LUD
DEASACHADH 12 LÙNA. / SULT. 2023
NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG
Gàedhlig san an Caraliana Tuath an diugh Le Ciobha Nic Gille-Ghuirm
Gaelig san Áit Obaire i Meiriceá Inniu Le Gráinne Ní Chaimbeal
I rith an t-Samhraidh Le Treabhair Ó h-Airtnéada
AG CRUINNIÚ GAEDHEIL EILE SA SPÁINN UINSEANN F. PINTADO
DEASACHADH 12
Dè a Steach Air Cuibhrinn
18
Ag cruinniú Gaedheil eile sa Spáinn Le Uinseann F. Pintado
Cogadh sa Mhumhain
19
Le Seán Shéamuis Mac a' Chruiteir
Cúpla Focla
25
Bothan, Gunna Mór, agus Chùil Lodair
Ochón! A Dhonncha
30
Le Pádraig Ó h-Éigeartaigh
Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 06 Nuaidheachd nan Dùthaich 18 Nuaidheachd na Cruinne 19 Sean Ghàedhealtachd 22 Fòram Coimhearsnachd 27 Dànach, Òranach & Sgeulach 33 Sgeul na h-Eachdraidh
LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE
Math sinn leibh annseo ann an Eilein a chairdean! Cuirinn daibh obair dochreidsinn agus an-ùidh ann san Ghàilig, agus tha sonas móran againn nuair a amhracann leinn sin. Agus tha daibh a-mach as ann an Dùthaich nan Craobh cuideachd gun teagamh!
Cairistìona Nic Dhomhnuill (Gàilig MhicLeòid)
Bu cheart iarraidh sinn do chur beò 's saoghal ùr chun Gàilig ann an Dùthaich nan Craobh, agus annseo san Seann Ghàidhealtachd cuideachd (Albainn gu h-àiridh) ach iarraidh na Gàidheil air dachaidh agus na Gàidheil thairis nan tonn do thoir ri chéile do rud sin a dhéunamh gun mhall! Thuirt Caluim Cille mu nan Fìor Gàidheil 'fillidh chun dachaidh air ais a-rithist, a thuirt e tillidh sibh chun dachaidh agus cuiridh daibh na Seann Goill agus an daoin' eile 'muigh as na tìre so 'nnsein gun amharas. Agus tha sinn gu math a-nis mar tha nan Gàidheil thairis nan tonn 'cur obair cruadh chun Gàilig.
Seonaid Nic an t-Saoir (Gàilig Cionn t-Sàile)
Tha i sin gasta 's dochreidsinn do'n oraic chun air an iris-leobhar agus tha Gàilig ann air nam Machairean Móra 'gus ann an àitean eile thairis Dùthaich nan Craobh an-diugh. Agus tha daoine 'sgrìobh artagalan an-mhath agus an-ùidh aca cuideachd! Chuir an eòlas mu LUD - iris-leobhar ùr a-mach as Dùthaich nan Craobh, agus cuirinn i 'mach air do làmhan Gàidhealach! Tha 'n anam ùr agam mar sin a-mhàin, mar bha creid agam a tha Gàilig air an t-slighe gu bàs, ach chan eil sin an sgeul a-nois. Tha fhios agam sin mar tha LUD a-mach agus tha LUD beò.
Caoimhe Nic Ghille Guirm (Gàedhlig Caraliana)
NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)
Bha mìosan fhada ag muinntear nan Gàedheal gun dabht. Chaidh Fionnlagh MacLeòid agus chaidh Rónán Mac Aodha Bhuidhe gu Dhia Mhór ri linn an t-seachdainn so. Agus cha rabh aoise móra aca cuideachd. Bha fhir an-mhath ead fhé 'gus chuir an beirt fear Fíor Gàedheal obair saoghal gu Gàedhlig agus gu muinntear nan Gàedheal cuideachd gun dabht. Agus tha 'n àm oirrn' anis do leanaidh air aghaidh leis an obair gun mhall mar tha sin an-thábhachtach cha caillidh leinn an obair a dhéan ead ri linn an t-saoghail aca. Rinn sinn gu h-Albainn air son am mios meala 'gainne. Agus iarraidh mhuid do chur obair ùr gu Gàedhlig agus gu muinntear nan Gàedheal ann gun dabht 's mall! Bha i sin gasta 'gus an-ùir do'n éisteachd leis daoine 'cainnt Gàedhlig ann an Inbhir Nis agus ann am Bail' Ùr nan Granndach agus thairis Strath Spéidh cuideachd. Bu cheart bhiodh Gàedhlig thairis na h-Albainn, agus chan e sin an fíorsgeul agus 's móran truagh sin. Tillidh sinn air ais arithisd gun dabht agus leis dòchas ceart bithidh Gàedhlig am prìomh cànan ann arithisd gun mhall.
Maith Sibh go na Sgríobhnóirí deas 's dochreidt' ann i gCeannada 'gus sa Stáit Aontaithe freisin. Cuireann daoibh beo nuadh úr go Gaedhilge 'nnseo san Éirinn, agus ann san Albainn agus ar Oileán Mhannan freisin. Agus nach bith ag éisteacht leis na h-amadáinní 'nnseo ar na idirlín nuair a sgairt siad amach - "Níl Gaedheal thú!" "Ní Gaedheal dhaoibh!" Abair iad sin mar tá náire móra acu mar níl Gaedhilge acu fhéin, agus tá sibh 'foghluim Gaedhilge. Nach bith buartha 'gus nach bith 'éisteacht le do thoil! Iarraigh muid sibh do leanaigí ar aghaidh leis an obair mór oraibh a dhéanamh.
Róise Mhic Shuibhne (Gaeilge Inis Bigil)
02
Gu Robh Mìle Math Agaibh leis Gach aon Rudan Bha 'n iarr againn do chur facail math agus beannachd chugaibh airson obair agus cuidich a chuir dhaibh chun a' Ghaidhealtachd. GRMA! Feumaidh dhaibh do leanaidh air aghaidh leis an clò Gàidhealach gun mhall mar tha sibh 'obair an tábhachtach airson nan Gàidheal ann san dhachaidh agus ann thairis nan domhain mhór cuideachd. GRMMA a-rithisd a chairdean!
Iain mac Alasdair mac Eoin Stiùbhairt agus Màire nighean Seumas (Gàilig Apann)
lionra-uisge-dhearg.ca
'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?
POST-D SINN
POST D'AR BOGSA PO
Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca
ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7
lionra-uisge-dhearg.ca
TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
03
NUAIDHEACHD IONADAIL
Ag iasgaireacht i rith an t-Samhraidh Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain)
Bíonn go leor oibre ar siúl ar fheirm san oir-thuaisceart Mhinneasota i rith an t-Samhraidh. Tá 'n Geimhreadh fada 'gus tá 'n Samhradh gearr, mar sin oibrímid go cruadh nuair a bhíonn sé te. Ach déanaimid iarracht taitneamh a bhaint as an Samhradh freisin. Rud amháin is maith liom a dhéanamh ná dul ag iasgaireacht. Tá dhá mhórchineál iasgaireachta annseo. Tá uisge domhain fuar ag Loch Uachtarán, agus gabhann daoine Pollán Locha, Breac, Bradán agus Iasg Geal sna h-uisgí seo. Tá na lochanna intíre níos teo 'gus níos éadomhain annseo againn freisin. Maireann iasg eile sna h-uisgí seo. I measc na n-iasg tábhachtach le h-aghaidh ithe “Bhallaghaidh” (cosúil leis an Sandar, Sander lucioperca), Liús Tuaiscirt, Péirse Buidhe, Geolbhach Gorm (cineál iasg bran), agus “Crappaidh” Dubh (Pomoxis nigromaculatus). Le déanaí chuaigh mé ag iascaireacht le mo chara. Rug muid roinnt Liús Tuaiscirt agus thugamar abhaile iad le n-ithe. Rugamar freisin iasg eile nach n-itheann muid. Lá maith a bhí ann agus bhí craic ar dóigh againn.
04
lionra-uisge-dhearg.ca
Nuair a tháinig mé abhaile bhí orm an dá liús a choinnigh mé a ghlanadh. Is iasg fada iad agus éasga le filléad. Ach tá Y-cnámha acu freisin nach mór a bhaint. Ní mór ceann amháin iad a ghearradh amach go cúramach mar stiall. Déantar na filléid a ghearradh i bpíosaí, a rinsiú, a rolladh i plúr, annsin ubh buailte, annsin blúiríní aráin. Tá siad friochta annsin in ola. Nuair a dhéantar é seo, tá 'n fheoil calógach agus aoibhinn. Déantar freastal orthu le h-anlann tartarach agus braichfhínéagar. Is béile blasta é!
lionra-uisge-dhearg.ca
05
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL
Gaeilig san Áit Obaire san Meiriceá Inniu Le Gráinne Ní Chaimbeal (Gaeilig Thír Chonaill) ‘Ní féidir leat é sin a dhéanamh annseo.’ ‘Cén fáth?’ ‘Ná labhraíonn tú an teannga sin annseo.’ ‘Ach, arís… cén fáth?’ Tá caidreamh grádh - fuath againn le teanngacha i mo thír dhúthchais. Mar a sgríobh mé faoi cheana, níl teannga náisiúnta shainithe, dhlíthiúil ag Meiriceá. Mar páiste, fhoghlaim mo sheanathair an teanga Gearmáinis Tír na Choillte, timpeall ar aimsir an Darna Cogadh Domhanda. D’fhill go leor fear ón gcogadh agus chuir siad cosc ar a dteaghlaigh Gearmáinis Thír na Choillte a labhairt sa bhaile. Bhí seanathair m’fhear céile ar dhuine de na fir seo. Ba Táilliúir é féin agus a bhí buartha faoina shiopa, dá leanfadh sé air ag labhairt na teannga seo. Chruthaigh an eagal seo timpeallacht ina bhfuil teannga choitianta nach gcloistear nó nach labhraítear a thuilleadh, a bhaineann go príomh anois leis na Gearmánaigh ‘pléineáilte’, na h-Amannaigh agus na Meinninítigh. Déanta an fhírinne, bhí sé 'na teannga i bhfad níos coitianta i mo chuid den stát roimh an Darna Cogadh Domhanda. 06
lionra-uisge-dhearg.ca
Sgéal aithnidiúil do dhaoin' áirithe, b’fhéidir, le stáitse éagsúil agus aisteoirí eile. Rinne mo shinnsir baineann a gcuid teanngacha Gaedhealacha a thrádáil don Sags-Bhéarla, agus i mórán cásanna, do Gearmáinis Tír na Choillte fosta. Nuair a bhí m'óige, bhí sé coitianta Ár nAthair i Gearmáinis Tír na Choillte a fheiceáil agus a chloisteáil. Sgríobhadh fógraí bainise 'gus teastais breithe le léaráidí Fractur cosúil leis an lasair choille, nó 'Distelfinc' i Gearmáinis Tír na Choillte. Cé go bhfuil sé annamh, bhí an Seamróg, feochadán, nó dearadh cosúil an Fáinne Chladaigh. Mar shampla nuadhaimseartha de seo is an Comhartha Mallachta na nGaedheal, le Seamróg Glas ina lár.
lionra-uisge-dhearg.ca
07
Níor cheart go mbeadh sé neamhghnách sa tír seo go gcloisfeadh duin' éigin teannga eile san áit oibre, fiú mura bhfuil siad i mbun gnó leis. San Achaidh an Iúbhair, tá comhoibrithe agam a labhraíonn iad Spáinnis, Franngais, Gearmáinis, Íoslainnis, agus creid é nó ná creid, tá beirt daoine ann a bhfuil comhrá Gaeilig acu ar a laghad, mura bhfuil siad líofa. Ba mhinic mo chomhoibrithe le Gaeilig agus mé féin ag cainnt le chéile i nGaeilig roimh chruinnithe, i ríomhphoist, agus thosaigh comhoibrithe eile ag léiriú spéise ann. Sa deireadh, bhí an ruathar ar fad san áit oibre faoi an teannga i n-gleic leis ceannairí ag rolladh siad a súile, luach á chur ar fhoghlaim teanngacha eile - ach ní leis an nGaeilig, ag insint grinneanna faoin radacú, 'gus ar deireadh moltaí láidre gan freastal ar chruinnithe fíorúla Gaeilig thar am lóin san oifig. De réir dealraimh, bhí a bheith ag éisteacht liomsa ag labhairt na Gaeilig ag cur isteach ar chomhoibrithe. Ní déarfaidh mé go raibh an teannga ag bun na ceiste seo, ach is dóigh liom gur sprioc éasca a bhí ann. Bhí sé éasca a bheith mar aidhm ag mo Ghaeilig agus a rádh gur teannga neamhghairmiúil í, teannga marbh, aisteach, agus chur am amú í. Ba bhreágh liom a rádh gurb é seo an t-aon áit ar bhuail mé leis seo san Meiriceá, ach chan fhuil. Creidtear go coitianta annseo go bhfuil na teanngacha Gaedhealacha marbh, nó ag fáil bháis, agus níos lú oibrithe fós ná an Laidin. Tá meon gnó Mheiriceá dírithe ar éifeachtúlacht a mhéadú, táirgiúlacht a uasmhéadú, agus brabúis. Cén dóchas atá ann do theannga mar Ghaeilig sa meon seo, sa timpeallacht seo? Agus mé ag críochnú mo sheachtain dheireannach ag obair san oifig seo, ag seoladh
08
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
mo ríomhphoist dheireannacha i nGaeilig chuig mo chomhghleacaí obaire, an chéad cheann de na míonna ó stad sé ag freagairt i nGaeilig tar rabhadh, táim chomh mearaithe is a bhí riamh. Fiú amháin anois, agus mé ag sgríobh seo, ba mhaith liom go mbeadh focail eagna agam le fágáil leat, rud éigin spreagúil do Ghaeilgeoirí eile a bhfuil cúinsí cosúla acu, ach níl aon rud agam daoibh. Bhí mé ag léamh artagal san Áma Bail' Oinnion Mór (New York Times) ó 1995 le an file Nuala Ní Dhomhnaill, tá díomá orm cé chomh cosúla atá a focail inniu agus a bhí siad beagnach 30 bliadhain ó shin. Cá mbeidh muid go léir, cá mbeidh an teannga, i gceann 30 bliadhain eile? ‘Ní féidir leat é sin a dhéanamh annseo.’ ‘Bhuel mar sin… slán anois.’
lionra-uisge-dhearg.ca
09
Gàedhlig san an Caraliana Tuath an diugh Le Ciobha Nic Ghille Ghuirm (Gàedhlig Caraliana)
Tha Gàedhlig ag fàs annso sa Caraliana Tuath, ach tha i sin mall. Bha Gàedhlig an phrìomh cànan annso eadar muinntear nan Gàedheal eadar bliadhnichean 1690 gu 1992, ach eadar 1732 no 1739 gu 1962 gu h-àiridh gun teagamh. Thánaig Gàedhlig fo ‘n ionnsaigh garbh na dheadhaidh Cogamh nan Saorsa (1775 gu 1783) ach as deadhaidh Cogamh nan Stàitean (1861 gu 1865) gu h-àiridh air son cuid mhor. Cha robh sin an sgeul leis Gàedhlig annso san Caraliana ‘mhàin! Bha sin an sgeul leis Franngais san an Tràigh nan Franngaich (Tír Lughaidh no Louisiana) agus cànain nam Muinntear Dhùthchais cuideachd, agus cha robh sin còir agus ceart, ach tha ead air an t-slighe chun aiseirigh a-nois buadhchas gu Dhia Mhor. Agus bha sin an sgeul leis Gearmaltanais ri linn an Chiad Cogamh nan Dha Ghall ann san Eòraip (1914 gu 1919 air son Gàedheil Chanada ‘s 1917 gu 1918 air son Gàedheil Caraliana ‘s Aimearaga). Cha robh ‘s chan eil Aimearaga tìr mhath air son daoine leis cànan eile ‘s diobhrail aca, ‘gus ‘s móran truagh sin. ‘S tìr math ‘s mór air son daoine leis cànan Beurla leotha ‘mhàin agus chan eil sin còir agus ceart! Bu cheart iarraidh daoine Gàedhealach do seasaidh suas gun mhall agus do chur sabaid mhór air son cànan nan Gàedheal san sgoiltean, san oiltighean agus san sgoiltean leanabh ‘s pàistean bheag annso san Aimearaga, ‘gus annso san Caraliana Tuath gu h-àiridh.
10
lionra-uisge-dhearg.ca
Tai's Captures on Unsplash
Oraic air nan daoine ùr annso ‘mach as Aimearaga Mheadhan na Spàinntich. Tha ead ‘obair chun Spàinntis do bheo eadarthu gu bràch air fhad gu bheò ‘gus tha ceart aca do dheanamh sin mar tha i sin tábhachtachd do chur obair, sabaid agus comhaireachd chun ag sàbhailt an chiad cànan aca fhé. Bha fear amhàin amach as Tràigh nan Òir annso bliadhnichean o shoin, agus bha Gàedhlig aige gun teagamh. Ach bha fear mòr e san acadamhachd agus cha robh e gu math air son daoine a fhoghluim, agus cha robh e gu math air son daoine leis ùidh eachdreidh nan Gàedheil agus an Ghàedhealtachd Caraliana aca mar cha robh e math mu rudan an Cogamh nan Stàitean. Bha sin àm fhada o shoin agus a dhubhairt e rudan mu’n ain-chinealtas an aghaidh nan Daoine Gorma. Ach cha robh sin fíor! Bha ‘n ùidh ortha chun a fhoghluim Gàedhlig amhàin. Tha no bha fhios aca mu‘n droch-eachdreidh san stàt so. Bha ‘s tha rudan garbh an aghaidh nan Daoine Gorma san Caraliana Tuath annso, ach char thánaig daoine Gàedhealach gu rangan do chuala ‘s do’n éisteachd sin air ais a-rithist gu bràch air fad. Dh’iarr ead do fhoghluim Gàedhlig agus dh’iarr ead a fhoghluim mu dhùtchas ‘s cùltar nan Gàedheal ann san Sean Ghàedhealtachd agus do chur rudan ri chéile leotha 'rithist. Ach cha robh ùidh aige mu sin. Ach chan eil Gàedheal e ‘gus chan eil ùidh ceart ‘s mhath aige chun dùthchas nan Gàedheal agus cha robh e gu math air son muinntear Gàedhealach annso san Caraliana Tuath. Bha Gàedhlig an chiad cànan air son agus eadar muinntear Gàedhealach annso nuair a thánaig sinn a-muigh as nam bàtan s’ longan eadar 1690 agus as 1739 gu 1962. Chaidh Gàedhlig shìos eadarainn as 1962 gu 1992 gu h-àiridh agus tha creid agam bha sin
lionra-uisge-dhearg.ca
11
Trìnda NicÉigeir Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
an sgeul mar an telefhios amhàin. Cha robh daoin’ òige ‘éisteachd agus ‘foghluim seannchas agus eachdreidh teaghlaich agus rudan eile as na sean daoine ‘nnsin (1962 gu 1992) agus chaidh Gàedhlig air an t-slighe chun bàis annso mar sin amhàin gun teagamh! Thánaig sgriostan móra air Gàedhlig annso san an Cogamh nan Saorsa (1775 gu 1783) agus an dheadhaidh sin mar bha sin cogamh na cairdean eadar nam muinntear Gàedheal annso mar chaidh na Gàedheil Sgitheannach, na Gàedheil Sgalpaigh, na Gàedheil Leòdhais agus na Gàedheil nan Eileanan eile air taobh nan Gall Sasunnaich, agus chaidh na Gàedheil Arra Ghàedheal, na Gàedheil an Ear, na Gàedheil Èirinn agus na Gàedheil eile air taobh na Gall Aimearaga ri linn bliadhnichean 1775 gu 1776, ach air son bliadhan amhàin 1776 gu h-àiridh air son cuid mhor. Ach cha robh sin an fíor sgeul amhàin! Dh’fhan cuid mór nam muinntear Gàedhealach san an Caraliana Tuath agus Caraliana Deas a-mach as an cogamh sin gu bliadhna 1778 nuair a thánaig na Franngaich chun air taobh na Gaill Aimearaga. Chonnaic sinn a bha i Cogamh an Dha Ghall (1775 gu 1777 no 1778) roimh sin. Agus fhuair rudan garbh aca ‘na dheadhaidh Cath Drochaid Bristeamh ann air 27mh Gearran 1776 nuair a thánaig na daoine uasal Gàedhealach amach air taobh Gall Sasunnaich mar bha ‘n ùidh aca do bhuaidh chairdean ùr aca ‘nn an Sasuinn agus ann an riaghaltas Sasuinn gu h-àiridh. Char thánaig cuid an-mhor nan Gàedheil Caraliana ‘mach do shabaid leis na Gall Sasunnaich annsin mar bha fhearg mór ortha mar air son na Fuadaichean agus Cogamh nan Gàedhealtachd (1746 gu 1788) cuideachd. Cha robh ùidh aca do’n orac buaidh no caithream ag Sasuinn, agus cha robh ùidh aca do’n orac buaidh no 12
lionra-uisge-dhearg.ca
caithream ag na Gall Aimearaga cuideachd. Bh’ ead Gaill ri chéile ‘gus bh’ ead Sasunnaich ri chéile cuideachd gun teagamh! Ach thánaig fearg mór ag nan riaghaltas Caraliana Tuath an aghaidh nam muinntear Gàedheal ina dheadhaidh an cogamh sin. Ach bha sluagh mhath móran nan Gàedheal a-staigh san Arm no Sluagh Aimearaga cuideachd, agus chuir ead comhaireachd, cosannta ‘gus sabaid làidir an aghaidh pleannan gharbh ag riaghaltas Caraliana Tuath mar bha creid ag nan saighdearan Gàedheal dh’iarr riaghaltas Caraliana Tuath do chur ‘s do díbir ead amach as an stàt so mar an Cath Drochaid Bhristeamh (27mh Gearran 1776) agus mar dh’fhan cuid mór nan Gàedheal ann an Caraliana Tuath agus ann an Caraliana Deas amach as an cogamh so gu 1778 no 1780. Ach chuir na saighdearan Gàedhealach an eòlas chun an riaghaltas Gallda (Caraliana Tuath) bithidh e cogamh ùr an aghaidh ortha mà rinn ead ionnsaigh an aghaidh am muinntear so, ‘gus dh’fhan mhuid annso san Caraliana Tuath mar sin amhàin agus bha e sin sa 1783. Agus bha cànan Gàedhlig gu math as dheadhaidh sin cuideachd mar chuir na saighdearan Gàedhealach an eagal mór chun an riaghaltas Gallda ‘nn an sean riaghaltas so. Agus annsin thánaig Cogamh nan Stàitean no Cogamh eadar nan Stàitean (1861 gu 1865) agus bha ‘n cogamh so ro gharbh ‘s ro uabhasach air son cànan nan Gàedheal annso. Chaidh Caraliana Tuath air taobh leis Stàitean Cónaidhm na h-Aimearaga (SCnaA) agus chaidh sluaghan an-mhor as muinntearan nan Gàedheal Caraliana chun bàis ri linn an cogamh so. Thuit sluaghan an-mhor san chathan eadar 1861 gu 1865, ach thánaig an cogamh chun am muinntear so eadar 1864 gu 1865 gu h-àiridh!
lionra-uisge-dhearg.ca
13
Thánaig no dh’ionnsaigh Sluaghan nan Stàitean Aonaichte thairis Caraliana Tuath, Caraliana Deas agus Dùthaich Mhic a’ Tòisich eadar 1864 gu 1865, agus chuir ead gach aon muinntear agus gach aon muinntear Gàedhealach gu teine gun mhall. Bha na Gàedheil ‘sabaid ann an dha taobh san an dha sluagh air son dha tìr ri linn an cogamh so, ‘gus chaidh ead gu cogamh leis dìoghaltas mór aca fhé gun teagamh. Dh’éirigh nam muinntear Gleann Gàidheal a-mach an aghaidh an Arm na Stàitean Aonaichte leis misneachd an-mhor aca. Ach bha ead ‘sabaid amhàin fhé mar cha robh ùidh ag an riaghaltas Caraliana Tuath do chur cuidich chugu ri linn an t-àm gharbh aca. Bha i sin eadar 1864 gu 1865, agus bha muinntear Gàedhealach annsin agus chaidh ead an aghaidh an Arm Stàitean Aonaichte leis pìocan agus rudan tuathanas aca. Agus bha gunnaichean
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
móra ‘s raidhfuilean agus gach armailtean eile ag na
Cha fhuair pàistean fo bhaistidh ann as
saighdearan gorm agus bhuaidh ead gach cath mar sin
dheadhaidh 1865 mar chaill ‘s thuit am
cuideachd. Thánaig an eòlas a-mach as dheadhaidh an
fhir òg ann sa cogamh, agus fhuair rudan
cogamh bha eadaidh saighdearan mhath (92,000) agus bh’
garbh air son Gàedhlig mar sin
armailtean an-mhor (95,000 gu 280,000) ag an riaghaltas
cuideachd.
Caraliana Tuath agus char thug an gobhanoir ead chun nam muinntear Gleann Gàedheal do chur comhaireachd
As dheadhaidh an cogamh thánaig
agus do chur cosannta leotha fhé!
muinnteoirean gu Caraliana Tuath agus gu Gleann Gàedheal agus chuir ead
Bha sgriosdan ro mhor ag nan Gàedheil san àite sin mar
Beurla chun ag nam pàistean beaga
sin amhàin. Agus dh’éirigh ead amach a-rithisd an aghaidh
‘nnsin. Ach chuir na tuismitheoran
na saighdearan gorm leis dìoghaltas mór eadar 1864 gu
comhaireachd math an aghaidh sin nuair
1865, agus chaidh ead shìos roimh nan gunnichean mór ‘s
a ghlac ead nam pàistean a-mach as nan
bheag annsin. Thánaig an Linn gun Baistidh (1865 gu 1882)
sgoiltean sin. Dheun ead sin mar thánaig
chugu ‘s dheadhaidh sin mar chaidh sluagh móra chun
nam pàistean fo ‘n ionnsaigh garbh ‘s ro
cogamh a-mach as Gleann Gàedheal eadar 1861 gu 1863
chruadh as nam muinnteoirean mar bha
do shabaid ann an cogamh gu h-Achadh an Iúbhair a’
Gàedhlig an cànan aca.
Tuath, agus eadar 1864 gu 1865 nuair a thánaig an cogamh so chugu ‘nn an Àpalaid, Gleann Gàedheal agus Caraliana
Bha Caraliana Tuath am fàsach mór as
Tuath.
dheadhaidh Cogamh nan Stàitean (1861 gu 1865) agus thuit ‘s chaidh sluaghan
14
lionra-uisge-dhearg.ca
an-mhor nam fhir òige ‘nn an cogamh so gun teagamh.
Ach thánaig sgrios deireannach crìoch an
Agus bha rudan ro dheacair air son nam mhàthairean òige
aghaidh Gàedhlig Caraliana eadar
mar sin mar bha ead ‘obair air an tuathan agus dh’iarr ead
bliadhnichean 1962 gu 1992. Chuir mi ‘n t-
do chur biadh agus slàinteal ‘s sàbhailte aig nam pàistean
ainm Cogamh nan Eòlais no Cogamh nan
‘s clainn aca. Cha robh 's chan eil ùidh ag nam daoine ‘s fir
Telefhios (1962 gu 1992) ag an aimsear
eachdreidh nuair a tha ead ‘cainnt mu Cogamh nan
gharbh so. Thánaig bosgan telefhiosan a-
Stàitean annso!
staigh gach toigh agus chaidh an ùidh nam pàistean chun sin amhàin. Bha sin an
Ach bha Gàedhlig beò ‘nnso ‘na dheadhaidh an aimsear
sgeul leis m’ athair agus mo mhàthair
gharbh sin – 1861 gu 1865. Agus dh’fhàg sluaghan móra
agus chaidh Gàedhlig amuigh as mo
‘mach as Caraliana chun an iar mar dh’iarr ead saoghail ùr
chlann mar sin amhàin!
aca ‘nnsin. Agus chaidh Gàedhlig leotha cuideachd, agus tha sin an sgeul air son latha eile. Ach dh’fhàg ead amach
Thánaig sgeultan seannchas chun stad an
as Caraliana Tuath.
toigh agus thánaig àm mór fada leis na sean daoine chun stad cuideachd.
Chaidh Gàedhlig air aghaidh mar na sean daoine gu Thuit
Thosaidh daoine ‘orac air an telefhiosan /
an Airgiod (1929 gu 1945) nuair a chaill daoine móra ‘n
telefhios agus thosaidh daoine do thaistil
toighean aca, ‘gus bha sin an sgeul leis an Ghàedhealtachd
amach as Caraliana ri linn lathan saoire
Dhùthaich Mhic a’ Tòisich (Georgia) cuid mór. Ach bha
cuideachd.
Gàedhlig beò ‘nnso ri linn an àm sin, ach bha i air an tslighe gu bàis. Agus bha rudan deacair as dheadhaidh 1945
Ach chan eil fhios agam carson char chuir
nuair a dh’fhàg daoine ‘muigh as an stàt so chun gu
‘daoine móra’ an obair chun do chuir an
stàitean eile ‘gus chaidh Gàedhlig leotha cuideachd.
cànan Gàedhlig ri chéile mar tha sluagh móra nan Gàedheal annso san Caraliana Tuath. Agus chan eil rudan gu math ag cruinneadhan Gàedhealach cuideachd! Nuair a tosaidh daoine ‘cainnt mu’n a fhoghluim Gàedhlig bithidh daoin’ eile ‘nn ‘cainnt an aghaidh sin, agus bithidh eadaidh Gàedhealach ortha gach àm cuideachd! Cuirinn ead eadaidh Gàedhealach ortha ‘gus rachainn ead fo cheanntar agus fo ‘n cruinneadhan ‘cainnt mu ‘Outlander’ agus mu cogaimh nan Gàedheil, ach chan eil ùidh aca do fhoghluim agus do chur chuidich chun ‘sàbhail Gàedhlig
lionra-uisge-dhearg.ca
15
annso san Caraliana Tuath no gach àite ‘s ceanntar eile! Chan eil ead eadar measg na Fíor Gàedheil agus tha fhios agam sin a-nois! Iarraidh sinn do chur beò chun Gàedhlig amhàin agus iarraidh sinn do chur an duine sin a-mach asainn gun mhall. Lawrence Melosantos, Unsplash
16
lionra-uisge-dhearg.ca
Chaidh mo charaid mhath gu do chruinneadh Gàedhealach san àite so mu fichead bliadhna shoin, agus thánaig i air leabhran Gàedhlig ann. Agus bha sonas móra aici ‘nnsin. Ach thánaig fear shuas chuici ‘gus thosaidh e ‘cainnt mu tha Gàedhlig bàs agus cha robh na Gàedheil ‘cainnt Gàedhlig aca ‘gus ‘cainnt cac eile chuici. Agus a dhubhairt mo charaid bithidh i ‘foghluim Gàedhlig gun mhall agus dheun i sin. Bha Gàedhlig aice ‘na dheadhaidh ceathar bliadhna ‘gus bhuaidh i cupla cupan mhath ag comórtasan air son Gàedhlig. Thosaidh i ‘foghluim ann an 2000, ach bha i ag lorg air son muinnteoir air son bliadhnichean roimhe sin. Tha i beò ‘nn an bail’ eile ‘mach asam a-nis, agus tha sin turas an-fhada leom fhé, ‘ch tha Gàedhlig aici gun teagamh. Agus iarraidh sinn – na Gàedheil Caraliana – do chur obair fada chun ag cur Gàedhlig a-mach chun daoine Gàedhealach eile ‘nnso ‘gus deunaidh mhuid sin tri nan eaglaisean annso ‘gus tri cruinneadhan Fíor Gàedhealach agus leis cúrsaichean-bogaidhean ùr annso san Caraliana Tuath air son nan daoine Gàedhealach na h-àite so ‘mhàin. Tha creid agam a dheunaidh mhuid sin. Tha cúpla dualchainnt Gàedhlig annso san Caraliana cuideachd, agus iarraidh sinn do’n obair leotha air son daoine. ‘S Gàedhlig Caraliana mo dualchainnt agam fhé; ach tha Gàilig na h-Àpalaid ann an sléibhtean móran ann agus tha Gàilig Gleann Gàedheal agus Gàilic Uachdar Ghleann Gàidheal. ‘S mise ‘foghluim Gàedhlig a-nis agus thosaidh mi sin ann an 2020 ri linn Cobhad 19. Agus tha sonas mór orm nuair a thosaidh mi ‘n turas so. ‘S mise nas sonas orm agus chuir Gàedhlig an saoghal ùr orm ‘s ionam cuideachd nuair a thosaidh mi air an turas so. Bith sin turas loingeas o àm gu hàm, ach chan eil mi loingeas ann an Dùthaich nan Craobh. Tha daoine ‘foghluim Gàedhlig san Chanada agus cuirinn bean amhàin obair math gu Gàedhlig Uisge Dhearg a-mach air nam Machairean Móra. Agus tha muinntear ‘obair chun Gaeilig ann an Ontario, air Talamh an Eisg agus cheanntair eile ‘nn cuideachd. Tha daoine ‘obair agus ‘foghluim Gàedhlig san Baile Mór na h-Oinniún (Nuadh Eabhraic) agus ann an Achadh na Iùbhair agus tha bean dochreidsinn ‘cur obair gasta chun Gaeilig Thír Chonaill agus Gaeilig Ulaidh ann an Muine Leathan (Alabama) agus cuirinn i bhideon gasta ri chéile cuideachd. Chan eil Gàedhlig bàs annso, ach iarraidh mhuid do chur obair nas móran ‘s nas làidire chun sin, agus bu cheart iarraidh mhuid do thosaidh sin gun mhall a chairdean. lionra-uisge-dhearg.ca
17
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
NUAIDHEACHD NA CRUINNE
Ag cruinniú Gaedheil eile sa Spáinn Bhí mé ag tabhairt cuairte ar shiopa
Bueti mi oncus toberetis cucratis are
naíonán m’iníne i n-deisceart na Spáinne
scuppa nevedios enigena eni dexsuos-
nuair a shiúil seanlánúin Gaedheal
certos indos Spania indora esios sumalis
Éireannach isteach. Bhí a fhios agam
senolanemon Iverionacos enitegus. Bueti
láithreach óna n-aghaidheanna go raibh
indos vissus oncus mi latracos avosindos
siad Gaedheil Éireannach agus níos mó fós
agitanna com robueti iant Iverionacos
tar éis dóibh a blas Gaedhealach a
oncus gnitos maios beos to-are ansa indos
chloisteáil.
cuesdis mlastos Goidelicos indos cloustalis.
Bheannaigh mé as Gaeilge dóibh, bhí ionadh orthu eachtrannach a chloisteáil
Benedicos mi exs Goidelicos divos, bueti
ag beannú dóibh ina dteanga dhúthchais.
angnatos vortu extranus indos cloustalis
Is as Luimneach dóibh agus tá siad ag
oncus beneditus divos eni tengua
brabach gur bhuaigh siad an 4 bliadhna
dutassus. Esti oncus Lummindacos divos
deiridh den chraobh iomána náisiúnta.
oncus sta iant oncus bravacos comro
Luaigh siad freisin go bhfuil Luimneach ar
boudiacos iant indos cetuares bledani
cheann de na h-áiteanna is saoire chun
dervedon di-indos croibus ambiagetis
teach a cheannach in Éirinn. Bhuail mé
natiotatis. Laudacos iant vritosindos com
leis daoine cairdiúla Gaedhealacha a
volis Lummindacos are cennom di indos
rinne mo lá.
iantianna esti suviros tocengetis tegus indos cennacos eni Iverion.
Guím gach rath ar níos mó Gaedheal cuairt ar an Spáinn.
Buslata letos dovinis carantamalis Goidelaca indos dorigni mon lation. Guedietimi cacuos ratis are gnitos maios
Le Uinseann F. Pintado
Goideli cucratis are indos Spania.
(Gaeilge Iar Chonnacht) Le Uinseann F. Pintado (Gallaic)
18
lionra-uisge-dhearg.ca
SEAN GHÀEDHEALTACHD
Cogadh sa Mhumhain (Cuid a Cúig)
Le Séamus Ó Súilleabháin (Gaeluinn Deas Mhumhan) D’fhan cosmhuintir a dtailte dílis dos na Gearailtigh i rith an cogadh fuilteach fada seo. Fhuair an sagart Sasanach (Doctúir Mhic Sandair) an dílseacht céanna, ach go lua san ath-bhliadhain tré fheill-bheart an fealltóra maraíoch Seán Deas Mhumhan ar a mbealach go Mainistir Fhear Maigh chun bualadh leis an Tighearna De Barra. Cé go rabhadar araon ag troid ar san an cúis Caitliceach bhí De Barra agus Mac Gearailt Uí Mac Coille i n-achrann lena chéile.
Hilda Weges, INTREEGUE Photography
Agus theastaigh ón Gearaltach deireadh a chur leis. Fhuair Souch an ceannaire Gallda i gCorcaigh Mhumhan eolas aige, 'gus rinneadh sé luíochán rompu. Ní raibh ach leath-dhosaen san gárda aige agus chuireadh sleá tríd a scórnach. Déag sé faoi ceann uair an chloig, chaitheadh a chorp thar dhroim a each féin agus tógadh go Corcaigh Mhumhain é. Dhícheannadh ann é agus seoladh an ceann go Baile Átha Cliath agus greamadh ós comhair an chaisleán é. Chrochadh a chorp le slabhraí ós cionn ceann de gheataí Chorcaigh Mhumhain. Sheoladh a thurcaid iata le h-ór go dtí an ban-ríghean agus a agnus dei (sacraimintiúil a bhí choisrithe ag an Pápa) go dtí an t-Iarla Ghallda Bedford. lionra-uisge-dhearg.ca
19
Fhuair Gréagh a litreacha h-ath-ghairme ón ban-righean i Mí Iúil sa bhliadhain 1582 cé nach raibh deireadh leis na trioblóidí sa Mhumhan. Bé an t-Iarla Ur-mhumhan a fhuair an dualgas seo ag deireadh na bliadhna nuair a bhí sé i Sasana. Tháinigh sé ar ais go h-Éirinn in Eanáir 1583, agus fhuair sé cúrsaí h-imithe chun olcais. Dúirt tuarascáil amháin go raibh na Gearaltaigh níos láidre ná riamh, go raibh 2,000 coisithe agus 200 capall ag an t-Iarla. Ach tar éis tamall chúlaigh sé go dtí Ciarraighe. Lean Ur-mhumhan é le claidheamh i láimh amháin, agus pardún sa láimh eile. I dtuarascáil in dhiaidh tuarascáil go Londain, thugann cúntas ar long-bhriseadh na Gearaltach, 39 duine uasal marbh, agus 339 a fhuair pardún, 33 duine uasal marbh agus 335 tar éis géilleadh, 134 duine uasal marbh, agus 237 tar éis géilleadh. Sa deireadh ghéill Mac Gearailt, Seanascal Uí Mac Coille agus a bhean-thaoiseach féin (Eilionóir de Bhuitléir) dos na Sasanaigh, ní raibh fághtha aige ach ceithre scór cúl taca. Níor ghéill sé, bhí dócas aige fós as na Spáinnigh. Le teacht an geimhreadh, bhí Taoiseach Deas-Mhumhan is a dream beag lonnaithe i n-Gleann an Ghinntigh seacht míle soir ó Trágh Lí. Thug cuid dá shaighdiúirí ruaigh chreiche ar thailte Uí Muircheartaigh ag taobh le Cuan Tráigh Lí. Thugadar dhá scór ba is naoi gcapaill leo agus maslaíodar an teaghlach. An lá dár gcionn tháinigh na Muircheartaigh is tríocha saighdiúir an ban-righean ag thóir na ruaigeadh. Thángadar go dtí Gleann an Ghinntigh, nuair a thit an oidhche chonaic siad tine i mbothán
20
lionra-uisge-dhearg.ca
Slongy ar thaobh an ghleanna, agus chuaigh siad mórthimpeall air. Ag breacadh an lae, rinneadar ruathar isteach, ní raibh ag an Iarla ach freastalaí amháin, agus d’éalaigh sé. Fhuair an sean taoiseach buile claidheamh ar a láimh dheis ó shaighdiúir Gaedhealach san fórsa gallda Dómhnall Ó Ceallaigh, agus thug sé a ainm dá namhaid. Ag deireadh an cogaidh thit ciúineas na h-uaige ar Cúige na Mumhan. Deireann na Ceithre Máistrí i lár na bliadhna 1582 nach raibh géim bó nó guth treabhdóra le cloiseant ó Dhún Chaoin go Caiseal Mumhan. Ag an bhliadhain ina dhiaidh sin bhí cúrsaí i bhfad níos measa. Scríobh an file Sasanach Edmund Spenser a bhí rann-pháirteach sa chogadh cúntas uafásach faoin n-gorta 's an t-uafás a bhi forleathan sa cúige 'na dhiaidh an am. Dúirt St. Ledger go raibh seachtó duine sa ló ag fail bháis ón ochras i gcathair Corcaigh Mhumhain. In a stair cáiliúl bíonn na Ceithre Máistrí glan in aghaidh na Gearaltaigh. An patrún a bhí acu ná Fearail Ó Gadhra, fhuair seisean a chuid oideachas i gColáiste na Trionóide. Bhíodar ag scríobh ar a shon agus ar son dílseoirí réimis Séarlas I (rígh Shasana). Faoi 1583 scríobhann siad: ‘Níl iontas ar bith ann gur scrios díoltas Dé na Gearaltaigh mar chuireadar in aghaidh a Phrionsa’. An Gaedheal bocht roinnte n-a h-aghaidh féin.
lionra-uisge-dhearg.ca
21
FÒRAM COIMHEARSNACHD
Làithean Mór A' Mhìos - An t-Sultain 04 - Là na h-Obrach 14 - Gaelach Úr 23 - Co-Fhad-Thràth an Fhoghair 29 - Gaelach Lán 30 - Là Náiseanta Fhìrinn 's Réite
Là Daoine Buidheachais Seo féill air gach aon dárna Dé Sathairn i n-Deireadh Foghmhair i gCeannada gach bliadhain. Beadh sin ar 9adh Deireadh Foghmhair an bhliadhain seo 'gus tiocaidh clainne 's daoine Ceannadach le chéile do'n ith beile móra 'gus mar tá sé lá spéisialta fosta.
Ath Mhìos - An Dàmhair 03 - Là Mothachamh nan Bànann-Dúthchais 09 - Féill Buidheachais 10 - Là Daoine Dúthchais 14 - Gaelach Úr 28 - Gaelach Lán 31 - Oidhche Shamhna
Ath Làrna Mhìos - An Samhainn 01 - Féill Samhainn 08 - Là Nàiseanta Seann-Saighdearan Daoine Dúthchais 11 - Là Chuimhne 13 - Gaelach Úr 27 - Gaelach Lán
Oidhche Shamhna So féill an-mhor le gach aon muinntir Gaedhealach 's Ceiltich trasna na domhain agus tá sin air 31adh Deireadh Foghmhair. Tá sin an-mhor sa seannchas Gaedhealach fosta. 'S an lá seo nuair a tiocaidh an teorainn eadar an Domhain Seo 'gus an Domhain Eile síos fá choinne lá 'mháin agus beadh creatúirí cruadh 's contúirteach ag rith amach saor sa Domhain Seo 'nnsin gan amhras. Le traidisúnta cuireann na páistí san eadaidh spéisialta do fheiceáil nas aice nas taoibhe na creatuirí cruadh agus beadh gach aon páiste 's daoine sábháilte 'nn le cuidiú Dé.
22
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Là Féill nan Naomh Uile Tha là mór seo le na Caitlicich, Ortodogsaich agus daoine Críosdaidh eile mar tha sin là mhath air míosachan Críosdaidh. Tha sin air 1mh Samhuinn gach aon bliadhain. Bithidh Aifreann Naomhtha Spéisialta sa Bhatacáin agus sa Baile Mór Costantáin cuideachd, agus thairis na domhain.
Là nam Marbh 'S là mòran speisialta seo 'gus 's cuimhneachan leinn na daoine bhàis agus na martairean bhàis cuideachd. 'S là móran airson na Crìosdaidhean.
lionra-uisge-dhearg.ca
23
O'Riain, Flann. 1994. Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jones, Y Lolfa Cyf., 1994, p. 169 & 24
LORG FOCAL Ainm Àite SPÁINN CHÙIL LODAIR MEIRICEÁ CARALIANA TÍR LUGHAIDH
Biadh ANANN RAIDIS CÁL FINÉAL FÍOGADÁN
Ainmhidhean CAORA TÌGEAR CROGALL AILBHEAN ÀIGEACH
24
lionra-uisge-dhearg.ca
CÚPLA FOCLA BOTHAN
Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
GUNNA MÓR
Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla? Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/
CHÙIL LODAIR
Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
lionra-uisge-dhearg.ca
25
Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH BRAT NA H-ÉIREANN Le Brian Ó Cianaigh (Gaedhlig Inis Eoghain) (I) Tá an taca thart go deo Nuair a bhí ár dtír faoi cheo Brat ár namhad os ár gcionn go moch is go mall. Tógaigí anois bhur n-glór, Bíodh an glas, an bán is an t-ór Thar gach sliabh is gleann ó Chóbh go Thír Chonaill. Cúrfa (II) Buaidh go deo le tír na h-Éireann! Tabhair di onóir agus grádh, Síos le brat an t-Sasanaigh! Sgaoil in airde ar an ghaoith Brat na bhfear a mbeidh a gcuimhne beo go brách. Éire dhílis, níl go fóill, Deireadh leis an ghreann is an ceol, A thuig cliú is cáil duit ins an am fadó. Tá do chruit arís faoi mheas, Thoir is thiar, aduaidh is aneas ‘Gus do theangaidh bhinn go bríomhar, ceolmhar. Cúrfa
lionra-uisge-dhearg.ca
(III) Buaidh go deo le tír na h-Éireann! Tabhair di onóir agus grádh, Síos le brat an t-Sasanaigh! Sgaoil in airde ar an ghaoith Brat na bhfear a mbeidh a gcuimhne beo go brách. Ní le traochlag, fann nó feall, D’éirigh laochraigh Thír Chonaill Nuair a bhí síolrach Gael faoi sgrábhaíocht is brón Ach le dóchas i ngach croidhe Go mbeidh Éire beo chóich’ Is go mbeadh sí fós faoi cháil ar fud an domhain. Cúrfa (IV) Buaidh go deo le tír na h-Éireann! Tabhair di onóir agus grádh, Síos le brat an t-Sasanaigh! Sgaoil in airde ar an ghaoith Brat na bhfear a mbeidh a gcuimhne beo go brách.
27
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis Trìnda NicÉigeir
GO NA RÉALTAÍ. Le Uinseann Pintado (Gaedhlig Laighean) "Gnitis bitatis monitera indo iverion suviros com tuincos indo-ora esios sta cuacos oinos rentus oncus indo aratrom com indo rentuglani" "Ní bheidh muintir na h-Éireann saor go dtí nuair a tá gach aon rud acu 's an arathar go na réaltaí."
28
lionra-uisge-dhearg.ca
AN CHEO TROM Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eóin (Gaedhealg Thír Eoghain) 'S ceo trom faoi clós nuair a tar mé 'stigh, Bán ró-laidir tá sé deacair ar mo shiúile, Ach beadh mé go maith. Feicim uirthi roimhe sroichim an stua go baile, Feicim rud sa cheo láidir, 'S bean í b'fhéidir, 'S gaoth gort léi uirthi, 'S caille uirthi b'fhéidir, 'S cochall uirthi fosta, Subhailim chuici, Ach, d'imigh sí 'stigh sa cheo roimh mo shiúile. Lean mé ar aghaidh gan mhoill.
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
lionra-uisge-dhearg.ca
29
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
OCHÓN! A DHONNCHA Le Pádraig Ó h-Éigeartaigh (Gaeluinn Iar Mumhain) nó (Gaeluinn Uíbh Ráthach) (I) Ochón! A Dhonncha, mo mhíle cogarach, fen bhfód so sínte; fód an doichill ‘na luí ar do cholainn bhig, mo loma-sceimhle!
(IV)
Dá mbeadh an codladh so i gCill na Dromad
Tá an ré go dorcha, ní fhéadaim codladh,
ort nó in uaigh san Iarthar
do shéan gach só mé.
mo bhrón do bhogfadh, cé gur mhór mo
Garbh doilbh liom an Ghaeilge oscailt – is
dhochar, is ní bheinn id’ dhiaidh air.
olc an comhartha é. Fuath liom sealad i gcomhluadar carad,
(II)
bíonn a ngreann dom’ chiapadh.
Is feoite caite ‘tá na blátha scaipeadh ar do
Ón lá go bhfacasa go tláith ar an
leaba chaoilse;
ngaineamh thú níor gheal an ghrian dom.
ba bhreá iad tamall ach thréig a dtaitneamh, níl snas ná brí iontu.
(V)
‘S tá an bláth ba ghile liom dár fhás ar ithir
Och, mo mhairg! Cad a dhéanfad feasta ‘s
riamh ná a fhásfaidh choíche
an saol dom’ shuathadh,
ag dreo sa talamh, is go deo ní thacfaidh ag
gan do láimhín chailce mar leoithne i
cur éirí croí orm.
gcrannaibh ar mo mhalainn ghruama, do bhéilín meala mar cheol na n-aingeal
(III)
go binn im’ chluasaibh
Och, a chumannaigh! nár mhór an scrupall é
á rá go cneasta liom: ‘Mo ghraidhn
an t-uisce dod’ luascadh,
m’athair bocht, ná bíodh buairt ort!’
gan neart id’ chuisleannaibh ná éinne i ngaire duit a thabharfadh fuarthan.
(VI)
Scéal níor tugadh chugham ar bhaol mo
Ó mo chaithis é! is beag do cheapas-sa i
linbh ná ar dhéine a chruatain –
dtráth mo dhóchais
Ó! ‘s go raghainn go fonnmhar ar
ná beadh an leanbh so ‘na laoch mhear
dhoimhin-lic Ifrinn chun tú a fhuascailt.
chalma i lár na fóirne, a ghníomhartha gaisce ‘s a smaointe meanman ar son na Fódla – ach an Té do dhealbhaigh de chré ar an dtalamh sinn, ní mar sin a d’ordaigh.
30
lionra-uisge-dhearg.ca
Sgríobh Pádraig Ó h-Éigeartaigh an dán seo shíos i gcuimhne do mhac nuair a fuair sé bás ar an 22adh Lughnasa 1905. Bhí rudaí nas deacaire le h-aghaidh Pádraig agus do bean chéile Caitríona nuair a fuair Donncha mac Phádraig bás amach ar an uisge h-áitiúil ann sa Stáit Aontaithe na Mheiriceá 'nnsin. Ba Pádraig as Uíbh Ráthach, Iar Mumhain ó dhúthchais agus ba do bean chéile Caitríona Nic a' Bháird Uí h-Éigeartaigh as Iar Chonnacht o dhúthchais freisin. Ba Gaeluinn ar gach aon páiste sa tigh acu. Chuir Pádruig Mac Piarais an dán seo 'stigh An Claidheamh Soluis ar 7adh Aibreán 1906. Ba do chroidhe briste leo nuair a fuair Donncha mac Phádraig bás gan dabht, agus sgríobh Pádraig an dán seo 'n aice 'n obair agus bealach na sean filí 'nn san Iarthar Mhumhain agus trasna na Sean Gaedhealtacht roimh Briseadh Cionn tSáile (1602), Aimsear Cromáil (1649 go 1687), an Briseadh Mór (1691) agus Latha Chuil Lodair (1746). 'S dán as Dùthaich nan Craobh gan dabht mar sgríobh é sin ann i dTalamh na Ghlaise (Massachuetts) tar éis a fuair do mhac báis.
lionra-uisge-dhearg.ca
31
BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS
SGEUL NA H-EACHDRAIDH
Siúr Síleas na h-Inbhear (1827 go 1901)
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill) Rugadh Sosaidh Nig Robhartaigh san an cheanntar Inbhear i n-deisceart Thír Chonaill ar 13adh Feabhra 1827. Ba deichniúr páiste sa chlann léi, 'gus d'fhág Clann Mhig Robhartaigh go Cionncionnataigh san an Ohio (na Lochan) sa bhliadhna 1831 mar d'iarr siad fíor saoirse, fíor ceartas, fíor lionra-uisge-dhearg.ca
cearta 'gus fíor saoghal nó beó agu 'muigh as na tighearnaí talamh agus amuigh as na Gaill agus na Sean Ghall fosta. Rinn iad turas fada 'mach as Tír Chonaill trasna 'n Fharraige Mhór go Dúthaich nan Craobh mar sin amháin! Sa bhliadhan 1841, chuaidh Sosaidh go sgoil faoi
riaghaltas na t-Ord Mnaoi Naomtha na Notra Dam na Namur (Notre Dame de Namur sa Fhranngais) agus thánaig an t-Ord seo 'mach as an Bheilg ó dhúthchais. Thánaig iad go Cionncionnataigh sa bhliadhna 1839. Chuaidh Sosaidh chun saoghal Naomhtha leis an t-Ord seo sa bhliadhna 1846, agus ba sin cúpla mí 'na dhiaidh a fhuair sí chríoch deireannach leis an 33
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
sgoil. Agus ba Sosaidh bean riaghalta le bliadhna 1848. Agus chuir iad an t-ainm Siúr Síleas uirthi fhéin mar ba sí 'n chéad bean 's nic léinn agu san Aimearaga, 'gus ba Síleas an t-ainm a rabh ag an chéad ceannaire na h-Ord fosta. Ba Siúr Síleas an príomh nó h-ard mhuinnteoir sa sgoil páiste na h-Ord eadar bliadhanta 1848 go 1854, agus dhéan sí obair dochreidte 'nn gan dabht. Sa bhliadhan 1854, fhuair sí orduigh do thosaidh obair eile sa Baile Rocsburaigh san an Thalamh na Ghlaise. 'S Baile Rocsburaigh cuid na Bhostún anois, ach cha rabh sin an sgéal sa 1854. Agus ba sí 'n ard mhuinnteoir ann fosta eadar 1854 go 1860. I mbliadhna 1860 chuaidh sí go Fillidealfhiadh i dTír na Choillte 'gus fhuair sí obair úr aici nuair a ba sí ceannaire mhuinnteoir na sgoile 'nn. Ba sin an sgoil seo le na clainne daoine saibhir, ach thosaidh sí sgoil oidhche le na clainne daoine bochda, 'gus chuir sí sgoil runnda leis na clainne daoine gorma eadar bliadhanta 1877 go 1882. Ba sí 'nn i bhFillidealfhiadh eadar 1860 go 1885. D'fhill Siúr Síleas go Cionncionnataigh sa bhliadhna 1885 do chuidiú chun an Máthair-Uachtáran ann, agus ba sí 'n Máthair-Uachtáran úr nuair a fhuair an chéad Máthair-Uachtáran bás sa bhliadhna 1886. Ba Siúr Síleas an Máthair-Uachtáran mór trasna Dúthaich nan Craobh anois, agus chuaidh sí go h-obair 'búnaidh sgoileanna úr le mhnaoi 's bean Caitliceagh trasna na Stáit Aontaithe, i Meiceascó 'gus i gCeannada fosta. Bhunaidh sí ceathair chlochar dhéag úr trasna na Stáit Aontaithe le taobh leis abhaile úr mór le páistí gan tuismitheoirí 'gus sgoil traenálta bhean le linn cúig bliadhna dhéag eadar 1886 go 1901 nuair a fhuair sí bás. Agus dhéan sí sin eadar Bostún go Naomh Proinnsias i dTráigh na n-Óir. 34
lionra-uisge-dhearg.ca
Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis
Fuair Siúr Síleas bás ar 12adh Samhuinn 1901, agus ba sí i gClochar Notra Dam i bPéabodaigh i dTalamh na Ghlaise 'nnsin, agus ba 74 bliadhna d'aois aici nuair a chuaidh sí go Dhia Mór fosta. Ba Ginearál Stiophan Mag Robhartaigh deartháir nó bráthair na Siúr Síleas, agus ba sé fear saighdear mór le linn Cogadh na Stáit san Aimearaga eadar bliadhanta 1861 go 1865. Ba fear dochreidte é fhéin gan dabht, agus bha sé ceannaire na 10adh Reisimint Ohio (na Lochan) an 50adh Reisimint Ohio (na Lochan) agus an 61adh Reisimint Ohio (na Lochan) fosta.
Bhunaidh í Colaisde Trionaid san an bhliadhna 1897 go 1900 sa bhaile móra na h-Aimearaga i mBasantúin na Cholmcille (BnaC nó BnaCC) agus bhí sin an chéad cholaisde móra na mban san Aimearaga 'gus le mban Caitligich go h-áiridhe fosta! Agus ba Colaisde Trionaid an t-ainm a rabh sin ann agus an t-ainm a tá sin agu inndiu. Ba Siúr Síleas an chéad daoine do chur troid le ceartas eólais na mban san Aimearaga, 'gus chuir sí troid fá choinne ceartas na daoine gorma fosta. Nuair a d'osgail sí Colaisde Trionaid sa bhliadhna 1900 a dhubhairt sí seo go daoine: "Cha rabh sinn ag lorg an obair. Thánaig sin chugainne 's Neart nas Airde nó 'n Fear Fláitheas." Ba sí 'cainnt faoi ceartas eólais na mban annseo gan dabht, agus fhuair sí ban ghorma 'stigh an cholaisde fosta mar bha creidimh móra aici do chur eolais chun gach aon daoine sa dhomhan seo.
lionra-uisge-dhearg.ca
35
Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg
Sgrìobhadh Mìosail
Leabhar-lann Làn
'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile
Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile
Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca
Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7
No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/
LUD
LÌONRA H-UISGE DHEARG
Is minic a bhí Fómhar na nGéanna cruaidh scuabach. (Sean Fhocail)