LUD - Sgríobh Róimh - 13-23

LUD

DEASACHADH 13 DÀMH. / SAMH. 2023

NAIDHEACHD 'US DÒIGH-BHEATHA DE NA GLEANN UISGE DHEARG

Stiophan Seósamh Mag Robhartaigh Le Niall Mac Colla

Ag Fanacht do Gheimhreadh Le Treabhair Ó h-Airtnéada

Iain mòr Mac Gill-Eain Le Gearraidh Mac a’ Chùirn

BRUADAR AN LEÒDHASAICH AN BHINNIPEIG DÒMHNALL IAIN RUAIDH MACÌOMHAIR

DEASACHADH 13

Dè a Steach Air Cuibhrinn

28

Bruadar an Leòdhasaich an Bhinnipeig Le Dòmhnall Iain Ruaidh MacÌomhair

Plandála na Mumhan

20

Le Séamus Ó Súilleabháin

Cúpla Focla

25

Balùn aer tethc, Colaiste, Gobhal

Cù Ruadh

12

Le Ciobha Nic Ghille Guirm

Cunbhalach 02 Nòta Dheasaiche 04 Nuaidheachd Ionadail 12 Nuaidheachd nan Dùthaich 18 Sean Ghàedhealtachd 24 Fòram Coimhearsnachd 27 Dànach, Òranach & Sgeulach 32 Sgeul na h-Eachdraidh

LITRICHEAN GU 'N DEASAICHE

Tá sin go h-ionntach deas agus dochreidte do'n amharc sgéalta Gaeilig amach as tír eile mar tá siad daoine dearmadt' inndiu gan dabht! Tá na Gaedheil nó na Muinntir Gaedhealach trasna na dtonnta, 's iad go h-ionntach tábhachtach fá choinne saoghal 's beo úr chun go Gaeilig mar 's Fíor Gaedheil iad fhéin ann amach as an t-Sean Gaedhealtachd fosta. 'S móran truagh chan fhuil sin an sgéal annseo. Ach Ádh Mór Ort go LUD fá choinne 'n obair mór libh.

Dómhnall Liam Shéamus Ó Cáiside (Gaedhilig Inis Eoghainn)

'S maith liom agus 's breagh liom na sgéalta sgríobh le lámha Treabhair Ó h-Airtnéada. 'S an sgéalta go h-ionntach agus an-suimiúil nuair a sgríobhann sé faoi beó 'gus saoghal 'feirmeoireachd ann san Mhinneasóta. Chuala mé faoi daoine Gaedhealach ann bliadhna fada ó shoin, ach níor chreid agam atá siad ann inniu.

Maith thú a Threabhair agius leanaigí ar aghaidh leis na sgéalta 's artagailí faoi saoghal ann san Oir-Thuaisceart Mhinneasóta a chara.

Tomás Tomaidh Seaghan Ó Laoghaire (Gaeluinn Iar Mhumhain)

Tá sin go h-ana mhath do léamh faoi saoghal na bhfeirmeoirí 'mach ar na Machairean Móra san Oirthuaisceart Mhinneasóta, 'gus GRMMA go Treabhair Ó h-Airtnéada le 'sgríobh faoi sin ar gach ócáid annseo sa LUD. D'oibirigh mo shin-shean-athair agus do dearthairíthe aige ar na Bóthar Iarann ann nuair a d'oibirigh iad trasna na tíre le linn 1800idí nó faoi sin. Bhí rudaithe ro-dheacair le daoine san am agus san aimsir sin go h-áirithe. Bhí rudaí deacair nuair a tháinig an sneacht mór orthu, 'gus tá fhios agam tá sin an sgéal inniu mar an sgríobhannaithe Threabhair. 'S math fear é fhéin gan amharas, agus GRMMA arís le gach rud a Threabhair.

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis, Àrd-deasaiche (Gàedhlig Uisge Dhearg)

Tha bliadhan ùr air a t-slighe chugainn. Agus toiridh LUD gu treasamh bliadhan le saoghal againn annso.

Bha 2023 bliadhan fhada leinn leis obair cruadh oirnne 'gus le daoin' a phóstamh cuideachd. Agus iarraidh mhuid do lean air aghaidh leis an obair air son Gàedhlig annso sa Ghleann Uisge Dhearg, agus ann thairis Dùthaich nan Craobh cuideachd.

Bha sin gast' air fad nuair a chuaidh sinn gu Cruinneamh Gàedhealach na Gleann Uisge Dhearg, agus bha sin an-speisialta 's gasta air fad gu beò.

Fhuair sinn ri chéile leis daoine Gàedhealach eile 'gus tha suim / ùidh ortha 'nn san Gàedhlig agus ann san Gàedhlig Uisge Dhearg (dualchainnt na h-àite so) gu h-àiridh!

Bithidh sin gasta nuair a toisidh leinn rangan Gàedhlig air son daoin' aig smuaineamh san Ghàedhlig ann am bliadhan ùr 2024. Agus dèanaidh sinn sin gun mhall ann am bliadhan ùr cuideachd le cuidich Dhia Mòr.

Máire Mhic a' t-Síthigh (Gaeluinn Uíbh Ráthach)

Dèanann daibh obair dochreidsinn agus an-mhath orson Gàilig annso 'nn an Seann Ghaidhealtachd agus ann idir Clann a' Gàidheal agaibh san Dhùthaich nan Craobh. Math thu daibh gu bràch air fad agus leanaidh sibh air aghaidh leis an obair gasta mòr a chairdean!

Alasdair mac Iain mac Eòin mac Ruairidh (Gàilig Eilean Dhubh)

02

Fear an Talmhan mhaith san Mhinneasóta Tá sin go h-ionntach deas maith do fheic an fear Gaedhealach ar an talmhan ag obair le taobh leis ainmhithe fhiadhan, agus i lár coille mór amach sa faoin tuath ann sa Mhinneasóta, Stáit Aontaithe na Meiriceá. Agus tá sé sin go h-ionntach deas maithe mar sgríobh é 's Gaeluinn Iar Mhumhain mar 's rugadh agus togadh mé fhéin san Iar Mhumhan freisin. Maith thú a Threabhair agus leanaigí leat fhéin leis an sgríobhadh Gaeluinn agus an obair maith agat freisin a chara.

Iain mac Alasdair mac Eoin Stiùbhairt agus Màire nighean Seumas (Gàilig Apann)

lionra-uisge-dhearg.ca

'Mhath Leibh gu Sgríobh le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

NUAIDHEACHD IONADAIL

Ag Fanacht do Gheimhreadh Le Treabhair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Mhumhain)

Bhí mí Dheireadh Fómhair cuibheasach gnóthach.

Críochnaíonn am an fhómhair agus ní mór dúinn ullmhú don gheimhreadh. Is minic a fhaigheann sinn an chéad sneachta i mí Dheireadh Fómhair annso in oirthuaisceart Minneasóta, 'gus ní raibh aon difríocht i mbliana.

Bhain sinn úlla timpeall am an chéad sioc. Is obair go leor é. Reoimid cuid acu, dí-hiodráitímid cuid acu, agus brisimid cuid acu le h-aghaidh leann úll. Nuair a bhí séasúr na n-úll thart, chuireamar gairleog don samhradh seo chugainn. Bhaineamar an ceann deireanach den sguaise leis.

Nuair a chríochnaigh sinn an gairdín bhí orainn beo-stoc a ullmhú don gheimhreadh. Baineadh sean leapachas agus aoileach as na botháin gabhar agus as an cúb sicín.

Bhí sé múirín agus beidh sé ithir álainn. Chuireamar an córas uisge geimhridh ar bun ansin. Áiríonn sé umair uisge, téitheoirí, agus soláthar leictreachais.

Soláthraíonn sé seo uisge do bheo-stoc fiú nuair a bhíonn an teocht -40 céim. Chuireamar na bearrtha adhmaid agus an tuí sna botháin gabhar ionas go bhfanfaidh siad te.

04

lionra-uisge-dhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

05

06

lionra-uisge-dhearg.ca

Sula bhféadfaimis an teallach a úsáid chun an teach a théamh, b'éigean an simléar a ghlanadh. Coscann sé seo tinte simléir. Taitníonn an tasc seo liom.

Dhreap mé suas ar an díon, atá thart ar sé mhéadar os cionn na talún. Tá radharc an ghleanna chomh h-álainn ón díon. Tar éis dom an simléar a scuabadh shuigh mé ar an díon agus bhain mé taitneamh as an radharc.

Tar éis an obair go léir a bheith déanta, Oidhche Shamhna a bhí ann. Snoite sinn puimcíní agus tornapaí. Chrochaidh sinn an Babhdán i gcrann fuinseoige mór. Ghléas na páistí i bhfeisteas agus thugamar go dtí an baile iad chun Bob nó Biadh a imirt. Shiúbhail an duine ó theach go teach, agus bhuail sé cnag ar na doirse. Sna Stáit Aontaithe, baineann daoine taitneamh as candaí 'gus déileálann a thabhairt do na leanaí a dhéanann é seo. Is sean-nós é a bhaineann le biadh a fhágáil amach do na biotáillí ag Samhain. Bhí sé go leor spraoi.

Táimid ag fanacht anois don gheimhreadh.

Tá sneachta feicthe againn trí nó ceithre h-uaire 'gus go luath fanfaidh sé ar an talamh go dtí Aibreán nó Bealtaine.

lionra-uisge-dhearg.ca

07

Mar a Thachair do dh’Fhear a Chaidh do Gleann Uisge Dhearg Le Aonghas Ruairidh a’ Chùbair à Brùsta no Aonghas Ruairidh MacLeòid (Gàedhlig Uisge Dhearg) Bha ’n sgeul so nuair a’ dol a dh’innse dhuinn mu’n Aonghas mac Thormoid ‘ic Alasdair a thàinig à Manitoba no Gleann Uisge Dhearg.

Uill, bha. Bha dìreach seòrsa de chuimhn’ agam-sa air fhaicinn an dèidh tighinn à Manitoba (Gleann Uisge Dhearg), agus tha mi a’ smaoineachadh gur ann à Bàgh a’ Chàise a dh’fhalbh iad an toiseach. Agus chaidh iad… chaidh e sin dhan an t-Òb, dha na h-Earadh. ‘S e saor a bh’ ann. Agus ’s e muillear a bh’ anns an t-Òb aig an àm a bh’ ann a shin. Agus bha na h-emigrants a’ falbh gu ruige Manitoba (Gleann Uisge Dhearg), agus fhuair e air falbh còmhla ri muinntir Mhanitoba (Gleann Uisge Dhearg) an uair sin. Bhàsaich a bhean ’s dh’fhalbh e leis a’ chloinn a-null gu Manitoba.

‘S cha robh dachaigh ’s cha robh rud eile aige, ach gun d’ fhuair e fearann ann a shin agus ’s e teant a bh’ aca.

Bha iad anns an teant an oidhche a bh’ ann a sheothach agus shil an t-uisge.

Deàrrsach uisge ’s bha e a’ cluinntinn brag an-dràsta ’s brag a-rithist air an teant. Cha robh fhios gu dè rud a bh’ ann a shin. Mu dheireadh dh’fhalbh an teant.

Thòisich a’ chlann a’ rànaich ’s thòisich e air a’ chlann a chomhairleachadh an uair sin: “A bheil cuimhn’ agaibh air a bhith a’ coimhead air seòladairean, a’ pasgadh nan seòl air na slatan? ‘S nach fhaod sibhse tòiseachadh air pasgadh na teant còmhla riumsa?”

08

lionra-uisge-dhearg.ca

Fhuair iad an teant co-dhiù a chur air dòigh a-rithist, agus dè bh’ ann a shin ach cipean anns an talamh airson an teant a chumail. ‘S bha còir aige – ’s cha robh fhios aige air an sin – bha còir aige nuair a thigeadh an t-uisge a bhith air na ròpan a bh’ air na cipean a shlacadh. ‘S bha na cipean… na ròpan a’ dol a-staigh leis an uisge, ’s bha iad a’ tarraing nan cipean às an talamh. Agus mu dheireadh fhuair e an teant a chur air dòigh, ’s mar a bha i roimhe, ’s fhuair e a’ chlann a chur a chadal, ’s bha iad alright an uair sin.

Thòisich e an uair sin air gearradh coille, ’s thòisich e air… rinn e taigh. ‘S e saor a bh’ ann ’s nuair a chunnaic an fheadhainn eile a bha timcheall air e, thòisich e air… ’s ann a bheireadh iad dha obair a’ dèanamh… a’ tòiseachadh air saorsainneachd. Sin a’ chiad obair a bh’ aige a’ saorsainneachd. A’ togail bhàthchannan ’s a’ togail thaighean. mysticenergy, Getty Images

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Bh’ am fear sa, thog e taigh dha ’s thog e bàthach dha, ’s nuair a bha e a-nis a’ dol ga phàigheadh, dh’iarr e air a dhol suas còmhla ris dhan an t-seann bhàthaich.

‘S chaidh iad suas dhan an t-seann bhàthaich ’s dhùin e an doras. Fhuair e ’n gràpa, ’s bha tòrr mòr innearach ann am meadhan na bàthcha, ’s nuair a dhùin iad an doras ’s a h-uile càil, thòisich am bodach leis a’ ghràpa ’s dhùnaich e a-mach am bogsa anns an robh an t-airgead aige às an tòrr innearach, agus thug e… phàigh e Aonghas an uair sin. ‘S e bha air a dhòigh leis na fhuair e a dh’airgead an uair sin, ’s dh’fhalbh e dhachaigh.

Bogsa innearach aige, siud far an robh e a’ cumail an airgid am falach bho na robairean an uair ud air a’ rathad an-mhor ’s a’ goid an airgid air na daoine a shaoil iad a bhiodh airgead aca. Siud an t-àite aige airson cumail an airgid a bh’ ann. Ò bha e a-bhos ro àm a’ Chogaidh Mhòir (1914 gu 1923 – Eóraip ’s an t-seann Gháidhealtachd). Bha. Cha robh mis’ ach nam bhalach beag a’ dol dhan sgoil nuair a bha e astaigh againn. Thánaig muinntir Bheàrnaraigh faoi tamall cuideachd. Agus feumaidh gur ann do mhuinntir Bheàrnaraigh a bhuineadh e, do mhuinntir… ach bha buinteanas air choreigin aige ri muinntir Bheàrnaraigh – ’s ann a thaigh Aonghais Iain ‘ic Dhòmhnaill a thàinig e a dh’fhuireach. ‘S thàinig e… bhiodh e a-nis a’ cèilidh, ’s bha e a’ cèilidh air m’ athair, ’s dh’fhan e fad na h-oidhche a-staigh againne, ’s chaidil e ann an oidhche sin ’s chaidh e a thaigh Aonghais sìos an làrna-mhàireach. Chan eil còrr a chuimhne agamsa cuin a dh’fhalbh e no tuilleadh, ach bha a h-uile duine dhe a chuid chloinne pòsta timcheall air thall ann a shiud, ’s bha iad glè mhath dheth. Gheibheadh iadsan obrachadh gu cruaidh airson a h-uile càil a fhuair iad.

10

lionra-uisge-dhearg.ca

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

mam5032, pixabay

NUAIDHEACHD NAN DÙTHAICHNAL

Cù Ruadh Le Ciobha Nic Ghille Guirm (Gàedhlig Caraliana) Tha 'n Cù Ruadh no Cù Craobh no Cù Ruadh nan Craobh an chù mhath air

Jamie Street, Unsplash

son 'sealgaireachd annso san Caraliana 'gus thánaig na shinsearan nam madamh so 'mach as an Sean Ghàedhealtachd, agus chuir daoine nam madaimh ri chéile 'gus ri linn àm fhada fhuair ead an Cù Ruadh nan Craobh leinn fhé 'nis.

Thosaidh an sgeul so 'mach nuair a thánaig daoine Gàedhealach a-mach as an Sean Ghàedhealtachd (Arra Ghàedheal, Cinn Tìre, Connacht, Mumhan, Laighean, An Mhidhe, nan Eileanan 's Eilean Mhanann) agus thánaig nan coin aca air son an sealgaireachd air son biamh eile 'nnso san measg nan coilltean móra 'nnso.

Ach cha robh ead a-nonn do sealgaireachd annso mar rithidh 's teithidh nan aithmhithean annso shuas air nan craobhan nuair a tha sealgair ainmhithe 'gus sealgair daoine fo tamall. Agus déanaidh ead sin gun mhall leis spiorad làidir eagal aca.

Agus cha robh 's chan e nam madaimh Sean Gàedhealtachd gu mhath air son an sealgaireachd annso gun teagamh! Ann an Eòraip rithimh nan ainmhithean fo talamh san toighean aca, agus annso san Dùthaich nan Craobh; rithimh nan ainmhithean suas air 12

lionra-uisge-dhearg.ca

nan craobhan do'n ealaigh a-mach 's a-muigh as do sealgairean ainmhithe 'gus sealgairean daoine cuideachd. Agus thánaig ead sealgairean Gàedhealach - ri chéile 'nnso 'gus fhuair ead madaimh diobhair ri chéile 'gus fhuair ead sè cù 'nnso air son 'sealgaireachd amhàin. Agus tha mi 'cainnt 's 'sgrìobh mu Cù Ruadh nan Craobh san artagal so.

Thánaig an chiad coin leis gruaig ruadh ortha gu Stàitean a' Deas bho luath 1800an. Agus bha ead a-mach as Albainn ead fhé cuid mhór.

Agus san an bliadhna 1840, thánaig cù fola ruadh 's cù sionnach ruadh a-mach as Éireann gu Dùthaich Mhic a' Tòisich, agus chuir daoine nam madaimh ri chéile ri linn àm agus thánaig an gruaig ruadh air nam madaimh so ri linn àm cuideachd le bliadhna 1902.

'S an Cù Ruadh nan Craobh an cù mhath do sealgaireachd Cat Mór, Mathan Dubh, Torc Eòrpach ri taobh leis nam Mathan Nighe, Cat Cutach agus Cat Feusag gu h-àiridh. Th' ead a-nonn do'n obair ann nam mònaidhean agus air nan sléibhtean, agus tha misneachd mór aca. Chan eil eagal mór leotha nuair a tha ead air an sealgair agus tha neart math aca cuideachd. Tha Cù Ruadh nan Craobh 'seasann 22 gu 27 òirleach leis am bean chù 'seasann eadar 21 gu 26 òirleach. Agus tha corp mhath aca cuideachd gun teagamh.

A-mach as 'sealgaireachd, tha Cù Ruadh nan Craobh ainmhithe nas mhath air son daoine nas òige 'gus mu tamall leanbh agus pàistean. 'S spiorad socair aca 'gus tha ead gasta air son obair a-mach air an talamh fiadhantan 's fàsaich nuair a tha ead ag lorg air son daoine caill. Agus tha creid agam bithidh sin an sgeul ùr Norbert Buduczki, Unsplash

air son an Cù Ruadh nan Craobh.

lionra-uisge-dhearg.ca

13

Mo Fréamhacha Gaedhealach Le Géaróidín Ní Shúilleabháin Uí Chléirigh (Gaeilig Thír Chonaill) Tá inniu lá maith, lá ionntach! Tá mé 'n sásta! Tá sgeitimíní a bheith Gaedheal orm. Táim an-bhródúil as m' oidhreacht Ghaedhealach. Bhí m’athair anbhródúil as a shinsearacht Ghaedhealach aige fosta.

'S cuimhin liom go raibh albam aige le gearrthóga nuachtáin de na cúigear deartháir Uí Súilleabháin ó Bhatarlugh, Iobha a fuair siad bás le linn an Dara Cogadh Domhanda. Bhí meas mór aige orthu.

Mhothaigh sé nasg leo.

Rugadh m’athair, Aighne Domhnall Airt Ó Súilleabháin, i mBaile Lábhrais, Talamh an Ghlaise.

Rugadh d' athair, Diarmaid Ó Súilleabháin, i gCionn Mór, i gCill Macaibidh, i n-Deas Mumhain sa bhliadhain 1874. Chuaigh sé ar h-imirce chuig na Stáit Aontaithe nuair a bhí sé seacht mbliadhna d’aois. Phós sé Eileanór Ní Fhearraigh i mBaile Labhrais, Talamh an Ghlaise n-áit ar rugadh í. Ba as Íochtar Chonnacht a tuismitheoirí. Fuair mo sheanathair athair bás an bhliadhain a rugadh mé 'gus fuair mo shean-mháthair athair bás nuair a bhí ceithre bliadhna d’aois. Tá pictiúr agam di 'gus i na lámha 'gam sa seomra biadh ag mo chéad chóisir lá breithe le mo deirfiúr agus mo ceathrair.

'S cuimhin liom an pictiúr sin go minic agus an t-am sona sin.

'S cuimhin liom am a chaitheamh le mo shean-mháthair Eileanór agus a deirfiúracha, mo

Géaróidín Ní Shúilleabháin Uí Chléirigh

chuid aintiní, ina dtigh beag ar traigh Loch Coillte sa Methuen, Talamh an Ghlaise, mo bhaile dúthchais. Snámhaidhe láidir a bhí i m’athair,

14

lionra-uisge-dhearg.ca

Amy Rodriguez, Getty Images

agus mhúin sé do mo dheirfiúracha 'gus domsa snámh sa loch sin. Ba bhreagh linn a bheith ag snámh, agus ba 'n aoibhinn linn tigh beag sin ar an loch.

Agus, nuair a smaoiním ar mo shean-mháthair agus ar mo chuid aintiní móra, is féidir liom boladh céadar agus dill fiailigh a bhí ar fud a dtigh cluthar a bholadh.

Beidh mo theaghlach beo go deo i mo chuimhnithe cinn orthu. Táim chomh buadhach dóibh! Agus maireann a mbród Gaedhealach ionam, m’ inghean. Mo chlann clainne, mo neachtanna 'gus mo niadh. Beannacht Dé leat!

Géaróidín Ní Shúilleabháin Uí Chléirigh

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Julie Fader, Unsplash

Cogadh na Cíosanna (1662) Le Séan Shéamus Mac a' Chruiteir (Gaedhealg Thír Eoghain) Thosaidh cogadh fíochmhar amach ar Talamh an Éisg sa bhliadhain 1662 nuair rinn na Sasannaigh an obair do chur cíosanna le h-aghaidh taighe 's talamh ar an oileán sin. D'éirigh na muinntear Gaedhealach amach in éadan na phlean garbh Gallda leis fíochmhar fola 'nn agus chuir na Gaedheil eagal an-mhor eadar na Gaill agus eadar na h-ard Ghaill ar Talamh na Éisg le bliadhanta fada mar sin amháin.

Thánaig tighearnaí talún Ghallda nuadh go Talamh an Éisg amuigh as Sasuinn faoi 1660 nó 1661 b'fhéidir. Fhuair iad páipéara h-oifigiúil as Searlus II rígh Sasuinn. Bha pleananna garbh acu do chur na daoine Thalamh na Éisg faoi riaghaltas tighearnaí talún go brách ar fad. Ach bha pleanann' eile ar muinntear na Gaedheal san am sin fosta!

Cha rabh aon focal Béarla 'g na daoine Gaedhealach ann ar Talamh an Éisg mar bha Gaedheil iad fhéin agus cha rabh suim acu do fhoghluim 's do chainnt Béarla leo mar bha fuath an-mhor acu le na Gaill agus le gach aon rud a chuir na Gaill ar an sean Ghaedhealtachd trasna na dtonnta san abhaile. Bha fhios acu faoi na tighearnaí talún Gallda 'nn fosta (in Éireann go h-áiridh) agus bha fuath ana mhór acu 'n éadan sin gun amhras! Agus thánaig fearg ana mhór acu gan mhoill nuair a d'fhoghluim iad faoi pleananna Gaill do chur sin ann ar Talamh an Éisg mar d'iarr Searlus II an airgead agus biadh mhaith acu gan mhoill!

Thánaig na Gaedheil le chéile, 'gus chuir iad comhaireachd ana mhor in éadan pleananna Gallda 'nn.

16

lionra-uisge-dhearg.ca

Fhuair na daoine faoi Baile Séain fógraí acu faoi cíosanna, 'ch bha siad as Béarla 'mháin agus cha rabh suim agus cha rabh mhaith na Gaedheil le Béarla! Agus ina dhiaidh am ghearr fhuair cúpla daoine bhochda faoi ghabhail le na Gaill mar char chuir iad cíosanna chun na tighearnaí talún nuadh ann. Bha na daoin' eile 'n fhearg mar sin amháin.

Agus ina dhiaidh lá 'mháin d'osgail na Gaill cúirt áitiúil ann ar Talamh an Éisg agus thánaig na daoine faoi gabháil ann gan ceartas. Nuair a chualaidh na muinntear Gaedhealach faoi cíosanna Ghallda thosaidh círéib fíochmhar amach istigh an chúirt. Agus bha sin an-fíochmhar gan dabht! Rinn na cimí n-éalú mhaith amuigh as an cúirt chun saoirse 'ríst, ach chuir na Gaedheil eile 'n cúirt chun teine. Ina dhiaidh sin, chuir iad an taigh cúirt chun teine fosta.

Agus thánaig sluaighte daoine fhearg le chéile 'nn sna bhailí Thalamh na Éisg nuair a fhuair iad an nuachd faoi na gcíosanna. D'éirigh faoi 4,000 go 5,000 daoine 'muigh in éadan na tighearnaí talún agus chuir iad gach aon cúirt 's tigh cúirt chun go teine gan mhoill. Chuaidh iad ar an ionnsaigh in éadan stóras, siopaí, taighe 'gus gach aon rud Ghallda mar sin agus chuir iad go teine fosta gan mhoill.

Ghabhail na Gaedheil an ainmhithe Ghallda fosta, 'gus rinn iad ionnsaighe fola ar na loinge h-iasgairí le thaobh an tráigh agus bhuaidh iad na cogadh tar éis cúpla seachdainn gan dabht.

Rinn na Gaedheil sgríos ana mhór ar gach aon rud Ghallda 'nn, agus theith cuid 's mó na 'tighearnaí talún' amuigh as Talamh an Éisg gan mhoill fosta. Chuaidh cuid 's mó iad go Sasuinn Nuadh, ach d'fhill sluagh mhaith eile chun abhaile go Sasuinn.

Bhuaidh na Gaedheil Thalamh an Éisg caithréim ana mhór annseo ar Talamh an Éisg sa bhliadhain 1662. Char fhill tighearnaí talún go Talamh an Éisg ina dhiaidh sin gan dabht, agus bha 's tá sin go h-ionntach mhaith linn.

lionra-uisge-dhearg.ca

17

SEAN GHÀEDHEALTACHD

Iain mòr Mac Gill-Eain Le Gearraidh Mac a’ Chùirn (Gàilig Muile) Iolach a’ Ghàidheal, A’ tighinn à cliabh na Galldachd; nam biodh seasmhachd as a lasair sgriobhte “Saorsa” air nèamh Alba fhathast.

- Ruaraidh Mac Thomais Cuimhnich Ian Mac Gill-Eain! An dithis ann an òrain agus bàrdachd, tha sinn ga chuimhneachadh, fear a rug ’s an deach a thogadh ann am Baile MhicShiubhail, faisg air Baile Mòr nan Gàidheal, Glaschu. Ceud bliadhna air ais, bhàsaich Mac Gill-Eain. B’e fear òg a bh’ ann; ceathradh ’s a ceithir bliadhna a dh’aois. Bha pneumonia aige agus, as dèidh bliadhnichean dhe bhith strìgh an

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

aghaidh calpachas agus ìmpireachd (seo a’ gabhail a-steach coig tursan dhan phrìosan: gnàth-èolas garg airson duine sam bith) bha e air fàs na bu laighe. Gu-ainmeil, thug Mac Gill-Eain an aon còta a bh’ aige gu caraid bochd, dìreach mus an do bhàsaich e.

Bha Gàilig aig a phàrantachd. Cha robh do chleachd Mac Gill-Eain a’ chànain. Dh’ fhuirich e 'nn an Glaschu far an robh Beurla a’ ciallachadh obair agus adhartas. Dh’ fhàg a sean-phàrantan a’ Ghàidhealtachd ri linn na Fuadaichean. Dh’ fhairich Mac Gill-Eain seo 'gus bha e an-còmhnaidh mothachail mu a dhearbh-aithne. An fhìrinn, sgrìobh Mac Gill-Eain fon ainm-brèige, “Gàidheal” airson am pàipear soisealachd, Ceartas.

Lorg e Carl Marcs ann an 1903. Ghabh e obair mar thidsear ann an sgoiltean agus cuideachd rinn e clasaichean-feasgair airson luchd-obrach; far a’ theagaisg e Marcsaich air feadh taobh Albainn an iar.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

Thug e taic do luchd-obrach leis a’ phean agus leis am faclan, agus bha e an sàs anns an Caidreachas Soiseal Daonlathais, a dh’ atharraich ainm gu Partaidh Soisealachd Breatainn nas fhaide air adhart.

Thàinig Cogadh ann an 1914. Ghabh Mac Gill-Eain suidheachdainn ga h-aghaidh: b’e cogadh nan ceannardan a bh’ ann airson ìmpire agus tairbhich. Cha b’ urrainn dha na luchd-obrach sabaid an aghaidh luchd-obrach eile airson nan ceannardan aca. Dh’ fhàs Mac Gill-Eain na fear chunnartach ri linn a chlasaichean a’ theagaisg e 'gus a theachdaireachd; an gnìomh aige an aghaidh an oidhirp a’ Chogaidh. Chaidh a chur gu prìosan trì tursan ro 1918. Ann an cùirt ’s a Ceitean 1918, thuirt e nach b’e “an thilg” a bh’ ann, ach “an tilgear na calpathas, 'riuth leis fuil bho cinn gu cois.”

Dh’ aithnich Lenin e, agus bhiodh Mac Gill-Eain Consal Sobheid airson Albainn ann an 1918 le h-oifis consalachd ann an Glaschu. Dh’ obraich e gus taic a chuir gu fògarrach agus mèinnearan bho Lituàinia, gu sònraichte, a bha a’ fuireach ann an Lannraig. Cha chaomh leis ceannardan am Partaidh Comasach Breatainn, a bh’ air chuir air dòigh ann an 1920: bh' e airson neo-eisimileachd na h-Albainn. Bha e ag obair còmhla ri luchd-naiseantachd (mar Ruaraidh Arascainn ‘s Mhàrr) agus luchd-Poblachtachd ha h-Èirinn. Bhiodh rèabhhlaid naiseanta agus eadar-naiseanta; na Gàidheal Albannaich agus soisealachd. Ann an ceithir bliadhna mu dheireadh aige, thog Mac Gill-Eain am bratach Poblachd Soisealachd na h-Albainn.

Taing do bhàird agus seinneadairean (coltach ri Somhairle Mac Gill-Eain, Aodh MacDiarmaid agus Seumas MacEannruig) tro 'n obair, rinn iad faoinsgeul dha. Mar a bh’ aig MacEannruig: bhiodh Iain Mòr Mac Gill-Eain a’ tilleadh dhachaigh dhan Abhainn Cluaidh is chaidh seo fhaicinn ann an òran agus sgeul o sin a-mach.

Cuimhnich Iain Mòr Mac Gill-Eain!

lionra-uisge-dhearg.ca

19

Plandála na Mumhan Le Séamus Ó Súilleabháin (Gaeluinn Deas Mumhain) Nuair a fuair an dTaoiseach Deas Mumhan bás le lámha Gaill, agus tháinigh deireadh leis an cogadh, fhuair na Sasanaigh an seans a bhí ag teastáil uatha le fada an lá chun áit sábháilte don choróin a dhéanamh as Cúige na Mumhan.

I Meitheamh 1584 bhunaidh coimisiún chun suirbhéireacht a dhéanamh ar thailte na ceannairceach sa Mhumhan.

Fhuaireadar amach go raibh an daonra go fíor beag. Bhí sé socraithe ag Eilís is a comhairleoirí Sasanaigh a chur in ionad na n-Gaedhealtact.

Bhí tús an plean críochnaithe faoi 1585 agus i rith na cúig bliadhain ina dhiaidh sin tháinigh ann dó.

Bhí an plandáil ag déanamh go maith ó 1589 go dtí 1598. Is maith dúinn sracfhéacaint a thabhairt ar ceanntar Luimnigh mar áit samplach ar cad a thárla.

Roghnaidh Aonnraí Oughtraed ceannaí saibhir is úinéir long ó h-Amptón a' Deas (Southampton) mar príomh glacadóir do Conntae na h-Amp (Siorrachd h-Amp). Bhí sé cáirdiúil le Aonnraí Billingsleigh gabha óir mór le rá as Londain, agus tighearna talún láidir as Conntae Deabhón (Siorrachd Deabhoin) Sir Uilliam Courtnaigh.

Thangadar le céile, agus dheineadar tairiscint chun ceithre seignoirí déag a phlandáil i gCeanntar Luimnigh. Tháinigh Oughtraed anall go Luimneach i 1587 le tríocha plandóir aige, agus gach úirlis a bhí ag teastáil uatha chun tosnú ar a seignoi r féin (Méin).

20

Megan Johnston, Unsplash

Fhuair sé 12,000 acra idir an Daoil is an Máigh taobh le Corcaigh Mhumhain.

Bhí seignoir Billingsleigh ag Cill Mochua ar an taobh ó thuaidh de 'gus eastát Courtnaigh ar a thaobh thiar. Fhuair Roibeard Collum 6,000 acra thart ar Cill Cholmáin, Ardach, An Caisleán Nuadh, agus Baile an Garraidh faoin teideal Garraidh Chollum.

Bhí ar tithíocht a sholathar ar san tríocha a dó teaghlach Sasanach. Bhói ceannródaí ab ea é, a'gus bhí a theaghlach á lonnú i gCaisleán Lios an Móta sean foirgneamh Gearaltach le fada ina dhiaidh sin.

Bhí saighdiúir eile ab ea Olibhir Mac Stiofáin agus fhuair sé tailte i n-Dún Maoilín ar an taobh ó thuaidh d’eastát

lionra-uisge-dhearg.ca

Collum. Bhí fear fuilteach ab ea é. Dhein sé teachtaireacht ar san St. Ledger Uachtarán na Mumhan go dtí an t-Iarla Burleigh i Londain 1583, agus dúirt litir a bhí aige go raibh níos mó fuil doirteadh aige i rith an cogadh ná h-aon fear eile.

Bhí meas mór ag Eilís ar Mac Stiofáin d’ainneoin sin bhí a sliocht is sliocht Collum ar a dtaobh Gaedhealach taobh istigh de dhá ghlún.

Nuair a chuireadh deireadh leis an t-Éirigh Amach sa Mhumhan agus leis an plandáil ina dhiaidh thárla dul chun cinn mór san údarás ríoga in Éirinn. Rinneadh uachtarán na Gaill ar Cúige Connacht de Malbaigh i 1579, agus Risteard Bingham ina dhiaidh in 1584.

Colin C Murphy, Unsplash

lionra-uisge-dhearg.ca

21

Faoi 1585 bhí iomlán na n-Gaedhealtacht roinnte ina contaetha, agus sheol teachtaraí as feice seacht contae go dtí an parliament in 1585.

Ba Cúige Uladh amháin a bhí ag seasamh an fód in aghaidh dul chun cinn na Sasanach.

Aodh Mór Ó Néill a bhí i réim, agus bhí sé dílis dos na Sasanaigh agus glach an parlaimint gallda len a éileamh don teideal Iarla Thír Eoghain.

D’ainneoin a oideachais gallda thuig sé go raibh dlí is rialú Shasana ag chur an Gaedhealachas dá bhoinn sa Mhumhan agus i gConnacht.

Nuair a thuigh sé an contuirteach thosnaigh sé ag ollmhú chun cogaidh. Bhunaigh sé comhaontas no Cónaidm le Ó Domhnaill agus taoisigh eile in Uladh, nan Eilein agus gach áit eile san Ghaedhealtacht, agus i 1593 thóg sé an teideal ársa Ó Néill.

Le seo fhuair sé tacaíocht lucht tighe Uí Néill ach ar feadh dhá bliadhain eile lean sé leis an dílseacht bréaga don coróin.

Bhí sé fós ag cabhrú leis na Sasanaigh nuair a chuireadar Caisleán Mhic Uidhir faoi léigear faoi Mheadán Fóghmhair 1593, ach theip ortha an dún a thógaint.

Bhí an brú ar Gaedheal Ulaidh ag ardú i gcónaí agus an chur in aghaidh ag leathnú amach.

I Meitheamh na bliadhna 1595 bhris Ó Néill cath tábhactach ar na Sasanaigh ag Cluain Tiobraid. D'fhógraidh é ina thréatúir go gairid ina dhiaidh sin.

Lean an cogadh fíochmhar seo ar aghaidh bliadhain ina dhiaidh bliadhain, na Gaedheal ag lorg cabhair thar lear agus na Sasanaigh ag seoladh ceannaire in dhiaidh ceannaire go h-Éirinn agus ceanntair eile sa Ghaedhealtacht chun an éirigh amach a bhriseadh.

Bhí 'n tír ar fad ar lasrach. Tar éis an bua mór a bhí ag Ó Néill ag Béal an Átha Buidhe (14adh Lughnasa 1598) thug Peadar de Léis ceannaire de theaglach tábhachtach i Luimneach cuireadh do Ruaidhrí Ó Módhra a bhí tar éis a thailte a thógaint ar ais i Laoighis teacht go dtí Cúige na Mumhan.

Chuaigh seisean i gcomhairle le Ó Néill agus glach sé leis an cuireadh.

22

lionra-uisge-dhearg.ca

TOIGH MHAINISIR

DOIRE A' CHOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúthchas www.abbeyhoteldonegal.com

FÒRAM COIMHEARSNACHD

Làithean Mór A' Mhìos - An Samhainn 01 - Féill Samhainn 08 - Là Nàiseanta Seann-Saighdearan Daoine Dúthchais 11 - Là Chuimhne 13 - Gaelach Úr 27 - Gaelach Lán

Ath Mhìos - Dùbhlachd 07 - Gaelach Lán 18 - Ciad Là Chanucah 22 - Grian-Stad a' Ghearraimh 23 - Gaelach Úr 25 - Là na Nollaig 26 - Féill Steafan - Kwanzaa 26 -Deireamh Là Chanucah 31 - Oidhche nam Bonnag

Nollaig

Chonuca

Tá sin an am speisialta le daoine nó

'S am féill so 'n mhor nan Giùdaich

muinntir Críosdachd treasna 'n

do chuimhne na Dárna Timpeall

domhan. Tá sin mar rugadh Íosa

Mór. 'S an féill so air aghaidh orson

Críosd mac Dé san am sin.

ochd latha 's oidhche. Cuir daoine solus air nan coinnealan asteach

Lá Cuimhneachan Ár Mhór

san Meadhnóra ri linn an féill so.

'S latha móran eadar gach muinntear Gàidhealach thairis nan domhain.

Bidh mhuid ri chéile air an latha seo do chuimhneachan agas do dheir paidrean naomhtha airson nam Martairean Gàidhealach nuair a shiubhail iad gu bhàis eadar 1845 gu 1857 le làmhan Gall Sasuinn.

Là Cuimhneachadh Ath Làrna Mhìos - Am Faoilteach 01 - Féill Bliadhain Úr 06 - Gaelach Lán 21 - Gaelach Úr 22 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich

Seo latha mór airson nan Gàidheil thairis nan domhain. Air an latha seo tha mhuid 'cuimhneachadh na saighdearan Gàidheal bàis re linn dhà cogadh mór, agus 's cuimhneachadh a' Chiad Cogadh na Dhà Ghall (1914 gu 1919) agus a' Dàrna Cogadh na Dhà Ghall (1937 gu 1945) gu h-àiridh.

24

lionra-uisge-dhearg.ca

O'Riain, Flann. 1994.

Lazy Way to Gaelic, le Seòras Jon Y Lolfa Cyf., 1994, p. 52

es,

LORG FOCAL Ainm Àite TALAMH AN FUAR TALAMH AN ÉISG ACHAIDH GÉ BOSTÚN GLASACHAMH

Biadh SMEARA PUIMCÍN SÚ PUIMCÍN SITHEANN CEARRACAN

Ainmhidhean MATHAN DUBH BALGAIR EASÓG NEAS BUABHAILL

lionra-uisge-dhearg.ca

25

CÚPLA FOCLA COLAISTE

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

BALÙN AER TETH

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

'Bheil focal, abairt, no dealbh agad airson Cúpla Focla?

Cuir e chugainn air làrach-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

GOBHAL

Dealbh Le Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

26

lionra-uisge-dhearg.ca

Gleannsamh agus Ath-saoghail 's faclair nuadh seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

DÀNACH, ÒRANACH & SGEULACH BRUADAR AN LEÒDHASAICH AN BHINNIPEIG Le Dòmhnall Iain Ruaidh MacÌomhair (1942 gu 2015) (Gàedhlig Uisge Dhearg)

28

(I)

(V)

A charaid chaoimh, thoir uam-sa beannachd,

Na h-uain bheag a’ leum air bruaich na gile,

Gu càirdean na Fèinn’ ‘s tu cèilidh mar riuth’

Is aiteal na speur na leus san linne,

A Bhinnipeig mhòr nan stòr ‘s na ceannachd,

An smeòrach a’ seinn cho binn sa chreagan,

A’ chruithneachd, a’ choirc’, is a’ phònair.

‘S an uiseag a’ ceilear sna neòil dhuinn.

(II)

(VI)

O togamaid fonn sa chànain mhaiseach,

Mo bheannachd gu bràth aig tràigh na mara,

A dh’ionnsaich sinn òg mu chrò na cagailt,

Sam bu tric bha mi snàmh, gun chàil air m’ aire,

An dùthaich nan sonn ri tonn a’ chladaich,

O mhadainn an là gu tràth dhomh laighe,

Far an lùiginn rithist bhith còmhnaidh.

Ach sùgradh, aighear, is gòraich’.

(III)

(VII)

Nam smuaintean leam fhèin ‘s nam bhruadar cadail,

Tha ‘n clachan mar bha am bràigh a’ chladaich,

Tha mise gach uair toirt cuairt don bhaile,

Na cnuic is na h-eòin sa mhòinteach fharsaing,

San d’ fhuair mi am blàths, an gràdh ‘s am bainne,

Ach cuideachd mo ghaoil bu chaomh leam fhaicinn,

Is càirdeas cridheil na h-òige.

Mo thruaighe mise, cha bheò iad.

(IV)

(VIII)

Cha robh ach an-raoir ge b’ e cruaidh an reothadh,

O togamaid fonn sa chànain mhaiseach

Bha mis’ agus càch le spàirn a’ treabhadh,

A dh’ionnsaich sinn òg mu chrò na cagailt

A’ cur a’ bhuntàt’ am bàrr an leothaid,

An dùthaich nan sonn ri tonn a’ chladaich

‘S a’ tionndadh talamh an eòrna.

Far an lùiginn rithist bhith còmhnaidh.

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

ÁILLEACHT FHIÁIN Le Máirtín Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaedhealg Thír Eoghain) 'S áilleacht fhiáin 'fás san Earramh, Má tá fhios agat faoi 's grá-chion asst, 'S sin teine 'stigh a chuir thú 'nn, Cuir thú ceol istigh san anam, 'S áilleacht fhiáin 'fás san Earramh.

'Damhsa san oidhche le na Sidhe, Bha siad amuigh leis éirí na gréine, 'S smaoineamh sin go h-álainn gan amhras, 'S áilleacht fhiáin 'fás san Earramh.

Radharc álainn amháin 'amharc linn, Bean-ríghean na Bealtaine gan amhras, Nuair a' thar lae 's oidhche le chéile 'nn, 'S áilleacht fhiáin 'fás san Earramh.

lionra-uisge-dhearg.ca

29

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

TÓG DO CHEANN, A MHÁTHAIR ÉIRE! Le Brian Ó Cianaigh (Gaeilig Thír Chonaill) (I) Tóg do cheann, a mháthair Éire, tá na néaltaidh dubh’ ar shiúl, Triomaigh suas, a rún, na deora a bhí le bliadhanta in do shúil; Tá do chlann ag teacht thar sáile, laochraidh cróga, calma, fíor’ Cluinfidh an domhan a n-gártha bríomhar’ nuair a shroichfeas siad an tír.

Fáilte romhaibh ar ais chun an bhaile, b’fhada, righin bhur spás i gcéin, Ní raibh aon áit riamh thar sáile mar ár dtír bhreágh, álainn féin.

Os ár gcionn tá grian na saorsacht’, inár gcroíthe grása Dé, Séan is ádh ar gach taobh dínn, is é seo bánú geal an lae.

(II) Is iomaidh lá is oidhche a bhí ár máthair bhocht faoi bhrón Nuair a díbríodh a cuid clainne thall is abhus ar fud an domhain.

(III) B’éigean dóibh an baile a fhágáil nuair a bhí siad ina mbláth Agus na cairde ba dílse a bheith scartha leo go brách.

Glóir don Rígh tá an t-athrú mór ann, tá ár dtír arís faoi cháil Tá an Gaedheal inniu ar uachtar – brat an t-Sasannaigh ar lár; Tá an chruit go fóill le cluinstin, tá na mílte laochraidh réidh Lenár dtír a thógáil suas arís ag bánú geal an lae.

(IV) Tá do theangaidh féin, a Éire, ag teacht chun cinn gach uile lá Is beag nach raibh a binnghuth múchta nuair a bhí síolrach Gaedheal faoi sháil D’fhan sí beo i measc na sléibhte mar a bheadh ceolta na mná sí.

Thug sí buaidh ar lucht an Bhéarla is beidh sin léi feasta choíche.

Tóg do chroidhe, a mhuirnín dílis, tá do chlann inniu ag dréim Go mbeidh sonas ort choíche is gur ag méadú a bheas do réim.

Slán go raibh an cineadh Gaedhealach agus slán go raibh an té Atá ag freastal ort, a Éire bhocht, ag bánú geal an lae.

30

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

GLEANN DOMHAIN Le Brian Ó Cianaigh.

An t-Sráth Bhán, 9adh Meadhon Fóghmhair 1901.

(Gaedhealg Thír Eoghain) (I) Tá baile beag ró-dheas in m’eolas Is cuireann sé bród ar mo chroidhe Tá ardán deas álainn ina aice ‘Gus tobar deas fíor-uisge faoi.

Is aoibhinn don té atá ina chónaidhne In áit a bhfuil lúcháir is greann Is is cinnte gurb é sin don áit seo, An baile beag deas ag an ghleann.

(II) Is ansin atá an cailín is deise Dá bhfaca mo shúile riamh, Is ní bheinnse gan foscadh ná dídean Dá bhfanfainn go fóill lena taobh.

Gheobhainn céad míle fáilte ón mháthair Is in airgead níl sise gann, Is thiocfadh liom deireadh mo laetha A chaitheamh ró-chomhgarach don ghleann.

(III) An féidir go bhfuil mé ‘mo dheoraidh Is gur fhág mé amach cairde mo chléibh, Nó an féidir nach molfainn choidhche Mo shean-chónaidhne dílis ar sliabh.

Ach pillfidh mé ar ais ins an t-samhradh I measc seinm na n-éan ar gach crann Go gcaithe mé deireadh mo laetha Sa bhaile bheag, dheas ag an ghleann.

lionra-uisge-dhearg.ca

31

SGEUL NA H-EACHDRAIDH

Stiophan Seósamh Mag Robhartaigh (1830 go 1870)

Brian Hamill, Unsplash

Le Niall Mac Colla (Gaeilig Thír Chonaill) Rugadh Stiophan Seósamh Mag Robhartaigh san an cheanntar Inbhear i ndeisceart Thír Chonaill sa bhliadhan 1830. Chuaidh do chlann aige go h-Aimearaga nuair a bhí sé 'n-óige 'gus dhéan iad sin mar ba 'n iarr mór ag na tuismitheoirí do fhaigh amach as na tighearnaí talamh agus amach as na Gaill agus na 32

Sean Ghaill fosta. Bhí rudaí garbh agus cruadh le daoine san an Sean Ghaedhealtachd le linn an aimsear sin, agus bhí suim mór ag Clann Mhig Robhartaigh do'n éalaigh amuigh as rudaí deacair annsin.

Chuaidh Clann Robhartaigh go Cionncionnataigh san

Ohio nó na Lochan as Gaeilig, agus fuair Stiophan go Sgoil Naomh Proinnsias Agsábhair ann. Nuair a fhuair sé chríoch ann chuaidh sé do'n obair leis d' uncail aige, 'gus d'fhág sé 'mach as ann ina dhiaidh cúig bliadhna mar bha 'n iarr aige do dheanamh staidear an dlíghe. Ina dhiaidh sin thosaidh sé 'obair 'cosannta daoine sna cúirteanna na h-áite, 'gus fhuair sé ainm mór agus mhaith aige le sin. Agus lionra-uisge-dhearg.ca

Scott Umstattd, Unsplash

thosaidh sé 'obair san Tholadó san Ohio nó na Lochan, ach d'fhill Stiophan chun go Cionncionnataigh ina dhiaidh cúpla bliadhan eile mar d'iarr sé do bhith in aice na clann aige fosta.

Nuair a thosaidh an Cogadh na Stáit amach san Aimearaga sa bliadhan 1861, chuir sé dá shluagh na saighdeara 's óglaigh Gaedhealach le chéile gan mhoill, agus chuir siad istigh an 10adh Reisimint na h-Ohio (na Lochan) agus bhí an reisimint seo reisimint nó sluagh Gaedhealach cuid 's mó gan dabht mar cha rabh na Gaedheil na Lochan an-sásta do sheas agus do throid in aice leis na Gaill Aimearaga mar cha rabh creideamh agu do throid mhaith le linn an cogadh seo.

Agus chuaidh Stiophan Seósamh chun cogadh leo.

Bhí sé 'gus an 10adh Reisimint san Arm Achadh an Iúbhair Thiar sa Fhoghmhair 1861 nuair a d'ionnsaigh Arm na Stáit Aontaithe 'stigh go h-Achadh an Iúbhair Thiar. Ba 10adh Reisimint Ohio cuid an Chéad Briogáid. Agus ba Stiophan Seósamh ann 'troid in éadan an Arm na Stáit Cónaidhm leis misneachd an-mhor 's dochreidt' aige fhéin. Ach fhuair sé gort gharbh air nuair a chuaidh pilear amháin istigh do sgamhóg deis aige le linn Cath Báta Carnafacs ar 10adh Meadhan Fóghmhair 1861.

Ba sé san otharlann míleata le míonna fhada mar sin amhain, agus cha rabh sásta 'gus cha rabh sé go maith le sin.

Nuair a fhuair sé 'mach as an otharlann ar ais aríst, d'fhill sé chun an chogadh gan mhoill agus fhuair sé obair do cheannas an 50adh Reisimint Ohio (na Lochan) agus bhí sin sa Fhóghmhair nó Geimhreadh 1862 b'fhéidir.

Ba 'n 50adh Reisimint sa chuid an 34adh Briogáid san Arm na h-Ohio. Chuir riaghaltas Ohio 'n 50adh Reisimint le chéile leis an lionra-uisge-dhearg.ca

33

Erda Estremera, Unsplash 61adh Reisimint Ohio mar chaill iad uimhreacha ró-mhór 'troid sa chogadh eadar 1861 go 1862 go h-áiridh, agus cha rabh neart uimhreacha míleata ag an 5adh Reisimint mar sin amháin. Agus Ba Stiophan Seósamh 'ceannas an 61adh Reisimint Ohio sa Dárna Chath na Mannasas san an Achadh an Iúbhair eadar 28adh go 30adh Lughnasa 1862. Bhí 61adh Reisimint san Arm Achadh an Iúbhair le linn an chath seo fosta.

Bhí sin cath fada 's fola gan dabht agus ba Stiophan Seósamh sa mheadhan an chath le linn an dhá lá. Ba 77,000 saighdear ag an Arm na Stáit Aontaithe le linn an chath seo, 'gus ba 50,000 saighdear ag Arm na Stáit Cónaidhm. Ba chreid ag an ard-ghinearál na Stáit Aontaithe a bhí sé san áit neart aige 'gus chuaidh sé ar an ionnsaighe fola 'n éadan na sluaighte Stáit Cónaidhm le h-aghaidh dhá lá 'nn 's annsin. Ach fuair na sluaighte Cónaidhm faoi tamall na sluaight' Aontaithe 'gus chuir iad mílte 's mílte na saighdeara gorma go bás ann mar sin. Ach rinn na Sluaight' Aontaithe 'n éalaigh mhaith amach as Achadh an Iúbhair chun go Bhasantáin ar ais aríst gan mhoill. Dhéan iad sin mar ba pleann ag na sluaighte Cónaidhm do fhaigh faoi tamall ortha do chur iad go bás nó do chur iad go ghéill. Ach fhuair iad amach as Achadh an Iúbhair san am sin.

D'ionnsaigh Arm na Stáit Cónaidhm go Tír Máire 'na dhiaidh sin mar d'iarr iad do chur stad chun an chogadh, agus d'iarr iad do chur sgrios agus eagal an-mhór ar na daoine Stáit Aontaithe. Agus ba sin sa Fhóghmhair 1862.

Ba Stiophan Seósamh an cheannfort 61adh Reisimint Ohio eadar 1862 go 1865

nuair a thánaig an cogadh chun deireadh. Agus ba sé 'nn le linn gach aon feachtas agus cath leo san am sin fosta. Bha sluagh mór Gaedhealach isteach san reisimint seo fosta 'gus ba siad ann le gach aon cath san oirthear eadar 1862 go 1865 fosta.

Ba 61adh Reisimint ann le linn Cath

34

lionra-uisge-dhearg.ca

Ina dhiaidh an cogadh seo, d'fhill sé chun Ohio nó na Lochan agus thug sé cuidiú mór chun Arm na Gaedheal nuair a mháirseáil iad istigh go Ceannada do chur na Sasannaigh amach as ann, agus ba sin eadar 1866 go 1871. Thug Stiophan Seósamh cuidiú maith mór chugu eadar 1866 go 1868 nó 1869 amháin mar fhuair sé bás ar 2adh Eanáir 1870. Chuaidh sé go Dhia mar na gortannaí ar do chorp aige a thánaig air nuair a bhí sé 'troid sa chogadh eadar 1861 go 1865.

Ba Stiophan Seósamh an bhráthair na Siúr Síleas Nig Robhartaigh (1827 go 1901) agus rinn sí troid fada mhaith le cearta 's ceartas na mban ann san Aimearaga fosta.

Robert Linder, Unsplash

Creag Crann Peitseog ar 20adh Iúil 1864, agus ba Stiophan Seósamh ar thar barr an chnoc agus ar thar barr an troid leis na sluagh faoi air. Thuit pilear garbh ar do lámha chlé aige 'gus bha sin gort garbh gan dabht. Ach chuaidh Stiophan Seósamh ar aghaidh leis an chath agus throid sé le thaobh leis na saighdeara leis fhéin le linn an lá fola 's garbh sa chath seo. Agus dhéan sé sin gan sos 's gan stad, agus ba sin lá nas fhaide gan dabht, ach lean sé ar aghaidh leis an throid agu. Chaill sé 'n lámha chlé 'na dhiaidh an chath seo mar sin.

Bhuaidh Arm na Stáit Aontaithe 'n chath seo 'gus chuaidh faoi 1,900 saighdear Aontaithe thíos go báis annsin, agus chuaidh faoi 2,500 saighdear Cónaidhm go báis fosta. Chuaidh Stiophan Seósamh ar aghaidh leis an cogadh seo go dtí Aibreán 1865 nuair a thánaig sin go deireannach san Aimearaga 'n oirthear.

Fhuair sé gort gharbh aige fichead sa trí am gan dabht, agus chaill sé do lámha chlé 'mach as é fosta. Fuair sé obair do ghinearál na h-óglaigh ar 1adh Bealtaine 1865, ach cha rabh sin oifigiúil. lionra-uisge-dhearg.ca

35

Taig air Phatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìobhadh Mìosail

Leabhar-lann Làn

'Digiteach ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faigh 'inntrigeadh air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD

LÌONRA H-UISGE DHEARG

Thèid an sgadan marbh leis an t-sruth.

(Sean Fhocail)