáin agus rinn iad abhaile nuadh ann fosta. D'fhill sé do'n obair Athbheochán Gaedhealg ar ais aríst san Aimearaga. Thosaidh sé ranganna nuadh, bha sé 'muineadh ranganna eile 'gus phlean sé féiseanna maith fosta etc. Le linn aimsear seo d'fhill sé go h-aistearachd aríst agus sgríobh sé 'gus bha sé 'aistear sa dhrámaí 'nn, ach bha siad as Béarla cuid 's mó. Thánaig sluaighte móra do'n amhrac Brian sa drámaí 'nn, agus bha sin istigh Baile h-Ubhall Mór. D'oibrigh é leis caithream mór sna h-airgead sláintiúil ann sa Bhaile h-Ubhall Mór agus bha sé go h-ionntach caithréim le sin amhain fosta. Fhuair sé caithréim le sin mar bha sé fear ionntach maith le daoine. D'fhill Brian chun abhaile go Tír Chonaill sa bhliadhain 1911, agus chuaidh sé do'n obair leis d' athair sa siopa san am sin fosta. Rinn sé obair ionntach mór le Gaedhealg ann san Aimearaga eadar 1903 go 1911 gan amhras. Fhuair sé póstamh go Maighread Ní Rabhartaigh sa 1911, an bhliadhain thánaig sé chun
16
lionra-uisge-dhearg.ca
abhaile. Rugadh 's tógadh sí taobh amuigh as na Glinnte, 'ch
Trìnda NicÉigeir
bha sí sa bhaile mór Fhileadealfhia le bliadhanta fada fosta. As an am sin leanaigh Brian ar aghaidh leis sgríobhachd agus ag sgríobh drámaí 'gus leis rudaí litríochd ann. Nuair a bha sé san Aimearaga, d'oibrigh é leis Teoranta h-Airgid Sláintiúil na bPearl, agus bha sé caithréim san obair sin le bliadhanta fada. Ar ball d'oibrigh sé 's Ard-Ceannaire na Cumann Náisiúnta na n-Gaedheal. Fhuair Brian istigh ar an Áit Onóir Airgid Saoghal na gCeannada sa 1938. Agus fhuair sé malladh-airgid galánta 'gus airgid maith aige le bainisteoir Lonndáin. Cha fhuair daoine nas móire 'n áit sin seo. Fuair do bhean chéile bás sa 1915 agus fhuair sé póstamh go Seósaimhín Nig Uidhir sa 1917, agus chuaidh siad ar aghaidh agus bha triúr mhac agus bha cúigear inghean agu. Fhuair mhac eile bás ina dhiaidh fhuair sé bhreith agus fhuair Máirín bás nuair a bha sí nas óige fosta nuair a bha sí a h-ochd bliadhain dhéag d'aois. Bha Máirín sna drámaí Brian cuid 's mó fosta. Leanaigh Brian ar aghaidh leis an obair chun Athbheochan Gaedhealg agus fhuair sé h-obair nuadh le rúnaí na Cumann Ard an Rátha na Crann Éithne. Bhunaidh Crann Éithne le h-Easbuig Pádruic Ua Domhnaill, agus bhunaidh é sin do chur beo chun Gaedhealg isteach abhailí 'gus taighe Thír Chonaill le daoine Conallach fosta. Bha Brian na t-uachtarán gCumann Sinn Féin sa 1918 agus bha sé uachtarán Cumann Lochrós ar ball. Le linn an t-saoghal aige, bha Brian ar taobh na teorantaithe dhúthchas Gaedhealach, agus sgríobh sé n-artagail agus leobhair faoi sin gachan ám. Chuaidh sé do'n obair do chur beatha 'stigh na tíre do dhéan siad suas as an talamh agus d'fhan é le sin le deich bliadhain nó faoi sin. Bha sé bainisteoir agus rúnaí na Teoranta Dhúthchas Thír Chonaill, agus d'oibrigh sé do fhaigh sollus as eas mór áitiúil. Ach cha rabh sé caithréim leo 'gus ba mór an truagh sin. lionra-uisge-dhearg.ca
17
Bha bhreagh mór ar Brian chun Gaedhealg, agus d'fhan sé 'nn go dtí a fhuair sé bás. Sgríobh sé leobhar foghluim - Tús Maith sa 1922, agus bha ranganna Gaedhealg maith as fhéin go hionntach maith trasna n-Ulaidh le bliadhanta fada gan sos 's gan stad. Bha muinnteoir é fhéin faoi Cóiste Gairme na h-Éireann, agus bha sé 'muinneadh Gaedhealg san Ard an Rátha agus Lochrós le h-aghaidh bliadhanta fada. Bhuaidh sé rudaí móra sa Féis Thír Chonaill agus Féis Bhéal Feirsde. Chuaidh Brian ar aghaidh leis an obair athbheochan Gaedhealg gan sos agus gan stad le bliadhanta fada. Agus dhéan sé sin sa chumarsáide náisiúnta 's áitiúil fosta. Fhuair é grádh na teannga dhúthchas agus lean nó chuaidh sé ar aghaidh leis na obair athbheochan gan mhoill, ach bha sé labhairt faoi rudaí deacair le Gaedhealg le linn bliadhanta deireannach aige. Chuaidh Brian ar aghaidh do chur eólais mhaith aige 'mach le daoine, 'gus rinn é sin san Daoine Doire agus Nuadhtán Thír Chonaill le linn 1930idí. Le linn bliadhanta Dárna Cogadh na Dhá Ghall (1937 go 1945), sgríobh sé comhráidh taobh-teine, as Gaedhealg agus le focail Béarla, eadar dhá comhsnáidhe. Fhuair sin istigh an Dialann Doire agus fhuair sin amach aríst sa leobhar nuadh le do garmhac Brian, faoi Séamus Ó Cinnéide san leobhar: Tharruing Suas an Cathaoir. Bha sé rithe 'g sgríobh agus ag obair agus ag troid le Gaedhealg chun go dtí fhuair sé bás sa 1943.
18
lionra-uisge-dhearg.ca
TOIGH MHAINISIR
DOIRE A' CHOLM CILLE
Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - Am Màrt 06 - Purim 07 - Gaelach Lán 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith 17 - Féill Pàdraig 20 - Co-Fhad-Thràth an Earraimh 21 - Gaelach Úr 22 - Ciad Latha Ramadáin
Di-hAoine na Ceusta
Là Domhain
Cha robh latha mhath air Íosa Críosd e
Is latha seo airson nan Domhan
fhé. Chuir na Gàidheil ainm ceart air an
a-mhàin. Is an latha do chur
latha seo. Ach chuir nan Gaill ainm
ceartan mhath air a' domhan,
mì-cheart air an latha seo cuideachd,
agus d' amharc do chosannt
agus chan ail fhios againn a' corn.
chun an domhan leinn cuideachd.
Ath Mhìos - An Giblean 05 - Ciad Là Càisg nan Iùdhach 06 - Gaelach Lán 07 - Di-Domhnaich na Càisge 10 - Di-Luain na Càisge 13 - Deireamh Latha Càisg nan Iùdhach 20 - Gaelach Úr 22 - Là Domhain 25 - Yom HaAtzmaut
Ath Làrna Mhìos - An Céitean 01 - Féill Bealtainn 05 - Gaelach Lán 08 - Là Màthraichean - Lag B'Omer 25 - Shavuot 19 - Gaelach Úr
20
Féill Pàdraig 'S latha mór na Gáidheal san dhachaigh san Seann Ghaidhealtachd agus san Gáidhealtachd Ùir cuideachd. Thánaig muinntirean Gáidheal ri chéile airson an latha mór speisialta 'nnseo. Thánaig leth millean daoine gu Bail' Atha Cliath as thairis nan domhan.
Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith Is latha eile nan saorsa airson Mnàith, agus 's latha comhaireachd annseo cuideachd. Agus is latha comhaireachd eile nan Gáidheal, agus airson nam Mhnàith Gàidhealach gu h-àiridh.
lionra-uisge-dhearg.ca
94. O'Riain, Flann. 19 s, lic, le Seòras Jone Lazy Way to Gae , p. 28 & 59 Y Lolfa Cyf., 1994
LORG FOCAL Ainm Àite NUADH ORLEÁN FLAITHEANAS NÉABHÍ THÍR NA CHOILLTE TRÁIGH LUGHAIDH
Biadh GAMBÚN BROT ARAN GOIRID PISEIR CÀL
Ainmhidhean SOTAR FRANCACH GIORRIA COINÍN CAT CRAINN
lionra-uisge-dhearg.ca
21
CÚPLA FOCLA NAOBH
Dealbh Le Jorisvo, Getty Images
NÉABHÍ
Dealbh Le serpeblu, Getty Images
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
SÚILEAN AINGIL Dealbh Le Matt84, Getty Images
22
lionra-uisge-dhearg.ca
LUD - 2023 LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/ ETSY.COM/SHOP/LIONRAUISGEDHEARG
Trìnda NicÉigeir
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH BEAN NA MINE BUIDHE Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhealg Thír Eoghain) Bhí bean ina cónaí i dTír Chonaill fada ó shin agus bhí mac aici arbh ainm dó'n Antoine. Bhí siad an-bhocht agus nuair a bhí Antoine bliadhain
D’inis Antoine di go dtiocfadh sé ar ais léi go
is fiche d’aois d’fhostaigh sé le feirmeoir i dTír
luath sa Bhliadhain Úr agus, fá dheireadh, thug sí
Eoghain. Chuireadh sé beagán airgid chuig a
isteach a ghabháil leis. Maidin lá arna mhárach
mháthair ó am go h-am agus sa deireadh phós sé
chuaigh siad ar ais ar thraein luath agus nuair a
bean a bhí an-saibhir. Bhí lúcháir mhór ar mháthair
tháinig siad go dtí an Srath Bán shíl an bhean
Antoine nuair a chuala sí fán ádh mhór a tháinig i
bhocht go raibh sí i Nua-Eabhrac. Bhí carr
mbealach a mic.
Antoine ag fanacht leo ag an stáisiún agus bhí corradh le fiche míle le a ghabháil acu sula
Bliadhain amháin nuair a bhí an Nodlaig ag teacht
dtáinig siad ar amharc na h-áite ina raibh
comhgarach tháinig Antoine abhaile chuig a
Antoine ina chónaí.
mháthair. Bhí sí ag ól brachán mine buidhe nuair a
‘Tá mé caillte go deo,’ ar sise nuair a stad an carr
tháinig sé isteach.
ag an doras. Le sgéal fada a dhéanamh gairid chaith sí mí i
‘Céad fáilte romhat, a mhic mo chroidhe,’ ar sise.
dTír Eoghain agus bhí bean Antoine go
‘Shíl mé go dtearn tú dearmad díom.’
h-an-mhaith di. Bhí sí ag ithe agus ag ól den
‘Ní baol domh sin,’ arsa Antoine. ‘Caithfidh tú a
chuid is fearr ar feadh an ama seo.
theacht liom go Thír Eoghain leis an Nodlaig a chaitheamh. Sin an rud a thug annseo mé.’
D’fhág Antoine sa bhaile í fá dheireadh ach ní raibh bomaite aige le fanacht. Chruinnigh na
‘Ní raibh mise cúig mhíle ón teach seo ón lá a rugadh
comharsanaigh isteach le fáilte a chur roimpi
mé,’ arsa an mháthair, ‘agus cad é an dóigh a dtig
agus d’fhiafraigh siad cad é mar a chaith sí an t-
liom a ghabháil chomh fada sin ó bhaile? Ní
am agus cad é na h-iontais a chonaic sí.
bhfaighidh mé ar ais choíche.’
‘Ná bí ag caint,’ ar sise. ‘Ní fhaca mé gráinnín mine buidh' ón lá a d’fhág mé Éire go dtí an lá a tháinig mé ar ais.’
24
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
LUIMNIGH, A BEAN UASAL Le Alasdair Cherel (Gaedhilig Theileann) « Luimnigh, Is bean uasal é túsa Is deora áthais iad uiscí t’ Abhainn na Sionainne, A shruthaíonn trí na h-áilleachta agat Sílim fút cibé áit a théim Ag dúiseacht thar lear ar an gcoigríoch Faigheann lá úr mise i bhfad ó bhaile Agus Luimnigh, Is mo bean uasal é túsa An t-aon ghrá amháin a bhí riamh i mo shaol Na laethanta a a bhí chomh mórán spraoi ag an bheirt againne Sa shneacht an gheimhridh agus faoi grian órga an t-samhraidh Bhíodh muid ag iascaireacht i sruthanna airgeadgheala, Chruthaigh do scéimh foinse na dtaibhreamh agam Mar sin, caithfidh mé a chanadh : Luimnigh, Is bean uasal é túsa Is deora áthais iad uiscí t’ Abhainn na Sionainne, A shruthaíonn trí na h-áilleachta agat Sílim fút cibé áit a théim Ag dúiseacht thar lear ar an gcoigríoch Faigheann lá úr mise i bhfad ó bhaile Agus Luimnigh, Is mo bean uasal é túsa An t-aon ghrá amháin a bhí riamh i mo shaol Tíolacadh a bhronn an aimsir do na taistealaithe ar a mbóthar Ag tóraíocht breáthacht na tire againne, Áit naofa a bhíonn na páistí ag imirt Buaileann na cloig amach leis a hinseacht Go ligeadh Dia muid i mbeatha go bhfeice muid Saoirse. Luimnigh, Is bean uasal é túsa Is deora áthais iad uiscí t’ Abhainn na Sionainne, A shruthaíonn trí na h-áilleachta agat Sílim fút cibé áit a théim Ag dúiseacht thar lear ar an gcoigríoch Faigheann lá úr mise i bhfad ó bhaile Agus Luimnigh, Is mo bean uasal é túsa An t-aon ghrá amháin a bhí riamh i mo shaol »
lionra-uisge-dhearg.ca
25
CREIDEAMH & SPIORADALACHD IN AINM PHÁDRUIG Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe) Tá creid agam tá sgéal an-suimiúil faoi do'n ainm Naomh Phádruig mar cha rabh an ainm sin sa teannga dhúthchas roimh a d'fhill sé go h-Éireann nuair a thosaidh sé 'obair do chur Críosdaíochd trasna na tíre. Sgríobh sé d'ainm aige Patricius nuair a sgríobh sé rudaí sa leobhar agus ar an páipear. Agus chuaidh sin go Pádruig san Uladh, i gConnacht agus i n-Dál Riada; Pàdruig air nan Eileanan Siar; Pàruig agus Páruig san Oirthear Albainn; Petroc i gCorn na Breatainne (An Corn); Padrig sa Bhreatainn Beag; agus Pádruic agus Padraic ar Oileán Mhanainn. Tá creid agam tháinig an t-ainm as Laidin le h-aghaidh Athar nó Athar Ceannus. 'S Patricius ainm Laidin as an impireachd an Róimh, agus tá creid agam ba sin ainm mór ann sa Róimh agus san impire fosda. Ba na daoine / fhir leis ainm Patricius fhir mór ann, agus ba iad taoisigh agus ceannairithe na h-impireachd trasan na h-impire fosda gan daobht. Agus tá creid agam a chuir Pádruig an t-ainm a rabh aige mar d'iarr é do chur agus do'n abair amach ba é n-Athar Eaglais na Ceiltigh anois! Chuir Pádruig an t-ainm a rabh aige chun obair, agus dhéan sé sin le h-aghaidh bliadhanda fhada nuair a rinne sé turais trasan Uladh, Connacht, Taobh Tuath na h-Albainn agus go h-Oileán Mhanainn fosda. Ba sé n-Athar Críosdaíochd na Ceiltigh gan daobht, agus tá creid agam a ghlac sé 'n t-ainm mar d'iarr sé d' amharc duine air Athar na n-Duine nó Athar na Muinntir Críosdaidh sa Ghaedhealtachd. Sgríobh daoin' eile na n-ainmeacha eile le Pádruig, agus thug Eoin Mac Néill ungorf, Getty Images (1867 go 1945) an t-ainm Sochat ar Pádruig roimh a fhuair sé ghabháil le na Gaedheil sa bhliadhna 367 IC. 'S sean Breatannais le Buachaill na Muca. Agus 's eolas eile ba sglabhach é. Thug Tírechán (650idí gu 700idí) an t-ainm Maun an fhíor ainm ar Pádruig, agus tháinig sin as Magunos (Gille nó Giolla) sa Bhreantannais fosda. Ba creid ag Muirchú moccu Machtheni ba Sochet nó Sochat an céad ainm ar Pádruig roimhe a fuair sé ghabháil le Sluaighte Gaedhealach, agus tá sé nas suimiúil liom fhéin. 26
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir
AIMSEAR PHÁDRUIG Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe) Tá creid agam ba Pádruig san Inis Fáil / Éireann eadar bliadhanda 350 IC go 450 IC. Ba sé 'n Aimsear Phádruig mar chan fhuil fhios againne na fíor bliadhanda a rabh sé 'nnseo. Agus tá creid agam fuair sé ghabháil leis sluaighte móra Gaedhealach nuair a mhairseáil iad trasna Breatainn agus áiteanna eile faoi riaghail na Róimhigh as an bhliadhan 297 IC ar aghaidh. Thosaidh na Gaedheil agus na Cruithnigh ar an ionnsaigh an aghaidh na Róimhigh mar chonnaic iad na Róimhigh 'cuir sgrios agus bristeadh ar gach daoine 'gus tíre trasna h-Eóraip agus Afraig Tuaidh fosda. San faoi bliadhna 297 IC, thosaidh Athbheochan an Ceiltigh amach nuair a chuaidh na Gaedheil agus na Cruithnigh cogaidh fhada 'n aghaidh impireachd na Róimh. Tháinig iad amach as Éireann agus ruaig iad amach as Albainn, agus chuir iad sgrios, teine 'gus áir chun na Róimhigh agus ar na muinntirí 'nn fosda. Ghabháil iad sglabhaidhe san uimhreacha móra 'gus d'fhill iad chun abhaile leotha fosda. Ghabháil iad na Ceiltigh le chéile - mílte 's deich mílte na sglabhaithe 'gus mhairseáil iad trasna Breatainn leis fíochmhar agus cruadhachd mór agu fosda. Rinne siad cogadh cruadhachd an aghaidh na Róimhigh agus an aghaidh ar na daoin' áitiúil fosda mar chonnaic iad ortha ba sglabhaidhe 'gus chairdean móran leis Róimh gan amharas. Tá creid agam a dhéan na Ceiltigh cogadh cruadhachd an aghaidh Breatainn faoi riaghal Róimh mar ba creid agu ba pleannan móran ar dáil impireachd do'n ionnsaigh an aghaidh na Gaedhealtachd agus Ceilteachd Shaor ar ais arísd, agus d'iarr iad do chur sgrios agus
lionra-uisge-dhearg.ca
27
áir chun na Róimhigh sa Bhreatainn roimh an ionnsaidhe mór nuadh an aghaidh na Saor Ceiltigh. Tá creid agam chuir na Gaedheil agus na Cruithnigh an riaghaltas Róimh amach agus amuigh as Breatainn mar cha rabh neart agu - na Róimhigh - do chur comhaireachd maith an aghaidh gach ionnradh agus ruaig a rinne na Ceiltigh istigh Breatainn. Tá creid agam fosda ba na Ceiltigh frith-Chríosdaidh, agus rinne iad cogadh an aghaidh na Breatainne (Ba iad Ceiltigh fosda) mar ba daoine Críosd iad agus chonnaic iad chun Críosdachd chun creidimh Gallda Róimh amhain! Mháirseáil na Sluaighte Ceilteach trasna n-Iarthar Eóraip fosda, 'gus rinne iad ionnsaidhe 'gus ruaigeanna go 'n Ghaill agus chun go h-Ibéir fosda. Ach ba Breatainn an phríomh tíre a ba suim agu gan daobht! Tá creid agam a d'fhill Pádruig go h-Inis Fáil / Éireann mar a d'iarr é díoghaltas an aghaidh na daoine a chuir é faoi sglabhaíochd agus tá creid agam cha rabh sé caithréim le sin. Chan fhuil fhios againne sgéalaidhe mór faoi Pádruig. Chan fhuil fhios againne má tháinig clann Phádruig as Breatainn ó dhúthchas mar ba Breatainn faoi riaghal an Róimh, agus tháinig daoine 's gach tíre chun an tír sin do'n obair agus do dhéan beó leotha 'nn mar ba sin cuid impireachd an Róimh. B'fhéidir tháinig do chlann aige chun Breatainn as Ibéir nó 's Afraig Thuaidh nó 's Éigeipt nó 's Éadáil; mar ba 'n sgéal leis impiridhe. Faigheann iad daoine 's gach áit mar iarraidh iad daoine le gach obair do chur an impireachd chun obair maith le h-aghaidh an phríomh tíre.
28
Ba Pádruig fear fíor gan daobht, ach chan fhuil fhios againne gach sgéal faoi Phádruig. Sgríobh é dá leabhar nuair a ba sé beo 'gus sgríobh Muirchú agus Tirechán leabhair faoi saoghal Phádruig, ach ba sin dá chéad bliadhan ina dhiaidh a fuair sé bás. Ach ba fíor sgéalaidhe 'gu b'fhéidir. Ach tá creid agam tá sgéalaidhe dearmada 'nnseo faoi 'n Aimsear Phádruig agus tá sin an-thabhachdach; chan fhuil daoine stairiúil ag sgríobhaidhe nó do'n amhrac cén fáth a d'fhill Pádruig go h-Inis Fáil / Éireann, agus cén fáth nach bhuil iad ag sgríobhaidhe faoi 'n ionnraidhe Sluaighte Gaedhealach agus na Cruithnigh istigh go Breatainn, agus tá créid agam chuaidh na Breatannaidhe / Breatannaigh go na Sasannaigh le haghaidh cuidiú do chur stad chun an ionnraidhe Gaedhealach mar sin, agus chuaidh na Sasannaigh ar aghaidh agus bhunaidh iad impireachd nas ghairbhe 'n aghaidh na Gaedheil agus an aghaidh na Ceiltigh le chéile mar sin ina dhiaidh sin. Chan fhuil sin nas mhaithdhe le daoine do'n amhrac chun sin mar rudaidhe deacair leis na Sasannaigh, ach tá sé sin suimiúil liom-sa. Agus tá sin stair fosda.
Trìnda NicÉigeir
lionra-uisge-dhearg.ca
NAOBH PHÀDRUIG AGUS AN EAGLAIS CHOPTACH Le Athair Dumitru Ichim (Gàedhlig Uisge Dhearg) Nuair a rinn mi staidear nan Eaglais Cheilteach, dh'fhoghluim mi mu nuadhachd eòlas nan nasgan eadar Naobh Pàdruig na h-Éireann agus an Eaglais Choptach. Mà tha e fíor, bithinn so lathair san Comharbas Aspaldach, nach e? Bhunaidh an Eaglais Choptach manachalachd thairis nan domhan, agus bha ead an chiad eaglais do thosaidh agus do dhéan sin cuideachd gun dabht. Thaistil agus chuaidh mannaich Coptach gu h-Eóraip, agus rinn ead dachaighean thairis an roinn mór sin. Thánaig Manachalachd chun an Eaglais Cheilteach a-mach as an Eaglais Choptach no 'n Eaglais Ortadogsach na Coptaich. Bha 'n nasg a-mach as an Ghaill (An Fhrainng an-diugh) agus bha móran sluaghan na mannaichean na h-Éigeipt 'obair agus 'beo san Mannistir Mór ag Lerinn (Lerins an-diugh). Rugamh Naobh Phàdruig nan Eaglais Cheilteach san Bhreatuinn, agus bha saoranach an Róimh e fhé cuideachd. Nuair a bha sé bliadhna dhéag dh'aois aige, dh'ionnsaigh Arm Mór nan Gàedheal fo cheannard Niall Naoighiallaich a-mach as Éireann chun a-staigh Breatunn, agus an aghaidh nan Breatunnaich. Fhuair Pàdruig ghabháil. Dh'fhill ead chun Éireann leis Pàdruig agus bha sglabhach e 'nnsin. Bliadhanta fhada 's dheidh sin, rinn e éalaich a-mach agus sheol e gu Ghaill (An Fhrainng an-diugh). Nuair a shroich e 'nn, chuaidh e gu h-Eilean Lerinn (Lerins an-diugh) mar bha na Mannaich Choptach san àite sin. Dh'fhan Naobh Pàdruig leotha nam Mannaich agus dh'fhoghluim e nan "Criosdachd Choptach na h-Éigeipt". lionra-uisge-dhearg.ca
29
walshphotos, Getty Images Dh'fhill Pàdruig gu h-Éireann bliadhna 'n dheidh sin, agus fhuair e ghabháil san sglabhachd a-rithist. Dh'oirnidh Easbug Aimeatar Augsair Pàdruig chun an sagartachd, agus dh'fhàs an Eaglais an-mhor ri linn an saoghal aige. An dheidh a shiubhail Naobh Phàdruig gu bàis, dh'iompaich agus chuaidh an Róimh an aghaidh an Eaglais Cheilteach, agus dhéan ead sin mar bha 'n Eaglais Cheilteach fo cheannard agus an-chairdiúil leis na Coptaich, agus dh'fhan ead leis rudan, paidrean agus traidisiúntan an Eaglais Choptaich, agus dhéan ead - an Eaglais Cheilteach - sin mar dh'fhoghluim Pàdruig an Crìosdachd as na Coptaich nuair a bha e san Ghaill, agus bha Pàdruig d' Athair an Eaglais Cheilteach. Fhuair agus chuaidh An Eaglais Cheilteach cuid mór nan traidisiúnan agus an muinneachd nan Coptaich. Bith u 'nonn do fhoghluim móran cuid mu nasgan eadar An Eaglais Cheilteach agus An Eaglais Choptaich annso 's nan artagalan a sgrìobh le d' Mhaise Abba Seraphim, Easbug san Eaglais Ortadogsach na Breatunnaich. Agus oraic agus léumh annso mu'n nasgan eile eadar am breith Eaglais Cheilteach agus do nasgan móran leis An Eaglais Choptaich annso ag
http://celticsynod.org/celtic.htm Dé 'n Eaglais Ortadogsach a thabhair paidrean agus dé 'n aithnich ead Naobh Phàdruig? Tha creidsinn aig Daoine a tha 'paidrean agus 'cuimhnich Saoghal Naobh Phàdruig airson daoine san Éireann agus san Seann Ghàedhealtachd amhàin. Ach chan e sin fíor agus ceart! Tha 'n Eaglais Ortadogsach agus nan Criosdaidhean Ortadogsach 'cuimhne 'gus 's 'comharraich Là Féill Phàdruig air 17mh Màrt, agus tha sin gasta nach e?
30
lionra-uisge-dhearg.ca
greenphotoKK, Getty Images
BLIADHAN AN GHABHÁIL 367 IC Le Ciarán Ó Diamán (Gaedhlig Chlann Aodha Buidhe)
Tá creid agam a fuair Pádruig ghabháil leis Sluaighte Gaedhealach sa bhliadhan 367 IC. Ba bliadhan mór sin sa stair cogadhaíochd eadar na Ceiltigh - na Gaedheil agus na Cruithnigh - an aghaidh na Róimhigh. D'ionnsaigh iad as an thiar trasan na bhfarraige 'mach as Inis Fáil / Éireann, agus d'ionnsaigh iad as a thuadh trasan Críoch Fhada na Róimhigh (Balla Fhada na h-Aidrean) amach as Albainn. Bhris iad an bhalla fhada 'gus chuaidh iad ar aghaidh go Deisceart Bhreatainn. Chuir iad gach aon saighdear an Róimh go bás fosda gan mhoill. Chuir na Sluaighte Ceilteach gach aon rud go teine nuair a mháirseáil iad trasan Breatainn: toighe, eaglaisithe, feirmeacha, ionaid, margadhacha. Ghlac iad ainmhithe: Bá, laoich, tairbh, muca, gabhair, caoraigh, géanna, éin agus asail, capaillíní 'gus eich. Agus ghlac nó ghabháil iad sglabhaithe: duine Róimh agus Breatann, agus d'fhill iad chun abhaile leotha. Tá creid agam a ghlac nó ghabháil iad Pádruig nuair a ba iad 'máirseáil chun an fharraige mar ba iad 'fill chun an loing' agu. Agus tá creid agam d'fhill iad chun go h-Inis Fáil ina dhiaidh sin. Rinn na Ceiltigh ionnsaighe móra go Breatann sa bliadhna 324 go 325 IC, agus tháinig iad arísd sa bhliadhna 342 go 343 IC agus tá creid agam rinn na Róimhigh síocháin leis na Gaedheil agus na Cruithnigh leis Connradh an Eachraic faoi bliadhna
lionra-uisge-dhearg.ca
31
seo. Ach char chuir agus char sgríobh iad sin thíos sa leobhair agu mar char iarraidh iad nuadhachd ag faigh amach fuair iad connradh síocháin leis na Ceiltigh. Ach rinn iad síocháin a dhéan iad gan daobht! Tháinig an connradh chun deireadh sa bhliadhna 350 IC agus d'fhill na Ceiltigh chun cogadh ann fosda. Ruaig iad le taobh tráigh na Breatainne, 'gus mháirseáil iad trasan na tíre leis fíochmhar móra 'gu. Chuaidh iad trasan Breatainn le h-aghaidh trí bliadhan gan sos agus gan deacair. Ba sé bliadhanda 350 go 353 nó 354 IC. Agus rinn iad ionnsaigh an-mhor sa bhliadhna 360 IC fosda, 'gus sa 367 IC. Ba sé bliadhna dhéag d'aois aige nuair a fuair Pádruig ghabháil, agus tá fhios againne sin mar sgríobh é sin thíos. Ba fear mór é fhéin san súilean an Róimh agus san súilean na Gaedheil fosda. Ba sé saor do fhaigh póstadh nuair a shroich sé go ceathar bliadhna dhéag d'aois, agus ba saoirse aige leis an sluagh / arm nuair a ba sé sé bliadhna dhéag d'aois fosda gan daobht. Ba Sochet nó Succetus an t-ainm a rabh aige nuair a ba sé óige. Agus as súilean Gaedhealach ba d' ainm aige Succeatus mac Calpurnius mac Poitus mac Odissus. Léamh mé 'n eolas seo sa Leabhar Ard Mhacha, 'gus má ba / tá sin fíor mar tá sin dochreidte go maith mar ba ceathar aois Clann Phádruig 'obair leis an Róimh ann sa Bhreatainn, agus ba iad eadar na daoine uasail san aimsear sin fosda. Dubhairt nó sgríobh Pádruig sa Leobhar Confessio: "Fuair ghabháil agam go h-Inis Fáil agus ba mílte 's mílte 's mílte daoin' eile linn fhéin annsin." Tá creid agam a sgríobh Pádruig faoi 'n Ionnsaigh Mór sa bhliadhna 367 IC. Tá creid agam sin mar sgríobh sé faoi mílte 's mílte na daoine leis fhéin nuair a thosaidh iad an 32
lionra-uisge-dhearg.ca
turas go h-Inis Fáil. Ba 367 IC bliadhan mór le na Breatannaigh mar an Ionnsaigh Mór sa bhliadhna seo. Tá creid agam d'fhág iad amach as Breatainn (le Pádruig leotha) as Port Breastail agus tá creid agam sin mar ba traidisiúin garbh san áite sin leis daoine 'díoghal daoin' eile chun sglabhaíochd go na Gaedheil agus go na Cruithnigh agus na Róimhigh fosda. Tá creid agam sin mar chuaidh an cac obair gharbh (ag díoghal duine chun sglabhaíochd) ar aghaidh i bPort Breastail go dtí cúpla bliadhan roimh tháinig na Normannaigh go Sasuinn sa 1066. Chuir an deireannach Easbug Sasunnach na Bhoiceastar an stad agus an deireadh chun sglabhaíochd i bPort Breastail agus chuaidh sin ar aghaidh le 600 bliadhna nó faoi sin! Ba n-Easbug é go dtí a fuair sé bás sa 1095. Ba Bhulbhstan an t-ainm a rabh air. Tá creid agam a chuir Bhulbhstan an stad deireadh chun sglabhaíochd sa Bhreastail mar ba suim mór aige chun Saoghal Naomh Phádruig, agus cha rabh sé go maith leis sglabhaíochd ann sa Dheoise faoi aige.
lionra-uisge-dhearg.ca
33
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Ceithre asal gan a bheith screadach, ceithre ghabhar gan a bheith bradach, ceithre dhiabhal gan a bheith gróitheach, sin dáréag ná fuil sa tír. (Sean Fhocail)