Chuma2005

Уладзімір Арлоѣ

ЧАС

ЧУМЫ

Гістарычныя аповесці Апавяданні

М енск

Л огвінаѣ 2005

1

УДК 882.6 ББК 84 (4Беи) А 82

Шчырая падзяка фундатару кнігі Міколу Сеньку.

Арлоѣ У л. Час чумы: Гістарычныя аповесці, апавяданні / Ул. Арлоѣ. — Мн.: І. П. Логвінаѣ, 2005. — 208 с.

А 82

ISBN 985-6701-43-0. Гісторыя Беларусі застаецца галоѣнай тэмай творчасці Уладзіміра Арлова. У кнігу вядомага пісьменніка ѣвайшлі тры гістарычныя аповесці. Назву зборніку дала аповесць «Час чумы», у цэнтры дзеяння якой выдатны беларускі паэт эпохі Рэнесансу Мікола Гусоѣскі. У ахопленым чумою Рыме ён завяршае геніяльную «Песню пра зубра» і спрабуе ѣратаваць ад смерці сваю каханую Франчэску. «Сны імператара» прысвечаныя падзеям 1812 г. у Беларусі, якія зноѣ і зноѣ згадвае ѣ выгнанні на выспе святой Алены былы ѣладар Еѣропы Напалеон Банапарт. Аповесць «Дзень, калі ѣпала страла» пераносіць чытача ѣ пачатак XII стагоддзя, калі Полацкае княства вяло зацятае змаганне з крыжакамі. Вострасюжэтнае апавяданне «Ордэн Белай Мышы» друкавалася не толькі ѣ Беларусі, але і перакладалася на польскую, чэшскую, украінскую і іспанскую мовы. УДК 8 82.6 ББК 8 4 ( 4 Б еи)

ISBN 985-6701-43-0

2

© Уладзімір Арлоѣ, 2005 © Выдавец Логвінаѣ І., 2005 Уладзiмiр Арлоѣ

ЗМЕСТ

Аповесці Дзень, калі ѣпала страла ....................... 5 Час чумы ........................................... 45 Сны імператара ................................... 109

Апавяданні Каля Дзікага Поля .............................. 167 Клён .................................................. 179 Ордэн Белай Мышы ............................ 187

3

4

Уладзiмiр Арлоѣ

Дзень, калі ѣпала страла

5

1 Па высокай дзвінскай вадзе плылі ѣ мора апошнія крохкія крыгі. Сівы ѣ яблыках конь, спынены на самай строме, пудка пераступіѣ нагамі, але вершнік злёгку сціснуѣ яму бакі, і сівы супакоіѣся. Застыѣшы ѣ сядле, князь Валодша глядзеѣ на горад за ракой. Над нізкімі пасадамі, насупроць амаль схаванай паводкаю выспы, што ляжала леваруч князя, падымаліся ѣжо кранутыя зелянінаю валы дзядзінца, а яшчэ вышэй плылі па небе ѣ лазуркавую далячынь сем вярхоѣ Сафіі. Зазванілі да палудніцы. Першы ѣдарыѣ па сонечнай цішы сафійскі званар. Яму адразу адказалі СпасЕѣфрасіння і Бельчыцы, а трохі счакаѣшы, уступілі ѣ перазовы астатнія манастыры і цэрквы. Нейкі званар весела зачасціѣ, але, як быццам узгадаѣшы, што не такія цяпер часіны, каб бесклапотна тузаць за вужоѣкі, асадзіѣ сябе, і ягоны звон таксама загучаѣ няспешна і разважліва. Шматгалосая размова званоѣ нараджала ѣ князевай душы дзіѣнае пачуццё, у якім спакойная вера, што гэты крывіцкі горад будзе стаяць над Дзвіною давеку, спляталася з адчуваннем незвычайнай дужасці, з юначым жаданнем зліцца з канём ды iмчаць па далёкіх дарогах, чуць вецер у вушах, спаць адным вокам каля лясных вогнішчаѣ... Пачуццё было такое моцнае, што князь радасна разгубіѣся. Яшчэ колькі імгненняѣ ён глядзеѣ на магутную рачную плынь, на тры стругі пад белымі вятрыламі, што падыходзілі да дзядзінца, і раптам рэзка павярнуѣ сівага і наѣскапыт паляцеѣ па разложыстай лугавіне. Толькі ва ѣмывальні, скінуѣшы кальчугу і на хвілю прысеѣшы на шырокі ѣслон, ён адчуѣ, як гудуць ад стомы рукі, як ные левая нага, зачэпленая некалі літоѣскай суліцай. Але стома была не прыкрая, а ѣсцешлі-

6

Уладзiмiр Арлоѣ

вая. Князь ведаѣ, што заѣтра ѣранні зноѣ, поѣны спрыту і маладой моцы, у кароткай кальчузе і шаломе з барміцай, выйдзе на ганак з разьблёнымі балясамі, і дружына так выгукне «Слава князю Валодшу!», што ва ѣсім наваколлі на момант здзіѣлена замоѣкнуць жаѣрукі. Другі месяц князь не дае спачыну ні сабе, ні дружыннікам. Нават ваявода Віславус і той дзіву даецца, як улёг ён у ратныя забавы. «Не маладзён ты ѣжо, князь, — сказаѣ неяк ваявода, — не дваццаць табе летаѣ. Дай удам * перадых». Валодша адно засмяяѣся і па-ранейшаму дзень пры дні выводзіѣ дружыну на падсохлую галявіну за сцяною княжага двара, што стаяѣ на левым беразе Дзвіны, у Бельчыцах. Як і ѣсе, браѣ князь у рукі адмысловы тупы меч, страляѣ з лука, кідаѣ у дубовага, глыбока ѣкапанага ѣ зямлю балвана цяжкую дзіду, цэлячы то ѣ голаѣ, то ѣ грудзі, і не бачыѣ, але адчуваѣ ухвальныя позіркі Віславуса і ваяроѣ. Па паглядным князевым твары ѣ аздобе густых кучаравых валасоѣ знячэѣку прабег цень. Валодшу ѣспомнілася, як учора пасля вячэрні гутарыѣ з ігуменам Лукой. Трасучы ад злосці сівой казлінаю бародкай, шчупленькі Лука выгаворваѣ князю, што не ѣ адных святых Барыса ды Глеба з бельчыцкага храма просяць ягоныя кметы ратнай удачы. Манахі высачылі, што ѣначы людзі з дружыны таемна пераплываюць на чоѣне раку і прабіраюцца на старое капішча каля Валовай азярыны, дзе яшчэ Рагвалодаѣ унук князь Ізяслаѣ паліѣ паганскіх ідалаѣ. Ён, Валодша, пераказаѣ ігуменавы словы ваярам. Гаварыѣ сувора, углядаючыся ѣ вочы, але шукаць вінаватых не стаѣ. Не той час, каб сварыцца з дружынаю. Відаць, сёй-той здагадваецца, што не просты паход збірае ён цяпер. Можа, таму і ходзяць на паклон да даѣнейшых багоѣ. Дый сам грэшны, таксама таптаѣ сцежку да заклятае азярыны. Хоць і даѣно тое было, ды, пэѣна, ведае ігумен пра грэх. Але не толькі таму чарнарызец так барадою трос. Князь сам сабе ѣсміхнуѣся. «Рысь стракатая ізвону, а чалавецы лукавыя *

Целу, рукам і нагам.

ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

7

знутры». Гэта нагадвае яму Лука, што дакляраваѣ адпісаць манастыру запалоцкі поплаѣ, а спраѣдзіць не спяшаецца. Мала ім трох весяѣ са смердамі. Цяпер не выкруцішся, трэба на ігуменаѣ гнеѣ, як на хвалі, алею выліць. З ім вбдзіцца таксама не след, дасць Бог, будзе лепшая пара. Князь пазваніѣ у званец, і ѣ два мігі на парозе вырас халоп з рукамыем заморскае работы. Скінуѣшы апратку, Валодша залез у вялізную ліповую балею і з насалодаю падставіѣ крутыя рамёны і ѣсё вялікае, гарачае яшчэ цела пад сцюдзёны струмень з меднай ваѣчынае пашчы. Ён радаваѣся вадзе і пялёхаѣся, як малое дзіця.

— Глядзі, куды льеш! — нязлосна, але зычна крыкнуѣ на халопа, і той з перапуду бухнуѣся валадару ѣ ногі.

— Хрэсціцца раб Божы Мікола, — гундоса і нараспеѣ, удаючы ігуменаѣ голас, прамовіѣ Валодша і выплюхнуѣ на саламяную халопаву галаву рэшту вады з рукамыя.

— Не гневайся, княжа... — цягнуѣ, лежачы ѣ лужыне, халоп.

— Калі гневаюся, не ваду лью, — памяркоѣна сказаѣ князь. — Давай ручнік і накажы, каб шукалі Барыску. Няхай да мяне ѣ святліцу ідзе. Хутка русявы прычасаны Барыска ѣжо стаяѣ у дзвярах і церабіѣ крысо чырвонага каптанчыка. Было відаць, што і твар і рукі малому вымылі кагадзе. Не вытрымаѣшы дапытнага позірку шэрых бацькавых вачэй, хлопчык утупіѣся ѣ маснічыну. «Падрос Барыска, у плячах пачаѣ гэтай вясною шырэць. Ваяр расце», — падумаѣ князь. Падумаѣ з цеплынёй, што заѣсёды агортвала душу, калі быѣ з сынам, але ѣголас сказаѣ строга: — Нягожа, князь Барыс, вочы долу апускаць. Полацкія князі не ѣ зямлю, а ѣ неба глядзець мусяць.

I не ѣ парозе іх месца. Хадзі бліжэй! Барыска нясмела падышоѣ.

— Дзяк казаѣ, да навукі ты дужа здатны. Даѣно паглядзець збіраюся, чаму ён цябе навучыць паспеѣ.

8

Уладзiмiр Арлоѣ

Княжыч заліѣся чырванню, але пазіраѣ ужо без боязі.

— А ну скажы, якое цяпер лета ад стварэння свету?

— Лета шэсць тысяч семсот дваццаць чацвёртае *, — як па пісанаму адмалаціѣ Барыска. «Славаю ці ганьбаю маёй застанецца яно ѣ летапісах?» — укалола князя раптоѣная думка, але ён не даѣ ёй волі.

— А лічыць ці добра ѣмееш? — працягваѣся іспыт. — Ёсць у мяне пяць крэчатаѣ, а як выпушчу я іх, саб’е кожны па дзве белыя лебедзі. Колькі будзе лебедзяѣ?

— Два разы па пяць, а разам дзесяць, як пальцаѣ на руках, — не задумваючыся адказаѣ Барыска.

— Гожа. Князь узяѣ з падваконца кнігу ѣ багатых абкладах, адплікнуѣ залачоную засцежку і прывычна знайшоѣ «Сказанне аб Індыйскім царстве», якое любіла першая жонка-нябожчыца.

— Чытай!

— «Царства маё такаво, — бойка пачаѣ Барыска. — Ісці на адну старану дзесяць месяцаѣ, а на другую няможна дайсці, бо саткнуліся там неба з зямлёю. Ёсць у мяне ѣ адной зямлі людзі немы, а ѣ другой зямлі людзі рагаты, а ѣ іной людзі трохногі, а іныя людзі дзевяці сажняѣ, іжэ суць валатове...»

— Лепа, — пахваліѣ князь. — А можа, на памяць зацвердзіѣ, як малітвы? — Ён успомніѣ, як некалі, на пачатку вучэння, сам рабіѣ гэтак, каб байчэй атрымлівалася, калі бацька скажа пачытаць гасцям. Княжыч закруціѣ галавой, і Валодша пашкадаваѣ, што скрыѣдзіѣ сына, але, нахмарыѣшы бровы, перагарнуѣ старонку і паказаѣ: — Вось тут чытай.

— «Ёсць у маёй зямлі пеѣні, на іх людзі ездзяць, — упэѣнена разбіраючы цітлы, чытаѣ Барыска. — Ёсць у мяне птушка нагой, уе сабе гняздо на пятнаццаць дубоѣ. Ёсць у маім царстве птушка фінікс, звівае сабе *

Паводле сучаснага летазлічэння — 1216.

ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

9

гняздо на ноѣ месяц і прыносіць агню нябеснага і сама паліць гняздо сваё і сама тут згарае і ѣ тым попеле зараджаецца зноѣ і пер’ем абрастае, а плоду няма ад той птушкі, а жыве яна пяцьсот лет. — Ад старання на носе ѣ хлопчыка выступілі расінкі поту. — А пасярод майго царства плыве рака Эдэм з раю, у той рацэ емлюць дарагія камяні акінф, і самфір, і памфір, і ізмарагд, сардзік і аспід, цвёрд жэ і, акі вугаль, гарыць...» Барыска перавёѣ дых і, пэѣна, таму, што ніводнага разу не збіѣся, насмеліѣся запытаць: — Няѣжо гэта праѣда ѣсё, тата?

— Багата дзіѣнага, сыне, ёсць на Божым свеце. А каторыя дзівосы і самі людзі вымыслілі, каб пацеху з таго мець. Склалі гэтую кнігу ѣ Грэках, а тлумачаная яна і перапісаная вучонымі мніхамі на ѣказ нашай князёѣны Прадславы Святаслаѣны, у манастве найпадобнейшай Еѣфрасінні. Казаѣ табе дзяк пра яе?

— Казаѣ. Помніць, як у святы град Ерусалім яе праводзілі. Чытаць далей?

— Чытай, чытай... — няѣважліва адгукнуѣся спахмурнелы раптам князь. Хутка і яго Полацк правядзе. Ці паслухае ён пераможную ютрань у Сафіі? Еѣфрасіння дадому не вярнулася. Можа, і ѣ ягонай кнізе лёсу тое ж запісана? А калі не вернецца, хто на полацкі пасад сядзе? За душу ѣзяла крыѣда невядома на каго. З першаю жонкай не было дзяцей, а сыны, што Бог даѣ са Звеніславаю, яшчэ ѣ такіх летах, што наперад не загадаеш. Барыску нядаѣна толькі грамаце вучыць аддалі, а Глеб зусім малы, ад зямлі меч не адарве.

— «Ёсць у мяне палата злата, а ѣ ёй ёсць зярцала праведнае, стаіць на чатырох слупах златых. Хто зрыць у зярцала, той бачыць свае грахі, якія сатварыѣ ад маладосці. Блізка таго і другое зярцала, скляное...» — чытаѣ Барыска.

— Досыць, сыне, — адарваѣся ад нялёгкіх думак князь. — Бачу, не дарма мой хлеб дзяк есць. А скажы, у ваярскай справе як паспеѣ? З лука ці гожа б’еш?

— За дваццаць сажняѣ у маладую бярэзінку пацэлю. А меч Ратмір не дае.

10

Уладзiмiр Арлоѣ

— Чаму?

— Кажа, — збянтэжыѣся Барыска, — пуп развяжацца.

— А што, не развяжацца? — засмяяѣся князь, трасянуѣшы шорсткімі русымі кудзерамі.

— Не! — цвёрда сказаѣ хлопчык.

— Ладна, загадаю, каб даваѣ табе меч.

— Тата, — зусім асмялеѣ Барыска, — а ці хутка мяне на вайну возьмеш? У князя зашчымела сэрца. Усплыло на памяць, як самога бацька ѣпершыню ѣзяѣ у набег, як першы раз пачуѣ посвіст чужынскай стралы... Ён прыгарнуѣ малога да грудзей, правёѣ калянай даланёй па ядвабных сынавых валасах. Дзве макаѣкі ѣ Барыскі на галаве, як і ѣ яго самога. Кажуць, шчаслівы знак.

— Хутка, сыне. Чатыры леты засталося. Такі ѣжо ѣ князёѣ крывіцкіх няпісаны закон: у тры гады сына на каня садзіць, у сем аддаваць у навучанне грамаце, а як міне дванаццаць — можна княжыча і на вайну браць.

— Чатыры леты... — расчаравана працягнуѣ хлопчык. — Тады хоць у пацешную вайну навучы, што з Віславусам гуляеш.

— Ну, на такую вайну табе ѣжо можна. Калі хочаш, зараз і паваюем.

— Хачу! — успыхнулі ѣ княжыча вочы. Валодша ѣзяѣ з паліцы куфэрак са слановай косці і высыпаѣ на сталец дзве жмені жаѣтлявых касцяных фігурак. Стальніца была не простая — папераменна выкладзеная кавалачкамі светлага і цёмнага дрэва.

— Вось гэта ратнік. — Князь паставіѣ на светлае поле першую прысадзістую фігурку ѣ шаломе і з барабанам у руках. — Ідзе ратнік на бітву адно ѣперад, назад яму дарогі няма. — «Назад яму дарогі няма», — міжволі паѣтарылася ѣ князевых думках. — А гэта ладдзя, мяно ёй таксама насада... У святліцу зайшоѣ ваявода Віславус. Быѣ ён круглатвары, з кароткай барадой і сінімі вачыма, яшчэ малады, але трымаѣся паважна, не раѣнуючы як паДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

11

жылы баярын. З хвіліну ён чакаѣ, але князь так улёг у гульню, што не чуѣ ваяводавых крокаѣ. Тады Віславус керхануѣ у кулак і, пакланіѣшыся, загаварыѣ: — Новыя паслы ад чудзі прыйшлі, княжа...

2 Тры вялікія стругі пад белымі ветразямі прысталі побач з дзядзінцам, акурат там, дзе Дзвіна прымае ѣ свае берагі павольную Палату. Наладаваныя футрам і воскам караблі прывялі віцебскія купцы, што ѣпершыню пасля зімы кіраваліся водным шляхам у Рыгу. Разам з купцамі сышоѣ на бераг рослы падхорцісты чалавек у свіце з грубага сукна. Два дні таму ён, не таргуючыся, заплаціѣ купцам паѣгрыѣні, каб давезлі да стольнага Полацка. Назваѣся аршанскім майстрам-лучнікам Богушам. Едзе па навуку да полацкіх майстроѣ, бо чуѣ: іхнія самастрэлы за сотню крокаѣ прабіваюць нямецкую браню, нібы тую кляновую дошчачку. Богуш прыгладзіѣ узбунтаваныя ветрам бялявыя валасы, тройчы перахрысціѣся на сафійскія крыжы і рушыѣ па гразкім пасля ѣчарашняга дажджу ѣзвозе да торжышча. Гадоѣ аршанскі майстра меѣ за тры дзесяткі, ногі ѣ новых пасталах ступалі лёгка, а на плечуку на выслізганай да бляску кульбе вісела радняная кайстра. На таргу ён купіѣ падрумянены пірог з заечынай і, памалу адкусваючы, прайшоѣся паміж паѣпустых у будны дзень прылаѣкаѣ. Спыніѣся каля дзеда, што гандляваѣ рыбаю, прыцмокнуѣ языком, кінуѣшы вока на ляшча, які не ѣтаптаѣся ѣ драѣлянае вядро. Падзівіѣся на двухгаловых хвастатых звяроѣ, што шчэрыліся з калчанаѣ. Прыслухаѣся да размовы двух дружыннікаѣ у дашчатых бронях* і адразу неяк наструніѣся. Ваяры гаманілі, як учора на княжых борцях злавілі пчаладзёра. * Даспех накшталт кальчугі, але зроблены з металёвых пластачак.

12

Уладзiмiр Арлоѣ

— Прывялі таця ѣ церам, — апавядаѣ старэйшы векам дружыннік, — дык на калені заваліѣся і якоча: «Памілуй, княжа, не ведаѣ я, што твой мёд краѣ!» А князь яму: «А хіба не ведаѣ ты, што мёд гэты не твой?» Дружыннікі засмяяліся.

— I піѣцом князь пачастуе, і слаѣцом.

— А ці ведаеш, кажа князь, — працягваѣ старэйшы, — што над табой немцы ѣчынілі б? Галавой — у лазьбень з мёдам, і пі, пакуль душа не адляціць. Богуш на крок адступіѣ, але слухаць стаѣ яшчэ ѣважней.

— Ага, — згадзіѣся малодшы. — Чалавек з леціголы баяѣ. Рытары * ѣ іх борці адабралі, а пчаляроѣ у мёдзе патапілі. Неспадзеѣкі на торжышчы ѣсчаѣся крык. Усе, хто мог, рынулі да ракі. Прылаѣкі ѣмомант апусцелі, каля свайго тавару засталіся адно ганчар з бондарам. На беразе вірыѣся вялікі збой гараджанаѣ. Тут былі і купцы, і рукамеслыя людзі ѣ магерках, і манахі ѣ даѣгіх чорных рызах. Наперадзе тырчалі чырвоныя баярскія шапкі з сабалінаю ірхой. Богуш, націскаючы плячом, прабраѣся наперад. Пры самай вадзе ляжалі двое мужчын з туга скручанымі скуранымі паскамі рукамі і нагамі: адзін — таѣсматы і вірлавокі, другі — драбнаваты і вастраносы, з ускудлачанай галавой. Апранахі на абодвух былі разадраныя і прыпаленыя. Поруч з Богушам апынуѣся той самы дзед, што прадаваѣ ляшча, — прыклыпаѣ са сваім вядром, з якога вытыркаѣ рыбін хвост.

— Што за людзі? — напаѣголаса запытаѣся аршанскі майстра. Сусед аказаѣся гаваркі.

— Нямчыны-выведнікі, у нядзелю злоѣленыя. Таѣсты на Ганчарным канцы ѣ студню зелле сыпаѣ. Хацелі яго з той студні напаіць, дык так зубы сцяѣ, што мячом не расціснеш. Тады сабачку валачашчаму тае вады далі. Сабачка і пажыѣ, як Дзвіну на чоѣне пе*

Рыцары.

ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

13

раплысці. А гэтага, — кіѣнуѣ дзед на ѣскудлачанага, — Няжыла з Запалоцкага пасада злавіѣ. На пастой да Няжылы папрасіѣся, а ѣ сне па-свойму гергетаць пачаѣ. Пад жаркім жалезам абое прызналіся. Богуш упіѣся вачыма ѣ звязаных выведнікаѣ.

— А кажуць жа, у князя Валодшы вечны мір з Рыгай, — зноѣ загаварыѣ ён да дзеда.

— Мір, — пацвердзіѣ той. — Купцоѣ нямецкіх князь у крыѣду не дае. Дружына іхні тавар вартуе. А выведнікаѣ наказана не літаваць.

— Пасаднік! Пасаднік!.. — пранеслася па натоѣпе, і людзі расступіліся, даючы дарогу чатыром цівунам і пасадніку ѣ вавёркавым футры. Вастраносы кудлач, што дагэтуль ляжаѣ ціха, перакаціѣся са спіны на бок, тварам да натоѣпу, і тонкім пакутным голасам закрычаѣ: — Людзюхны, ратуйце! Не нямчын я, людзюхны! Пятром мяне завуць. I бацька быѣ Пятро. Купец я з Друцка. Адстаѣ ад сваіх, хацеѣ на Вялікдзень у святую Сафію схадзіць. Жонцы і дзеткам хацеѣ пасвячонае ѣ Полацку яечка прывезці. Апаіѣ мяне Няжыла! Грошы забраѣ, а мяне нямчынам абвясціѣ! Збой прыслухаѣся і пацішэѣ.

— Пятро я. Хрыстом-Богам прашу, не губіце бязвінную душу! — маліѣ вастраносы. Богуш глядзеѣ на яго, і на твары ѣ аршанскага лучніка не было шкадобы. Але знайшліся ѣ грамадзе і жаласныя сэрцы.

— Можа, і праѣда Пятро ён? — прамовіѣ нехта.

— На агнёвым роспыце прызнаѣ сябе нямчынам! — гучна сказаѣ да людзей пасаднік.

— Грэшны, не сцярпеѣ пакуты, — зноѣ падаѣ голас кудлач. — Сам на сябе нагаварыѣ.

— Да князя паслаць! Няхай князь судзіць! — закрычалі ѣ натоѣпе.

— Іншы ѣ князя клопат. Перавозчык паслоѣ у Бельчыцы павёз. Можа, і нашай ён крыві, — пасаднік паказаѣ нагой у зялёным боце на вастраносага, — ды ѣсё адно пераветнік. А пераветнікаѣ князь Валодша загадаѣ судзіць скора.

14

Уладзiмiр Арлоѣ

Збой незадаволена загудзеѣ.

— Пятро я! — адчайдушна заекатаѣ кудлач. — Крыж буду цалаваць, што Пятро! У гэты момант нечакана загаварыѣ таѣсматы выведнік. Ён сказаѣ толькі тры словы: — Яго імя Готфрыд.

— Не верце яму, людзі! — у смяротным жаху заверашчаѣ кудлач. — Бога ѣ цябе няма, лацінец пракляты!

— У Дзвіну іх! — выгукнуѣ Богуш, і вакол таксама закрычалі: — У Дзвіну! Пасаднік махнуѣ рукой. Цівуны забілі выведнікам раты анучамі і пацягнулі абодвух да чаѣноѣ. У вострых вачах аршанскага лучніка было змрочнае здаваленне. Грамада зноѣ загула, але ѣ гэтым гудзе ѣжо не было шкадавання. Людзі пабеглі па беразе вышэй, каб лепей бачыць.

— Далей адвозьце! — загадаѣ пасаднік. — А то вада спадзе, дык тырчаць будуць. Чаѣны хутка выйшлі на самую строму. Цівуны, надзеѣшы выведнікам на шыі пудовыя камяні, асцярожна, каб не выкуліцца самім, спіхнулі іх у каламутную імклівую ваду.

— Ні воѣк ваѣка, ні змяя змяю не губіць, а чалавек чалавека губіць і радасць з гэтага мае, — пачуѣ аршанскі майстра. Гаварыѣ, хрысцячыся дрыготкай рукой, падстаркаваты манах.

— Нядобра кажаш, мніх. Не да такога чыну словы, — сурова азваѣся нехта. — Самі яны свае душы загубілі. Збой ужо рассыпаѣся, як па-над берагам разлёгся ѣсцешаны жаночы крык: — Глядзіце! Глядзіце! На ѣзвозе зарагаталі. Богушавы вусны таксама расцягнуліся ѣ міжвольнай усмешцы. Хтосьці, відаць, нейкі весялун з княжых вотчын, што стаялі вышэй горада, пасадзіѣ на крыгу жарага, як агонь, пеѣня. Крыгу несла па самым быстраку, а небарака певень на пацеху разявакам мітусіѣся на сваім хісткім прыстанку і раз-пораз пачынаѣ махаць крыламі, нібы ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

15

збіраѣся пераляцець на трывалае месца. Але да зямлі было не меней траціны палёту стралы. Жарага гарапашніка згледзелі і на чаѣнах. Пад радаснае галёканне берага весляры павярнулі і ѣзялі напярэймы крызе. Людзі не разыходзіліся, пакуль уратаванага пеѣня не выпусцілі на траву. Пасля гэтых прыгодаѣ Богушавы пасталы адмералі яшчэ не адно попрышча па драѣляным насціле вузкіх вулак дзядзінца, па Вялікім пасадзе і вакольным горадзе, дзе дамы стаялі трохі вальней, а ѣ блізкіх гародах прабілі ѣжо зямлю першыя стрэлкі цыбулі. Адвячоркам лучнік маліѣся ѣ царкве за Чорным ручаём і паставіѣ свечку перад абразом Багародзіцы. А калі на горад апусцілася знобкае красавіцкае сутонне, Богуш, распытаѣшы перад тым, дзе жыве кастапраѣ Даніла, пераехаѣ у ціхае Запалоцце і пастукаѣ у дзверы моцнай хаты над Палатой. Пастукаѣ адмыслова: два разы гучна і тры — прыцішана.

3 Валодша адкінуѣ мяккую лісіную коѣдру і сеѣ на краі шырокага ложа. Княгіня Звеніслава спала, звыкла падклаѣшы пад шчаку далонь. Заснула залагоджаная, усцешаная, што сёння муж рана прыйшоѣ ад застоліцы. Князю не спіцца, і, відаць, сон ягоны заблукаѣ недзе надоѣга. Думна ѣ князевай галаве, неспакойна на сэрцы. Уваччу яшчэ стаіць гаворка з пасламі, у зацішнай пачывальні гучаць іхнія галасы: адрывісты і хрыпаты — чудскага старэйшыны і малады, звонкі — тлумача, маці якога была крывічанкаю.

— Наша неба не сіняе, як мора і азёры, а чорнае ад хаѣтурных вогнішчаѣ. Крыжакі забілі столькі ваяроѣ, што я ѣжо не памятаю, хто жывы, а хто склаѣ галаву. Нашы жанчыны выплакалі вочы, а мужчынам ад частых трызнаѣ мёд здаецца горкім, а піва салодкім. Старэйшына гаворыць ціха, вялікія рукі супакойна ляжаць на каленях, але зялёныя вочы на паро-

16

Уладзiмiр Арлоѣ

слым сівым шчаціннем твары гараць такою лютасцю, што нават ён, Валодша, які забраѣ сваім мячом жыццё не ѣ аднаго дзесятка ворагаѣ, не хацеѣ бы сустрэцца з гэтым чалавекам у сечы. Першыя паслы з Чудскай зямлі прыйшлі ѣ Полацк на Вадохрышча, у самыя лютыя маразы, калі мядзведзь пераварочваецца ѣ берлагу на другі бок. На мірныя паселішчы эстаѣ наляцелі немцы з дружынамі перавернутых у новую веру ліваѣ. Мужчын забівалі на месцы, а жанчын, дзяцей і гавяду гналі ѣ Лівонію. Дзесяць дзён эсты адбіваліся ѣ замку, а на адзінаццаты, калі з абложнае вежы нямецкія латнікі з лукаѣ і прашчаѣ перабілі палову абаронцаѣ, мусілі скарыцца: пусцілі ѣ замак лацінскага святара і аддалі немцам у заложнікі сыноѣ сваіх старэйшын. Паслы прасілі полацкага князя ісці на Рыгу, а самі абяцалі паѣстаць і цясніць вайной ліваѣ і летаѣ. Новыя паслы скардзіліся, што суддзі, якіх шлюць немцы ѣ скораныя землі, дбаюць не пра справядлівасць, а пра сваё багацце. Эсты не хочуць плаціць дзесяціну, не хочуць карміць святароѣ і хадзіць з немцамі на вайну, каб потым цярпець помсту ад суседзяѣ. Чудзіны зноѣ прасілі ѣ Полацка падмогі. Ён, Валодша, прыняѣ іх ласкава, ад сваіх ранейшых слоѣ не адмаѣляѣся, але не гэтых паслоѣ ён чакаѣ, не гэтых. На поѣню наплыла хмара, і ѣ вакне князь бачыѣ толькі вогнішча з чорнымі постацямі ваяроѣ са зменнай начной варты. Але ён ведаѣ, што вунь там, праваруч, падняты на ноч мост цераз роѣ, там і там — вялізныя, укапаныя ѣ зямлю медныя катлы дзеля вару, які пальецца на галовы тым, хто адважыцца напасці на Бельчыцы. Харчу і вайсковых запасаѣ у складах хопіць хоць на два гады аблогі. Ды ѣсё гэта не магло развеяць нялёгкіх князевых дум. Валодша прачыніѣ вакно, і ѣ пачывальню пацёк волкі начны халадок з лёгкім пахам дыму. Трыццаць гадоѣ носіць ён гэтыя думы ѣ сабе, трыццаць гадоѣ яны падпільноѣваюць яго, каб у адну з начэй зноѣ прыціснуць сэрца каменем-жарнавіком, і з кожным годам камень гэты робіцца цяжэйшы і цяДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

17

жэйшы. Але мудра пісана ѣ кнігах: «Хто, рабуючы чужое, будуе на тым дом свой, той складае яго на лёдзе. Прыйдзе вясна, і сплыве дом за мора». Неразумна ѣсё жыццё вінаваціць сябе, але хіба забудзеш, што калісьці як дарагіх гасцей прымаѣ людзей з чорнымі душамі, якія ѣ сэрцы сваім хацелі пагібелі і яму, і ѣсёй Полацкай зямлі. У тое ж лета, як ён сеѣ на полацкі пасад, у горад прыйшоѣ па Дзвіне разам з брэменскімі купцамі першы лацінскі манах. Быѣ ён у падшытай ветрам лапленай сутане і выгляд меѣ такі, быццам ніколі не еѣ уволю хлеба. У княжым хораме заморскі госць трымаѣся цішэй за халопа, толькі бесперастанку маліѣся і праз тлумача прасіѣ аднаго: дазволу прапаведаваць слова Божае ѣ падуладнай полацкаму князю зямлі ліваѣ. Полацку здавён не надта рупіла, што яго даннікі моляцца не ѣ цэрквах, а ѣ святых гаях і дубровах; іхнія багі любілі мяса аленяѣ і тураѣ, а найлепшым пачастункам была ім кроѣ палонных чужынцаѣ. Але ён, Валодша, даѣ манаху згоду, бо полацкія купцы нашэптвалі, што маюць добры гандаль у Брэмене і Любеку. Мала таго, на адвітанне ён адарыѣ ціхмянага госця кунамі і вавёрыцамі са сваіх кладовак. Там, дзе Дзвіна сканчвае шлях да мора, манах паставіѣ царкву і пачаѣ хрысціць ліваѣ паводле лацінскага абраду. Увёѣшы лівам у вушы, што хоча абараніць іх ад набегаѣ, ён прывёз нямецкіх муралёѣ і збудаваѣ замак. Хутка замак стаяѣ ужо і ѣ суседнім Гольме, а ціхмяны манах стаѣ біскупам. Даніна ѣ тую пару ішла ѣ Полацк яшчэ па-ранейшаму спраѣна, як і дзвесце гадоѣ дагэтуль, аднак ён, князь, разумеѣ, што замкі бароняць не ліваѣ, а немцаѣ. Усё часцей ён думаѣ, што памыліѣся і за памылку гэтую давядзецца плаціць вялікай крывёй. Яго пабойванні спраѣдзіліся скора. Стары біскуп памёр, а новы да полацкага князя ѣжо не паехаѣ. Прыкрываючыся Божым словам, немцы пачалі адбіраць у ліваѣ зямлю. Папа ѣ Рыме ѣжо абвясціѣ адпушчэнне грахоѣ усім, хто нашые на адзенне крыж

18

Уладзiмiр Арлоѣ

і пойдзе служыць у біскупава войска на беразе Варажскага мора. Полацкія купцы прывезлі навіну, што папа і нямецкі кесар прыраѣнялі паход у Лівонію да крыжовых паходаѣ у Палесцінскую зямлю. Праѣда, новаму біскупу сонца свяціла тут нядоѣга. У бітве спалоханы конь занёс яго ѣ гушчу ліваѣ; двое схапілі ненавіднага крыжака за рукі, а трэці працяѣ яго дзідай. Ён, Валодша, дагэтуль памятае імя гэтага трэцяга — Імаѣт. Выведнікі данеслі, што пасля смерці біскупа лівы доѣга мыліся ѣ лазнях, змываючы там, а потым у дзвінскіх водах лацінскае хрышчэнне. Яны пілі хмельны мёд, зрывалі з дрэѣ укрыжаванні і пускалі іх на плытах у мора. Але ён прыняѣ гэтыя навіны без вялікай радасці, бо ведаѣ, што рыцары вернуцца.

I яны вярнуліся, і з года ѣ год іхнія караблі падымаліся па Дзвіне ѣсё вышэй і вышэй і ѣжо даходзілі да падуладных яму, Валодшу, гарадоѣ Куканоса і Герцыкі, дзе сядзелі крывіцкія князі... Знадворку, недзе за блізкай сцяной цёмнага бору, завухаѣ пугач. Князь перахрысціѣся на абраз з кволым агеньчыкам лампадкі. Пугач падаѣ голас акурат тады, калі ён падумаѣ пра біскупа Альберта. Валодша раптам зразумеѣ, што яны падобныя: рыжскі валадар і гэтая вушастая птушка з такой самаю, як у Альберта, круглай галавой і вялікімі слепаватымі вачыма. Князю зрабілася ніякавата, яму здалося, што загадкавае начное стварэнне можа невідочна заляцець у пачывальню і падслухаць яго пакрыёмыя думкі. Ён мімаволі ѣспомніѣ аб кметах, што гэтаю парой за пяць пералётаѣ стралы адсюль стаяць варту пад старым дубам у лесе і ѣ прыдзвінскіх зарасніках алешніку. Там выходзяць наверх лёхі, што пачынаюцца з княжага двара: адна — якраз пад ягонаю пачывальняй, другая — у малой мядушы. Пугач зарагатаѣ зноѣ, і князь зачыніѣ вакно на зашчапку, адразу адчуѣшы на душы палёгку. Не, ён не баяѣся Альберта. Зараз ён хацеѣ засцерагчыся ад тых таемных сіл, што ѣладараць у глухую начную часіну і могуць умяшацца ѣ любую чалавечую справу. Што да рыжскага біскупа, дык Валодша ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

19

ведаѣ: далей ім двум на берагах Дзвіны не жыць. Застанецца нехта адзін: або ён, вялікі князь полацкі, або гэты пугач з чалавечым абліччам. Валодша думае пра біскупа так даѣно і так шмат, што часта ѣ яго з’яѣляецца дзіѣнае і, відаць, грахоѣнае жаданне — хоць на дзень, на гадзіну самому стаць Альбертам, атрымаць ягоныя розум і сэрца. Тады ён здолеѣ бы вызнаць гэтую душу, уведаѣ бы, шту біскуп мысліць пра яго, полацкага караля Вальдэмара*. Няѣжо рыжскі пугач смяецца з яго? Так, смяяцца ёсць з чаго. Дагэтуль амаль заѣсёды выйграваѣ ён, Альберт. Але біскуп ніколі не мог лічыць сябе поѣным пераможцам. Нават тады, пад Гольмам, у дзень ганьбы полацкага войска.

I цяпер, праз дзесяць гадоѣ, князь не можа прыгадваць той паход спакойна. Аднекуль з глыбіні падымаецца і туманіць розум цёмная хмара лютасці, ад якой самі сабой сціскаюцца кулакі. Ён ізноѣ бачыць непрыступныя шэрыя вежы Гольма. Лучнікі з полацкага войска не даюць немцам і носа выткнуць з-за каменных зубцоѣ. Першая страла яшчэ не сустрэлася з зямлёй ці варожым панцырам, а наѣздагон кожны лучнік паспявае паслаць яшчэ тры. Але немцы паставілі балісты і пачалі кідаць на табар абложнікаѣ камяні і цяжкія бёрны. Тады ён загадаѣ адказаць тым самым. Палоннаму рыцару абяцалі жыццё, калі навучыць рабіць балісты. Як абложнікі выцягнулі з лесу свае балiсты, у Гольме стала так ціха, нібы ѣсім немцам заняло мову. Аднак палачане радаваліся рана. Здаецца, усё было як належыць — і даѣгія асверы, і цяжкія супрацьвагі, і трывалыя кашы, куды кладуць камяні,— але калі ратнікі напялі вяроѣкі і разам стрэлілі з усіх пяці балістаѣ, двухпудовыя камлыгі паляцелі не цераз замкавыя сцены, а ѣ іншы бок, акурат туды, дзе стаяла гатовае да прыступу полацкае войска. Пятнаццаць ваяроѣ былі забітыя на месцы, а тут яшчэ каменны град пасыпаѣся з замка, брама расчыні*

Так называе князя Валодшу сярэднявечная «Хроніка Лівоніі».

20

Уладзiмiр Арлоѣ

лася, і немцы пайшлі на вылаз. Ён, князь, даѣ знак адысці, і тае ж хвілі з неба гахнуѣ камень і забіѣ пад ім каня. Войска кінулася да выратавальнага лесу. Рыцары несліся на яго з думкаю, што кароль Вальдэмар ужо ѣ іх у руках, а ён стаяѣ з аголеным мячом і рыхтаваѣся як найдаражэй аддаць жыццё. Але малады дружыннік Віславус на скаку павярнуѣ сваю буланую кабылу і, падляцеѣшы да яго, цяжкой дзідаю выбіѣ з сядла пярэдняга рыцара. Буланка вынесла іх абодвух з-пад стрэл, і невядома, ці зрабіѣся б Віславус ваяводам, каб не тая ягоная адвага. Назаѣтра ганцы ад ліваѣ паведамілі, што на моры паказаліся караблі, і палачане знялі аблогу. Так закончыѣся той паход, аднак і тады рыжскі біскуп не перамог.

I Альберт не пераможа ніколі. Хай, прыйшоѣшы на падмогу Куканосу, Валодша застаѣ на месцы горада адны галавешкі, бо князь Вячка пасля лютай сечы з крыжакамі мусіѣ падпаліць сваю дзедзіну ды ісці з дружынаю ѣ свет. Хай ездзіѣ на паклон у Рыгу Усевалад з Герцыкі. Хай ужо не ідзе ѣ Полацк даніна ад ліваѣ і летаѣ. Ён загадаѣ сваім вірнікам і мечнікам, радовічам і пад’язным не мець літасці да смердаѣ. Хто бунтуе — або галаву з плячэй, або ланцуг у вязніцы на княжым двары. Ад восеньскага Юр’я сядзяць там сем смердаѣ з Чорнай Лужы, што хавалі ѣ лесе хлеб. Баярын Міхайла зачыніѣ перад вірнікамі вароты, думаѣ адседзецца за дубовымі вотчыннымі сценамі. Цяпер грыміць ланцугом у порубе. I так будзе з кожным, хто пойдзе насуперак ягонай волі, таму што не павінны пусцець збройні, свірны і мядушы ѣ Бельчыцах. Ён, князь Валодша з роду Рагвалодавічаѣ, не пусціѣ і не пусціць немцаѣ на крывіцкія землі. Не пусціць, пакуль за ягонымі плячыма веча, а яно стаіць за яго ѣжо трыццаць летаѣ і будзе стаяць, пакуль жывы.

I баяры, і полацкі епіскап не пойдуць супраць, бо цяпер гораду і княству трэба моцны абаронца. Неспадзявана яму прыгадаліся дзвінскія парогі вышэй Віцебска, што цягнуцца на некалькі попрыДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

21

шчаѣ. Раку перагарадзілі там вялізныя каменныя валы, але яна, не могучы адразу адолець іх, не здаецца, паволі падымаецца на вал, абрываецца ѣніз, творачы вадаспад, і зноѣ б’е ѣ камень, зацята точыць яго і ѣсё ж праразае сабе вузкі ды глыбокі ход скрозь парог і ляціць з шалёнай хуткасцю, неѣтаймоѣна і пераможна. Гэтае змаганне ракі і парогаѣ, што назаѣсёды запала яму ѣ памяць, цяпер, у бяссонную ноч, прынесла нейкую палёгку. За біскупам — кесар, папа, нямецкія гарады, але за ім, князем Валодшам, зямля яго прадзедаѣ. За ім — купцы і рукамеслы люд, за ім — цёмныя смерды з вотчын і глухіх весяѣ. За ім — пастаѣленая вялікім князем Усяславам Сафія і кніжная мудрасць, сабраная ѣ манастырах і цэрквах. Калі б чужынцы прыйшлі ѣ полацкія храмы, калі б яны пачалі паліць кнігі і на свой капыл выпраѣляць летапісы, продкі ѣсталі б з магілаѣ і ѣзбунтавалася б сама зямля. Праѣда — за ім, князем, а не за крыжакамі. Рогат пугача пачуѣся ѣжо зусім блізка, але гэтым разам Валодша не перахрысціѣся. Хутка паплывуць уніз па рацэ полацкія стругі. У ягонай вотчыне за Барысавым каменем стаяць дзесяць балістаѣ, таемна зробленых на ѣзор тых, што князь Вячка некалі адбіѣ у крыжакоѣ і прыслаѣ у Полацк. Цяпер камяні не паляцяць у сваіх. I войска ѣ яго будзе не такое, як калісьці. Яшчэ ѣ студзені, пасля першых чудскіх паслоѣ, ён на радзе з Віславусам і трыма самымі вернымі баярамі наважыѣ збіраць сілу. Па езджых дарогах і звярыных сцежках ён адправіѣ ганцоѣ у літоѣскія лясы, дзе гараць знічы на капішчах Пяркуна, да земіголы і ѣ балотную краіну кураѣ, якія ідуць на бітву, закрыѣшыся белымі шчытамі, і адсякаюць сваім параненым галовы, каб пазбавіць іх ад пакутаѣ. Ён паслаѣ людзей да дручанаѣ і лагажанаѣ, у Менск і Віцебск... У Смаленск паслы не паехалі. Смаленскі князь сам глядзіць, каб адарваць кавалак ад Полацкай зямлі, ад сваіх братоѣ-крывічоѣ. Добра, калі ѣ спіну не ѣдарыць. Затое ён, князь Валодша, моцна спадзяваѣся на паѣ-

22

Уладзiмiр Арлоѣ

ночных суседзяѣ. У Ноѣгарад і Пскоѣ павёз пісаныя ім граматы сам Віславус. Ваяводзе было наказана, калі прычыніцца ѣ дарозе якое ліха, памерці, а лісты ѣ чужыя рукі не аддаць. Не з лёгкай душой, а заціснуѣшы гонар у кулак, пісаѣ ён тыя граматы. Ноѣгарадцам і пскавічам нямецкія замкі на Дзвіне выгадныя: больш купцоѣ едзе да мора сухаземным шляхам праз іхнія княствы. Пскоѣскія ратнікі нават хадзілі купна з немцамі вайной на эстаѣ. Праѣда, калі пскоѣскі князь Уладзімір Мсціславіч апаганіѣ свой род, выдаѣшы дачку за брата рыжскага біскупа, веча выгнала яго з горада разам з дружынай. Чатыры леты таму біскуп узяѣ швагра на перамовы з палачанамі і пачаѣ змушаць яго, вялікага князя полацкага, адмовіцца ад ліѣскай даніны.

I тады, калі ён павёѣ свае палкі на крыжакоѣ, Уладзімір Мсціславіч пскоѣскі стаѣ з дружынаю ѣ нямецкія шыхты. Адзінае, што ён, Валодша, вытаргаваѣ тады для Полацка, — вольны праезд купцам па Дзвіне.

I ѣсё ж склаѣ ён тыя граматы, а апроч пісанага загадаѣ Віславусу перадаць суседзям, што нядоѣга будуць багацець ад сваіх выгодаѣ. Рыцары паставяць на калені чудзь і пойдуць на рускія землі. Прыспеѣ час забыць старыя крыѣды і стаяць за свае рубяжы плячо ѣ плячо. Іначай палягуць паасобку, як дружына князя Ігара ѣ палавецкім стэпе. А выступаць трэба цяпер, калi рыжскі біскуп Альберт паехаѣ да папы і кесара разбіраць спрэчкі з мечаносцамі. Валодша ѣсміхнуѣся, павесялеѣ. Ён разумны, біскуп. Кожны раз, як едзе ѣ Нямеччыну, ён набірае сабе не адных рыцараѣ, але і майстроѣ, каб глыбей пусціць карані ѣ чужую зямлю. Нядаѣна ён дазволіѣ лівам замест дзесяціны плаціць меру збожжа з аднаго каня. Цяпер лівы не паѣстануць. Біскуп вельмі разумны, ды здаралася аступацца і рыжскаму пугачу. Відаць, не раз гатовы быѣ кусаць сябе за локці, што заснаваѣ ордэн. Войска Альберта служыла яму толькі ад лета да лета, а потым, зарабіѣшы адпушчэнне грахоѣ і ѣ жадобу парабаваѣшы, крыжакі вярталіся на караблях дадому. Ён думаѣ, ордэн памножыць ягоную моц. Але ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

23

браты-рыцары, увабраѣшыся ѣ сiлу, зрабіліся не памагатымі, а заклятымі ворагамі. Не першы год біскуп і ордэн грызуцца, як злыя сабакі за смачную костку. Некалі Альберт даваѣ ім траціну заваяванай зямлі, а цяпер ужо мечаносцы дакляруюць яму гэтую траціну, дый то на словах. Пакуль не замірыліся, пакуль няміласцівы да біскупа папа ѣ Рыме, і трэба біць псоѣ.

I аб тым загадаѣ ён Віславусу сказаць у Ноѣгарадзе і Пскове, што не сёння, дык заѣтра можа прыйсці на берагі Варажскага мора новы вораг. Вугорскі кароль пусціѣ на свае землі рыцараѣ-тэѣтонаѣ, што дагэтуль ваявалі з сарацынамі. Полацкія князі здавён маюць сярод купцоѣ верных людзей, якім наказана ѣ падарожжах дбаць не толькі аб добрым гандлі, але мець вушы і вочы дзеля сілы і прышласці роднага гнязда. Летась купец Васіль прывёз вестку, што ляшскія князі просяць у тэѣтонаѣ падмогі супроць прусаѣ... Поѣня скацілася з неба, дзесьці далёка за лесам пачынала разгарацца вогнішча дзянніцы. Каб адпрэчыць бяссонне, князь паклаѣ у галовах вялікі, з Барыскаѣ кулачок, кавалак бурштыну і зноѣ прылёг. Але сну па-ранейшаму не было ні ѣ адным воку. Нібы роднага сына чакаѣ ён тады Віславуса з адказам, цешыѣся надзеяю, што адыдзе ѣ мінулае задаѣненая варажнеча. У смелых думках бачыѣ, як будзе сватаць за Барыску дачку ноѣгарадскага князя. Тады Полацк і Ноѣгарад стаялі б на сваіх межах непарушна. Ваявода вярнуѣся праз месяц. Прыехаѣ сярод ночы, схуднелы, цёмны тварам, з памарожанымі шчокамі. «Невясёлыя весткі, княжа». — «Кажы! — загадаѣ ён. — Лепей злое чуці, чым злое мовіцi». Ноѣгарадцы, распавёѣ Віславус, крычалі на вечы, што пойдуць ваяваць немцаѣ, калі Полацк прышле назад званы, што Усяслаѣ Чарадзей з іхняй Сафіі зняѣ і на сваю павесіѣ. Пскавічы таксама ѣспомнілі, як іх Усяслававы палкі палілі. Як быццам Полацку няма чаго згадаць! Хіба пскоѣская дружына не пускала дымам полацкiя воласцi? Хіба не прыходзіѣ Уладзімір ноѣгарадскі з хаѣруснікамі сілай браць за сябе Рагнеду? Не мёд на іхнім вяселлі ліѣся, а Рагвалодава кроѣ.

24

Уладзiмiр Арлоѣ

Пасля таго і разгарэлася варажнеча на дзвесце з лішнім летаѣ. Можа, і папусціѣся б ён, адаслаѣ назад званы, але ж нічога добрага з гэтага не выйдзе. Адно што пасмяюцца ѣ Ноѣгарадзе: маѣляѣ, дазвання растрос Полацк славу сваю і гонар. Давідна сядзелі яны з Віславусам у тую зімовую ноч за сталом і цяжка маѣчалі. Ён піѣ чару за чарай, і здавалася, п’е не віно, а чорную лютасць. Не стрымаѣся — выхапіѣ меч і, секануѣшы па карчазе, распалавініѣ стол. Віславус спалатнеѣ, але не зварухнуѣся, толькі ціха прамовіѣ: «Паберажы, княжа, дужасць на лацінцаѣ...» Ён, Валодша, ужо даѣно зразумеѣ: каб адолець біскупа, мала адной сілы. Ён стаѣ асцярожны. Калі маеш справу з Рыгаю, хітрасць — не загана. Ён добра памятае, як колькі гадоѣ таму нямецкія паслы выведалі ягоныя задумы і таемна паслалі біскупу вестку аб зборах полацкага князя ѣ паход. Рыцары, што меліся адплываць за мора, засталіся ѣ Рызе. Ён так і не дазнаѣся, каго з полацкіх моцных мужоѣ падкупілі немцы. Часта думаѣ пра баярына Іллю, прыкмячаѣ, як той адводзіць вочы, тоячы нешта сваё. I хоць ніхто не бачыѣ немцаѣ на баярынавым двары, неяк на паляванні князеѣ лоѣчы спудлаваѣ і булатная страла ѣпілася не ѣ загрывак ваѣку, а ѣ Іллёѣ гарляк. Пра новы паход ведаюць пяць чалавек, а ѣвесь Полацк гаворыць, што князь пойдзе ѣ набег на бязбожных літоѣцаѣ. Хай мянцяць языкі — літоѣскім князям-кунігасам не горай, чым яму, вядома, што гэта будзе за набег. Літоѣцы ѣмеюць трымаць язык за зубамі. А да немцаѣ ён цяпер зычлівы. Летась біскуп не выпусціѣ з Рыгі палачанаѣ за тое, што ѣ Полацку купец Міна прадаѣ нямчыну тры беркаѣцы паганага воску. Быѣ той воск са смалою ды яшчэ, дзеля большае вагі, стоплены з камянямі. Ён, князь, як і належала па мірнай дамове, судзіѣ Міну і змусіѣ вярнуць усю выручку. Сурова пакараѣ і купца Алексу, што падфарбоѣваѣ ды падстрыгаѣ футра. Пра ѣсё гэта напісаѣ біскупу і ѣадначас прасіѣ судзіць рыжаніна, які ѣ Полацку гандляваѣ соллю напалам з пяском, і рыцара, ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

25

што набраѣ у крывіцкіх купцоѣ тавару на трыццаць залатых, а заплаціѣ пятнаццаць, нахабна сказаѣшы, што замест астатніх грошай пакідае купцам іхнія жыцці. Біскуп адказ прыслаѣ скора, дзякаваѣ за суд, аднак пра свайго купца-шылахвоста і пра рыцара маѣчаѣ, нібы тых і на свеце ніколі не было. Чатыры гады, як у іх вечны мір. Не, рыжскі пугач не верыць, што ён, Валодша, скарыѣся. Альберт пэѣна ж разумее, што ён проста хоча выйграць час, і таму адкладваць паход не выпадае. Вечны мір... Учора ѣ Дзвіне ѣтапілі двух выведнікаѣ-нямчынаѣ. Адзін труціѣ ваду, якую п’юць палачане. Калі б біскуп мог, ён бы атруціѣ, відаць, усю Дзвіну каля Полацка. А пра другога нямчына казалі, што той, можа, і не нямчын зусім, бо перад смерцю называѣ сябе Пятром з Друцка і бажыѣся, што невінаваты. Калі так, няхай прыме яго бязвінную душу неба. Гаслі апошнія, самыя яркія зоркі. Не па сваёй волі нараджаецца чалавек, лежачы без сну думаѣ князь. Але, калі прыйшоѣ ужо на свет, мусіць зразумець свой лёс і заѣжды трымацца той невідочнай стралы, што ляціць праз дні і гады, пазначаючы кожнаму ягоны шлях. Ляціць, пакуль не ѣпадзе долу. Тады застанецца толькі памяць аб чалавеку. Аб адным — на год, аб другім — на векі вечныя. Але ён згодны адмовіцца ад гэтае памяці, толькі б спраѣдзілася задуманае. Смерду трэба карміць гаспадара. Еѣфрасіння жыла, каб сеяць зерне кніжнае навукі. А ён прыйшоѣ абараніць Полацкую зямлю. Настане парб, і крыжакі зломяць свой хрыбет. Неѣпрыкмет для сябе князь прамовіѣ астатнія словы ѣголас. Над борам падымаѣся пунсовы сонечны шчыт.

4 Нізкія дзверы з рыпеннем павярнуліся на «пятцы» і зачыніліся. Немалады, клышаногі і шырокі ѣ целе кастапраѣ Даніла адступіѣ на два крокі і ѣ цьмя-

26

Уладзiмiр Арлоѣ

ным святле каганца глядзеѣ на госця. На шырокім насатым твары была насцярожанасць. Богуш абвёѣ позіркам хату. Справа ад дзвярэй стаяла гліняная печ і было заторкнутае валаковае вакенца. За печчу — палаці і нары. Уздоѣж другой сцяны цягнулася лава, з якой свяціѣ зялёнымі вачыма кот. У хаце было цёпла і чыста. Па-ранейшаму нішкам Богуш выцягнуѣ з запазухі і падаѣ Данілу нешта загорнутае ѣ анучку. Гаспадар падышоѣ да каганца на прыпеку. У анучцы была каменная плітка з выяваю аленя і няроѣна адбітым краем. Таксама моѣчкі Даніла скінуѣ на лаву чорны кажух і пацягнуѣ за цвік, на якім вісела апранаха. Са сцяны лёгка выйшаѣ урэзак бервяна. Памацаѣшы ѣ схоѣцы рукой, кастапраѣ зноѣ наблізіѣся да святла. На Данілавай далоні побач з пліткаю ляжаѣ адбіты вугалок. Ён прысунуѣ яго ѣсутыч, і да аленевай галавы прыраслі галінастыя рогі.

— Gott mit uns! * — ціха загаварыѣ Богуш.

— Gott mit uns! — як рэха азваѣся гаспадар.

— Наш айцец біскуп Альберт шле табе сваё блаславенне, Дзітрых. У Рызе памятаюць пра цябе. Калі мы прывядзём схізматаѣ да праѣдзівай веры... — На дварэ забрахаѣ сабака, і госць асекся.

— Я не ведаю твайго імя... — сказаѣ лекар, калі сабака суняѣся.

— Ты не зробіш вялікай памылкі, калі будзеш называць мяне братам Тэадорыхам.

— Я думаю, ты прыйшоѣ не з пустымі рукамі, брат Тэадорых? — унікліва запытаѣся кастапраѣ. Госць павесіѣ на канявы слуп кайстру і зняѣ світку. Паверх палатнянай кашулі на ім была кальчужная безрукаѣка.

— Пагаворым пра гэта пасля, — сказаѣ ён. — Я галодны. Лекар паставіѣ на стол ёмісты збан і спод з вэнджаным вепручыным кумпяком. Госць памаліѣся, асушыѣ вялікую шкляніцу і стаѣ прагна есці, адкройваючы *

З намі Бог! (ням.)

ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

27

нажом і адпраѣляючы ѣ рот ніштаватыя кусы вяндліны. Кастапраѣ не еѣ, але піѣ упоравень з госцем, пакідаючы на густой барадзе кроплі піва. Здаволіѣшыся, Тэадорых адсунуѣ спод і павёѣ гамонку далей.

— Перад ад’ездам у Рым айцец біскуп маліѣся за здароѣе полацкага караля Вальдэмара. Мы чулі, ты добра лекаваѣ яго... Кастапраѣ закруціѣся, нібы сеѣ на гарачае.

— Увосень кароль быѣ на ловах, і на яго выскачыѣ паранены дзік. Кароль пашкодзіѣ руку. Я ѣправіѣ костку і зашыѣ рану ядвабнымі ніткамі. Да Калядаѣ кароль забыѣся, што ѣ яго была рана. Ён шчодра заплаціѣ. Скажы, брат Тэадорых, я кепска зрабіѣ, што хутка вылечыѣ караля?

— Табою кіраваѣ сам Бог. Цяпер цябе часта клічуць у Бельчыцы? Супакоены лекар падліѣ у шкляніцы піва.

— Бельчыцкі зялейнік добра лечыць травамі, але ніхто ѣ Полацку не ѣмее так, як Дзітрых, упраѣляць косці, — з гонарам сказаѣ ён.

— Не забывай, што сваё ѣменне ты атрымаѣ ад Госпада. — Тэадорых крыху памарудзіѣ і, глянуѣшы кастаправу проста ѣ вочы, дадаѣ: — I Гасподзь пажадаѣ, каб ты лекаваѣ караля зноѣ.

— Цяпер ён здаровы, як тур. Бог... — лекар папярхнуѣся, — д’ябал даѣ яму сілы столькі, што хопіць на нас дваіх. Госць засмяяѣся.

— Біскуп казаѣ мне, што ты тугадум. Цяпер ты павінен вылечыць караля назаѣсёды. У цёмных вачах гаспадара мільгануѣся спалох.

— Ужо трыццаць гадоѣ полацкі кароль як бяльмо на нашым воку. — Тэадорых нахіліѣся над сталом да лекара. — Ён не толькі добры ваяр. Ён стаѣ неблагім палітыкам. Сёння на рынку і на вуліцах я чуѣ, як пра яго гаварылі з бояззю і павагай. Але самае страшнае не гэта. Айцу біскупу ѣ дзень святога Пятра быѣ сон. Апостал з’явіѣся перад ім і мовіѣ: «Я адкрыю табе вочы, і ты ѣбачыш тое, што ѣжо даѣно мусіѣ убачыць». Апостал правёѣ далоняй па ягоным твары, і святы

28

Уладзiмiр Арлоѣ

айцец убачыѣ, як Вельзевул у абліччы Сына чалавечага кладзе ѣ руку каралю Вальдэмару меч, і пачуѣ, як ён грамавым голасам гаворыць: «Я выбраѣ цябе, каб ты пазбавіѣ гэтую зямлю ад Хрыстовых слуг». Тады Вальдэмар укленчыѣ перад ім і сказаѣ: «Верую ѣ сілу тваю, Божа». Госць і гаспадар перажагналіся, адпрэчваючы служак д’ябла, якія маглі быць недзе побач.

— Нашы перамогі не павінны туманіць нам галаву. Вальдэмар паверыѣ, што яму наканавана не пусціць у Полацкую краіну праѣдзівае слова Божае. Ён сам асудзіѣ сябе на смерць. Я прыйшоѣ, каб абарваць чорную нітку ягонага жыцця. З гэтымі словамі Тэадорых узяѣ сваю кульбу, крутануѣ яе пасярэдзіне, і кульба разышлася надвое. У руцэ ѣ госця апынуѣся маленькі бутлік з крупчастым белым парашком.

— Адно каліва гэтых лекаѣ,— ён страсянуѣ бутлік, — пазбавіць караля ад усіх былых і будучых хваробаѣ. Лекар загаварыѣ пасля цяглага маѣчання: — Дзітрых просты чалавек, але ён бачыць, што Бог сапраѣды хоча гэтага. У каралеѣскай вязніцы сядзіць баярын Міхайла. Міхайлаѣ сын выракся бацькі і служыць у Вальдэмара чашнікам. У ягоных руках усе вінныя скляпы і мядушы. У душы Міхайлаѣ сын ненавідзіць караля і хоча вярнуць бацькаву вотчыну... Твар госця асвятліла змрочная радасць.

— Вось гэта ѣмацуе ягоную нянавісць. — Ён дастаѣ з кайстры важкую торбачку і высыпаѣ на стол залатыя манеты.

— Я сказаѣ не ѣсё. Баярскі сын не асмеліцца падняць руку на князя. Але калі б...

— Калі б што? — нецярпліва выгукнуѣ Тэадорых.

— Калі б ягоны бацька памёр... Дзітрых думае, тады Міхайлаѣ сын адважыцца.

— Няхай баярын памрэ, — сказаѣ госць.

— Дзітрых будзе гаварыць з чалавекам, які носіць Міхайлу хлеб і ваду...

— Не шкадуй золата. Ты атрымаеш удвая больш. — Госць кіѣнуѣ на рассыпаныя на стальніцы манеты. ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

29

— Я і цяпер сказаѣ не ѣсё. Тэадорых здзіѣлена і зласліва падняѣ бровы.

— Дзітрых не такі вучоны чалавек, як ты, і не ѣмее гаварыць так складна. Але ён думае, што трэба пачакаць. Кароль Вальдэмар збіраецца ваяваць з літоѣскімі паганцамі. Мы вылечым караля, калі ён вернецца. Літоѣцы таксама ворагі Рыгі. Вусны ѣ Тэадорыха скрывіла пагардлівая ѣсмешка.

— I ты паверыѣ у гэтую казку для немаѣлятаѣ? Кароль Вальдэмар таемна пасылаѣ да літоѣцаѣ сваіх ганцоѣ. Мо твая галава думае, ён хацеѣ папярэдзіць, каб чакалі ѣ госці? Га-га-га... Кароль даѣно прагне ісці на Рыгу. Ледзь не кожны дзень ён прымае нейкіх паслоѣ. Богу дагодна адправіць яго ѣ пекла цяпер. Адно скажы баярскаму сыну, што атруту трэба даць у дзень выхаду ѣ паход. Не раней. Лекар глядзеѣ на госця прысаромлена, але непаразумела.

— Ты ѣпраѣляеш косці лепей, чым варушыш сваімі старымі глуздамі. Калі кароль памрэ ѣ гэты дзень, мы зможам абвясціць усяму свету, што сам Усявышні пакараѣ яго за злачынства, задуманае супраць царквы. I гэта будзе праѣда, бо ѣсе мы ѣ руцэ Гасподняй. Храніст біскупа Генрых пакіне памяць пра гэта людзям, што будуць жыць тут праз стагоддзі, калі ѣвесь гэты край даѣно будзе нашым. Вочы ѣ начнога госця апантана гарэлі.

— А зараз памолімся, каб не забывала нас у нашых клопатах Дзева Марыя. Тэадорых апусціѣся на калені. З бояззю паглядаючы на госця, лекар укленчыѣ побач.

5 А трэцяй гадзіне ад усходу сонца Валодша і ваявода Віславус прымалі ѣ княжай палаце паслоѣ з Герцыкі. Колькі гадоѣ таму, здабыѣшы бліжэйшы ад Рыгі Куканос, біскуп Альберт на чале вялікага войска падступіѣ да Герцыкі, дзе сядзеѣ Усевалад з роду Рагвалодавічаѣ. Крыжакі прыйшлі помсціць за вернасць

30

Уладзiмiр Арлоѣ

Полацку, за тое, што Усеваладава дружына няраз шкуматала Лівонію. У набегі князь хадзіѣ зазвычай разам з лiтоѣцамi, бо іхні магутны кунігас Даѣгерут даводзіѣся яму цесцем. У Рызе ваяѣнічага памежнага князя пабойваліся, а Герцыка ды Полацк любілі яго — не толькі за адвагу ѣ бітве, але і за часты шанцунак, за тое, што свяціла яму з неба шчаслівая зорка. То ягоныя ваяры знянацку з’явяцца пад самымі рыжскімі мурамі, захопяць гарадскі статак і двух лацінскіх святароѣ у прыдачу і беспакарана вернуцца ѣ свой удзел. То, надзеѣшы нямецкія панцыры, без бою ѣвойдуць у замак і палоняць тузін рыцараѣ і самога комтура. То як быццам ні з чога ні з якога загарацца сярод ночы нямецкія караблі ѣ завані... Відаць, і тады Усевалад верыѣ у сваю зорку, бо не зачыніѣся ѣ замку, каб трываць аблогу, а вырашыѣ біцца ѣ полі. Аднак людзей у Альберта было болей, а паміж Усеваладавых ваяроѣ не кожны нават меѣ кальчугу. Разы са два герцыкскія ратнікі наляцелі на немцаѣ, ды адпалі, як выжлы ад мядзведзя, і кінуліся бегчы назад да брамы. Услед за імі крыжакі ѣварваліся ѣ горад і пачалі сеяць смерць. Праѣда, князь з дружынаю і многімі мужамі прабіѣся да стругаѣ і ѣратаваѣся за Дзвіной, але жанкі і дзеці трапілі ѣ палон. Два дні крыжакі рабавалі Герцыку, выганялі з хлявоѣ худобу, зносілі да княжага хорама золата, срэбра і пурпур. На трэці дзень, утапіѣшы царкоѣныя званы і пасекшы мячамі абразы, немцы падпалілі горад і берагам пагналі палон у Рыгу. Прывязаная да калёсаѣ са скарбам, басанож ішла разам з усімі і проставалосая Усеваладава жонка Альдона з дачкою на руках. У чоѣне-аднадрэѣцы пераплыѣ раку адпушчаны палонны. Усевалад, ашчаперыѣшы голаѣ, сядзеѣ на краі берагавога ѣрвішча і моѣчкі гайдаѣся з боку ѣ бок. Пушчанік перадаѣ словы біскупа Альберта. Калі князь хоча вярнуць жонку з дзіцем і палон, няхай адзін едзе ѣ Рыгу. Усевалад кінуѣся на вестуна з мячом, ледзьве не ѣчыніѣшы смертазабойства. Але лютага каня аброць стрымае, а хуткі гнеѣ розумам утаймуецца. Праз сядміцу князь паехаѣ у ваДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

31

рожае кубло. Перад рыцарамі, клірыкамі і купцамі ён назваѣ Альберта бацькам і перадаѣ яму Герцыку з зямлёй і вотчынамі, паабяцаѣшы быць верным лацінскай царкве і не хадзіць з літоѣцамі ѣ набегі. Зняважаны Усевалад ішоѣ адбудоѣваць горад не толькі з вернутым палонам, але і з трыма прынятымі ад біскупа чужынскімі сцягамі. Князь Валодша будзе гэта памятаць давеку. Таму і гаворку з людзьмі з Герцыкі пачаѣ сувора, хоць у душы і хаваѣ радасць. Яго цешыла, што не памыліѣся, калі не адправіѣ паслоѣ да Усевалада. Валодша быѣ пэѣны, што герцыкскі ѣладар дачуецца пра паход ад літоѣцаѣ і рана ці позна, наступіѣшы на горла ѣласнаму гонару, адзавецца сам. Князь ведаѣ: хай сабе і схіліѣ Усевалад шыю перад рыжскім пугачом, але ніколі ён не паставіць дружыну ѣ варожы шыхт, не ѣчыніць крывіцкім мячам такой нязбыѣнай ганьбы. У княжую палату, дзе ѣ вясёлыя вечары збіралася бяседа на сто чараѣ, зазірала сонца. Яно запальвала агнём медныя бляхі на каваных шчытах, што віселі па сценах, чаргуючыся з раскідзістымі рагамі аленяѣ і ласёѣ. Адсюль, з другога паверха, была відаць мураваная царква пад свінцовым крыццём і выцягнутыя ѣсцяж частаколу дахі жылых клецяѣ, на якіх падчас аблогі стаялі абаронцы. Сям-там на дахах зелянеѣ мох, а на ѣгрэве паспела распусціцца залацістая багатка.

I ад прыходу паслоѣ, і ад такой яснай раніцы князь чуѣ сябе надзіва ѣпэѣненым і дужым.

— Ну, распавядайце, ці добра жывецца пад нагой у біскупа, — пачаѣ Валодша. На ім ладна сядзела сіняя світа з чырвонаю аблямоѣкай і залатымі закаѣрашамі, на нагах былі расшытыя срэбрам боты з чырвонага юхту. Людзей ад Усевалада прыйшло двое: кульгавы ваявода Збыслаѣ — невысокі, увесь жылаваты і моцны, як смаловы корч, і старэйшы Усеваладаѣ сын Васілька, яшчэ падлетак, з дзіцячым румянцам на бязвусым і безбародым твары, але ѣжо з шырокімі па-мужчынску плячамі, якім было цеснавата ѣ зялёным аксамітавым каптане. Разам з імі быѣ руды веснушкаваты волат — літоѣскі ваяр Рудзіс.

32

Уладзiмiр Арлоѣ

Князь чакаѣ адказу і міжволі параѣноѣваѣ свайго старэйшага сына з Васількам. «Такі, калі давядзецца, можа з бацькавых рук меч прыняць», — зайздросцячы Усеваладу, думаѣ ён. У палаце запанавала ціша. Было чуваць, як недзе далёка на прыдзвінскім поплаве клякоча бусел.

— Дык чаму не хваліцеся, як вас новы гаспадар шануе? — парушыѣ гэтае маѣчанне Валодша. — Ці смачнейшы стаѣ ваш хлеб, ці саладзейшы мёд? Васілька ад пякучай крыѣды закусіѣ губу. На скроні ѣ ваяводы Збыслава набракла крывёю жыла.

— Не такія мы словы чуць хацелі, — глуха сказаѣ стары ваяка.

— Не льюць міра духмянае ѣ паганы посуд. — Сярод кніг, а іх у хораме было шмат, Валодша найбольш гарнуѣся да «Пчалы» і «Ізборнікаѣ», любіѣ уплесці ѣ гаворку чытаныя там словы святых айцоѣ і свецкіх філосафаѣ. — Можа, гэта не ваш князь рыжскага біскупа за роднага бацьку прызнаѣ? Можа, не ваш Усевалад прысягаѣ адкрываць Рызе ѣсе намеры і палачан і літоѣцаѣ? Ёсць таму самавідцы.

— Ты, князь, не сядзеѣ на тым рубяжы. Твае жонка і дзіця не паміралі ад голаду, і немцы не кідалі ім, акі псам, скарынкі на зямлю. Але і ты падпісаѣ з біскупам вечны мір.

— Які гэта мір, ты, кульгач, ведаеш, — сказаѣ Віславус, стараючыся патрапіць у лад князю. — На той сядміцы двух нямчынаѣ-выведнікаѣ на гасціны да вадзяніка выправілі...

— Дай мне мовіць, — спыніѣ яго Валодша і падняѣся. — Мір мірам, а лацінцаѣ братамі не зваѣ і, пакуль жывы, не назаву! — Ён секануѣ рукою паветра. Пасланы біскупам клірык і яго схіляѣ некалі прыняць новую веру. «Асвяці душу і розум ісцінным законам Божым,— пранікнёна казаѣ красамоѣны рыжанін, — і Бог прыспорыць табе і твайму каралеѣству велічы і моцы». Пасля новага хрышчэння, абяцаѣ клірык, вучоны святар Генрых, што піша Лівонскі летапіс, праславіць імя полацкага караля на ѣвесь хрысціянскі свет. ВаДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

33

лодша ѣспомніѣ, як адказаѣ тады. Адказаѣ гожа: «Ад Адама і Евы да патопу, ад царства Саламонавага да Аѣгуста, ад страсці да ѣваскрэсення — пра ѣсё я ведаю і вучэння ад вас не прыму. Дасць Бог, здабуду славу ад іншага чыну». Тое мільганула цяпер у памяці, як пошуг бліскавіцы.

— Не лацінец мой бацька! — усхапіѣся з лавы Васілька. — Па-старому моліцца! Рымская царква ѣпусце стаіць! Вокны каменнем пабілі, а лацінскі поп у Рыгу ѣцёк.

— Любіш бацьку, — пахваліѣ Валодша. — Толькі, княжыч, вокны ѣ пустой царкве біць — вычын невялікі.

— Дазволь слова сказаць, княжа, — устаѣ кульгавы Збыслаѣ. Валодша ѣ згодзе нахіліѣ голаѣ. Ён ведаѣ, пра што скажа стары ваявода, і чакаѣ ягоных слоѣ, бо час ужо быѣ пакідаць папрокі і кпіны і прыступацца да галоѣнага.

— Як князь Усевалад біскупа слухае, ты чуѣ. — Кульгач абапёрся на стол звітымі з жылаѣ рукамі. На дзясніцы не ставала сярэдняга пальца. — Ад той самай пары ѣ Альберта не быѣ і на граматкі ягоныя не адпісваѣ. Ты пра вялікі пажар у Рызе ведаеш. Нашы людзі з літоѣцамі чырвонага пеѣня пусцілі. Згарэла царква лацінскае Багародзіцы, згарэѣ дом біскупаѣ, згарэла царква братоѣ-рытараѣ...

— Агню пад вугал пакласці — няхітры чын, — бадай, ужо супраць волі, аднак сарваліся яшчэ з Валодшавых вуснаѣ насмешлівыя словы. Але разумны Збыслаѣ, адчуѣшы ѣ князю перамену, пусціѣ іх міма вушэй.

— I летась добра паслужыла Герцыка біскупу, калі пабілі рытараѣ з Куканоса. Валодша і Віславус заківалі. Сапраѣды, летась герцыкскія кметы няблага адмыліся ад ганьбы ѣ чужынскай крыві, а за дзесяць знаных нямчынаѣ Рыга пасылала на караблях багаты выкуп.

— Кажы, што князь Усевалад перадаваѣ! — загадаѣ Валодша старому ваяводу.

34

Уладзiмiр Арлоѣ

— Перадаваѣ: жадалі і жадаем быці з Полацкам. А другі раз у Рыгу хочам з табой схадзіць. Ад Герцыкі пойдуць твае стругі купна з нашымі.

— Добра мовіѣ. — Валодша, зусім адтаяѣшы, гладзіѣ далоняй мякчэйшую і святлейшую, чым валасы на галаве, бараду.

— А пад якімі сцягамі ѣ паход пойдзеце? — са смехам у сініх вачах запытаѣся Віславус. — Пад тымі, што біскуп даѣ?

— Пад полацкімі! — апярэдзіѣ кульгавага ваяводу Васілька. На круглявым твары ѣ падлетка з’явілася першая, трохі вінаватая ѣсмешка. Літоѣскі ваяр Рудзіс за ѣсю размову не вымавіѣ ані слова. Але слухаѣ ён з чуйнаю ѣвагай, і, хоць крыѣдныя князевы словы абміналі яго, як абмінаюць стрэлы загавораны панцыр, відаць было, што руды волат спагадае сваім спадарожнікам.

— Затчэна * карчага ды маѣклівы чалавек — невядома, што ѣ іх ёсць, — павярнуѣся князь да лiтоѣца. — Якія весці прынёс?

— Тры леты мінула, як крыжакі схапілі кунігаса Даѣгерута. — Рудзіс някепска гаварыѣ па-крыѣску. — Мы будзем помсціць, пакуль помнім яго імя.

I Усеваладавы паслы, і полацкі князь з ваяводам добра ведалі, як Даѣгерут паехаѣ на перамовы з ноѣгарадцамі і на зваротным шляху трапіѣ у палон да мечаносцаѣ. Звыклага да лясных разлогаѣ кунігаса пасадзілі ѣ каменную цэлю з кратамі заместа столі. Яму днямі не давалі вады, а калі ён засынаѣ, вартавы калоѣ яго зверху дзідай. Сам ордэнскі магістр Волквін падпальваѣ Даѣгеруту ѣ розных месцах валасы і бараду. Вольналюбівы Усеваладаѣ цесць не стрываѣ здзекаѣ і забіѣ сябе.

— Мы аддаём нябожчыкаѣ агню, а немцы закапалі нашага князя, як сабаку. — Голас літоѣца зазвінеѣ. — Даѣгерут не трапіѣ на неба і нябачна блукае па нашай зямлі. Ён дае слабым сілу, а моцных робіць яшчэ мацнейшымі. Яны, — Рудзіс выцягнуѣ перад сабою *

Заторкнутая.

ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

35

даѣгія рабаціністыя рукі, — летась забралі жыццё сямі рытараѣ.

— Летась было, па Дзвіне сплыло. Што ты скажаш цяпер?

— Нашы людзi прыйдуць да нямецкіх замкаѣ. Мы кінулі дзіду ѣ раку. Гэта — вайна. Мы дамо столькі сотняѣ войска, колькі пальцаѣ на руках у цябе з тваім ваяводам і ѣ мяне.

— Які знак паслаць вам, калі я пайду ѣ паход? — таймуючы радаснае хваляванне, спытаѣся Валодша.

— Будзем сачыць твае караблі на Дзвіне. Князь абняѣ літоѣца і, удыхнуѣшы кіслявы пах ягонай аѣчыннай безрукаѣкі, краем вока перахапіѣ раѣнівыя позіркі кульгавага Збыслава і Васількі. Выпусціѣшы з абдымкаѣ Рудзіса, ён гэтаксама моцна абняѣ Усеваладавых паслоѣ. Падлетак ажно па-дзіцячаму войкнуѣ.

— Стольніка з чашнікам сюды! — загрымеѣ князь.

— Грэх сёння бочку трайняку не разбіць!

6 Лекар вярнуѣся ѣ Запалоцце, калі вадзянік ужо расклаѣ сваё халоднае вогнішча і над ракою папоѣз туман. Дзітрых насвістваѣ крывіцкую песеньку. Пастаялец чакаѣ на старым бервяне пад тынам, там, дзе падворак апускаѣся да Палаты. Чалавека, што сядзеѣ тут, нельга было згледзець з вуліцы. Убачыѣшы лекара, Тэадорых, не тоячы нецярплівасці, ускочыѣ на ногі.

— Gott mit uns! — прывітаѣся кастапраѣ. Ад яго пахла брагай. Яны зайшлі ѣ хату, і Тэадорых зачыніѣ дзверы.

— Бачу, ты вясёлы. Напэѣна, не толькі ад віна? Лекар, муркаючы пад нос сваю песню, адсунуѣ засаѣку і прыцягнуѣ з клеці збан хмельнага мёду.

— Калі Міхайла памёр, кароль Вальдэмар раззлаваѣся і шукаѣ вінаватых, — сказаѣ ён, наліваючы ѣ шкляніцы цёмна-бурштынавы трунак. — Але баярскі сын паверыѣ, што бацьку звялі са свету па кара-

36

Уладзiмiр Арлоѣ

леѣскай волі. Га-га-га... Цяпер ён зробіць тое, чаго мы хочам.

— Ты навучыѣ яго, калі трэба даць нашы лекі? Гаспадар кіѣнуѣ.

— Праѣда, баярскі сын казаѣ, што кароль стаѣ падазроным. Ён часта здымае з пальца і кідае ѣ чару пярсцёнак, што прывезлі яму полацкія купцы. Камень з таго пярсцёнка забівае атруту *.

— Мае лекі з краіны жаѣтатварых людзей, якая ляжыць за гарамі і пустэльнямі. Дапасці той краіны можа адзін падарожнік з пяці, а вярнуліся толькі двое ці трое. Ад гэтых лекаѣ не ѣратуе ніякі пярсцёнак, нават калі яго даѣ каралю сам Вельзевул.

— З намі Бог. — Кастапраѣ зноѣ напоѣніѣ шкляніцы. — Выпі, брат Тэадорых, і даставай сваё золата. Не, яно ѣжо маё. Га-га-га... Дзе маё золата, брат Тэадорых? На стол з глухім стукам упаѣ цяжкі палатняны мяшэчак. Перакуліѣшы шкляніцу ѣ рот, лекар выцягнуѣ з мяшэчка залаты і праверыѣ яго на зуб. Ужо не надта ѣпэѣнена трымаючыся на нагах, ён схаваѣ золата недзе за печчу.

— Адну манету Дзітрых дасць удаве Агафіі з Млынавага завулка. Не, ён дасць ёй дзве манеты. За тое, што яна любіць старога кастаправа Данілу. I за тое, што цела ѣ яе белае, як пшанічная мука. А трэці залаты ён дасць ёй за тое, што... Га-га-га... Брат Тэадорых, ты любіш... га-га-га... — ён зрабіѣ непрыстойны жэст. Альбертаѣ пасланец глядзеѣ на лекара рысінымі вачыма. Ён падышоѣ да дзвярэй і зноѣ зачыніѣ іх на засаѣку.

— Ты шмат п’еш, Дзітрых, а калі чалавек вып’е, ён робіцца балбатлівы, як жанчына. * Гаворка ідзе найверагодней пра так званы безаарны камень, які ѣтвараецца ѣ страѣніку некаторых жывёл. Прадстаѣнікі вышэйшых слаёѣ грамадства сярэднявечнай Еѣропы, баючыся, што іх атруцяць, пад час застоліцы нярэдка кідалі ѣ келіх пярсцёнак з безаарным каменем або высыпалі туды загадзя натоѣчаны парашок. Лічылася, што ад гэтага любая атрута, асабліва найбольш пашыраны тады мыш’як, траціць сваю сілу. Доследы сучасных біяхімікаѣ пацвердзілі, што безаарны камень у выніку хімічнай рэакцыі сапраѣды робіць няшкоднымі мыш’як і арсеніды.

ДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

37

Рухі ѣ лекара запаволіліся. Ён важка апусціѣся на лаву і паківаѣ перад носам у Тэадорыха кароткім мясістым пальцам.

— Скажы біскупу, што Дзітрых ведае, што робіць. У яго не развяжацца язык нават пад агнём. Дзітрых не будзе карміць рыбу ѣ Дзвіне, як недарэка Зігфрыд, хоць ён і прыхапіѣ з сабой на той свет аднаго з гэтых схізматаѣ. Га-га-га... У гожым твары Тэадорыха нешта зыначылася.

— Табе я веру, як самому сабе. Ты не выдасі.

— Вось гэта праѣда, — цяжка варочаючы языком, азваѣся лекар. Збан не слухаѣся ягоных рук, і мёд ліѣся на стол, расплываючыся цёмнымі плямамі. Неѣзабаве лекар апусціѣ голаѣ на рукі і, здавалася, заснуѣ. Тэадорых уважліва паглядзеѣ на яго. Але раптам кастапраѣ прахапіѣся, павёѣ вакол асавелымі вачыма і, аберуч прыціскаючы да жывата парожні збан, пабрыѣ да дзвярэй. Каля печы ён пахіснуѣся і, выпусціѣшы пасудзіну з рук, ухапіѣся за канявы слуп. Паспрабаваѣ ускараскацца на палаткі, ды не змог — забурыѣся проста на чарапкі і імгненна захроп. Даволі доѣга ѣ хаце быѣ чуваць адно густы храп з прысвістам.

— Кароль Вальдэмар памрэ, — напаѣголаса загаварыѣ пасланец біскупа. — Бог выбраѣ мяне, свайго слабога слугу, і даѣ мне сілы, каб я ѣчыніѣ суд. — У ягоных вачах загарэѣся ліхаманкавы бляск. — Кароль памрэ, і яго забудуць, бо тут будуць наша вера і наша ѣлада. А слава пра нас, Божых слуг, дойдзе да нашчадкаѣ. Дзеля гэтага я пакінуѣ сваю радзіму, дзеля гэтага жыѣ сярод ворагаѣ і гаварыѣ на іхняй мове. Перахрысціѣшыся, ён наблізіѣся да лекара і некалькі імгненняѣ глядзеѣ на насаты твар з адкрытым ротам. Па шчацэ ѣ Дзітрыха паѣзла муха. Недзе паблізу вылі сабакі.

7 У першую нядзелю па Вялікадні на полацкім кірмашы ѣдава рыбака Агафія, кінуѣшы на прылаѣку ра-

38

Уладзiмiр Арлоѣ

шоты з пячыстамі, як каршун наляцела на рослага сухарлявага чалавека з дарожнаю кайстраю на плячы. Той спрабаваѣ бараніцца кульбай, ды раз’ятраная баба прыціснула яго да зямлі сваім мажным целам і не адпусціла, пакуль не падбеглі пасаднікавы цівуны. Спярша людзі рагаталі з неспадзяванае пацехі і пад’юджвалі ѣдаву, але яна на паѣ-Полацка ѣсчала лямант, што гэты чалавек зарэзаѣ запалоцкага каста права Данілу. Удава бажылася, што праз шчыліну ѣ плоце бачыла ліхадзея на Данілавым падворку перад той самай ноччу, калі душа лекара адляцела ѣ рай. Сёй-той з кірмашнікаѣ пазнаѣ у злоѣленым чалавеку аршанскага майстра Богуша. На роспыце аршанец лаяѣся і крычаѣ, што ѣ Агафію ѣсяліѣся чорт. Калі ѣ роспытнай хаце на дзядзінцы кат прыпаліѣ Богушу ступакі, той усё роѣна стаяѣ на сваім. Раззлаваны кат адцяѣ аршанцу мезенік на левай руцэ. Богуш адно стаѣ яшчэ страшней лаяцца, праклінаючы ѣдаву самымі вусцішнымі праклёнамі. Тады пасаднік загадаѣ распаліць і прыкласці Богушу да лоба каменную плітку з аленем, якую знайшлі ѣ аршанца ѣ кайстры. Пачуѣшы гэта, Богуш увесь закалаціѣся і, не стрываѣшы страху перад новым катаваннем, прызнаѣ сябе нямчынам з Рыгі. Каб не смярдзела паленым, нямчына абкурылі на двары сухой мятай, і цяпер ён, прываліѣшыся да сцяны, сядзеѣ на падлозе ѣ шырокіх і светлых княжых сенях. У дзвярах застылі два лучнікі, гатовыя па першым знаку выпусціць стралу. Валодша кагадзе вярнуѣся з ратнае забавы і быѣ у кальчузе і з мячом на поясе. Апроч нязменнага Віславуса ѣ сенях сядзелі таксама пасаднік і пяць старэйшых баяраѣ. Тырчала тут і казліная ігуменава барада. Лука прыладзіѣся з краю, як найдалей ад немца. Князь сабраѣся загаварыць, але Тэадорых апярэдзіѣ яго.

— Калі хочаш насыціць злосць свайго сэрца, забі мяне! — выгукнуѣ ён.

— Не спяшайся памерці, нямчын, — спакойна азваѣся Валодша. — Не забіваць хачу, а гутарыць з таДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

39

бой. Скажы нам, як здароѣе нашага сябра біскупа Альберта.

— Я адкажу табе, хоць ты і гаворыш, як Іуда, — вуснамі, а не сэрцам. — Тэадорых, чапляючыся за сцяну, намогся падняцца на ногі, аднак не патрапіѣ. — Святы айцец на страх шматлікім ворагам нашай царквы ѣ добрым здароѣі.

— Хто многім страшны, той будзе многіх баяцца, — прамовіѣ князь, і па сенях праляцеѣ ухвальны шум.

— Хай скажа, ці паладзіѣ біскуп з братамі-рытарамі, — падаѣ голас Віславус.

— Сяброѣства ордэна з Альбертам стала яшчэ мацнейшае, — гучна адказаѣ немец. Ягоныя словы патанулі ѣ рогаце. Дробненька смяяѣся, закідваючы галаву ѣ клабуку, нават ігумен Лука.

— Палюбіѣ воѣк кабылу... — скрозь смех вымавіѣ пасаднік. Твар у Тэадорыха пабялеѣ, вочы наліваліся шалам.

— Якія яшчэ навіны пачуем мы з тваіх праѣдзівых вуснаѣ? — адсмяяѣшыся, запытаѣ князь. — Можа, раскажаш, як любяць біскупа і крыжакоѣ тыя, у каго вы адабралі зямлю?

— Гэта зямля святой Дзевы Марыі. Яна апякуецца над усімі, хто нясе сюды слова сапраѣднай веры. Нядаѣна ѣ няроѣнай бітве з эстамі загінуѣ пілігрым Іардан. Браты, што спяшаліся на падмогу, за сем міляѣ убачылі, як ягоную душу неслі анёлы.

— Ці не чорныя былі тыя анёлы? — спытаѣ Віславус. Немец адказаѣ яму позіркам, поѣным бяссілай злосці і пагарды.

— У Полацк уцякло шмат людзей з земіголы. — Князь Валодша ѣсміхнуѣся ѣ бараду. — Яны расказваюць, што іхні біскуп Бернард на радзіме быѣ не святым чалавекам, а ѣчыняѣ тацьбу, паліѣ і забіваѣ сваіх суседзяѣ. Калі ваша Дзева Марыя абараняе яго, мы не верым, што гэта сапраѣдная Маці Божая.

— Ты блюзнерыш, кароль, а табе трэба маліцца. Уладарка свету карае ѣсіх, хто ідзе супраць славы яе сына. — Жыццё яшчэ моцна сядзела ѣ Тэадорыху, і, перасмыкнуѣшыся ад болю, ён здолеѣ узграбціся на

40

Уладзiмiр Арлоѣ

ногі. — Хіба яна не скарыла князя Герцыкі? Хіба нямецкі меч не адсек галаву падступнаму князю гольмскіх ліваѣ? Хіба не загінуѣ у сваім замку мяцежны старэйшына летаѣ Русін? Бойся міласэрнай Дзевы Марыі, кароль!

— Не мне трэба баяцца, а табе, бо Прыснадзевая Багародзіца аддала твой жывот у мае рукі, — сказаѣ Валодша, але ягоную душу на імгненне крануѣ нейкі цень, як быццам над ім праляцела вялікая злая птушка. На памяць яму ѣзбегла ѣчарашняя размова з княгіняй. Увечары ён прынёс у пачывальню купленыя ѣ Полацку перлавыя каралі. Каб лепей разгледзець дарунак, Звеніслава падышла да вакна і раптам, ускрыкнуѣшы, выпусціла каралі з рук. «Ой, княжа, самая буйная перліна пацямнела, — шаптала яна, тулячыся да мужавых грудзей. — Благі знак. Пільнуе цябе хвароба, а можа...» Звеніслава не дагаварыла. «Не трэба мніці пра такое. Загадай, каб чырвонаму пеѣню праглынуць далі, і зноѣ пабялее», — гладзячы цёмную княгініну касу, адказаѣ ён. Князь даѣно прывучыѣ сябе не надта верыць у благія прыкметы, бо ведаѣ, што гэтак можна загубіць любую справу. Цяпер, калі да паходу заставаліся лічаныя дні, даваць волю такім думкам нельга было і пагатоѣ. I ѣчора, з жонкаю, і цяпер ён адразу нібы мячом адсек іх ад душы і адкінуѣ прэч. I ѣсё ж немец нешта адчуѣ і ѣзвысіѣ свой голас: — Неба адкрыла нам тваю вераломнасць! Мы ведаем, на каго ты сабраѣся ѣзняць меч. Ты думаеш, твой хлуслівы бог выбраѣ цябе, каб спыніць мой народ? Не, кароль, гэта мяне абраѣ Госпад і паслаѣ са мною свой праклён! Князевым людзям здалося, што ѣ цёплыя сені ѣварваѣся вецер.

— Загадай яго забіць! — не вытрымаѣ Віславус. — Загадай, бо ён накліча бяду! Кметы на парозе нацягнулі лукі. Усе глядзелі на Валодшу. Ігумен двума пярстамі клаѣ на сябе крыжы. Князь устаѣ і ѣладна падняѣ руку.

— Як ад аскоміны пакасць зубам і ад дыму — ваДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

41

чам, так і ад беззаконня — тым, што чыняць яго. — Здавалася, ад зычнага князевага голасу затрымцелі цяцівы ѣ луках. — Ты прыйшоѣ у мой горад, акі нань, назваѣшыся чужым імем! Ты хацеѣ вызнаць, што думаюць і робяць палачане. Ты забіѣ кастаправа Данілу, які лекаваѣ мяне і маіх людзей. Ты заслужыѣ смерць, але не цяпер я буду судзіць цябе. Я буду судзіць цябе, калі вярнуся з паходу.

— Забі мяне зараз! — утрапёна закрычаѣ біскупаѣ пасланец. Ягоны белы, як сала, твар скрывіла нялюдская грымаса. — Забі мяне зараз! Ты нікуды не пойдзеш і ніколі не вернешся! Ты пойдзеш туды, адкуль не вяртаюцца.

— Забі яго, князь! — Усе паѣскоквалі з лаваѣ.

— Не! — перакрыѣ гблас Валодша. — Вы бачыце, страх зацямніѣ яму розум. Кіньце нямчына ѣ поруб! — загадаѣ ён кметам. Калі тыя, накінуѣшы на шыю Тэадорыху скураную пятлю, выцягнулі яго з сяней, князь абвясціѣ: — Заѣтра падыдуць першыя палкі з удзелаѣ. Пешыя ратнікі, прашчнікі і лучнікі паплывуць далей на плытах і стругах. Конная дружына пойдзе сухазем’ем. Каля Герцыкі прымем дружыну князя Усевалада і літоѣцаѣ. Прыспела пара пастаяць за зямлю і веру!

8 Дзень выхаду ѣ паход выпаѣ сонечны і цёплы. У пасадах цвілі сады, і па ѣсім горадзе бруіѣ тонкі вясновы пах квецені. Адстаяѣшы з дружынаю ютрань у Сафіі, вялікі князь Валодша першы ѣзбег па сходах на княжы струг і павярнуѣся тварам да Полацка. Бераг быѣ чырвоны ад шчытоѣ. Травеньскае сонца грала на шаломах у ваяроѣ, што стаялі пад шматкалёрнымі сцягамі і белымі харугвамі. Князеву душу прасвятліла радасць. Чужынцы з крыжамі на плашчах ніколі не будуць гаспадарамі гэтай зямлі. «Слава князю Валодшу!» — крычаѣ бераг. Але не паспела аціхнуць над Дзвіною водгулле, як полацкі

42

Уладзiмiр Арлоѣ

валадар на вачах у Звеніславы з сынамі і ѣсяго горада схапіѣся аберуч за слямгу і пачаѣ асядаць на памост. Усё жыццё пранеслася ѣ князя перад вачыма, і ѣ астатнюю хвілю ён убачыѣ Барыску, да балючага выяѣна ѣбачыѣ, як сын водзіць пальчыкам па старонцы старой кнігі... Віславус стралой узвіѣся на княжы струг і паспеѣ пачуць апошнія, вымаѣленыя ѣжо неслухмянымі вуснамі словы: «...не аддайце...» Так абарвалася жыццё князя Валодшы, але імя ягонае не згубілася ѣ стагоддзях. Летапісец рыжскага біскупа Генрых не насмеліѣся запісаць у сваёй хроніцы, што полацкага караля пакарала неба. Відаць, біскуп сам страшыѣся кары за грахі і не хацеѣ, каб згадка пра іх дайшла да будучых пакаленняѣ. У лета 6724 крыжакі дамагліся свайго. Абезгалоѣленае войска ѣ паход не пайшло. Дарэмна ѣ вотчыне за Барысавым каменем грузілі на караблі грозныя балiсты. Дарэмна чакаѣ Збыслаѣ з герцыкскай дружынаю. Марна ѣглядаліся з наддзвінскіх хвояѣ у рачную далячынь лiтоѣскiя дазорцы... Ужо ѣ год смерці полацкага князя вялікі атрад мечаносцаѣ і рыцараѣ біскупа Альберта напаѣ на Ноѣгарадскую зямлю. Каб ударыць раптоѣна, крыжакі пачалі набег у калядныя святы, а вялікі магістр перад гэтым адпусціѣ з дарамі дахаты палонных ноѣгарадцаѣ. Збыліся і іншыя Валодшавы прадгаданні. Праз дваццаць гадоѣ пасля бяссоннай ночы ѣ Бельчыцах прыйшла новая варожая сіла. Князь Конрад Мазавецкі падпісаѣ з Тэѣтонскім ордэнам дамову аб скарэнні прусаѣ. Аднак збылося не толькі благое. Спраѣдзіліся і князевы надзеі. Не ѣзяѣ сабе Барыска жонкі з Ноѣгарада, але ноѣгарадскі князь Аляксандр Яраславіч вянчаѣся з Параскеваю, дачкой полацкага Брачыслава. Цяпер два княствы радніліся не так, як у часы Рагвалода і Рагнеды, не пад звон мячоѣ, а пад радасДЗЕНЬ, КАЛІ ЎПАЛА СТРАЛА

43

ныя званы храмаѣ. Разам з пасагам везла княгіня абраз Багародзіцы Эфескай, што прыслаѣ некалі ігуменні Еѣфрасінні яе сваяк візантыйскі кесар Мануіл, унук кесара Аляксея Камніна, жанатага з дачкою вялікага князя полацкага Усяслава Чарадзея. Пра гэты абраз казалі, што напісаѣ яго нібыта сам апостал Лука. Але Аляксандр Яраславіч, якога яшчэ не звалі Неѣскім, відаць, больш разлічваѣ не на цудадзейны абраз, а на сілу полацкіх палкоѣ, што няраз хадзілі на рыцараѣ. Апантанага немца Тэадорыха смерць знайшла ѣ той самы дзень, калі памёр Валодша. А ваявода Віславус жыѣ яшчэ доѣга. На неѣскіх берагах ён секся поруч з лоѣчым князя Аляксандра палачанінам Якавам. На ягоных вачах паваліѣся долу залатагаловы шацёр свейскага ярла Біргера. Мінулася яшчэ два гады, і побач з ноѣгарадцамі і пскавічамі полацкія ваяры насмерць стаялі каля Варонінага Каменя на Чудскім возеры. Пасля Лядовага пабоішча яны супольна гналі палонных тэѣтонаѣ да Пскова, а адтуль павярнулі на радзіму, у Полацк. У той дарозе, каля вясёлых вечаровых вогнішчаѣ, старэйшыя векам дружыннікі неаднойчы згадвалі любамудрага князя і прастадушна верылі, што князь бачыѣ перамогу з захмарных высяѣ і радуецца цяпер разам з імі.

1985

44

Уладзiмiр Арлоѣ

Час чумы

45

Мы пад сякерай, дык хай жа пачуецца ѣ свеце Гусаѣца голас... «Песня пра зубра»

Рым, 1521 I — Гэта праѣда, што вы нарадзіліся ѣ самым сэрцы варварства? Жанчына хацела здавацца абыякавай, але ѣ трошкі прымружаных агатавых вачах пад негустымі цёмнымі бровамі свяцілася цікаѣнасць. Вясновы вецер варушыѣ празрыстыя запавесы, разпораз напаѣняючы іх і робячы падобнымі да ветразяѣ. Са спічастага прачыненага вакна, што глядзела на кветнік, плыѣ водар размарыну. Удалечы жаѣцелі тэрмы імператара Каракалы. Мужчына маѣчаѣ. Пытанне было не з тых, на якія можна адказаць адным ці двума словамі, і ён задумаѣся. Ён быѣ непаглядны, прынамсі, паводле канонаѣ гэтай краіны і свету, да якога належала жанчына. Невысокі і шырокі ѣ плячах, з выцягнутым тварам, адзінаю вартасцю якога знаѣцы законаѣ прыгажосці назвалі б грубаватую правільнасць ліній, з доѣгімі дужымі рукамі, ён быѣ падобны да просталюдзіна, але гэтаму ѣражанню пярэчыла ѣнутранае святло, што адбівалася ѣ шырока пасаджаных вачах, выдаючы чалавека не толькі разумнага, але і асвечанага. Пра гэта казала і адзенне: белая кужэльная кашуля і строгі глухі каптан з квадратным выразам, такі, што носяць бакалаѣры або іншыя людзі, якіх кормяць вольныя мастацтвы. Незвычайныя ѣ італьянцаѣ звіслыя вусы, густыя валасы колеру жытняй саломы і нетутэйшы халаднаваты блакіт вачэй сведчылі, што чалавек гэты з далёкіх паѣночных краёѣ. Мужчыну было блізу сарака, і ён пражыѣ на свеце ѣдвая болей за сваю суразмоѣніцу.

46

Уладзiмiр Арлоѣ

— Вы прымушаеце даму чакаць, — незадаволена сказала жанчына, папраѣляючы залацістыя, з масянжовым адлівам валасы.

— Я не хацеѣ бы пакрыѣдзіць вас сваім адказам. — Мужчына гаварыѣ па-італьянску, крыху расцягваючы словы. — Мне таксама даводзілася чытаць кнігі, якія сцвярджаюць, што ѣ маёй краіне зоркі свецяць удзень і ѣначы, што золата ѣ нас нязмерна больш, чым жалеза, а людзі, не раѣнуючы як цыклопы, маюць па адным воку пасярод ілба. Магу вас запэѣніць, што гэтыя звесткі настолькі ж праѣдзівыя, як і тыя, што па Рыме ходзяць мядзведзі і што ѣ Вечным горадзе ляжыць вечны снег. Зрэшты, пра колькасць вачэй у маіх адназемцаѣ вы можаце меркаваць і самі, варта толькі ѣважлівей зірнуць на аднаго з іх... Ён, відавочна непакоячыся, што апошнія словы прагучалі занадта рэзка, кінуѣ на жанчыну хуткі позірк, але тая сядзела, не мяняючы паставы, і, як і раней, ленавата абмахвалася прастакутным ядвабным вахлікам з жоѣта-зялёнай выяваю заморскай птушкі.

— Але я схільны вінаваціць не аѣтараѣ гэтых кніг і тым больш не чытачоѣ, якія мусяць верыць у бязглуздыя прыдумкі, — гаварыѣ далей мужчына. — Мы вінаватыя самі, бо яшчэ не здолелі сказаць свету слова праѣды пра сваю зямлю.

— Няѣжо ѣ вас няма дзівосаѣ, пра якія столькі гавораць? — расчаравана і недаверна спыталася жанчына.

— Дыму без агню не бывае. Ніхто не мае такіх бязмежных, як нашы, лясоѣ. Царства нашых звяроѣ і птушак найбагацейшае ѣ свеце. Толькі ѣ нас жывуць зубры, якіх ахоѣвае княжая грамата. Мы і самі пакуль што не зведалі ѣсіх таямніц сваіх пушчаѣ.

— Я чула, у юнацтве вы былі простым паляѣнічым...

— Гэта праѣда.

— Раскажыце. — Яе просьба прагучала амаль як загад. Яна паднялася з лёгкага трохногага крэсла і наблізілася да вакна. На нізкім століку перад крэслам засталася ляжаць кніга. Гэта быѣ трактат Катарыны Сфорца «Як стаць прыгожай», які вывучалі цяпер ЧАС ЧУМЫ

47

знатныя дамы ѣсёй Еѣропы, і мужчыну захацелася сказаць, што донне Франчэсцы няма аніякай патрэбы чытаць гэтую кнігу, напісаную сваячкай вялікай княгіні літоѣскай і каралевы польскай.

— Паляѣнічымі былі мой бацька, і мой дзед, і дзед майго бацькі. Першы раз мяне ѣзялі на ловы, калі мне споѣнілася сем гадоѣ. Тыя ловы запомніліся мне назаѣсёды. Калі праз два тыдні мы вярнуліся, маці не сустрэла нас, а на месцы сялібы мы ѣбачылі пажарышча. Ускрай пушчы прайшлі татары... — Ён на хвілю замоѣк. — Пушча была маёй першай школай. Я і цяпер часта чую яе музыку... Ён падышоѣ да крэсла, дзе толькі што сядзела жанчына, і паклаѣ на прыслон свае шырокія далоні.

— У нашых лясах няма такога звера, на якога мне не давялося б паляваць. Але гэта могуць сказаць пра сябе многія. У нас кожны — паляѣнічы... Мужчына непрытоена любаваѣся доннай Франчэскай. З таго цьмянага і настылага зімовага дня, калі ён убачыѣ яе ля калоны ѣ саборы святога Паѣла і яна здалася яму ѣвасабленнем самой маладосці, ён упершыню быѣ з ёю з вока на вока... Ён лічыѣ за шчасце так блізка бачыць гэты пяшчотны авальны твар з бездакорнымі прапорцыямі, чысты і высокі ад прыроды лоб, над якім не трэба было, як рабілі рымскія красуні, на два пальцы галіць валасы, гэтае лёгкае золата, перахопленае ніткаю жомчугу, яе вялікія, крыху пукатыя вочы, яе круглявы падбародак з трыма пацеркамі маленькіх радзімак... У донне Франчэсцы ѣсё здавалася яму суладным: пашытая з цяжкога ядвабу бэзавая сукенка з гранатавым узорам дзіѣным чынам адпавядала яе імю, а буйны смарагд у авянечніку не толькі надаваѣ бляск вачам, але і падкрэсліваѣ чырвань вузкіх, аднак жывых і паѣнакроѣных вуснаѣ. Нават абцягнутыя саф’янам чаравікі-цаколі на высокай, ледзьве не на локаць драѣлянай падэшве, мода на якія прыйшла летась з Венецыі і якія ён, сустракаючы ненатуральна высокіх модніц, пагардліва ахрысціѣ дыбамі, — нават гэтыя чаравікі на яе нагах выдавалі дарэчнымі.

48

Уладзiмiр Арлоѣ

Ён глядзеѣ на яе і апавядаѣ, як яшчэ дзіцем пераносіѣ па цаліку суліцы, як пераплываѣ побач з канём рэкі і месяцамі блукаѣ пушчаю. Яму хацелася, каб Франчэска ѣвачавідкі ѣбачыла, як стралец, злажыѣшыся з лука, зразае жораву крыло, як ляціць па зямлі імклівы птушыны цень і, палохаючыся яго, маланкава зрываецца з месца зубр. Яму праглася, каб яна пачула, як разлягаецца ѣ прыцемку рэзкае «гох! гох!» і як, пазнаѣшы саміцу, адгукаецца магутным працяжным ровам і напралом, абдзіраючы бакі, нясецца на здрадлівы голас паляѣнічага вабіка падмануты лось... Мужчына гаварыѣ і бачыѣ, што яе вялікія вочы расплюшчваюцца яшчэ шырэй і з твару знікае ѣдаваная абыякавасць. Ён чуѣ радасць ад улады сваіх слоѣ, але раптам у вачах у Франчэскі плескануѣся спалох і тонкія белыя пальцы — нібы яна хацела ад нечага абараніцца — моцна сціснулі тронак вахліка.

— Хопіць, — холадна прагучаѣ яе голас, і мужчына з горкім непаразуменнем замаѣчаѣ.

— Я хачу пачуць, як гучыць на вашай мове вашае імя, — без усякай сувязі з папярэднiм сказала яна. Мужчына падумаѣ, што для яе гэта проста прыхамаць, не болей. Кароткай пярэрвы было дастаткова, каб Франчэска з нейкай палёгкаю засмяялася.

— Ён забыѣ сваё імя, — узмахнуѣшы вахлікам, прамовіла яна скрозь смех.— Памятае ѣсіх сваіх звяроѣ, а імя — забыѣ. Мужчына таксама ѣсміхнуѣся — стрымана, але ветліва — і са здзіѣленнем адзначыѣ, што ѣжо не адчувае аніякае крыѣды.

— На мове майго народа мяне завуць Мікола. Мікола Гусоѣскі. Ён сказаѣ усю фразу па-свойму, і Франчэска, услухаѣшыся ѣ нязвыклае гучанне чужых слоѣ, на момант утаймавала весялосць. Аднак хутка ѣжо зноѣ смяялася — без дай прычыны, як быццам проста дзеля таго, каб пахваліцца прыгожымі зубамі.

— Мі-ко-ла... — паѣтарыла яна. — Як жа вы сталі паэтам?

— Вы ѣмееце выбіраць цяжкія пытанні, донна ЧАС ЧУМЫ

49

Франчэска. Баюся, гэтае з тых, на якія адказаць наогул немагчыма. Гусоѣскага ѣсё больш хвалявала думка, ці прачытала яна ліст, што два тыдні таму ён перадаѣ праз слугу разам з кошыкам першых аксамітна-пунсовых ружаѣ. У лісце не было нічога, апрача некалькіх новых эпіграм і вершаѣ, якія ён перапісаѣ сваім буйным каліграфічным почыркам на добрай паперы з зялёным водценем. Перапісваючы, з нечаканай сумотаю ѣспомніѣ задаѣнены выпадак з часоѣ вучэння ѣ калегіуме. Аднаго разу ён напаткаѣ у нейкай інкунабуле глыбакадумнае назіранне, што ѣсе каліграфы — дурні, і цэлы месяц старанна псаваѣ почырк, пакуль не зразумеѣ, што калі не спыніцца, дык адно пацвердзіць адкапаную ѣ інкунабуле мудрасць. Відаць, гэтая смешная драбніца згадалася невыпадкова. Паміж юначымі практыкаваннямі з почыркам і лістом да маладой рымлянкі са знанай радзіны, несумненна, была сувязь. Мінулася столькі гадоѣ, а ты застаѣся такі самы наіѣны, думаѣ ён над лістом. Да таго ж пачаѣ верыць не толькі кнігам... Маѣчанне здоѣжылася, але донна Франчэска яшчэ не збіралася канчаць гэтую дзіѣнаватую размову, якая нагадвала іспыт, дзе настаѣнік і вучань памяняліся месцамі.

— Вялікі Петрарка, — завучаным рухам адставіѣшы вахлік, прамовіла яна, — пытаѣся: паэзія — грэх ці святое прызванне?

— Паэзія — радасць, — пераканана сказаѣ Гусоѣскі. — Паэт творыць з хаосу свой свет.

— О-о! — Франчэска відавочна здзівілася. — Я ведаю вашыя вершы. Некаторыя гавораць пра іх з захапленнем, але ад аднаго прыдворнага паэта я чула, што натхненне даюць вам копіі Грацыя * і Марка Немезіяна **, якія вы хаваеце ѣ сваім стале. Няѣжо гэта праѣда? Ён успыхнуѣ і міжволі зрабіѣ крок да Франчэскі.

— Такая ж праѣда, як тое, што Строццы, які распускае гэтыя нізкія чуткі, роѣны боскім паэтам стара* **

50

Паэт, сучаснік Авідзія. Лацінскі паэт III ст. Уладзiмiр Арлоѣ

жытнасці, — гнеѣна сказаѣ Гусоѣскі. — Такія, як ён, не ствараючы, умеюць пісаць, як Вергілій, ды бляск іхніх вершаѣ — бляск фальшывага золата. На матавым твары Франчэскі з’явілася задаволеная ѣсмешка: яна непрыхавана цешылася тым, што вывела суразмоѣніка з раѣнавагі.

— Дзе ж тады сапраѣдная крыніца вашага натхнення? Яна застыла ѣ прыгожай паставе, упэѣненая, што ведае ягоны адказ.

— Дзе? — Гэтая ѣпэѣненасць не схавалася ад паэта. — Аднойчы я чуѣ, як пяюць пад звон кайданоѣ палонныя татары. Яны ворагі маёй краіны, але калі я пачуѣ, як яны плачуць па радзіме і па сваіх пустых тулах, у мяне зашчымела сэрца. Тут, у Рыме, я разумею іхнюю песню яшчэ лепей. У агатавых вачах Франчэскі было расчараванне, аднак яна не пакідала сваёй гульні.

— Хіба вы палонны? Хто ж у такім разе паланіѣ вас? — Яна закрылася вахлікам і зірнула на паэта паѣзверх жоѣта-зялёнай птушкі. Пісаныя і няпісаныя правілы галантнасці вымагалі ад яго толькі аднаго адказу, якога прагнула юная капрызніца. Здаецца, зусім проста — сказаць некалькі зазвычаеных слоѣ. Але ён ведаѣ, што не зможа.

— Хто ж паланіѣ вас? — настойліва паѣтарыла яна.

— Туга па радзіме, — адказаѣ ён, заѣважаючы, як у яе ѣ вачах прачынаецца зласлівасць.

— Я хачу паслухаць вашыя вершы, — уладна сказала Франчэска. Яна стаяла, напалову павярнуѣшыся да вакна, і ветрык перабіраѣ яе валасы. Злёгку ѣскінуѣшы голаѣ, Гусоѣскі пачаѣ: Што толькі ёсць на зямлі, гэта створана ѣсё дзеля шчасця. Зоркі ѣ цямноце мігцяць, асвятляюць слабенькім зіхценнем, Моцай таемнаю; пыл залацісты ѣ крынічным паветры Шчасна згадаеш. Прыроды дарункі — імклівыя птушкі, Рыбы, звяры, і пладоѣ, і металаѣ бясконцыя скарбы...

Гэтыя радкі ён таксама перапісаѣ два тыдні таму на зеленкаватую паперу, але на твары Франчэскі нельга ЧАС ЧУМЫ

51

было прачытаць: знаёмы ёй гэты верш ці яна чуе яго ѣпершыню. Радуе ніва ратая сваім ураджаем аквітным...*

Краем вока Гусоѣскі змеціѣ, што з дзвярэй робіць гаспадыні нейкія знакі чорнавалосая пакаёѣка. Франчэска кіѣнула ёй і рухам рукі загадала паэту спыніцца.

— Я атрымала ваш ліст, — сказала яна, пазіраючы ѣ вакно. — Цяжка ѣявіць сабе ѣчынак больш легкадумны, чым ваш. Вы забыліся, хто вы. Мне вядома, што ѣ спісах каралеѣскага пасольства нават няма вашага імя. Толькі вашы паэтычныя здольнасці не дазваляюць мне неадкладна паведаміць пра ѣсё маім бацьку і брату. Калі вы не спыніцеся, яны змогуць абараніць мяне ад вашых дамаганняѣ. Гусоѣскі адчуѣ, як усю ягоную істоту залівае задушлівая гарачыня. Ён хацеѣ нешта сказаць, ды гэтая ліпучая гарачыня ѣжо запоѣніла горла і грудзі. Высілкам волі ён здолеѣ пакланіцца і імкліва выйшаѣ у дзверы, несучы на сабе насмешліва-цікаѣны позірк чарнявай пакаёѣкі. Ён ішоѣ, не заѣважаючы нікога, сам-насам са сваім болем і сваёй крыѣдай. Насустрач яму трапіѣся струплявы ѣ каѣпаку, які належала насіць усім, каго зачапіла гэтая немач. Таксама як вакол хворага на праказу нават на самых людных вуліцах утваралася пустата, вакол Гусоѣскага была вязкая ціша, якую не маглі змагчы ні грукат жалезных брусоѣ па ваканіцах — гандляры ѣжо зачынялі крамы, ні крыкі вулічных прадаѣцоѣ вады, ні страшная ляскотка струплявага, які ѣ апошні момант сам адхіснуѣся ад чалавека, што ішоѣ проста на яго. Паэт не чуѣ лаянкі, якою ѣзнагародзіѣ яго струплявы. У звонкай цішыні, што нябачным шчытным вопраднем абкружыла Гусоѣскага, гучала адно і тое ж. Вы забыліся, хто вы. У спісах пасольства нават няма вашага імя... Намагаючыся ѣцячы ад наслання, ён прыспешваѣ *

52

Пераклад з лацінскай Сяргея Сокалава-Воюша. Уладзiмiр Арлоѣ

хаду, але абразлівыя словы ѣсё адно даганялі і смяяліся яму проста ѣ вочы. Вы забыліся, хто вы...

II У гэтыя хвіліны пасол вялікага князя літоѣскага i караля польскага Жыгімонта І пры папскім двары ѣ Рыме біскуп Эразм Вітэліус узрушана хадзіѣ па даѣгой галерэі, што з трох бакоѣ аблямоѣвала пасольскую рэзідэнцыю. Эразм кагадзе вярнуѣся дадому, і на ім яшчэ было адзенне для конных прагулянак — кароткі лёгкі плашч, скураныя нагавіцы да каленяѣ і высокія боты са светлага юхту. Каралеѣскаму паслу наѣрад хто-небудзь даѣ бы ягоныя сорак з гакам — так лёгка нёс ён сваё паѣнаватае, але падабрана-спружыністае цела, так маладжава выглядаѣ ягоны голены загарэлы твар. Маладосці дадаваѣ яму і высокі рост. Праѣда, уражанне крыху псавалі зрадзелыя чорныя валасы, затое на буйной і круглай, як кавун, галаве іх заставалася акурат столькі, каб біскуп Вітэліус мог, нічым не рызыкуючы, не галіць танзуры. Раз-пораз па ягоным твары прабягала лёгкая ѣсмешка чалавека, якому раптам вельмі пашанцавала. Сёння ѣ яго сапраѣды быѣ адзін з тых дзён, якія Катул меѣ звычку адзначаць белым каменьчыкам, адзін з нячастых за тры пасольскія гады ѣ Рыме дзён, калі Эразм быѣ задаволены і сабой, і хадою падзей. Сёння ён мог шчыра дараваць пбпу і празмернае захапленне ловамі, і вясёлыя начныя балюшкі ды іншыя чалавечыя слабасці, што не надта пасавалі яго святасці Лявону X. Сёння, хай сабе толькі на некалькі гадзін, але Вітэліуса пакінулі ѣсе непамыслоты апошніх месяцаѣ. Забыліся нагаворы ордэнскіх паслоѣ, якія зацята змагаліся з ягонай прапановаю перавесці Тэѣтонскі ордэн на мяжу з татарамі, дзе рыцары маглі б сапраѣды бараніць веру, а не рабаваць суседзяѣ-хрысціян. Да часу адышлі некуды ѣбок інтрыгі ѣ Польшчы, дзе прымас Ласкі з падбрэхічамі нястомна пляце сваё павуцінне, дзень пры дні ѣводзячы каралю ѣ вушы, што ён, Эразм Вітэліус,— няздатны выскачка, народжаны ЧАС ЧУМЫ

53

ѣ абозе лютніст-самавук, які выпадкова ѣбіѣся ѣ міласць да былога вялікага князя Аляксандра. Надзейныя людзі паведамляюць з Кракава, што Ласкі ѣжо ѣголас называе яго нявартым каралеѣскае пашаны плебеем. Але хутка ён змусіць ворагаѣ прыкусіць свае подлыя языкі. Пурпур кардынальскае мантыі станецца для караля найлепшым доказам таго, на якіх людзей павінна багацець дзяржава. А калі Эразм Вітэліус зробіцца кардыналам Вітэліусам, лепей пойдуць і пасольскія справы. Можа, менавіта тады яму пашчасціць схіліць папу да аб’яднання хрысціянскіх краін супроць Порты. Туркі ды іхнія васалы — крымскiя татары ѣжо навіслі над Еѣропай, нібы градавая хмара над спелаю нівай. I Карона, і Вялікае княства зазналі сілу і лютасць магаметанаѣ, а кароль і магнаты, як і раней, бавяць час у злачынным спакоі. Колькі гадоѣ таму папа ѣжо спрабаваѣ сабраць крыжовы паход на асманцаѣ. У рымскіх саборах адпраѣлялі імшу за поспех вайны, а сам папа, босы і з непакрытаю галавою, на каленях маліѣся ѣ царкве Святых Апосталаѣ. На пляцах і ѣ храмах па ѣсёй Еѣропе стаялі жалезныя скрыні пад трыма замкамі, і беднякі кідалі туды свае астатнія дробныя манеты. Латэранскі царкоѣны сабор быѣ узбунтаваны лістом імператара Максіміліяна, які дакляраваѣ вызваліць грэкаѣ. Але, здалёк пагражаючы мусульманам, імператар не спыняѣ войнаѣ з еѣрапейскімі манархамі. Таму ніхто з іх не даѣ на крыжовы паход аніводнага ваяра, і пра той час нагадвалі цяпер адно сотні пашытых загадзя харугваѣ з партрэтамі папы і імператара ды страхалюднымі туркамі з чырвонымі ад хрысціянскай крыві шаблямі ѣ руках. Адна з тых харугваѣ вярэдлівым напамінкам пра адвечную нязгоду валадароѣ гэтага свету вісела навідавоку і ѣ пасольскіх апартаментах. Але сёння Эразму верылася ѣ лепшае. Дыпламатычныя перамогі ѣжо блізка. Іхняй зарукаю будзе кардынальская мантыя, якую дапаможа атрымаць паэтычная ліра Гусоѣскага. Вітэліус адчуѣ у душы няѣтульнасць. У пасла з’явілася пачуццё вінаватасці перад сакратаром, аднак ён

54

Уладзiмiр Арлоѣ

заспакоіѣ сумленне тым, што ѣзвышэнне мецэната не можа не спрыяць славе паэта, якім ён апякуецца.

I сапраѣды, хіба сённяшняя просьба папы — не цудоѣны дарунак лёсу для іх абодвух і найперш, магчыма, якраз для Гусоѣскага? Менавіта просьба, а не прыхамаць, бо яна будзе мець далёкія вынікі. Пісаць на заказ самога Лявона X! Вядома, папа — чалавек са сваімі вбдамі, але мала хто так тонка ведае і адчувае паэзію. Хіба не ён меѣся перанесці з Равены ѣ Фларэнцыю прах Дантэ, што раней хацелі спаліць як прах ерэтыка? I, бясспрэчна, перанёс бы, калі б — дзіѣныя і вусцішныя твае справы, Божа! — калі б пахавальня ѣ царкве Сан Петра Маджорэ не аказалася пустой. Не, нездарма папа выславіѣся як шчыры прыхільнік музаѣ і магутны мецэнат. Колькі паэтаѣ не пашкадавалі б і добрай часткі ѣласнага жыцця, каб апынуцца цяпер на месцы Гусоѣскага! А маё сэрца яшчэ ѣмее радавацца за бліжняга, думаѣ Вітэліус, назіраючы за ластаѣкамі, якія ѣжо вывелі птушанят і цяпер ад ранку да вечара напаѣнялі прастору двара сваім імклівым лётаннем і шчабятаннем. Пасол і ягоны сакратар былі аднагодкі, але наймацней іх лучылі не аднолькавы век і адукаванасць, не агульнасць поглядаѣ, а штосьці больш трывалае. У Эразмавай памяці ніколі не паміраѣ той цыбаты, апрануты ѣ бацькавы неданоскі кракаѣскі падлетак з беднай мяшчанскай сям’і, які лічыѣ за найвялікшае шчасце пад’есці так, каб не смактала ѣ вечна галодным чэраве. Славуты дыпламат дагэтуль памятаѣ вінаватыя матчыны вочы, калі тая ставіла на стол місу паранай рэпы і клала перад кожным з дзяцей лусцік хлеба, трохі таѣсцейшы ад аркуша грубай паперы, на якой шкаляр Эразмус старанна выводзіѣ першыя лацінскія словы ѣ касцельнай школцы. З гэтага заѣсёднага галадавання ён выбіѣся, бадай, толькі ѣ Вільні, пасля магістарскага экзамену, пасля таго як разам з іншымі здольнымі маладзёнамі яго ѣзяѣ на вока і пасадзіѣ у сваю канцылярыю вялікі князь Аляксандр. З тае пары ѣ польскую кроѣ Эразма і ѣвайшло няѣзнакі пачуццё, што па часе не высіліЧАС ЧУМЫ

55

лася, а адно ѣзмацнела, асабліва цяпер, калі на радзіме, у саміх каралеѣскіх пакоях, ганьбуюць і зневажаюць ягонае імя. Эразму даѣно ѣжо больш лёгка і прыемна мець за бацькаѣшчыну Вялікае Княства, дзе пачаѣся ягоны шлях угору — ад непрыкметнага канцылярыста да біскупа і спрактыкаванага дыпламата, якога ведаюць пры ѣсіх еѣрапейскіх дварах. Ён не крывіѣ душой, называючы сакратара сваім адназемцам, а почасту, адпрэчыѣшы лаціну і пальшчызну, з дзіѣным для самога сябе смакам любіѣ пагутарыць з Гусоѣскім па-беларусінску, на мове Вялікага Княства. У вечаровым зацішку галерэі яму наѣздзіѣ выяѣна, нібыта ѣ памяці расхінулася нейкая заслона, згадалася іх першая сустрэча, якая магла стаць і апошняю, бо выправіцца з таго палявання прамютка да Абрама на піва Гусоѣскаму было нашмат прасцей, чым вярнуцца дахаты жывым. Гэта здарылася ѣ гады ѣладарання караля і вялікага князя Аляксандра, у шчаслівую для Эразма пару, калі ён і Гусоѣскі яшчэ не ведалі, што іхнія пуцявіны не толькі перакрыжуюцца, але і непарыѣна заплятуцца, як дзве ссуканыя суравыя ніткі. Хоць пушча таксама належыць каралю, не след блытаць яе з каралеѣскім палацам, бо старавечныя яліны і хвоі — не месца для забавак гуллівых купідонаѣ. Але ѣ тыя дні ѣ Налібоках Аляксандр нібыта забыѣся на гэта і легкадумна папусціѣся каралеве Алене, якой заманулася наладзіць паляванне з пацехаю. Прыдворныя шапталіся, што кароль замольвае перад жонкаю свае любошчы з маладой удавою менскага старасты Адэляй. Дзень палявання выпаѣ сонечны і сляпучы ад першага снегу. Ускрай балацявіны з купкамі мерзлай асакі арцель цесляроѣ збудавала памост на пяці магутных, як калоны, дубовых слупах, спрэс высланы звярынымі шкурамі і кілімамі. Сама каралева і вялікая княгіня Алена — дачка князя маскоѣскага Івана III, а за ёй і ѣсе прыдворныя дамы выстраіліся, быццам на Каляды; ад чырвані, золата і блакіту жаночых убораѣ, ад крамянай марознай ружовасці шчок, ад усёй

56

Уладзiмiр Арлоѣ

гэтай стракатасці на зіхоткай снежнай асноведзі ѣмомант стамляліся і пачыналі слязіцца вочы. За тры сотні крокаѣ ад памоста расцягнуѣся ланцуг паляѣнічых з дзiдамi і цяжкімі рушніцамі. Сярод тых, хто ѣсё больш наструнена прыслухоѣваѣся да пушчанскіх зыкаѣ і на ѣсялякі выпадак яшчэ раз правяраѣ сошкі рушніцаѣ, Эразм убачыѣ самога сябе, маладзейшага на дваццаць гадоѣ. Ён у гэтай пушчы пяты ці шосты раз, ужо ѣпаляваѣ зубра і трох ласёѣ, ды хвіліны чакання, напэѣна, заѣсёды аднолькавыя: сэрца ѣ грудзях усё роѣна як вырастае, кроѣ робіцца гарачэйшая, але адначасна ѣ ёй чуецца і нейкі халадок, што дае галаве спакойную яснасць і рашучасць. Аднекуль здаля далятае слабы сабачы ѣзбрэх, потым яшчэ і яшчэ. У марозным паветры ѣжо выяѣна чуюцца чалавечыя крыкі і конскае гігатанне. Гблас хутка набліжаецца, і кроѣ бяжыць па жылах кароткімі моцнымі штуршкамі. Зубр паказаѣся на краі галявіны знянацку. Прабегшы з паѣсотні крокаѣ, ён на хвілю спыніѣся, нібы акурат дзеля таго, каб даць сябе разгледзець — ахутаны белым воблакам пары, агромністы, як капа старога рудаватага сена, з трыма суліцамі ѣ загрыѣку. З-за дрэѣ, адразу раздзяляючыся надвое, каб узяць ляснога волата ѣ кальцо, вылецела на ѣспененых конях пагоня. Нейкі зухаваты вершнік на буланым кані вымкнуѣся наперад і, наставіѣшы дзіду, адважна рынуѣся на звера. Кароль і астатнія коннікі прыпыніліся, стамлёны зубр ленавата павярнуѣся, прымаючы выклік.

I тут прычынілася непрадбачанае: буланы пакаѣзнуѣся на прыцярушаным сняжком лёдзе і, спудзіѣшыся, скінуѣ гаспадара на дол. Лоѣчыя кінуліся на падмогу, але было позна — раз’ятраны зубр двума скачкамі дапяѣ няшчаснага паляѣнічага і кароткім страшным ударам рагоѣ выпусціѣ з чалавека дух. З сотні жаночых грудзей вырваѣся і разлёгся панад галявінаю лямант, у якім змяшаліся жах і захапленне. Адно цяпер зубр угледзеѣ нешта дагэтуль нябачанае: высокі памост са стракатым натоѣпам якіхсьці крыклівых істотаѣ. Звер ажно здрыгануѣся ЧАС ЧУМЫ

57

ад лютасці. Не зважаючы на баханне рушніц, нагнуѣ кашлатую галаву і, падкідваючы цяжкі азадак, моѣчкі памчаѣ проста на памост. Ён, як віхор, пранёсся непадалёку ад Эразма, пакінуѣшы за сабою стаптанага паляѣнічага і раструшчаную капытамі зброю. Першы дубовы слуп зляцеѣ з падваліны, быццам тонкі бярозавы калок. Пераможна рыкнуѣшы, звер завярнуѣся і, прабегшы пад памостам, гэтаксама лёгка збіѣ асяродную палю. Край памоста пахіліѣся, і некалькі прыдворных дам, анямеѣшы ад жаху, апынуліся на снезе. Зубр зноѣ развярнуѣся. У ягоных крутых баках трымцела ѣжо з дзесятак дзідаѣ, але магут не здаваѣся. Пакуль стральцы падбягалі і ліхаманкава наводзілі свае рушніцы, зубр апусціѣ мокрую ад юхі галаву і зноѣ пайшоѣ на памост. I тады паляванне не дало веры вачам: паміж ашалелым ад дзідаѣ і куль мсціѣцам і ягонымі ахвярамі, што безабаронна бэрсаліся на снезе ѣ сваіх цяжкіх футрах, скочыѣ малады лоѣчы з рацішчам. Зубр здзіѣлена ѣскінуѣ голаѣ і ѣтаропіѣ на чалавека каламутны позірк, поѣны невыказнай пакуты і нянавісці. Тым часам каржакаваты лоѣчы, прытанцоѣваючы, зрабіѣ насустрач зверу яшчэ тры крокі і знерухомеѣ. Выцягнуѣшы руку, ён мог дастаць рацішчам да скрываѣленых рагоѣ. Зубр падабраѣся, каб зрабіць апошні скачок, але ѣ той самы момант, калі ён скрануѣся з месца, лоѣчы ѣ міг вока адскочыѣ убок і схаваѣся за стаѣбуром вячыстай яліны. Пачаѣся вусцішны танец чалавека і параненага звера. Яны кружлялі вакол таѣшчэзнага стаѣбура, і разам з імі, невідочная, скакала ѣ цішыні сама смерць. Даѣмеѣшыся, што зваліць яліну немагчыма, зубр намагаѣся злавіць чалавека сваім доѣгім, як вужака, языком. Кожны з паляѣнічых, якія абсталі месца двубою, ведаѣ, што такое зубрыны язык. Развар’яваным зубрам няраз шэнціла схапіць лаѣца языком і, падцягнуѣшы, накалоць небараку на рогі. Кожны ведаѣ пра гэта, але ніхто не мог дапамагчы маладому паляѣнічаму. Кружлянне вакол яліны было такое імклівае, што сам гаспадар Аляксандр, які меѣ славу найтрап-

58

Уладзiмiр Арлоѣ

нейшага стральца ва ѣсім Вялікім Княстве, бездапаможна адышоѣ ад рушніцы. Пушчанскі магут пакрысе знемагаѣ. Вось ягонае тулава працяла дрыготка, вось ён пахіснуѣся, вось у сляпым шале, ужо чуючы непазбежнае, зачапіѣ рогам яліну, пакінуѣшы на стаѣбуры шырокую белую паску. Усе ѣжо ведалі, хто пераможа ѣ гэтым двубоі, і калі шырокае лязо рацішча ѣвайшло зубру проста пад сэрца, галявіна зараѣла ад захаплення, угору ѣзляцелі магеркі і аблавушкі, і ніхто не пачуѣ перадсмяротнага звярынага хрыпу. Зубр яшчэ не сканаѣ, яшчэ стаяѣ на каленях, хапаючы пашчаю снег, а адчайнага лоѣчага ѣжо абдымалі, мацалі рукамі, нібыта не верачы, што жывы, і фарсісты пасыльны перадаваѣ яму ѣжо запрашэнне да стала яго каралеѣскае мосці. Жанчыны і сама каралева глядзелі на маладога паляѣнічага з непрыхаванай цікавасцю. Эразм не спяшаѣся падыходзіць: аднекуль у ягонай свядомасці з’явілася вострае адчуванне значнасці гэтай хвіліны. «Хто гэта?» — спытаѣся ён у суседашляхціча, і той адказаѣ: «Сын баярскі * Мікола. З Гусава родам». Калі Вітэліус нарэшце наблізіѣся, лоѣчага ѣжо атачылі дамы. Яны нешта ѣзахапы шчабяталі свайму ратавальніку, і Эразм пачуѣ, як той смела сказаѣ камусьці на добрай лаціне: «Аut Саеsаr, аut nihil»**. Такое было іхняе знаёмства, і цяпер, шпацыруючы па галерэі, пасол яшчэ раз падзякаваѣ небу, што звяло іх. Ён скажа Гусоѣскаму, каб не забыѣся на тое паляванне ѣ сваёй будучай паэме. Вітэліус падумаѣ пра сакратара з нечаканаю цеплынёй. Колькі перажылі ѣдвух! Разам былі і на кані, і пад канём. I цяпер таксама разам, у дні, ад якіх залежыць усё іх далейшае жыццё. Блаславёны той, чый лёс уплывае на лёс Айчыны, з гонарам думаѣ пасол. Яму хацелася хутчэй даць ад* У Вялікім Княстве Літоѣскім баяры займалі сярэдняе становішча паміж шляхтай і народнымі нізамі. ** Ці пан, ці прапаѣ (лац.).

ЧАС ЧУМЫ

59

паведныя загады кухару і стольчым і паслаць па Гусоѣскага. Вітэліус пашкадаваѣ, што некалі згадзіѣся з паэтавай просьбай і Мікола жыве цяпер не ѣ пасольскай рэзідэнцыі, а на самоце, за колькі кварталаѣ адсюль. Ён паспрабаваѣ уявіць, як той сустрэне навіну: як зазвычай прытоіць пачуцці ці дасць ім волю? А ці здолее сёння ѣтаймаваць свае пачуцці ён сам? Так, іх з Гусоѣскім можна назваць сябрамі, але пры ѣсім пры тым ён — каралеѣскі пасол пры двары яго святасці, а Мікола — усяго толькі ягоны сакратар, які не развітваецца са сваёй музай адно дзякуючы яму, Вітэліусу. Таму паміж імі паводле падпісанага дзесьці ѣ душах маѣклівага пагаднення заѣсёды пралягае неадольная мяжа, якую нельга парушаць і цяпер. Магчыма, цяпер — асабліва. Пасол чуйна прыслухаѣся да самога сябе і, не знайшоѣшы ѣ сэрцы патрэбнага спакою, адклаѣ размову з паэтам на заѣтра. На Вечны горад апускалася мяккае вясновае сутонне.

III Ён не любіѣ гэтай амаль разбуранай спаруды, што нагадвала яму страхотлівы вулей, куды час сабраѣ са свае бязмежнае лугавіны тое, што некалі было жыццём з ягонымі марамі і спадзяваннямі. Ён не любіѣ заходзіць сюды, але антычны калумбарый меѣ над ім нейкую ѣладу, і час ад часу, вось як цяпер, па дарозе да Вітэліуса, у Гусоѣскага ѣзнікала неадольнае жаданне пабыць тут некалькі хвілін сам-насам з сабою. Прыстояѣшы пад выгбаю, ён ступіѣ у рэдкі халаднаваты прыцемак першай залы, і па засціле тонкага пяску, што ѣкрываѣ каменныя пліты падлогі, пацягнуѣся за ім ланцужок вырбзных слядоѣ. Нязвычныя і трывожныя пачуцці агортвалі душу сярод гэтых сцен з сотнямі цёмных паѣкруглых нішаѣ, якія глядзелі вачыма самой Вечнасці. Большасць нішаѣ ужо даѣно былі пустыя, толькі пад нізам кожнае бялеѣся мармуровы прастакутнік з лацінскім надпісам. Ацалела ѣсяго дзесяткі два урнаѣ з прахам

60

Уладзiмiр Арлоѣ

і столькі ж бюстаѣ на нізкіх пастаментах: паблажлівыя твары эпікурэйцаѣ, твары вясёлыя і хіжыя, змрочныя і засяроджана-журботныя... Гусоѣскі чытаѣ імёны людзей, што жылі на пятнаццаць стагоддзяѣ раней ад яго. Ён чытаѣ гэтыя імёны з пільнаю ѣвагай, быццам спадзяваѣся сустрэць між іх знаёмае, ды белыя прастакутнікі казалі розуму толькі пра марнасць чалавечага жыцця. Гусоѣскі прысеѣ на ѣломак калоны. Ён уявіѣ чалавека, што некалі будзе разбіраць на замшэлым камені ягонае імя... Дні і месяцы сыплюцца, як жвірынкі ѣ пясочным гадзінніку, і ты не ведаеш, колькі іх у цябе засталося, затое ведаеш, што ніхто не пераверне твой гадзіннік назад. Спяшайся, пакуль гэты танюткі струменьчык пяску яшчэ не высіліѣся ѣ сваім імклівым бегу. Ад уваходу цягнуѣ скавыш, і Гусоѣскі бачыѣ, як ягоныя сляды на пяску ѣвачавідкі губляюць свае абрысы. Доктар Скарына ѣжо выдаѣ у Празе чэшскай Біблію на мове свайго народа. Ужо адспявала журботнае сэрца Вісліцкага *, але той паспеѣ сказаць свету пра герояѣ Грунвальда. А ён, Гусоѣскі, яшчэ здабывае танную славу эпіграмамі і вершыкамі на патрэбу мецэнату і сяму-таму з рымскіх вяльможаѣ. Ці вартае такое жыццё чалавека, што прысягнуѣ аддаць свой дар роднай зямлі, каб уславіць яе багацце і мужнасць і аплакаць яе пакуты? Ён судзіѣ сябе сурова і жорстка. Тут, перад прахам сотняѣ людзей, якія не пакінулі па сабе нічога, акрамя жменькі попелу, іначай ён не мог. Ён зноѣ пачуѣ учарашнія халодна-зняважлівыя словы Франчэскі. Так, ягонага імя няма ѣ геральдычных кнігах, няма ѣ спісах пасольства, але зараз, у гэтым храме нябыту, ён быѣ, як ніколі раней, перакананы, што сапраѣдны гонар чалавек здабывае не праз шляхецкую кроѣ. Мінулай зімой на адным з рымскіх мастоѣ ён спаткаѣ жабрака, які гінуѣ ад голаду і холаду. Гэта быѣ * Беларускі паэт-лацініст XVI ст., аѣтар выдадзенай у 1516 г. у Кракаве гістарычнай паэмы «Пруская вайна».

ЧАС ЧУМЫ

61

беглы янычар. Гусоѣскі хацеѣ уратаваць чалавечую істоту, што вырвалася з крывавай няпамяці, ды былы султанскі ваяр вырашыѣ памерці. Пачуѣшы ягоную гісторыю, Гусоѣскі зразумеѣ, што іншага выйсця ѣ чалавека не было. Ён не мог прамаѣчаць пра гэты лёс і цяпер узгадаѣ дні і ночы, калі пісаѣ тую паэму. Усё пачалося, бадай, не з самой сустрэчы, а са сну, што стаѣ мучыць яго пазней. Ён сніѣ сябе янычарам. Гэта яго навекі забралі людзі султана, гэта па ім, надзеѣшы жалобны ѣбор, галасіла маці, а бацька пасыпаѣ попелам галаву. Гэта яго разам з тысячамі іншых хрысціянскіх хлопчыкаѣ змушалі забыць сваё імя і вучылі чужым мове, веры і майстэрству забіваць людзей. Гэта ён пасля вечаровай малітвы валіѣся на смуродную лямцавую посцілку ѣ вялізнай кашары і не мог заснуць ад страшэннае стомы. Гэта ён утаймоѣваѣ голад толькі пасля сечы, калі жывому належаѣ і чарпак плову, што застаѣся ад забітага. Сны перапляталіся з яваю, і часам яму здавалася, што ён таксама ѣмее за сорак крокаѣ прыкалоць чалавека да сцяны ятаганам або адным ударам выпусціць з жаночага чэрава ненароджанае дзіця. Няѣжо, шмат разоѣ пытаѣся ён у самога сябе, няѣжо прыйдзе час, калі падатак крыві будзе плаціць і ягоная зямля, калі яе Базылёѣ і Янаѣ будуць называць Ібрагімамі і Мехмедамі і пасылаць па душы родных мацярок? Паэма пра янычара забрала ѣ яго кавалак сэрца, ды ён ведаѣ, што галоѣнае і самае запаветнае, тое, што наканавана зрабіць толькі яму,— наперадзе. Яго будучую кнігу яшчэ ахутвала смуга, але ён ужо даѣно жыѣ прадчуваннем дня, калі вецер развее засмуж і мара стане такою ж выяѣнаю, як наднёманскія далягляды ѣ ясны восеньскі дзень. Ён прыехаѣ у Рым з надзеяю паслужыць Айчыне і разам з тугою па ёй, разам з пакутлівымі сумневамі, у хвіліны паняверкі і хвіліны радасці чуѣ у душы веру, што здолее сказаць сваё слова пра свой народ і сваю краіну. Сказаць так, каб потым нястрашна было і памерці.

62

Уладзiмiр Арлоѣ

Сляды на падлозе ѣжо дазвання зніклі. Гусоѣскі падняѣся і рушыѣ да выхаду. Пад выгбаю ён азірнуѣся, і свежыя сляды на момант здаліся яму літарамі на чыстым аркушы паперы.

IV Эразм чакаѣ за сталом у кабінеце. Ён быѣ у новым каптане з вышыванымі залатымі ѣзорамі, што прыгожа вылучаліся на цёмным аксаміце. Пастава пасла нагадала Гусоѣскаму прарока Іерэмію з роспісаѣ Сіксцінскай капліцы. Той самы глыбокі одум на твары, скіраваныя ѣдалеч вочы. Правая рука моцна і разам з тым неяк журботна падпірае падбароддзе. Толькі ѣ левай — зусім зямны ліст са зламанымі пячаткамі. Вітэліус страпянуѣся і, адклаѣшы ліст, скінуѣ з сябе тужлівую задуменнасць. Паэт адчуѣ, што прычынілася нешта благое. Нібыта прачытаѣшы ѣ душы ѣ Гусоѣскага гэтыя здагадкі і жадаючы развесці іх, пасол адразу пасля вітанняѣ завёѣ гаворку пра набытую днямі карціну, што заняла ганаровае месца побач з палотнамі Карэджа.

— Зірні на Хрыста і грэшніцу. Быѣ час, калі гэты мастак дапісваѣ карціны Джарджоне, але, павер мне, ён перасягне настаѣніка. Яго завуць Тыцыян. Я хачу, каб ягоныя палотны трапілі да нас на радзіму. Калі пасольства будзе вяртацца... Эразм чамусьці не скончыѣ і адвёѣ прыцьмелыя раптам вочы.

— Я прачытаѣ «Янычара»,— загаварыѣ ён пра іншае. — Твая ліра зноѣ падаравала мне асалоду, а талент нагадаѣ спелую вінаградную гронку. Наш зласлівец Строццы хутка праглыне свой брудны язык. Я зраблю, каб паэма патрапіла ѣ рукі папы. Тым больш цяпер. А тая сцэна, дзе янычар забівае маці... Тваё пачуццё, талент і фантазія твораць там сапраѣднае дзіва.

— На жаль, мансеньёр, там няма ні каліва фантазіі. Я сустрэѣ гэтага чалавека на мосце Фабрыцыя. Ён блізкі нам па крыві, балгарын. У пяць гадоѣ асманцы ѣзялі яго ЧАС ЧУМЫ

63

па падатку крыві. Астатняе мансеньёр ведае з паэмы.

— I гэта была ягоная маці?

— У маленстве ён зваліѣся з дрэва і параніѣся. Паміраючы, яна пазнала яго па меціне на шчацэ.

— О Божа, у які жорсткі век прыслаѣ ты нас на зямлю! Абодва на нейкі час замаѣчалі.

— Султан Сулейман выступіѣ на Бялград, — звязваючы нітку размовы, сказаѣ пасол. — З Балгарыі паведамляюць, што загадана сабраць дзесяць тысяч вазоѣ правіянту для султанскага войска. Туркі ѣвялі новы падатак — за працу, якую іхнія зубы зробяць, перажоѣваючы хрысціянскі харч. А татары тым часам спусташаюць памежныя абшары Княства і Кароны.

— I Ватыкан па-ранейшаму маѣчыць... Гусоѣскі разумеѣ, што пасол паклікаѣ яго не дзеля таго, каб паведаміць пра новы паход султана. За доѣгія гады іхняга своеасаблівага сяброѣства ён навучыѣся выдатна адчуваць унутраны стан мецэната і цяпер быѣ пэѣны, што апрача паходу, апрача татарскіх набегаѣ і беспаспяховых пакуль што намаганняѣ пасольства Эразма гняце сёння і штосьці іншае. Вітэліус часта казаѣ, што поруч з ім не чуе на чужыне адзіноты. Ён, Гусоѣскі, не мог бы шчыра паѣтарыць тое ж самае. Аднак ён па-свойму любіѣ Эразма, і ѣ ягоным сэрцы таксама пасяліѣся неспакой. Ён быѣ шмат за што ѣдзячны Вітэліусу. Пасля дабрадзейкі Соф’і, чацвёртай жонкі караля Ягайлы, краіна, бадай, не ведала мецэната больш слыннага. Біскуп Вітэліус апекаваѣся паэтамі і дойлідамі, на ягоны пасольскі двор у Рыме зляталіся лісты з пячаткамі знакамітых вучоных мужоѣ усёй Еѣропы. Італьянец Кларэці нядаѣна прысвяціѣ яму пераклад з Лукіяна, а немец Барэальд з Кёльна — трактат пра землятрусы.

I ѣсяго гэтага ён дасягнуѣ у зацятай барацьбе з зайздроснікамі і радавітымі няздарамі. Ды найперш Гусоѣскі любіѣ Эразма за вернасць дадзенай у маладыя гады прысязе верай і праѣдаю служыць Княству. Польскія арыстакраты не маглі дараваць яму не толькі ѣзлёту, але перадусім гэтага

64

Уладзiмiр Арлоѣ

сумленнага служэння. Яны не маглі дараваць Вітэліусу прамоѣ у Рыме і ѣ Аѣгсбургу, дзе ён услаѣляѣ Вялікае Княства, яго былых валадароѣ і нават ягоную мову. Апрача таго нейкі спрытны рымскі друкар выдаѣ прамовы асобнаю кніжкай. Супроць пасла ѣжо гучалі галасы на польскім сейме, і можна ѣявіць, якая бура падымецца цяпер, калі ѣ Ватыкане пачалі гаварыць пра Вітэліуса як пра будучага кардынала. Відаць, нічога добрага не абяцаюць і каралеѣскія пячаткі на лісце, які мецэнат чытаѣ перад ягоным прыходам. Паэт рыхтаваѣся пачуць благое і таму быѣ уражаны, калі Эразм абняѣ яго за плечы і загаварыѣ пра добрыя весткі з папскага палаца.

— Няхай узрадуецца тваё сэрца, як напоѣнілася радасцю маё. Папа зацікавіѣся паляваннем у нас на поѣначы і выказаѣ жаданне мець у сваіх пакоях выяву зубра. Неба нарэшце пачула нашы малітвы. Табе давядзецца адкласці ѣбок эпіграмы.

— Няѣжо мансеньёр хоча паслаць мяне на паляванне? — спытаѣся Гусоѣскі са стрыманаю ѣсмешкай і нейкім няясным, але ѣсцешлівым прадчуваннем.

— Пра зубрыную шкуру няхай дбае Радзівіл, а мы з табою, Nicolaus, павінны ѣпаляваць штосьці больш важнае. Папа пажадаѣ мець не толькі звера — яшчэ і праѣдзівае паэтычнае слова пра ягоныя звычкі і лясы, што даюць яму прытулак. Ты няраз гаварыѣ, што твой човен застаяѣся ѣ завані ціхіх азёраѣ. Выводзь яго ѣ мора і не бойся буры! Гусоѣскі маѣчаѣ, таймуючы хваляванне, а пасол казаѣ далей: — Памятай, што пасля Грунвальда пра нас даведаліся ва ѣсім свеце. Кожны італьянскі вяльможа хацеѣ бы мець кнігу пра нашу краіну. Я ѣжо стаміѣся ад бясконцых роспытаѣ пра волатаѣ з вачыма на патыліцы ды іншую бязглуздзіцу, народжаную хворым уяѣленнем несумленных пісакаѣ. Дакуль яны будуць пашыраць чуткі пра варварства і дзікасць ліцвінскіх земляѣ? Мы даѣно адкрылі для сябе Захад, і ѣжо прыспела пара паказацца на людзях самім. Наша мінуласць мусіць належаць да гісторыі ѣсёй Еѣропы. ЧАС ЧУМЫ

65

— Я хачу, — пасля пярэрвы сказаѣ Эразм, — каб ты памятаѣ і словы боскага Дантэ: О, voi, ch’avete gl’intelletti sani Mirate la dottrina, che s’asconde.

Sott’il velame degli versi strani *.

Мара трох апошніх гадоѣ пачынала збывацца, аднак Гусоѣскі не мог даастатку аддацца радасным пачуццям, бо чуѣ у мецэнатавых словах недагаворанасць.

— Сённяшні дзень з тых, што могуць перавярнуць усё жыццё, — прамовіѣ ён. — Але чаму радасць у вачах у мансеньёра патанае ѣ смутку? Позіркі паэта і мецэната сустрэліся. Яны ѣбачылі адзін у аднаго падзеленыя напалам удзячнасць і трывогу і ѣадначас збянтэжана апусцілі вочы.

— Сёння я атрымаѣ ліст з Кракава. — У Эразмавым голасе з’явілася расколінка. — Інтрыганы дамагліся свайго. Кароль загадвае нам вярнуцца. Я ѣжо не пасол. Вітэліус сеѣ. Ягоныя плечы бяссіла апусціліся, маска ѣпэѣненага ѣ сабе дыпламата ѣпала з твару, як сарваны ветрам ліст. Перад Гусоѣскім быѣ разгублены няшчасны чалавек з пагаслымі вачыма.

— Я ѣжо не пасол... — паѣтарыѣ ён.

— Няхай мансеньёр скажа, каго з вялікіх не грызла ненажэрная пашча зласліѣцаѣ. Але ж у пакутах гартуюцца дух і воля. Для Кракава мансеньёр не пасол, але для Рыма і Еѣропы ён застаецца знакамітым дыпламатам і не менш знакамітым апекуном музаѣ.

— Пасол без дзяржавы... — са слабаю ѣсмешкаю азваѣся Вітэліус.

— Кароль і двор — яшчэ не ѣся дзяржава. У той час калі Сулейманавы сланы топчуць няшчасных сербаѣ, калі турэцкая чума распаѣзаецца ѣсё шырэй і шырэй...

— Sapienti sat. Разумнаму дастаткова. Я ведаю, пра што ты хочаш сказаць, — перапыніѣ мецэнат. — Ста*

66

О вы, разумныя, зірніце самі, I кожны зразумее настаѣленне, За дзіѣнымі схаванае радкамі. Уладзiмiр Арлоѣ

так сапраѣды не вінаваты, што ягоныя пастыры больш падобныя да ваѣкоѣ. — Ён зноѣ уладна браѣ нітку гаворкі ѣ свае рукі, і Гусоѣскі здзіѣлена ѣбачыѣ, што за сталом сядзіць заѣсёдны, рашучы і гатовы да любых паваротаѣ лёсу біскуп Вітэліус. Мікола заѣжды зайздросціѣ волі апекуна, але такое хуткае вяртанне разгубленага і зламанага Эразма да звычайнай іпастасі нарадзіла акрамя зайздрасці і крыѣду: паэт зразумеѣ, што шчырасць у паводзінах мецэната зараз добра-такі разбаѣленая падступствам. Ён ведаѣ, што Эразм разлічвае на ягоную дапамогу, але разумеѣ, што хвілінная біскупава слабасць таксама была маскаю. Той і цяпер заставаѣся дыпламатам, вёѣ сваю гульню, і ад немагчымасці прабіцца нават да гэтай блізкай душы, ад усведамлення мяжы, што пралегла паміж імі, як пралягае паміж дзвюма рэкамі ѣзвышша водападзелу, не дазваляючы ім сустрэцца ѣ адным моры, ад гэтых думак, хоць Гусоѣскі і разумеѣ, што замова папы ѣсё адно ѣ сіле, яму зрабілася непрытульна і самотна.

— У нас няма выбару,— прамовіѣ Эразм.— З гэтага дня мы — ізгоі. Табе не трэба тлумачыць, колькі залежыць цяпер ад тваёй музы. I для цябе, і для мяне, і для мільёнаѣ суайчыннікаѣ. Гусоѣскі задуменна пазіраѣ на новую карціну. Востры сонечны прамень крануѣ чало Збавіцеля і слізгануѣ па малітоѣна складзеных руках грэшніцы.

— Няхай умацуе мае слабыя сілы Усявышні. Паэту хацелася пабыць на адзіноце, каб паѣтарыць прамоѣленыя словы таму, каму належала іх пачуць, але Вітэліус яшчэ не адпускаѣ яго.

— Дарагі Nicolaus, прызнаюся, што сярод трывог апошніх дзён у маім сэрцы знайшло свой куток і тое, пра што мы абодва пакуль што маѣчалі. Мяне турбуюць твае сардэчныя справы.

— Я... — з выклікам пачаѣ Гусоѣскі.

— Паслу ех officio * належыць ведаць усё, што чыніцца з ягоным сакратаром, — паспешліва сказаѣ *

Паводле пасады (лац.).

ЧАС ЧУМЫ

67

Эразм, каб дапамагчы ці то паэту, ці то самому сабе.— А я не толькі пасол і мецэнат. Я сябра. Я ведаю імя тваёй абранніцы. Гэтая жанчына ніколі не пераступіць цераз забабоны, з якімі мы змагаемся ѣсё жыццё...

— Яе няма ѣ Рыме. Я ѣбачу яе не раней як праз паѣгода, — сказаѣ Гусоѣскі, каб хутчэй скончыць цяжкую тэму, і мецэнату не ѣдалося схаваць ад яго радасць.

— Я ведаю, што ты пісаѣ да яе, і здагадваюся, шту яна табе адказала. Няхай расстанне будзе бальсанам на раны. Памятай, у цябе ѣ руках не толькі твой лёс. Вітэліус падышоѣ, каб развітацца, і калі ён злёгку сціснуѣ Гусоѣскаму плячо, той насупор зусім нядаѣнім пачуццям адчуѣ да мецэната спагаду. Знячэѣку ён на ѣсю поѣніцу зразумеѣ, наколькі знітаваліся іхнія лёсы, і зноѣ убачыѣ ланцужок слядоѣ на плітах калумбарыя.

V Цяпер трэба зацяць дыханне і знерухомець, каб не трэснуѣ пад нагою сучок. Закаханы спявак пяе кароткімі, не даѣжэйшымі за тры стукі сэрца, каленцамі і ѣ гэтыя імгненні не чуе анічога — хоць палі з гакаѣніцы. Тры стукі сэрца — тры імклівыя крокі, і песня абрываецца, а ён замірае, не паспеѣшы паставіць нагу на дол. Адзін неабачлівы рух, адзін прытоены ѣздых, і чырванабровы пяюн, залопаѣшы крыламі, знікне ѣ лясной гушчарні. Здаецца, пярэрва доѣжыцца бясконца, але вось глушэц зноѣ падае голас. Тры крокі, галінка ляшчыны ледзьве не выколвае вока, і зноѣ — знерухомець. Ранішняя сцюдзёнасць лезе пад світу, паветра — як халоднае даѣкае віно. Яшчэ тры крокі. «Мой! Мой!» — заходзіцца ад паляѣнічага шчасця душа. Пачуццё такое пранізлівае, што ён ачынаецца. Бярэцца на ранне. Яшчэ праз туманец сну Гусоѣскі бачыць над ложкам ладунку з барсучынае скуры. У махрах цьмяна пабліскваюць каваныя трокі. Цела дагэтуль памятае, як ладунка прыемна адцягвае плячо, і, каб узгаданае адчуванне было паѣнейшае, ён на момант заплюшчвае вочы.

68

Уладзiмiр Арлоѣ

На белай сцяне праваруч вакна — скіфскага выгіну лук вышынёю на рост паляѣнічага. Кібіць абкладзена касцянымі пласткамі з нябачнымі яшчэ маленькімі выявамі тарпанаѣ. Цеціва ѣжо даѣно аслабла, а часам, вось як у гэтую хвілю, так хочацца ѣскінуць лук, нацягнуць да лёгкага звону і адчуць хвосткі ѣдар па скураной наручцы. Калісьці ён мог выбраць за сотню крокаѣ дубовы стаѣбур, і дванаццаць стрэлаѣ малявалі роѣны шасціканцовы крыж. Ён спрабуе разгадаць сон. Эх, пад’есці б зараз печанага на вуголлі глушцовага мяса! Учора яму выпаѣ зусім нішчымны дзень: думкі былі быццам камяні ѣ крушні, і на паперу леглі ѣсяго два нежывыя радкі, а кожны паляѣнічы Княства ведае, што глушцовае мяса дае спажыву не толькі целу, але найперш розуму; нездарма кажуць: жывіся глушцом — будзеш мудрацом. Бліжэй да вакна, пры самым стале, тул з тузінам даѣгіх стрэлаѣ з лебядзінымі пёрамі. Гэткія ж пёры і на стальніцы, побач з кнігамі, свечкай і пясочным гадзіннікам. На перасценку, пад простым абразом Багародзіцы, вісіць няраз працёрты крывёю з мезеніка — каб быѣ шанцунак — самастрэл з казінаю нагой. Туга па лясной маладосці заѣсёды жыла ѣ ім, як у сухмень пад мохам і шыгавіннем жыве грыбніца. Сёлета туга прыходзіла да яго асабліва часта, аднак ён сустракаѣ яе з радасцю, бо разам з ёю ажывалі і абкружалі яго прызабытыя зыкі і пахі, і ён чуѣ у пакоі пошум пракаветных лясоѣ. Ён аддаваѣся ѣспамінам усёй сваёй істотаю, і надыходзіла хвіліна, калі знікалі сцены, знікалі камяніцы і галасы Вечнага горада, знікаѣ Тыбр і разлогія кроны піній, і ён бачыѣ мірную зубрыную чараду на тым баку Нёмана. Потым яму было цяжка даць веры, што гэтыя роѣныя лацінскія радкі накрэсліла на паперы ягоная, а не чыясьці іншая невідочная рука, што іх пакінуѣ звычайны атрамант, а не нейкае магічнае рэчыва. Але надаралася і шмат іншых дзён, такіх, як учора і пазаѣчора, такіх, калі ягоныя блуканні па рымскіх вуліцах і пляцах нязменна выводзілі яго на Апіеву дарогу і вялі да пахавальні Цэцыліі Метэлы, сваячкі ЧАС ЧУМЫ

69

таго самага Краса, што ѣкрыжаваѣ тут тысячы непакорлівых рабоѣ. Нядаѣна ён даѣмеѣся, чым надзіць яго гэтая цыліндрычная спаруда сярод чэзлых дрэѣцаѣ і хмызняку: у яе абрысах хавалася падабенства з Камянецкай вежай. Вітэліус чацвёрты месяц падарожнічаѣ па Італіі, а ён пісаѣ і цешыѣся з адзіноты. У вузкія шыбы высокага вакна ѣсё больш напорліва лілося ранішняе святло. Сталі відаць фігуркі звяроѣ на кібіці, а на сцяне насупроць ложка выступілі з прыцемку тры павешаныя ѣсутыч гравюры. Бывала, ён цэлымі гадзінамі стаяѣ перад імі, зачараваны іхнім таемным, суладным у сваёй жудлівай несуладнасці светам. Левая гравюра з прасветленымі тварамі Адама і Евы, з аблітымі сонцам, поѣнымі птушак і зверыны эдэмскімі садамі змушала душу трымцець ад няѣцямнае радасці. Тут усё дыхала злагадай і ціхамірнасцю, і самі вочы адмаѣляліся бачыць котку, якая ѣжо трымала ѣ зубах прыдушаную мыш, і саву, што зладзіла кубло ѣ вадаліве жыцця. Але радасць хутка гасла, бо сярэдняя гравюра — безліч аголеных чалавечых істот і звяроѣ, іхні няспынны бег вакол загадкавай азярыны, фантасмагарычныя напалову жывёлы, напалову механізмы — нараджала ѣ сэрцы самыя змрочныя прадчуванні. I нарэшце душа трапляла ѣ палон пякельных пачвараѣ правай гравюры. Тут валадарылі жах, смерць і пакуты, напэѣна, ва ѣсіх магчымых абліччах. Невялікая гравюра выдавала бязмежнаю. Няхай невідочна, але на ёй стаяѣ і белы султанскі шацёр, складвалі піраміды з людскіх галоѣ янычары і брыла па папялішчы спаленай татарамi вёскі звар’яцелая старая... Гэта быѣ падарунак мецэната, копія з алтара галандскага майстра Гераніма Босха. Геніем ці вар’ятам быѣ чалавек, што здолеѣ змясціць на адной карціне ѣвесь крывавы хаос гэтага свету? — часта пытаѣся ѣ сябе Гусоѣскі. Але ж геніяльнасць і вар’яцтва вельмі часта ідуць побач. А можа, сам свет ужо даѣно страціѣ розум, а мастак толькі адкрыѣ людзям вочы?

70

Уладзiмiр Арлоѣ

Аднак зараз паэт быѣ у абладзе іншых думак, бо сон пра радзіму не мог вешчаваць благога. Паснедаѣ ён, як звычайна, у таверне каля моста Фабрыцыя, дзе ѣранні падавалі свежую рыбу і кубак таннага віна. Трэба было вяртацца да стала і паперы. Сон абяцаѣ удачлівы дзень, але Гусоѣскі нечакана для сябе рушыѣ вуліцаю ѣ бок Калізея. Трохповісная аркада амфітэатра сустрэла яго цішынёй і пустэльнасцю. Калісьці, у першыя дні і месяцы ѣ Вечным горадзе, ён часта прыходзіѣ сюды. Яму дастаткова было заплюшчыцца і лёгка націснуць пальцамі на павекі, каб пусты амфітэатр да краёѣ напоѣніѣся гулам дзесяткаѣ тысяч галасоѣ. Ён быѣ то гледачом, то адным з тых няшчасных, што, павярнуѣшыся да імператарскай ложы, ускідвалі над галовамі мячы і адрывіста крычалі кесару словы свайго змрочнага прывітання. Але гэтым ранкам яго прывяло сюды абуджанае сном пачуццё нейкага чакання. Памяць дазваляла яму пісаць без пёраѣ і паперы. Прымружыѣшы вочы, ён паѣтарыѣ апошнюю страфу, якая гучала ѣ думках адначасна на лаціне і па-беларусінску. Паэма яшчэ не мела назвы, але раз-пораз, як вясёлкавая стронга ѣ чыстых нёманскіх доплывах, у свядомасці праплывала: «Carmen de bisonte» — «Песня пра зубра». Гусоѣскі ѣрупіѣся ѣ работу і не адразу змеціѣ чалавека, што з’явіѣся па другі бок арэны. То быѣ юнак у апратцы шкаляра з вышыванымі саквамі цераз плячо. Ён скінуѣ не надта пакоѣныя саквы, выняѣ акраец хлеба і запусціѣ у яго маладыя зубы. Падхарчыѣшыся, шкаляр паслаѣ на каменную лаву добра-такі зашмальцаваны фаляндышавы плашч і з насалодаю выцягнуѣся на ѣвесь немалы рост. У гэты момант Гусоѣскі нарэшце заѣважыѣ юнака. Аднак ён заѣважыѣ і іншае: трохі вышэй ад шкаляра сярод лаваѣ амфітэатра зладзеявата выткнулася і адразу схавалася нечая постаць у рызманах. Шкаляр умасціѣ саквы пад галавою і, відаць, заснуѣ, а абадранец больш не паказваѣся. Ды раптам спрактыкаванае вока паляѣнічага змеціла, як з-за каменя выЧАС ЧУМЫ

71

тыркнуѣся і пачаѣ паціху пасоѣвацца да сакваѣ даѣгі кій з гакам на канцы. Гусоѣскі крыкнуѣ, юнак усхапіѣся на ногі, але было позна: злодзей уцякаѣ з саквамі на ѣсе лапаткі. Спрытна пераскокваючы цераз лавы, ён бег акурат на Гусоѣскага, нібыта збіраѣся знайсці ѣ яго паратунак. Шкаляр нёсся за ім вялікімі скачкамі, і здавалася, што абадранец трапіѣ у нявыкрутку. Ды толькі, калі між ім і паэтам засталася нейкая паѣсотня крокаѣ, а шкаляр вось-вось павінен быѣ схапіць валацугу за каршэнь, той, крыху збочыѣшы, нырцануѣ у нішу і быццам праваліѣся скрозь зямлю. Пакуль Гусоѣскі, дакараючы сябе за някемнасць, падбег да чорнага атвору нішы, задыханы і ѣзмакрэлы шкаляр ужо вылазіѣ адтуль, пэѣна, зразумеѣшы, што ягонае майно знікла ѣ лёхах назаѣсёды.

— Кадук на яго! — вылаяѣся ён і, змахнуѣшы з ілба пот, прывітаѣся на лаціне. Ад неспадзяванкі Гусоѣскі нават не адказаѣ на вітанне.

— Кадук на яго! — усцешана паѣтарыѣ ён беларусінскую лаянку і сціснуѣ прыгаломшанага шкаляра ѣ абдымках.— Кадук на яго! Не, нездарма прысніѣся яму той сон. Не кожны дзень сустрэнеш у Рыме чалавека з Вялікага Княства, ды яшчэ з Нясвіжа. Даѣгалыгі, русявы і зеленавокі шкаляр адказваѣ на роспыты весела і з трохі круцельскаю ѣсмешкай: — Не прападу! У Нясвіжы людзі хіжы: салому таѣкуць — бліны пякуць, сена смажаць — бліны мажуць. Адно кніжак шкода. Ён прыгладзіѣ разбэрсаныя пагоняю валасы, нахіліѣся да атвору, з якога цягнула холадам, і, склаѣшы далоні ракавінай, закрычаѣ: — Гэй ты, сіньёр шылахвост! Хлеб можаш есці, кашулю — насіць, а кнігі прынясі заѣтра на гэтае месца і пакладзі на першай прыступцы. Тады Бог адпусціць табе грэх! Сутарэнне азвалася здзеклівым рогатам. Італьянскае мовы шкаляру не хапіла, і ён выгукнуѣ у цемру ѣжо па-свойму:

72

Уладзiмiр Арлоѣ

— Каб цябе чэрці смажылі столькі дзён, колькі слоѣ у тых кнігах! Васіль — так звалі шкаляра — атрымаѣ у Кракаве бакалаѣра і цяпер кіраваѣся па навуку ѣ Падую, дзе таксама маглі вучыцца праваслаѣныя. Сёлета там чыталі лекцыі два магістры-беларусіны: Ян з Полацка — «Лісты» Цыцэрона, а Марцін з Зэльвы — «Этыку» і «Метафізіку» Арыстоцеля. Рым зусім убаку ад дарогі, але ён, Васіль, зрабіѣ калена, каб на свае вочы ѣбачыць Вечны горад. Гусоѣскі ѣзгадаѣ маладосць. Ці сурова трымаюцца цяперашнія студыёзусы статутаѣ? Няѣжо сапраѣды гавораць у бурсе толькі па-лацінску? Ці выкладае яшчэ ѣ Ягелонскай аlma mater доктар у медыцыне і вольных мастацтвах Мацей з Вільні? Доктара Мацея, ахвотна адказваѣ бакалаѣр, абралі рэктарам Сіенскага універсітэта. Статуты — цудоѣная вынаходка, бо іначай не было б асалоды парушаць іх. Што да лаціны, дык заѣсёды знойдзецца пара пустадомкаѣ, якія за лішні шэлег адхрысцяцца не толькі ад роднай мовы, але і ад роднае маці. Яны і ідуць у віжы-люпусы. Быѣ у іх такі Марка з Мастоѣ, каб яму сем болек на язык. Яшчэ не навучыѣся як след кашы па-лацінску папрасіць, а ѣжо бегаѣ дакладаць на адназемцаѣ, што ганяць статут і гавораць, заміж лаціны, сваёю моваю. Так сэрца ад’еѣ, што пасадзілі яго аднае начы ѣ мех і, палічыѣшы скабы, выраклі ѣтапіць у рацэ. Пацягаѣшы ж па вуліцах, разгайдалі дый кінулі, заместа Віслы, у лужыну насупраць бурсы. Вады там кату па пяту, але Марку і таго хапіла. Пачаѣ, як выпусцілі з меха, райскія шаты славіць, а суддзяѣ сваіх называѣ не інакш як паночкамі анёламі. Абодва рагаталі да слёз. Можа, упершыню ѣ жыцці Гусоѣскі пашкадаваѣ, што не мае сына. Яны да цёмнага хадзілі разам па Рыме. Паэту не шкада было доѣгага летняга дня. Гэты вясёлы дваццацігадовы дзяцюк, што перамераѣ нагамі палову Еѣропы, быѣ жывым напамінкам, што ягоная зямля жыве, імкнецца да навукі, што гучыць яе мова, на якой ужо ёсць друкаваныя кнігі. ЧАС ЧУМЫ

73

Увечары яны ѣдвух — бацька і сын, на момант здалося паэту, — сядзелі ѣ ягоным пакоі пры збане захопленага з таверны маладога віна, якое амаль не хмяліла, адно рабіла ѣсе рэчы нейкімі больш выразнымі і значнымі, як быццам адкрываючы іхнюю сапраѣдную існасць. Пясочны гадзіннік, дзве злепленыя лякам шкляныя цыбуліны з сіткам, пакідаѣ быць проста гадзіннікам і ператвараѣся ѣ сімвал самога часу. Сімваламі пачынала рабіцца і астатняе — лук, загостранае лебядзінае пяро, белы аркуш паперы... Аказалася, кракаѣскія шкаляры яшчэ памятаюць эпіграмы Гусоѣскага. Праз адну з іх, напісаную на самога рэктара, ён мусіѣ развітацца з універсітэтам і шукаць абароны ѣ Эразма Вітэліуса, які на той час ужо быѣ біскупам плоцкім і марыѣ стварыць на поѣначы Кароны агмень навукі і мастацтваѣ, роѣны далёкай Падуі. Памаѣчаѣшы, ён спытаѣся ѣ юнака пра бацькоѣ. Маці засталася з ягонай сястрою ѣ Нясвіжы, дом пры самым рынку. Бацька, дзяк Міхей, быѣ пад рукою Міхала Глінскага ѣ Клецкай сечы. У той слаѣны дзень, калі ваяры Княства паланілі чатыры тысячы татараѣ і адбілі сорак тысяч палонных жанок і дзяцей, малы Васіль стаѣ сіратою. Гусоѣскі ѣзяѣ са стала кнігу: — Ac albos belli celebres virtute Ruthenos...

— Беларусіны, праслаѣленыя сваёй мужнасцю на вайне...— пераклаѣ Васіль.— «Пруская вайна» Яна з Вісліцы.

— Так. Славу Грунвальда ѣжо ахутвала цемра, але ён разагнаѣ яе святлом свайго таленту. Каб захаваць наступнікам нашу гісторыю, мала запісаць яе ѣ хронікі. Яе трэба адчаканіць і ѣ паэтычных радках.

— Другую частку я ведаю на памяць,— сказаѣ бакалаѣр.— Усё апісанне бітвы. Узмахваючы ѣ такт рукою, Васіль пачаѣ чытаць. Князь Вітаѣт хутчэй за ѣсходні вецер ляцеѣ да Ягайлы, што сустрэѣ пачатак сечы ѣ малітве. Татарскія коннікі нацягвалі лукі і пускалі коней наѣскапыт. Град смертаносных стрэл біѣ у браню, і падалі шыхты

74

Уладзiмiр Арлоѣ

пыхлівых тэѣтонцаѣ. Непераможнымi волатамi ішлі наперад лiцвiны. Ад стрэл і дзідаѣ цямнела неба... На твар юнака легла пячатка ваяѣнічасці. Шкадуе, што жыве на сто гадоѣ пазней, думаѣ Гусоѣскі. Вядома, хацеѣ бы сам вывешваць на купалах Вільні і Кракава крыжацкія сцягі і бароды. Як бы сагрэѣ сэрца, каб прымеѣ убачыць гэтага маладзёна, сам Вісліцкі...

— Вітаѣта народ назваѣ Громам вайны,— прамовіѣ Гусоѣскі, калі юнак скончыѣ.— Нават татараѣ ён трымаѣ у цуглях. Князь Вітаѣт адводзіѣ набегі ад нашай зямлі, а цяперашнія гаспадары аддаюць яе на здзек... З хвіліну яны, паяднаныя аднымі думамі, сядзелі моѣчкі.

— Ад годных людзей,— загаварыѣ Васіль, — я чуѣ, што шаноѣны паэт, выконваючы волю папы, піша паэму пра паляванне на зубра...

— Гэтым людзям сапраѣды можна верыць.

— Як бы я хацеѣ пачуць хоць некалькі радкоѣ... Няхай яны нагадаюць нам пра нашыя пушчы. Юнак чакаѣ. На неба ѣжо выплыѣ месяц, і ѣ ягоным аліѣкавым святле Гусоѣскі пачаѣ: Летам заѣсёды занятыя ѣ кровапраліццях Войнаѣ усобных, якім ні канца, ні пачатку, Ратнікі нашы з Піліпаѣкі аж па Грамніцы Маюць аддуху ѣ лясах — паляванне на звера. Мабыць, свой звычай і Марс пераняѣ у ліцвінаѣ — I ѣ адпачынак мячы гартаваць на марозах. Войны! Злачынная справа — вайна выклікае Гнеѣ мой, і слёзы, і боль. Без падтрымкі, бясконца Войны вядзём мы адзін на адзін за свяшчэнны Братні саюз хрысціянства з навалай з усходу. Вораг страшэнны адольвае нас і зламысна Рэжа пад корань наш род і вучэнне Хрыстова Ў душах народаѣ на ѣсіх заняволеных землях. Ён, спадцішка уварваѣшыся ѣ нашы ѣладанні, Цэламу свету нахабна сцвярджае: ваюю Не за прастору сабе, а за лад у прасторы. З верай сваёй ён ідзе і ѣ імя нам чужацкага бога Лад свой агнём і мячом усталёѣвае ѣ землях Іншага веравызнання і іншых парадкаѣ. Там, дзе арда саранчой прапаѣзе, застануцца ЧАС ЧУМЫ

75

Толькі асмолкі ды печышчы, попел ды косці, Зграі варон ды чароды сабак адзічэлых. Бог барані, калі нас перамогуць прышэльцы, Лепш ужо смерць нам усім без пары, чым такая Доля — жыццё пад’ярэмнае ѣ чорнай няволі...*

Васіль імпэтна ѣстаѣ.

— Злыя языкі сцвярджаюць, што Эразм Вітэліус і ягоны сакратар выракліся Бацькаѣшчыны і шукаюць славы і пашанотаѣ у Ватыкане. Цяпер я ведаю, чаго вартыя гэтыя размовы. Усё гаворыць, што аѣтару паэмы наканавана еѣрапейская слава.

— Тваімі вуснамі прамаѣляе маладосць,— перапыніѣ Гусоѣскі.

— Не. Доктар Скарына нясе асвету свайму люду, але не менш важна сеяць праѣду пра нашу зямлю ѣ цэлым свеце.

— Якія ж кнігі былі ѣ тваіх саквах? — перавёѣ размову на іншае паэт.

— «Арыстоцелева брама» і Скарынаѣ Псалтыр з Еклезіястэсам. Прыклаѣшы правую руку да сэрца, Гусоѣскі працягнуѣ бакалаѣру кнігу, з якой не разлучаѣся ѣжо чатыры гады. То быѣ Псалтыр, першая друкаваная кніга, у якой загучала жывое слова іхняга народа. Абаронца младых і радасць, старым пацеха і песня, жонам пабожная малітва і пакраса, дзецям малым пачатак усякае добрае навукі, мужам моцнае ѣцвярджэнне. Паэту здалося, што прадмову чытае сам Скарына, што душа ягоная недзе тут, з імі... Яны доѣга не клаліся спаць. У спічастым вакне стаяла поѣня, і яна нагадвала абодвум спелы яблыкпапяроѣку з садоѣ далёкай радзімы.

VI Напрыканцы верасня, калі ѣ сухой спякоце рымскага лета пачулася дыханне восені, якая абяцала сплытчэламу Тыбру блізкія дажджы, Эразм Вітэліус вярнуѣся з падарожжа ѣ Фларэнцыю і Парму. *

76

Тут і далей пераклад з лацінскай Язэпа Семяжона. Уладзiмiр Арлоѣ

Увечары таго ж дня паэт і мецэнат гутарылі ѣ багатай бібліятэцы пасла, якой зайздросцілі нават кардыналы. Адзінай аздобаю бібліятэкі была шпалера з Дантэ і Вергіліем і цудоѣнай залаціста-блакітнаю перспектывай. Усю астатнюю прастору сцен займалі друкаваныя і рукапісныя кнігі. Сярод лаціны тэалагічных і юрыдычных трактатаѣ, сярод кніг гуманістаѣ і антычных аѣтараѣ тут можна было сустрэць кірыліцу летапісаѣ і выданняѣ апальнага Фіёля*. Было тут і слова пра паход ноѣгарад-северскага князя Ігара на полаѣцаѣ, якое Гусоѣскі любіѣ час ад часу перачытваць, заѣсёды знаходзячы падабенства між Вітаѣтам і Усяславам Чарадзеем, князем полацкім. Усцешаны спатканнем, Вітэліус з тонкасцю сапраѣднага знаѣцы апавядаѣ пра размалёѣкі Карэджа, захапляючыся зграбнасцю і лёгкасцю пуццы** пармскіх храмаѣ. Раз-пораз ён кідаѣ позірк на стос спісаных знаёмым почыркам аркушаѣ, якія суседзілі на стале з «Дэкамеронам». Гэтае суседства здавалася Эразму добрым знакам, і ён ужо смакаваѣ наперад хвіліны, калі будзе ѣчытвацца ѣ першыя пяцьсот радкоѣ паэмы. У такім гуморы ён успамінаѣ вандроѣку са шчыраю асалодай.

— Уяві сабе, што ѣ царкве святога Яна анёлы лунаюць настолькі вольна, што купал знікае і ператвараецца ѣ неба. Пэндзаль мастака нараджае цуд, роѣны боскаму. Ты ніколі не думаѣ, што менавіта ѣ геніях Госпад найпаѣней выяѣляе сябе і нагадвае нам пра сваю ѣсемагутнасць? Вітэліуса перапыніла з’яѣленне слугі.

— Нейкі чалавек просіць у мансеньёра аѣдыенцыі. Ён назваѣся турэцкім купцом.

— Няхай зойдзе, — сказаѣ Эразм. — Мы выслухаем яго. Нізкарослы турак, які праз вялікі блакітны турбан выглядаѣ амаль што карлам, схіліѣся ѣ нізкім паклоне. Швайпольт Фіёль —заснавальнік кірылічнага кнігадрукавання. Выявы хлопчыкаѣ — улюбёны дэкаратыѣны матыѣ у мастацтве Адраджэння. *

**

ЧАС ЧУМЫ

77

— Падзішах хім чок яш сана! Няхай жыве султан! — паѣтарыѣ ён па-італьянску. — Няхай доѣжыць Алах на зямлі ягоны цень!

— Вітаем цябе, купец,— адказаѣ Вітэліус на лаціне.

— Асаблівасці маёй справы,— турак лёгка перайшоѣ на лаціну, — вымушаюць мяне прасіць у пана пасла размовы сам-насам.

— Гэта мой сакратар і сябра, — падумаѣшы адно імгненне, адказаѣ Эразм. Турак таксама на хвілю задумаѣся, пацерабіѣ пальцамі даѣгія рукавы зялёнага халата і, бліснуѣшы чорнымі вачыма, у згодзе нахіліѣ турбан.

— Мяне паслаѣ сам падзішах, валадар свету, месяца і сонца...

— Валадар свету? — насмешліва перапытаѣ пасол.— Здаецца, у Рыме ѣладараць іншыя.

— На ѣсё воля Алаха, — анізвання не збянтэжыѣся блакітны турбан. — Нядаѣна словы, падобныя тваім, казалі і ѣ Бялградзе. А сёння муэдзіны славяць з бялградскіх муроѣ імя Алаха і выканаѣцу волі ягонае на зямлі султана Сулеймана, няхай доѣжыць неба яго шчаслівыя дні. Дзе пройдзе турэцкі конь, трава ѣжо ніколі не вырасце. Кароль венграѣ не мае сілы выступіць супроць Порты. Французскі кароль напаѣ на Італію. Венецыя не стане сварыцца з намі, а імператару трэба змагацца з Лютэрам. Лютэр жа смяецца з тых, хто збірае сілы на вайну з Высокай Портай. Ён мудры чалавек, ваш Лютэр. Ён вучыць, што неба паслала асманцаѣ, каб пакараць грэшных хрысціян, а значыць, той, хто ваюе з намі, працівіцца свайму Богу.

— Гэты мудрэц ходзіць па слізкай сцежцы, — сказаѣ Гусоѣскі, і турак укалоѣ яго зласлівым позіркам, відаць, шкадуючы, што пачаѣ гаворку пры гэтым дападкім сакратару.

— А якая сцежка прывяла цябе? — з нецярпеннем запытаѣся Вітэліус. Ягоную душу ѣжо ѣтнула здагадка.

— Хто прыходзіць з добрым, таму — яшчэ лепшае, — унікліва адказаѣ блакітны турбан словамі з Карана.

— А хто з’яѣляецца з благім, тых аддадуць агню,— прамовіѣ Вітэліус.

78

Уладзiмiр Арлоѣ

— Шаноѣны пасол чытае Каран! — у шчырым ці ва ѣдаваным здзіѣленні ѣзняѣ рукі візітант.— Папраѣдзе ѣсемагутны Алах любіць людзей высокіх думак. Няхай прасветліць ён вашыя сэрцы! Турак зусім па-гаспадарску абабег на кароткіх ножках бібліятэку, зазірнуѣ за паліцы і нават, прачыніѣшы дзверы, выглянуѣ у вітальню. Пасля гэтае беганіны ён вярнуѣся на ранейшае месца і непарушна склаѣ рукі на круглявым чэраѣцы.

— Шаноѣны пасол, няхай лічыць Алах ягоныя дні, мае вялікія заслугі. Слава пра іх пераляцела мора і дапяла вушэй самога султана, чый розум абдымае зямлю і ападае залатымі і срэбнымі дажджамі. — Турак загаварыѣ цішэй. — Алаху было б дагодна, каб шаноѣны пасол перайшоѣ на службу да Высокай Порты. Падзішах шчодра ѣзнагароджвае сяброѣ. Сакратар пана пасла таксама атрымае сваю долю, — дадаѣ ён, барабанячы па жываце пальцамі.

— У мяне ёсць манарх, інтарэсы якога я абараняю,— павольна адказаѣ Эразм.

— Хто ж гэта? — шчыра здзівіѣся блакітны турбан.

— Кароль польскi і вялікі князь літоѣскі Жыгімонт,— перамагаючы сябе, з цяжкасцю прамовіѣ Вітэліус.

— Султан ацэніць паслугі пана пасла ѣ дзесяць разоѣ даражэй.

— Не ѣсё на свеце прадаецца.

— Не ѣсё? — выказаѣ сумнеѣ турак. — Што ж не прадаецца?

— Зямля, якая завецца Радзіма,— рэзка сказаѣ Эразм. Турак, закідваючы галаву з даѣгой вузкай барадой, зарагатаѣ: — Радзіма? О-хо-хо! Няѣжо пан пасол думаѣ, што ѣ палацы падзішаха не ведаюць, які загад пан пасол атрымаѣ ад караля? Вітэліуса затапіла чорная хваля лютасці. Ён сапраѣды можа добра паслужыць султану, можа адпомсціць за ганьбу. Задаволены турак моѣчкі чакаѣ, цудоѣна разумеючы, што чыніцца ѣ Эразмавай душы. ЧАС ЧУМЫ

79

I раптам пасол сустрэѣ цяжкі, дапытлівы і адначасова насмешлівы пагляд Гусоѣскага. Гэта была сцяна. Гэта быѣ паратунак.

— Я думаѣ, ты пасол, а ты і напраѣду купец, — з невыказнаю палёгкаю сказаѣ Вітэліус.

— Мы пачакаем, — адгукнуѣся турак, ціхамірна разглядваючы шматкалёрную шпалеру. — Мы пачакаем, бо сказана ѣ Каране: чалавек створаны з паспешлівасці. Двое мужчын глуха маѣчалі.

— У імя Алаха літасцівага і міласэрнага! — зноѣ нізка сагнуѣшыся ѣ поясе, праспяваѣ блакітны турбан. — Хвала яму, валадару свету і цару цароѣ у дзень апошняга суда. Няхай вядзе ён нас па дарозе простай, па дарозе тых, каго асыпаѣ ён сваімі ласкамі. Няхай вядзе ён нас дарогаю шчаслівых, а не тых, на каго ѣпадзе з нябёсаѣ гнеѣ ягоны, — пагрозліва скончыѣ турак.

VII У такія, як сёння, стылыя дні, калі дождж не дазваляѣ праскакаць некалькі зазвычаеных міляѣ па рымскіх ваколіцах, Вітэліус замяняѣ конную прагулянку развагамі ѣ кабінеце. Пасол любіѣ гэтыя гадзіны адзіноты, калі думка лёгка пераносіла яго ѣ любую сталіцу, у любы куток айкумены. Сканчваецца год 1521 ад увасаблення Божага. Па Еѣропе паѣзуць чуткі пра набліжэнне новага патопу, і легкаверныя людзі будуюць каѣчэгі. Васалы асманцаѣ зноѣ вырваліся з крымскіх абшараѣ, спустошылі Бельскую і Холмінскую землі і разбілі палякаѣ пад Сокалем. А кароль Жыгімонт зноѣ казаѣ пра яго на сейме незычлівыя словы, паѣтараючы, што Вітэліус прагне выгады не дзяржаве, а самому сабе. Чаму ж тады выгады Кароне і Княству не шукае сам кароль? Чакае, пакуль султанскі шацёр з’явіцца на ѣзгорках пад Кракавам?.. Дождж зацята палівае брукаваны двор, скрозь сухое лісце павойнага вінаграду засякае на пліты галерэі. Французскі і гішпанскі каралі ваююць за панаванне ѣ Еѣропе. Порта робіцца хаѣрусніцай хрысціянскай

80

Уладзiмiр Арлоѣ

Францыі. А ѣ Стамбуле здарылася неверагоднае: дачка нейкага рагацінскага святара Лісоѣскага стала султаніхай. Прададзенае татарамі ѣ рабства дзяѣчо не згубілася сярод безлічы адалісак, а выбілася ѣ лік чатырох дазволеных Алахам законных султанскіх жонак. Венецыянцы ѣжо сцвярджаюць, што яна — башкадуна, улюбёная жонка... Вецер шамаціць выпетранымі вінаграднымі сцяблінамі. Канкістадоры руйнуюць старажытныя дзяржавы Новай Індыі. Другі год плывуць дзесьці каравелы партугальца Магелана, які збіраецца дапяць Малукскіх выспаѣ заходнім шляхам. Калі ён дасягне мэты, значыць, старажытныя мудрацы не памыляліся і зямля сапраѣды круглая... Калісьці ѣ такія вось хвіліны, абдымаючы позіркам свет, Вітэліус усцешана адчуваѣ упэѣненую сілу свайго розуму. Ён паспрабаваѣ знайсці ѣ душы гэтую радасць і зараз, але яе не было. Замест яе ён адшукаѣ толькі старанна прыхаваныя ад іншых паняверку і разгубленасць. Папа ѣжо не дапускае да сябе амаль нікога. Учора пасол гутарыѣ з папскім лекарам: пульс хворага, а таксама пах і колер мачы паказваюць на самае благое. Папу турбуе цяпер блізкая сустрэча з Усявышнім, а не ловы ѣ паѣночных пушчах і не паэма, якую ён, Вітэліус, меѣся паднесці яму на Каляды. У вітальні, побач з бібліятэкаю, быццам жывы стаіць прысланы з Вільні і непатрэбны ѣжо зубр, якога ён сёння загадае прыбраць з вачэй. Каб жа можна было гэтаксама лёгка прыбраць з душы няспраѣджаныя спадзяванні! Спадкаемец святога Пётры памірае, а разам з ім згасаюць і надзеі на кардынальскую шапку, на ѣдачу пасольскай місіі, на тое, што ён пакіне сваё імя будучым пакаленням. Эразму ѣзгадалася, як гутарыѣ з Гусоѣскім, прачытаѣшы першую палову «Песні». Пасол і тады прызнаваѣся сабе, што перадусім дбае, каб паэма спадабалася папу. Але ж ён і быѣ спярша дыпламатам, паслом, а мецэнатам ужо потым. I вось, калі «Песня пра ЧАС ЧУМЫ

81

зубра» гатовая, папа ляжыць на Божай пасцелі, а ён пачынае саромецца той размовы. Спачатку ён шчодра хваліѣ бездакорную метрыку паэмы, казаѣ пра свежасць і паѣнагучнасць радкоѣ.

— Пушчу, паляѣнічых і князя Вітаѣта напісаѣ вялікі майстар, — шчыра захапляѣся ён. — Ты дасягнуѣ амаль немагчымага. Ты выпускаеш рой стрэл па заганах грамадства, твая паэма ператвараецца ѣ палітычны трактат і пры гэтым застаецца высокай паэзіяй. Твой паранены зубр — цудоѣная алегорыя Айчыны, увасабленне яе лёсу і сімвал яе былой велічы. Гусоѣскі слухаѣ, нічым не выяѣляючы пачуццяѣ. За лета ён прыкметна змяніѣся. Вочы не згубілі жвавасці і вастрыні, але як быццам выцвілі і зрабіліся пакутніцкімі. Шырокія рамёны, як і раней, дыхалі дужасцю, ды прыгорбіліся, нібыта ён дзень пры дні трымаѣ на іх нейкі вялікі цяжар. Вітэліус ведаѣ, што ѣ Рыме зноѣ з’явілася Франчэска. Ён хацеѣ бы суцешыць Гусоѣскага, узяць частку ягонага цяжару на свае плечы, але ж ведаѣ, што менавіта пакуты, а не душэѣная раѣнавага могуць удыхнуць у радок, у карціну ці ѣ мелодыю тую боскую субстанцыю, якая робіць іх неѣміручымі. Замест суцяшальных слоѣ гучалі іншыя.

— Я пакрывіѣ бы душою, — гаварыѣ ён, — калі б змаѣчаѣ пра тое, што адмаѣляюцца прыняць маё сэрца і мой розум. Ты пішаш пра выпрабаванні ведзьмароѣ вадою, пра мяса глушца ды іншыя паганскія звычаі і прымхі. Ці прыспорыць гэта пашаны нашаму краю?

— Няѣжо мансеньёру здалося, што падобныя дзікунскія выпрабаванні мне да душы? — адказваѣ Гусоѣскі. — Але ж звычаі адрозніваюць адзін народ ад другога. Лепшыя з іх — такая ж святыня, як мова і воля. Хіба знойдзем мы ѣ даѣніх звычаях глыбокія заганы? Святасць маці прызнаюць нават тыя народы, што не шануюць Дзевы Марыі. Нібы ветрам адносіць нас ад абрадаѣ і завядзёнак, якіх трымаліся продкі. Ці не ператворымся хутка ѣ адсохлую ад каранёѣ траву-пералёт?

— Ты насмельваешся кідаць выклік самому боскаму Дантэ, — не ѣступаючы ѣ спрэчку, казаѣ далей

82

Уладзiмiр Арлоѣ

Вітэліус. — Дантэ выкрываѣ тых, хто ѣжо трапіѣ у замагільны свет, і караѣ грэшнікаѣ рукамі незямных істотаѣ. Ты ж бярэшся судзіць тых, каго мае ѣладу судзіць толькі неба. Да таго ж разумны чытач адразу заѣважае, што ты маеш за дзіва не стварэнне свету, а ягонае існаванне... Гусоѣскі больш не пярэчыѣ, і тады ён, Вітэліус, хацеѣ чуць у паэтавым маѣчанні згоду. Цяпер жа яму праглася, каб у тым цяжкім маѣчанні была якраз нязгода. Ён ведаѣ, што не зможа парушыць сваіх прынцыпаѣ і забраць уласныя словы назад, і прасіѣ неба, каб Міколу хапіла сілы самому адкінуць ягоныя няшчырыя парады. У дзвярах пачуѣся нейкі рух. Вітэліус азірнуѣся і ѣбачыѣ застылага ѣ нерашучасці пахолка. На бледным твары быѣ страх.

— Што здарылася? — спытаѣся пасол, ужо ведаючы адказ.

— Vossignoria reverendissima... Ваша правялебнасць... Госпад забраѣ душу яго святасці... Пасол рыхтаваѣся да гэтай весткі, але не думаѣ, што яму будзе так цяжка. Ён быѣ як карабель без ветразяѣ. Што абяцае яму, ім абодвум — яму і Гусоѣскаму — будучыня? Міжволі ѣсплыѣ на памяць нядаѣні, другі візіт турэцкага «купца», які, славячы Алаха і султана, нагадваѣ, што Стамбул па-ранейшаму гатовы прыняць ягоныя паслугі. Ён гутарыѣ з туркам з вока на вока, ды было ѣражанне, што Гусоѣскі поруч: ён, пасол, нават адчуваѣ позірк, такі самы насмешлівы, як і ѣ першы візіт, позірк гострых блакітных вачэй гэтага сына лясоѣ. Эразм ведаѣ, што і так не дасць волі цёмнаму пачуццю помсты, якое яшчэ не ачахла ѣ ім, але ѣ тыя хвіліны ён быѣ удзячны паэту і думаѣ, што мяжа паміж імі ѣжо не такая неадольная. Парыѣ ветру кінуѣ у вакно некалькі дажджавых кропляѣ, і яны, паволі сплываючы па шкле, утварылі на шыбах свой маленькі свет: адны неѣзабаве высіліліся і замерлі, другія ѣпарта працягвалі рух. Дзве кроплі зліліся і хутка пабеглі далей, і гэтая мізэрная падзея ѣ свеце кропляѣ неспадзявана падаЧАС ЧУМЫ

83

равала Вітэліусу палёгку. У непраглядным, як сённяшняе неба над Рымам, месіве думак і пачуццяѣ пазначыѣся сонечны прасвет. Ён ужо не быѣ паслом, бо страціѣ таго, хто прызнаваѣ яго прадстаѣніком дзяржавы, якая ад яго адмовілася. Але ён заставаѣся мецэнатам. Хіба мецэнатаѣ і праз стагоддзі не прыгадваюць побач з тымі, чыю музу яны баранілі ад сцюдзёных вятроѣ эпохі? Са складаным пачуццём горычы і надзеі Вітэліусу падумалася, што яшчэ зусім нядаѣна ён быѣ апірышчам для Гусоѣскага, а цяпер яны нібыта памяняліся на ролі. Не, усё ж ён заставаѣся мецэнатам, і ѣ гэтым была ягоная будучыня.

Рым, 1522 I Аддаліѣшыся ад горада на добрыя дзве мілі, Гусоѣскі не паспеѣ да цёмнага вярнуцца, і цяпер, на ѣтравелай сцежцы, што бегла ѣсцяж нізкай каменнай агароджы вінаградніку, у цёплай цішыні ліпеньскай ночы, якую парушала толькі немудрагелістая песня цыкадаѣ, яго разам са стомаю агарнула дзіѣнае пачуццё. Узлокціѣшыся на яшчэ цёплую пасля скварнага дня агароджу, ён глядзеѣ на вычварны танец светлякоѣ. Кружлянне зялёных агеньчыкаѣ, што, спрачаючыся з небам, утваралі ѣ цемры рухомыя сузор’і, заварожвала душу, штосьці рабіла з часам і памяццю, і Гусоѣскаму ѣяѣлялася, што ѣсяго жаху апошніх месяцаѣ не было, што ѣсё толькі прымроілася яму ѣ адну з тых начэй, калі над зямлёю плывуць чорныя хмары вусцішных сноѣ.

I спаленыя дамы тых, каго кранулася немач, і перапоѣненыя манастырскія шпіталі, і цэлыя піраміды трунаѣ — вялікіх і маленькіх, дзіцячых, — якія заставаліся стаяць незакапаныя, — усё гэта зрабілася сном. Маці не заціскалі раты хворым дзецям, каб іхні енк не прывёѣ у дом варту. Не было тысяч трупаѣ,

84

Уладзiмiр Арлоѣ

якія скідвалі проста ѣ ямы або ѣ Тыбр. Быѣ мяккі морак летняе ночы з зялёным танцам светлякоѣ, сцежка, сунічнае дрэва каля яе выгіну. Як ён прагнуѣ зрабіць неверагоднае і павярнуць час назад, каб царства смерці засталося адно на гравюры геніяльнага мастака ѣ ягоным пакоі! Аднак ён сапраѣды хацеѣ немагчымага, і вялікая памаранчавая поѣня, што паднялася над вінаграднікам, асвятліла не толькі лозы з важкімі цёмнымі гронамі — у яе святле ён убачыѣ і марнасць свайго наіѣнага парывання. Там, за ѣзвышшам, ляжаѣ Вечны горад, над якім, быццам на карціне Босха, быѣ узняты вялізны бязлітасны нож. Там вырываліся з грудзей перадсмяротныя стогны і па начных вуліцах, палохаючы гайні здзічэлых сабак, ішлі з завязанымі да вачэй тварамі манахі, што збіралі мерцвякоѣ і пакідалі на дзвярах новых і новых дамоѣ вялікую літару «Р», першую літару жудаснага слова «pestis» — «чума». Там ліхаманкава падрахоѣвалі свае прыбыткі трунары, і той з іх, каго абміне пошасць, мог трапіць у лік самых багатых рымлян. Горад, што мусіѣ быць узорам пабожнасці, быѣ пакінуты свецкімі і духоѣнымі саноѣнікамі на вырак лёсу, і цяпер там заадно з чумою панавалі бязвер’е і ѣсе чалавечыя заганы. Няхай Бог карае грэшнікаѣ, думаѣ Гусоѣскі, але за што пакутуюць немаѣляты, якія не ѣмеюць саграшыць нават у думках? За што прыняѣ смерць двухгадовы мурза, што любіѣ гуляць са старым рахманым катом у яго пад вокнамі? Ці справядлівы твой вырак, Божа? Чаму ты гасіш кволыя свечкі дзіцячых жыццяѣ і абыходзіш сваім гневам блюзнераѣ? Чаму не адбіраеш мовы ѣ ілжэпрарокаѣ, якія на кожнай плошчы праклінаюць Хрыста і Дзеву Марыю і просяць літасці ѣ Магамета і ѣ самога Люцыпара? Чаму не шлеш кары тым, хто абражае ѣ храмах святыя мошчы і заклікае прыносіць ахвяры паганскім божышчам? Што ѣ гэтым: твая міласэрнасць ці тваё бяссілле? Душа білася ѣ нераце сумневу, і таму капліца ля дзікай масліны наперадзе здалася Гусоѣскаму дарунЧАС ЧУМЫ

85

кам самога неба. Нішу з фрэскаю асвятляла дрыготкае цяпельца каганца. Яно адбірала ѣ цемры даверліва-прастадушную ѣсмешку Мадонны і тварык немаѣляці на яе руках. Ён апусціѣся на калені і пачаѣ маліцца. Ён прасіѣ, каб Усявышні злітаваѣся над Франчэскаю, след якой ён згубіѣ у гэтае праклятае лета, злітаваѣся над Эразмам і бакалаѣрам Васілём з Нясвіжа, злітаваѣся над ім самім. Што будзе з «Песняй...»? За яе тысячу радкоѣ ён можа заплаціць любую цану. Дзень жыцця за кожны радок? Тыдзень? Ён гатовы. Ён узгадаѣ памерлага ад чумы Вісліцкага; ён згодны на такі самы лёс, няхай толькі і яму, Гусоѣскаму, будзе дазволена ѣбачыць перад смерцю кнігу са сваёй паэмаю. Гэтая кніга, адзінае яго дзіця, будзе ѣкрай поѣная болем. Можа, яна апраѣдае ягоныя пакуты на зямлі... З утрапення Гусоѣскага вывелі нечыя крокі. На сцежцы, абапершыся на стаѣбур масліны, стаяла маладая жанчына ѣ жоѣтай сукні. Сустрэѣшы чужы позірк, жанчына не апусціла вачэй, а лянівым рухам паправіла цяжкія чорныя валасы і юрліва ѣсміхнулася. Яе высокім грудзям было цесна пад шнуроѣкаю, яны нібыта прасіліся на волю, як прасілася на волю з цеснае сукні ѣсё яе налітае жыццём пышнае цела.

— Каго ты шукаеш тут гэтай парою? — запытаѣся Гусоѣскі, падымаючыся з каленяѣ.

— Ты гаворыш, як чужаземец,— сказала яна глухаватым грудным голасам.— Але цяпер усе роѣныя. Бедныя і багатыя, разумныя і дурні, свае і прыблуды — усе адным мірам мазаныя. Ты мне спадабаѣся, чужаземец. Я хачу, каб у гэтую ноч ты быѣ са мной. Жанчына падышла так блізка, што ён чуѣ яе дыханне.

— Не бойся, я не хворая. А як і хворая, усё адно скора ѣсе апруцянеем. Бессаромна ѣсміхаючыся, яна павольна агаліла белую, як сыр, прыгожую нагу і вільнула клубамі.

— Табе трэба маліцца, — намагаючыся патушыць

86

Уладзiмiр Арлоѣ

агонь, якім насуперак волі загарэлася кроѣ, прамовіѣ Гусоѣскі. Вусны жанчыны разышліся ѣ хіжай усмешцы. Яна зрабіла да Гусоѣскага апошні крок і, выгнуѣшыся ѣсім станам, абняла яго. Ён адчуваѣ, як яе пацалункі абязвольваюць яго, перамагаюць розум. Жанчына нешта шаптала і цягнула яго за сабою на дол. Ён падаѣ у гарачае чорнае прадонне, і ѣсё ж нешта ѣ ім супраціѣлялася і не дазваляла скарыцца яе грубым бесцырымонным ласкам. Ён баяѣся не хваробы, а чагосьці, мажліва, яшчэ страшнейшага, баяѣся ператварыцца ѣ такога, як яна, як іншыя, тыя, для каго заѣтрашняга дня ѣжо няма. Ён не хацеѣ гэтага, бо гэта было горш за смерць, і ягоная нязгода паднялася з дна душы і дала сілы вырвацца з чэпкіх абдымкаѣ. Імгненняѣ колькі яны моѣчкі глядзелі адно на аднаго.

— Трэба маліцца...— глуха сказаѣ Гусоѣскі. Жанчына адказала яму позіркам, поѣным пагарды.

— Маліся адзін, чужаземец,— здзекліва прамовіла яна.— Ты яшчэ не акалеѣ, а ѣжо халодны, як мярцвяк. Маліся, можа, за гэта твой Хрыстос хутчэй адправіць цябе карміць чарвей. Няѣпэѣнена ступаючы, яна пайшла па сцежцы далей. Гусоѣскі зноѣ, трохі паспешліва, укленчыѣ. Над агеньчыкам каганца мітусіліся начныя мятлушкі. Ён маліѣся, наструнена чакаючы нейкага знака, думкі або зруху сэрца, якія падказалі б, што ягоныя просьбы пачутыя. Але знака не было. Гусоѣскі ѣзняѣ вочы, і яму здалося, што ён бачыць, як невідочная аблачынка ягоных пацераѣ марна блукае сярод абыякавых зорак.

II Раніцою ён ачнуѣся каля Траянавай калоны, дзе ѣчора, здарожаны, прысеѣ адпачыць. Яшчэ нядаѣна, любуючыся рэльефамі пераможных бітваѣ Рыма з дакамі, знатныя гараджанкі выгульвалі каля калоны сабачак і гарнастаяѣ. Цяпер тут было пуста, адно рабы ЧАС ЧУМЫ

87

валачашчы сабака краѣся да яго, відаць, маючы за нежывога. Ён падняѣ з долу камень, і сабака, падціснуѣшы хвост, патрухаѣ прэч. На пляцы, як і раней, было пустэльна, ды, прыслухаѣшыся, Гусоѣскі пачуѣ гоман вялікага натоѣпу, і неѣзабаве з бліжэйшых вуліц адначасна паказаліся дзве зусім непадобныя, але аднолькава злавесныя працэсіі. На чале першай чацвёра манахаѣ-дамініканаѣ неслі вялізны чорны крыж са срэбным Хрыстом. За імі рухаѣся збой людзей, якія раз-пораз хвасталі сябе па рамёнах вузлаватымі бізунамі. Аголеныя плечы мужчын спрэс былі ѣ свежых ранах і цёмных прыгоеных рубцах. Кроѣ выступала і на рыззі, якое прыкрывала маладыя і старыя жаночыя целы. У хвасце шэсця, што пакідала за сабою на пыльным бруку чырвоныя сляды, таксама брылі дамініканы ѣ карычневых сутанах. Наѣскос гэтай працэсіі сунулася другая, даѣжэйшая. Заміж манахаѣ з укрыжаваннем тут ішлі наперадзе людзі, што вялі на ланцугу магутнага чорнага быка з крыва адпілаваным рогам. За быком тупала бязладная сціжма гараджанаѣ рознага веку і звання. Гусоѣскі здагадаѣся, што гэта паслядоѣнікі грэка Дзімітрыя Спартакуса, наваяѣленага прарока, які адрынуѣ Хрыста і разам з тысячамі гаротнікаѣ клаѣ паклоны быдлу.

I гэта Рым, асяродак веры, са скрухаю думаѣ паэт, пільней углядаючыся ѣ натоѣп, бо яму падалося, што сярод іншых там мільгануѣся знаёмы твар. Відаць, проста прымроілася, але ён усё ж пайшоѣ следам, трымаючыся на сотню крокаѣ ззаду. Два шэсці размінуліся даволі мірна, аднак Гусоѣскі з абурэннем змеціѣ, як тры дамініканы аддзяліліся ад першае працэсіі і прысталі да тых, хто меѣ спадзяванне не на Бога, а на чорную пачвару з налітымі крывёй вачыма. Натоѣп цягнуѣся да палаца імператара Даміцыяна, дзе было прызначана ахвярапрынашэнне. Дарогаю да прыхільнікаѣ апантанага грэка з крыкамі далучаліся сотні мужчын і жанчын з дзецьмі. Цяпер, каб зноѣ убачыць той нібыта знаёмы твар або ѣпэѣніц-

88

Уладзiмiр Арлоѣ

ца ѣ памылцы, Гусоѣскі, рызыкуючы заразіцца, мусіѣ ісці ѣ самім збоі. Нарэшце марудны і пакутлівы ад пылу і гарачага сонца рух спыніѣся. Натоѣп атачыѣ сухую чашу фантана, да якога падводзілі быка. Жывёліна, чуючы блізкую смерць, натурылася і баязліва падгінала ногі. Гусоѣскаму знячэѣку згадалася велічная грацыя дзікіх зуброѣ. На міг ён пачуѣ зыкі сурмы, вольны вецер лясоѣ і з тупым болем падумаѣ, што ѣсё гэта засталося там, у далёкім і незваротным мінулым. Ці ѣбачыць ён радзіму зноѣ? Няѣжо яму наканавана застацца ѣ Вечным горадзе назаѣсёды? Каля быка з’явіѣся смуглявы гарбач з мясніцкім сіпагам. Натоѣп заходзіѣся ад ляманту і скавытання. Людзі падалі на дол і выгуквалі заклёны. Доѣгае лязо сіпага ѣспыхнула на сонцы, і на белыя камяні пырснула цёмная бычыная юха. Гусоѣскі адвёѣ вочы і раптам на другім баку фантана зноѣ убачыѣ той самы твар. Яна ѣ гэтай ардзе няшчасных дзікуноѣ? Не, ён памыляецца. Але чаму адразу страпянулася і вырасла сэрца, у якога ёсць свае вочы і свая памяць? Няѣжо той агонь насупор усім довадам розуму не прыгас і на цэлым свеце для яго па-ранейшаму няма чалавечай істоты, даражэйшае за гэтую жанчыну? Наступаючы на нечыя ногі, спатыкаючыся аб распасцёртыя на пыльных камянях целы, ён, ужо не губляючы таго твару з вачэй, прадзіраѣся цераз збой, і, калі зніклі апошнія сумневы, калі парадзеѣ гушчар чалавечых целаѣ, а паміж ім і Франчэскаю засталіся нейкія дзесяць крокаѣ і ён ужо бачыѣ трохкутнік радзімак на яе падбародку, здарылася непрадбачанае. За спінаю ѣ Франчэскі вылузаліся з натоѣпу трое дамініканаѣ. Адзін вялізнай пяцярнёй заціснуѣ ёй рот, а два другія схапілі за рукі і ледзь прыкрытыя лахманамі ногі і подбегам скіравалі да блізкіх руінаѣ. Намацваючы схаваны пад плашчом штылет, Гусоѣскі рвануѣся за імі, але праз хвілю, усвядоміѣшы, хто былі гэтыя манахі, змусіѣ сябе спыніцца. Калі ён хоча вырваць Франчэску з рук інквізіцыі, ён павінен застацца на волі. ЧАС ЧУМЫ

89

III На скрыжаванні каля палаца дэла Канчалерыя дарогу Гусоѣскаму заступіѣ чалавек у адзенні пахолка.

— Сіньёра хоча бачыць яго даѣні знаёмы.

— Я спяшаюся, — нецярпліва адказаѣ паэт. Перажыѣшы бяссонную ноч, якую ѣяѣленне засяліла самымі змрочнымі вобразамі і малюнкамі, ён зноѣ кіраваѣся да мецэната. Гусоѣскі хацеѣ абагнаць незнаёмца, ды той не адставаѣ.

— Тут блізка, і мой гаспадар не затрымае сіньёра надоѣга. Я шукаю сіньёра ѣжо другі дзень. Можа, гэтыя пошукі нейкім чынам павязаныя з ягоным сённяшнім клопатам? Аднак Гусоѣскі памыліѣся. Слуга правёѣ яго праз пыльныя пакоі пакінутага дома, і з сонечнай анфілады паэт трапіѣ у сутонне за цяжкімі разьблёнымі дзвярыма. З-за стала, што мясціѣся пасярод прыцемнага пакоя, падняѣся гнуткі чорнабароды чалавек у вішнёвай аксамітавай камізэльцы з багатым гафтам, і Гусоѣскі пазнаѣ свайго даѣняга зласліѣца Строццы. Пахолак знік, і Гусоѣскі агледзеѣся. Вокны пакоя былі схаваныя за цяжкімі запавесамі. На стале гарэлі тры свечкі, побач з пёрамі стаяѣ зялёны келіх з цёмным віном.

— Я маю копію вашай новай паэмы, — без уступу паведаміѣ Строццы. — Я прачытаѣ яе.

— Вялікі гонар, — заѣважыѣ Гусоѣскі. — Здаецца, раней сіньёр паэт не губляѣ часу на чытанне маіх вершаѣ. Яны па-ранейшаму стаялі адзін супроць другога. Тонкі стан гаспадара быѣ сцягнуты паскам, на якім вісеѣ корд.

— Сіньёр Вітэліус рэкамендаваѣ вас як славутага паляѣнічага, які аднойчы выратаваѣ саму каралеву, — пусціѣшы кпіну міма вушэй, сваім заѣсёдным ментарскім тонам казаѣ далей Строццы. — Цяпер я ведаю цану рэкамендацыям гэтага пасла без дзяржавы.

90

Уладзiмiр Арлоѣ

Я ніколі не быѣ і, спадзяюся, не буду ѣ вашай Альбарутэніі, але нават мне вядома, што статак бізонаѣ, якія насяляюць вашы дзікія лясы, водзіць не самец, а саміца. Гэта пацвердзіць любы з супляменнікаѣ сіньёра паэта. Сам жа сіньёр паэт у паэме сцвярджае адваротнае. Дзіѣная памылка! — пераможна скончыѣ Строццы.

— Напраѣду, — пагадзіѣся Гусоѣскі, — статак водзіць зубрыца. Але я маю надзею, што мая паэма ѣсё ж не настаѣленне паляѣнічым, а нешта іншае. У паэзіі свае законы і свая праѣда. Адказам была крывая ѣсмешка, і Гусоѣскі з тугою зразумеѣ, што ѣсё адно не здолее растлумачыць гэтаму чалавеку, навошта ён зрабіѣ важаком не зубрыцу, а зубра. Аднак у сэрцы не было звычнай варожасці. Было шкадаванне і разам з ім нечаканае пачуццё іхняе, яго і Строццы, лучнасці. Яны належалі да аднаго свету. Няхай Строццы ѣсё жыццё пісаѣ халодныя паэмы, нечым падобныя да зграбных, але мёртвых слігаваных статуэтак, зробленых на старажытны ѣзор, няхай так, але ж ён, гэты Строццы, пацвельваючы смерць, застаѣся тут, сярод чумы, і на ягоным стале таксама пёры і стос паперы. Няхай сабе ён зноѣ зводзіць падрахункі, але ж, замест таго каб уцякаць ад пошасці, ён чытаѣ «Песню». Яны маглі працягваць спрэчку, маглі перайсці, як здаралася раней, да абразаѣ, ды ѣ гэтыя, поѣныя дыхання смерці дні яны незалежна ад свае волі і нават насуперак ёй былі адзін аднаму апораю і падтрымкай.

— Я заѣсёды меркаваѣ, — амаль прыязна прамовіѣ Гусоѣскі,— што паэзія — не набор прыгожых статуэтак, якія можна паставіць на стале ці над камінам. Паэзія мусіць дапамагчы чалавеку будаваць храм сваёй душы. I ѣладару, і людзям нізкага звання.

— Храм душы...— Строццы адпіѣ з келіха добры глыток.— Храм душы заміж Божага храма. Сіньёр паэт ужо трапіѣ у павуцінне адступніка Лютэра.

— Не, я не супраць храмаѣ. Прыгажосць заѣсёды абуджае добрыя пачаткі. Дакрануѣшыся да ѣзнёслага, людзі робяцца лепшымі. Але я ведаю, што дух чалавека Збавіцелю даражэйшы за самы багаты сабор. ЧАС ЧУМЫ

91

Што да Лютэра, дык на чале новай царквы стаіць воѣк у авечай шкуры. Сэрца падказвае мне: ён пралье столькі крыві, што хрысціянскі свет яшчэ жахнецца.

— А параѣноѣваючы малое з вялікім, — без сувязі з ранейшым зласліва зазначыѣ гаспадар, — сіньёр паэт бессаромна спісвае ѣ Вергілія. Гусоѣскі не стрываѣ і шчыра засмяяѣся.

— Вергілій, як мне памятаецца, суадносіць цыклопаѣ і пчол, а я — казла і зубра, — прамовіѣ ён скрозь смех, які на хвіліну вызваліѣ яго ад усіх цяжкіх клопатаѣ. — Сіньёр Строццы, на жаль, клопаты не дазваляюць мне і далей атрымоѣваць асалоду ад нашае размовы, але хачу, каб вы ведалі, што ѣ гэтае ранне вы вылечылі мяне ад самоты.

— Зямныя турботы не павінны цікавіць нас, — фанабэрыста сказаѣ Строццы. — Мой дух ужо вольны ад іх. Яны развіталіся халадней, чым сустрэліся, аднак Гусоѣскі быѣ удзячны Строццы. Ён з задавальненнем застаѣся б, але ж адрозна ад гаспадара меѣ на зямлі яшчэ шмат клопату. Насамперш ён не мог памерці і забраць у магілу сваю паэму. Ды сёння найгалоѣнейшым было іншае. Ён павінен уратаваць жанчыну, якая прынесла і, ён прадчуваѣ, прынясе ѣ будучым ягонай душы столькі болю, што яго хапіла б не на адно жыццё.

IV У пакоях біскупа Эразма Вітэліуса моцна пахла палыновым дымам. Прадбачлівы пасол штогод абнаѣляѣ запасы зёлак, і ѣ першыя ж дні паморку, не надта давяраючы камфары ды іншым тутэйшым лекам, загадаѣ адчыніць прывезеныя з радзімы куфэркі з палыном, мятаю, дзягілевым коранем і ягадамі ядлоѣцу. Мецэнатавы слугі забяспечылі гэтым багаццем і Гусоѣскага. Не зважаючы на нягоды лёсу, Эразм Вітэліус зусім не збіраѣся ѣ сорак пяць гадоѣ пакідаць гэты свет. Перш чым пачаць размову, ён старанна панюхаѣ змочаную ѣ воцаце губку, выпіѣ кубак мятавага настою і змусіѣ зрабіць тое самае і паэта.

92

Уладзiмiр Арлоѣ

— Новы папа не спяшаецца ѣ Рым, і мой статус пакуль нявызначаны,— паважна і крыху забаѣляючыся нецярпеннем Гусоѣскага, сказаѣ мецэнат. — Аднак для тых, хто не спалохаѣся чумы, я застаюся паслом пры двары яго святасці. Ты не памыліѣся. Гэта сапраѣды яна, і ёй сапраѣды пагражае трыбунал боскай юстыцыі. Даносчык, імя якога мне не раскрылі, абвінавачвае донну Франчэску ѣ тым, што яна заключыла дамову з д’яблам і зрабілася ведзьмай. — Вітэліус скептычна ѣсміхнуѣся.— Я пусціѣ у ход усе сувязі і атрымаѣ дазвол прысутнічаць на першым допыце. Ты дапушчаны ѣ якасці майго сакратара.

— Мансеньёр...

— Спачатку я хачу пачуць, што даведаѣся ты. — Вітэліус зноѣ прыклаѣ да носа губку з воцатам.

— Я быѣ у яе дома. Праѣдзівей, на тым месцы, дзе стаяѣ палац яе бацькі. Палац згарэѣ, цяпер там атабарыліся бадзягі. Яны вельмі хацелі пазнаёміцца са мной, дакладней, з маёй калітой. На шчасце, зброя заѣсёды пры мне...

— Палац згарэѣ! — Эразм пацёр рукі. — Гэта цудоѣная навіна.

— Нарэшце Бог паслаѣ мне на той вуліцы старую, якая нешта ведала. Бацька і брат донны Франчэскі памерлі аднымі з першых, не паспеѣшы выехаць з горада. Слугі расцягнулі ѣсё, што маглі, і разбегліся. Пэѣна, нехта з іх і пусціѣ палац дымам. Болей я нічога не ведаю.

— Ты прынёс добрыя весткі, Nicolaus. Добрыя для нас, бо кепскія для айцоѣ інквізітараѣ. Бедныя ведзьмы цікавяць іх значна менш за багатых. Але хачу цябе папярэдзіць. Першы допыт даручана весці чалавеку, якога нельга было прасіць за яе, як, зрэшты, і за каго-небудзь іншага. Аѣтары «Молата ведзьмаѣ» маглі б ганарыцца такім наступнікам. Ён нават атрымаѣ мянушку — Нястомны. Дамовімся быць там толькі сведкамі. Я не дабіваѣся адмены допыту, каб не навесці падазрэнні на чалавека, які даѣ згоду спрыяць нам. Будзем спадзявацца на яго і на Божую дапамогу. ЧАС ЧУМЫ

93

На Божую дапамогу, паѣтарыѣ у думках павесялелы Гусоѣскі. На Божую дапамогу ѣ барацьбе з боскай юстыцыяй. Ён не змог стрымаць усмешкі. Аднак усмешка адразу згасла: ён згадаѣ «Молат ведзьмаѣ», гэтую вусцішную кнігу, што апісвала злачынствы чортавых жонак і навучала, як вынішчаць іхняе племя. Вітэліус кінуѣ позірк на пазлачоных анёлаѣ, што падтрымлівалі пульхнымі ручкамі авал каміннага гадзінніка.

— Мы яшчэ маем час папалуднаваць і прадугледзець розныя неспадзяванасці. Пасол самаруч запаліѣ сівыя пучкі палыну ѣ кадзільніцах і зноѣ напоѣніѣ келіхі мятавым настоем.

V — Выйдзі, злы дух, поѣны маны і беззаконня; выйдзі, выпладак хлусні, ізгой сярод анёлаѣ; выйдзі, цмок, супастат хітрасці і бунту; выйдзі, выгнаннік раю, не варты літасці Божай; выйдзі, сын цемры і падземнага полымя; выйдзі, драпежны начны воѣк; выйдзі, дух ерасі... Ціхі напачатку голас інквізітара пакрысе мацнеѣ.

— Выйдзі, брудная жывёліна, найгоршая з усіх існых; выйдзі, злодзей і хіжак, поѣны юру; выйдзі, злы дух, асуджаны на вечныя пакуты; выйдзі, кубло блудадзейства і распусты; выйдзі, корань усяго зла і ѣсіх злачынстваѣ; выйдзі, кат роду чалавечага!.. Інквізітар ужо не вымаѣляѣ, а прарэзліва выгукваѣ словы заклёну, і звязанага чалавека, што ляжаѣ на сырых камянях, пачало калаціць, як у ліхаманцы. Гэтая ліхаманка ѣвачавідкі пераходзіла ѣ страшныя курчы, і раптам чалавек на падлозе нема закрычаѣ, выпруціѣся і, страціѣшы прытомнасць, заціх.

— Сатана пакінуѣ яго, — перажагнаѣшыся, прамовіѣ інквізітар і ацёр рукавом сутаны ѣзмакрэлы высокі лоб. Па худым бледным твары Нястомнага прабегла задаволеная ѣсмешка. На працягу ѣсёй працэдуры Гусоѣскі — яны з Вітэліусам сядзелі на крэслах каля вільготнай сцяны

94

Уладзiмiр Арлоѣ

з плямамі цвілі — думаѣ пра Франчэску. Вера ѣ тое, што Эразм выратуе яе, змянялася паняверкаю і зноѣ вярталася, даруючы душы кароткую суцеху. Ён яшчэ не задумваѣся, што будзе потым. Найперш яе трэба выбавіць з рук гэтага чалавека з высокім белым ілбом і гострым падбародкам, чалавека, які, па чутках, нязменна вырывае поѣнае прызнанне і паслаѣ на вогнішча ѣжо больш за тысячу жанчын.

— Некаторых хрысціян д’ябал здолеѣ пераканаць, што яго не існуе, і гэтая ягоная хлусня — самая падступная,— заѣважыѣ інквізітар. Відаць было, у хвіліны адпачынку ён не супраць пагутарыць з чужаземцамі. Вітэліус велягурыста загаварыѣ пра адказную місію боскай юстыцыі, што ахоѣвае чысціню веры і моц Пятровага пасада. Нястомны ѣлешчана пагаджаѣся. Так, іхняя справа вымагае вялікай мудрасці і сілы духу, бо з года ѣ год неба шле ім усё новыя і новыя выпрабаванні. Да прыкладу, адкрытыя генуэзцам Калумбам землі. Цяпер ужо ѣсе пераканаліся, што гэта ніякая не Індыя і не Кітай. Калі ж тубыльцы не азіяты, дык хто яны? Нельга ж прыраѣноѣваць да хрысціян-еѣрапейцаѣ істоты, што ходзяць целяшом і моляцца месяцу і балванам. Наогул, ці ёсць у насельнікаѣ Новага Свету душа? За каго іх мець: за зацятых грэшнікаѣ і ерэтыкоѣ, вартых аѣтадафэ, ці за немаѣлятаѣ?

I, нарэшце, адкуль яны з’явіліся на свет? Адны багасловы сцвярджаюць, што род іхні ад Каіна, другія — што ад выклятага бацькам Хама. А можа, яны зусім і не людзі, а жывёлы? Вітэліус спачувальна ківаѣ, аднак паэт памятаѣ, як Эразм з гневам паказваѣ яму кнігу гішпанскага храніста-канкістадора. «Чаго можна чакаць ад людзей, якія маюць такія цвёрдыя чарапы, што ѣ бітвах з імі мы мусім сцерагчыся і не біць іх мячамі па галовах, бо праз гэта адразу тупіцца самы гостры меч?» — узгадалася сціхотнае пытанне храніста. О, які крывавы, які бязлітасны час! А Усявышні адно чакае, маѣкліва пазіраючы на чалавечыя пакуты... Айцец інквізітар сеѣ за грубы стол і паклаѣ перад сабой вялікую кнігу ѣ абцёрханым чорным пераплёЧАС ЧУМЫ

95

це. Гусоѣскі здагадаѣся, што гэта і ёсць страшнае настаѣленне для допыту чортавых жонак. Два дужыя манахі вынеслі незварушнае цела чалавека, з якога Нястомны выгнаѣ д’ябла, і, вярнуѣшыся, спыніліся на парозе. Інквізітар загадаѣ прывесці абвінавачаную. Вітэліус і Гусоѣскі пераглянуліся, і паэт прачытаѣ у вачах у мецэната спагаду і загад трымаць сябе ѣ руках.

— Зараз сіньёр пасол задаволіць сваю цікавасць, — цьмяна ѣсміхнуѣся інквізітар. — Пакаранне чакае кожную ведзьму, але кожнай мы даём магчымасць палегчыць свой лёс. Калі яна раскаецца і дасць паказанні, ёй перад спаленнем адсякуць галаву або задушаць, — растлумачыѣ Нястомны. Ён правёѣ рукою па сваім падбародку-джале, і Гусоѣскі здзівіѣся, што не бачыць на далоні ѣ інквізітара крыві. — Калі ж ведзьма будзе натурыцца — згарыць жыѣцом. Вось тут,— ён паклаѣ далонь на чорную кнігу, — можна знайсці параду на любы выпадак. Калі абвінавачаная распуснічала, дык гэта — першы доказ яе сувязі з князем пекла. Калі была пабожная і дабрачынная — значыць, прыкідвалася, каб адвесці падазрэнні ѣ начных палётах на шабас. Калі мы заѣважаем, што ведзьма баіцца допыту, значыць, яна вінаватая, і сумленне выдае яе. Калі ж трымаецца спакойна, няма сумневу, што яна вінаватая, бо нам вядома, што ведзьмы здольныя хлусіць з нахабным спакоем. Калі яна абвяргае абвінавачанне — яна несумненна вінаватая. Калі ж у роспачы маѣчыць — гэта найлепшы доказ злачынства. Калі на прэнгу яна шалёна круціць вачыма, мы разумеем, што яна шукае свайго хвастатага каханка. Калі ж вочы яе нерухомыя, значыць, яна знайшла сатану і глядзіць на яго. Калі яна трывае катаванне без крыку, гэта значыць, што сілу ёй даѣ д’ябал, і ведзьму трэба мучыць яшчэ мацней. Калі ж у руках у ката д’яблава выляжанка выпускае дух — сатана забіѣ яе, каб яна не выдала свае таямніцы... Гусоѣскі слухаѣ гэтую будзённую скорагаворку, і яму здавалася, што ягоную душу сціскае жалезны прытуг, такі самы, як той, што пагрозліва гарбаціѣся каля да-

96

Уладзiмiр Арлоѣ

лёкае сцяны. Ён быѣ гатовы на ѣсё, каб толькі забраць яе пакуты сабе. Няхай бы Усявышні дазволіѣ... Ён сцепануѣся і скамянеѣ. Сэрца білася ѣжо не ѣ грудзях, а дзесьці ѣ горле. У дзвярах стаяла Франчэска. На ёй былі тыя самыя, што і ѣ натоѣпе, брудныя рызманы. Адно ѣспамін застаѣся ад лёгкай кароны залацістых валасоѣ. Спакутаваны адлучана-абыякавы твар выдаваѣ асіметрычным. Гусоѣскі адчуѣ, што ніколі не кахаѣ яе так моцна, як зараз. Ці вядома донне Франчэсцы пра ведзьмаѣ і іхняе мастацтва? Голас інквізітара гучаѣ мякка і даверна. Яна на імгненне падняла засмужаныя вочы і зноѣ утупіла позірк у падлогу. Не дачакаѣшыся адказу, Нястомны ні на драбок не сумеѣся і гэтаксама мякка пералічыѣ Франчэсцы, у чым яе абвінавачваюць. Яна атрымала ад д’яблавага звестуна магічны кій і шмаравідла з пячонкі няхрышчаных дзяцей. Усё гэта дапамагло ёй у прызначаны дзень з’явіцца на шабас, дзе яна выраклася Хрыста, блудадзеіла і была на чорнай імшы, якую служыѣ сам Вельзевул. Пасля шабасу яна штодня аддавалася д’яблу, які прыходзіѣ да яе ѣ абліччы мурына і чорнага катб з чалавечымі вусамі. Франчэска маѣчала, не падымаючы вачэй, і пагойдвалася, як маладое дрэва пад ветрам. Відаць, яна не надта разумела, дзе яна і што з ёю адбываецца. Зрэшты, служку боскай юстыцыі гэта не абыходзіла, і ён, не маючы патрэбы зазіраць у сваё настаѣленне, упэѣнена сыпаѣ пытаннямі, набліжаючы допыт да тае хвілі, калі ѣ яго, інквізітара, мусіць з’явіцца добры памагаты.

— Ці даѣно ты гуляла вяселле са сваім каханкам? Хто быѣ за гасцей і што падавалася на стол? Ці граѣ на вяселлі музыка? Хто ён быѣ: чалавек ці нячысцік? Дзе ён сядзеѣ: на доле ці залазіѣ на дрэва?

— Колькі немаѣлятаѣ ты з’ела або загубіла? Дзе ты іх здабывала? Ці патрэбна дзіцячае сала, каб падымаць ураганы?

— Колькі маразоѣ і туманоѣ ты напусціла? Што ты чыніла, каб у Рыме пачаѣся чумны паморак?

— Колькі мужчын ты зрабіла няздатнымі да шлюбнага жыцця? ЧАС ЧУМЫ

97

— Ці прыходзіѣ твой каханак да цябе ѣ вязніцу? У якім абліччы ён з’яѣляѣся? Кожнае пытанне было для Гусоѣскага як спічак у сэрца.

— Маѣчыш? Веnе *. — Голас інквізітара пачаѣ налівацца насмешлівай пагрозаю. — А ведаеш, што напісана ѣ гэтай вось кнізе? Тут напісана, што, калі чортава выляжанка не хоча дапамагчы нам, мы клічам майстра Ай-ой, гэткага маленькага хлопчыка-казытунчыка, і ён гэтак далікатненька казыча чортавай жонцы ручкі і ножкі цісочкамі. Абвінавачаная зноѣ узняла вочы, і цяпер у іх бліснуѣ страх. Жудлівае абяцанне дапяла яе свядомасці і выбавіла Франчэску з самнамбулічнага сну. Гусоѣскі не ведаѣ, радавацца з гэтага ці засмучацца, бо яна вярнулася з адной бездані, каб трапіць у новую, больш вусцішную. З патайных дзвярэй нячутна выйшаѣ нізкарослы кат у чырвона-чорным адзенні. Нястомны пачаѣ адпраѣляць неабходную перад катаваннем кароткую імшу. Паэт з мецэнатам сядзелі збоку, і Франчэска паранейшаму не заѣважала іх. На сцяне поруч з Гусоѣскім вісеѣ нейкі жалезны аброжак з рудымі плямамі. Ён махнуѣ рукою, і дзіѣны прыстас паляцеѣ долу. Бразгат змусіѣ Франчэску павярнуцца. Яна пазнала яго і ѣскрыкнула, але замест надзеі на паратунак у яе ѣ вачах біѣся жах. Гусоѣскі зразумеѣ, што ягоны намысел не ѣдаѣся. Няѣжо, паласнула яго здагадка, няѣжо Франчэска падумала, што ён вырашыѣ вось так расквітацца з ёю? Вузкія і трохкутныя, нібы вочы нейкай пачвары, вакенцы пацямнелі, і інквізітар загадаѣ запаліць свяцільні. Ён сам клапатліва паднёс абвінавачанай кубак са святой вадою, каб пад час катавання д’ябал не здолеѣ адабраць у яе мову.

— Твой каханак хоча зрабіць цябе неадчувальнай да болю, — зазіраючы ахвяры ѣ вочы, спагадна сказаѣ інквізітар. — Напэѣна, ён прыслаѣ табе сваю сатанінскую граматку, а ты схавала яе ѣ валасах і думаеш, *

98

Добра (лац.). Уладзiмiр Арлоѣ

што мы яе не знойдзем. Не, даражэнькая, зараз наш хлопчык-казытунчык паголіць цябе... Нястомны зрабіѣ знак, і кат адным рухам сарваѣ з Франчэскі лахманы, агаліѣшы безабароннае белае цела.

— Мы павінны нешта зрабіць, — адвёѣшы вочы, прашаптаѣ спалатнелы Гусоѣскі.

— Што б там ні было, заставайся на месцы, — таксама па-беларусінску адказаѣ Вітэліус.

— Спачатку стужку, — сказаѣ Нястомны да ката, і той накінуѣ Франчэсцы на шыю барвовы пасак. Тая самая стужка даѣжынёю ѣ рост Збавіцеля, што для злачынцаѣ нібыта цяжэйшая за самыя цяжкія кайданы. Яшчэ адно ашуканства, прыкрытае Хрыстовым імем. Колькі ж будзе трываць Усявышні? Чорна-чырвоны кат гастрыѣ лязо шырокага нажа.

— Зараз наш хлопчык-казытунчык паголіць цябе, — з ласкавасцю, ад якой Гусоѣскага працяло магільным холадам, паѣтарыѣ Нястомны. Кат скончыѣ напраѣляць нож і пад ухвальным позіркам гаспадара наблізіѣся да Франчэскі. З хвіліну ён аглядаѣ цела, шукаючы вядзьмарскую пячатку, а потым з рогатам схапіѣ яе за грудзі і, перагнуѣшы цераз калена, пачаѣ сваю агідную работу.

I яна думае, што прычына гэтых пакутаѣ — ён, гатовы за яе памерці. Вось-вось магло здарыцца непапраѣнае: Франчэска ѣ смяротнай жудзе прызнбе абвінавачанні, і тады... Ён ускочыѣ і рвануѣся да ката, але яго паспелі схапіць за пояс дужыя рукі Вітэліуса. Невядома, што б здарылася далей, каб у патайныя дзверы не ѣвайшоѣ чалавек у пурпуровай кардынальскай мантыі.

— Госпад хоча, каб сёння ты спыніѣся на тым, чаго дасягнуѣ, — уладна абвясціѣ ён інквізітару.

VI Вітэліус перадаѣ, што хоча бачыць яго сёння, і неадкладна. Як бывала і раней, Гусоѣскі выбраѣ дарогу паѣз калумбарый. Ён не быѣ тут больш за год, ды што значыѣ год для гэтых сцен, якія не ведалі розніцы паміж ЧАС ЧУМЫ

99

стагоддзем і хвілінаю? I ѣсё ж час не абмінуѣ іх. Каля ѣвахода на перацёртым вякамі пяску ляжалі тры трупы, тры каласы з палетка, які нястомна жала сваім сярпом чума. Не, трупаѣ было два — мужчыны і хлопчыка, а жанчына, што ляжала тварам да сцяны, яшчэ жыла. Яна была ѣ жоѣтай сукенцы, як і тая, з якой ён спаткаѣся два тыдні таму ѣ прадмесці. Гусоѣскі выбег з калумбарыя і хутчэй выняѣ з ладункі — цяпер ён заѣсёды насіѣ яе пры сабе — губку з воцатам. Absit omen! — Няхай не будзе гэта благой прыкметаю, падумаѣ ён, але сэрца сціснулася ад нядобрых прадчуванняѣ. У доме пасла яго сустрэлі ѣстурбаваныя слугі і нешматлікія людзi з пасольства, што, насуперак каралеѣскаму загаду, захавалі вернасць Вітэліусу. На парозе пачывальні Гусоѣскі ледзь утаймаваѣ слёзы. Тое, пра што ён баяѣся нават падумаць, здарылася. За час, што мінуѣся пасля іхняй апошняе сустрэчы, вялікае, поѣнае моцы цела пасла змізарнела і ѣсохлася. У звастрэлым твары з’явілася штосьці няѣлоѣна дзіцячае. Эразм так любіѣ жыццё, так умеѣ цешыцца з яго радасцяѣ... Гусоѣскаму здалося, што за гэтыя дні праляцелі ѣсе гады, якія Вітэліус мог яшчэ пражыць. У пакоі плаваѣ паѣзмрок, бо ад зыркага святла ѣ хворага балелі вочы. У кадзільніцах дымелі ѣжо непатрэбныя пучкі палыну і ядлоѣцу.

— Лёс даѣно гоніцца за намі, Nicolaus. Атропа* стамілася віць нітку майго жыцця.—Мецэнат неяк прабачліва ѣсміхнуѣся. Ягоны твар зліваѣся з беллю высокіх падушак.

— Ты чуѣ, што вярнуѣся адзін з караблёѣ Магелана? — прыѣзняѣшыся на ложку, слабым голасам працягваѣ ён. — Таго партугальца, што хацеѣ, ідучы на захад, дасягнуць Малукскіх выспаѣ. Тубыльцы забілі яго недзе каля кітайскіх берагоѣ, але карабель прынёс вестку, што зямля сапраѣды круглая. Гэтая каравела прывезла Магелану вечную памяць нашчадкаѣ.

Nicolaus... Усявышняму дагодна пакінуць у чужой * Антычная багіня, якая вызначала працягласць чалавечага жыцця.

100

Уладзiмiр Арлоѣ

зямлі і мяне, але я хачу, каб мой карабель таксама прыстаѣ да родных берагоѣ... Адкінуѣшыся на падушкі, ён перадыхнуѣ і загаварыѣ далей: — Учора я зноѣ чытаѣ «Песню пра зубра». Год назад ты не згадзіѣся са мною. Ты не прыняѣ маіх парад, і цяпер я хачу прызнацца, што рады гэтаму. Тады маімі вуснамі гаварыѣ абачлівы пасол... Я рады, што ты нагадваеш валадарам пра іх злачынна забытыя абавязкі... У сваёй «Песні» ты — філосаф і географ, гісторык і жывапісец, але заѣсёды і найперш ты — паэт.

Nicolaus, сёння ты першы паэт Кароны і Княства. Твае пачуцці разрываюць абалонку чужых слоѣ, і ѣ лаціне я чую мову нашага краю. Кожны вялікі мастак мае твор, які эліны называлі помнікам. У ім застаецца сама душа творцы. Разам з ім мастак перадае наступнікам непадлеглы тленню вобраз эпохі і Айчыны. Ты збудаваѣ сабе такі помнік...

— Мансеньёр... Гэты помнік мы будавалі разам...— Ён памкнуѣся быѣ падысці да ложка, але позірк мецэната спыніѣ яго. Некалькі хвілін у пачывальні трывала маѣчанне. Таму, хто захварэѣ на чуму, паратунку ѣжо не было, і Гусоѣскі з жывым болем думаѣ, як цяжка Эразму паміраць. Ягоная мара аб’яднаць Еѣропу супроць Асманскай імперыі засталася адно мараю. Цяпер султан Сулейман трымае ѣ аблозе фартэцу рыцараѣ-іаанітаѣ на Родасе, які два стагоддзі быѣ прыстанкам для хрысціянскіх караблёѣ. З дня на дзень вялікі магістр загадае выкінуць над замкам белы штандар. Рыцары прасілі падмогі, ды еѣрапейскія манархі зноѣ, нібы спадарожнікі Адысея каля вострава сірэн, заляпілі вушы воскам. Так, Эразм запабягаѣ перад папам, але ён заѣжды стаяѣ на тым, што сапраѣдная пашана дасягаецца не шляхецкімі прывілеямі, а ѣласнымі подзвігамі, і благіх учынкаѣ у ягоным жыцці было нязмерна менш, чым добрых. Апошнім з іх застанецца выратаванне Франчэскі. Эразм не пытаецца пра яе — ён чытае гэтае трывожнае пытанне ѣ запаленых мецэнатавых вачах. Што з імі абаімі станецца? ЧАС ЧУМЫ

101

Франчэска адмовілася асталявацца ѣ пасольскай рэзідэнцыі, выбраѣшы два ягоныя бедныя пакоі... Упершыню ѣ жыцці Гусоѣскі думаѣ пра Вітэліуса не як пра мецэната. Эразм быѣ адзіным братам, які з волі жорсткага лёсу назаѣжды пакідаѣ яго. Па-свойму, але тое самае адчуваѣ і Эразм. Мяжа, што некалі ляжала паміж імі, знікла, яе знесла сама плынь часу, якая змывае ѣсё спароджанае чалавечаю мітуснёй і забабонамі. Імкненне ѣгору, да ѣлады, да кардынальскае мантыі сплыло ѣ мінулае, у невараць, а будучыняй быѣ цяпер адно гэты чалавек, якога ён, ні на каліва не пакрывіѣшы душой, назваѣ бы не толькі першым паэтам сваёй дзяржавы, але і адным з першых паэтаѣ Еѣропы, годным стаць поруч з Петраркам. Аднак мудрэц, што прамовіѣ гэтае зваблівае «Scripta manent» — «Напісанае застанецца», памыляѣся. Ён, Вітэліус, ведае, як шмат з напісанага і вартага перажыць стагоддзі не перажыло і сваіх творцаѣ, і таму, сабраѣшы сілы, ён гаворыць пра галоѣнае: — Папа Лявон ужо даѣно ѣ лепшым свеце. Прыйшла мая чарга. У Рыме цяпер лёгка знайсці смерць, а не апекуна, які дапаможа выдаць тваю «Песню». Ты не знойдзеш яго і сярод палякаѣ, бо ты славіш не Ягайлу, а Вітаѣта, не гісторыю Кароны, а мінулае Вялікага Княства. I ѣсё ж едзь у Кракаѣ. Напішы да каралевы Боны. Яна шануе мовы і высока ставіць паэтычнае слова. Ты ведаеш, яна фундуе школы і заахвочвае маладых беларусінаѣ вучыцца ѣ італьянскіх універсітэтах. Напішы да яе і нагадай, што люббя дзяржава мусіць больш абапірацца не на сілу зброі, а на моц духу. Нагадай, што рымляне і эліны былі магутныя тады, калі квітнелі мастацтвы, а як толькі пачалі нікнуць таленты, пачаѣся і заняпад дзяржавы. Адразу ж па маёй смерці...

— Настаѣнік... Невядома, хто з нас настаѣнік, з горыччу падумаѣ Вітэліус.

— Па маёй смерці ты атрымаеш грошы, якіх вам хопіць на дарогу да Кракава. Гусоѣскі паднёс слабую руку мецэната да вуснаѣ. Гэта ягонае «вам»...

102

Уладзiмiр Арлоѣ

— Дай мне слова, што ты не памрэш, пакуль не надрукуеш «Песню», — сказаѣ Вітэліус.

VII Гусоѣскі прачнуѣся з адчуваннем, што яму не дваццаць, а зноѣ сорак пяць гадоѣ. Безразважнае шчасце першых дзён развеялася, як начны туман па-над рачным абалоннем. Стараючыся не варушыцца, каб не пабудзіць Франчэскi, ён слухаѣ яе дыханне, чуѣ цеплыню яе пляча і перабіраѣ у памяці дні і імгненні іхняга кароткага шчасця, упершыню з бязлітаснай яснасцю разумеючы, што ніякага шчасця не было. Быѣ адно шчаслівы самападман для яго, а для яе — толькі ѣдзячнасць за выратаванне. Але ніхто ѣжо не адбярэ ѣ яго ѣспаміны. Ён ніколі не забудзе, як Франчэска пайшла з ім у ягонае ѣбогае жытло, дзе адзінай раскошаю была прывезеная з радзімы зброя. Ён згадаѣ, як яна разглядвала лук, як дакранулася да цецівы і асцярожліва выняла з тула стралу... Ён аддаѣ Франчэсцы большы пакой, што быѣ кабінетам і пачывальняй, а сам позна ѣвечары, не распранаючыся, прылёг на вузкай каменнай ляжанцы ѣ малым пакойчыку. Сярод ночы ён пачуѣ яе спуджаны голас. Ён кінуѣся да яе, і яна, яшчэ са спалохам на твары, працягнула насустрач яму рукі... Можа, хаця б тады яна слухалася не розуму, а сэрца? Сцяна над ложкам і абапал вакна ѣжо голая. Ён не дазваляѣ сабе чапаць Эразмавы грошы і ѣчора, не знайшоѣшы ѣ такі час пакупцоѣ на малюнкі Босха, мусіѣ прадаць зброю. Франчэска пакрысе вярталася да былых звычак. Учора яна запатрабавала новую сукенку і дванаццаць траѣ, якімі мыюць валасы, каб захаваць светлы колер. Ён расстараѣся толькі размарыну, альясу і рамонку, але і гэта было цяпер сапраѣдным дзівам. Ноч дарыла яму пяшчоту і асалоду, а абуджэнне несла з сабою пакутлівую думку, што ён зноѣ атрымаѣ ад Франчэскі плату. ЧАС ЧУМЫ

103

Ён не хацеѣ зазіраць у будучыню і ніколі не гаварыѣ пра яе з Франчэскаю. Наогул яны мала размаѣлялі, відаць, адчуваючы, што словы могуць разбурыць той маленькі ненадзейны свет, у якім яны жылі. Дый ці маглі яны спадзявацца на нейкую будучыню пасярод зачумленага горада? Цяпер Гусоѣскі асабліва балюча адчуваѣ, як яму не стае Эразма. Ён ужо даѣно дараваѣ нават ваганні ѣ размове з туркам. Ён гатовы быѣ аддаць год жыцця, каб толькі можна было зноѣ пагаманіць з мецэнатам, пачуць з ягоных вуснаѣ роднае слова. Штодня ён адзін або з Франчэскаю маліѣся ѣ царкве святой Марыі дэль Попала, якая дала Эразму Вітэліусу апошні прыстанак. Майстры ѣжо высеклі кароткую эпітафію. Ён глядзеѣ на яе, але бачыѣ не літары, а расстайны Эразмаѣ позірк, позірк не мецэната, а сябра. Дай яму вечны спакой, Божа!.. Аднаго разу Гусоѣскаму востра захацелася ѣбачыць Строццы. Ён адшукаѣ той дом, ды ѣ паѣпустых пакоях і за разьблёнымі дзвярыма ѣ канцы анфілады не было ні душы. На сухім дне келіха ляжала нежывая муха. Свечкі даѣно дагарэлі, і скавыш варушыѣ на пыльным стале спісаныя аркушы. Ён узяѣ адзін сабе на ѣспамін, але потым перадумаѣ і, паклаѣшы назад, прыціснуѣ аркушы кандэлябрам. Яму хацелася верыць, што гаспадар яшчэ вернецца... Гусоѣскаму ѣдалося зрабіць амаль немагчымае: ён знайшоѣ возчыка, які ѣ гэты час згадзіѣся ехаць да Балоньі. Ужо прызначаны дзень ад’езду. З Балоньі яны дабяруцца да Венецыі, адтуль да Трэвіза і Астравы. А там ужо недалёка да Кракава. Ён праб’ецца да каралевы Боны і будзе прасіць за сябе і за Франчэску. Ён будзе прасіць за сваё дзіця — за «Песню пра зубра». Ён прысягнуѣ Эразму, што не ляжа ѣ зямлю, пакуль не возьме ѣ рукі кнігу з паэмай. А калі ворагі Вітэліуса будуць помсціць і паэту, якім апекаваѣся пасол? Тады з Кракава яны з Франчэскаю паедуць далей, на радзіму. Ужо чатыры гады ён не мае ніякіх звестак пра бацьку. Ці жывы ён, стары пушчанскі паляѣнічы? Але хіба зможа абвыклая

104

Уладзiмiр Арлоѣ

да раскошы Франчэска жыць у бедным баярскім доме?.. Гусоѣскі задумаѣся, чаму яна ніводнага разу не пажадала пачуць ягоных вершаѣ. Напэѣна, ён мусіць не засмучацца, а цешыцца з гэтага. Няхай яна зусім забудзе на тое, што ён — паэт. Пакахаць паэта прасцей, чым чалавека звычайнага. Пакахаць... Ён горка ѣсміхнуѣся сам сабе. Як лёгка чалавек аддаецца лятункам... Ён адчуѣ, што Франчэска прачнулася. Пачынаѣся новы, поѣны трывог дзень.

VIII За два дні да ад’езду Франчэска адмовілася ад вячэры. Ён прыклаѣ ёй да лоба далонь і здрыгануѣся: хвароба падпільнавала і яе. Раніцою заявіѣся па задатак возчык. Пачуѣшы, што, напэѣна, давядзецца ехаць пазней, ён глянуѣ на жанчыну пад дзвюма коѣдрамі і нахабна папярэдзіѣ, што вярнуць задатак не зможа. Хвароба перамагала яе з незвычайнай хуткасцю. Наступнага дня Франчэска ѣжо не падымалася. Поячы яе мятаю, ён змеціѣ на дзяснах вузельчыкі, якія ператвараліся ѣ язвы. Апошнія надзеі зніклі: гэта была чума. Ён адыходзіѣ ад ложка толькі дзеля таго, каб пагрэць мятавы настой і падкласці ѣ кадзільніцу зёлак. Хвароба падаравала яму балючую і грахоѣную радасць доѣгіх гутарак з Франчэскаю. Яна зноѣ і зноѣ прасіла яго расказаць пра радзіму. У ціхіх просьбах не было нават водценю колішняй уладнасці, і гэта рабіла ягоны боль яшчэ вастрэйшым. Ён апавядаѣ пра доѣгую марозную зіму і дуйкі, што заносяць бацькаѣ дом вышэй вокнаѣ. Пра тое, як аднае раніцы адкапаѣ ад дзвярэй снег і, выбраѣшыся на падворак, убачыѣ на замеценай да самага вільчака страсе трох ваѣкоѣ. Яна слухала, як разліваецца ѣвесну Нёман i як буслы збіраюцца перад выраем у чароды і, кругамі набіраючы вышыню, падымаюцца так высока, што знікаюць з вачэй. ЧАС ЧУМЫ

105

— Мы паедзем туды, і ты ѣсё гэта ѣбачыш, — казаѣ ён, папраѣляючы падушку.

— I я ѣсё гэта ѣбачу, — гаварыла Франчэска, і вочы яе глядзелі ѣдалеч, нібы яна ѣжо бачыла далёкую зямлю, дзе ён нарадзіѣся.

— Я навучу цябе страляць з лука і хадзіць на іртах... Ён сам трапляѣ у палон свайго ѣяѣлення, і яны з Франчэскаю пазіралі на вясёлы агонь у грубцы і моѣчкі слухалі, як шалеюць у коміне дэманы завірухі, або ішлі па цаліку на іртах-снегаступах. Франчэска была ѣ лёгкім белым кажушку з ірхою; яна ціха і шчасна смяялася, а воддаль, атрасаючы з галінаѣ зіхоткі снег, пералятала з хваіны на хваіну цікаѣная сакатлівая сарока, за якой гнаѣся яе блакітны цень...

I раптам сэрца абрывалася, і ён вяртаѣся назад і замаѣкаѣ. Але яна, відаць, баючыся цішыні, пыталася пра Кракаѣ, пра каралеѣскі палац, і іхняя гульня ѣ будучыню працягвалася.

— Ты адрэкамендуеш мяне каралеве, — казала яна, і ён, нібыта каронны маршалак, дакляраваѣ, што зробіць гэта ѣ той самы дзень, калі яны прыбудуць у сталіцу. Часам Франчэска пачынала трызніць. Найчасцей яна клікала пакаёѣку і загадвала ёй прынесці цаколі і бэзавую сукенку. Гусоѣскі згадваѣ іх першую размову, калі Франчэска была ѣ такой самай сукенцы, і яму хацелася верыць, што гэта не проста трызненне. Можа, раней ён быѣ несправядлівы да яе? На чацвёрты дзень ёй зрабілася зусім блага. Франчэска ѣжо маѣчала, напэѣна, ёй было цяжка гаварыць. Але яна глядзела на яго і не адпускала ягонай рукі, і Гусоѣскі ѣзіраѣся ѣ яе вочы, намагаючыся прачытаць там усё тое, што не маглі вымавіць яе асмяглыя вусны. Ён пакутаваѣ, што не можа зразумець застылага ѣ агатавых вачах здзіѣлення. Мо перад ёю паѣставалі ѣжо нейкія іншыя, невідочныя сферы? Ці гэтае здзіѣленне было яшчэ зямное і датычыла яго, Гусоѣскага, нібыта яна толькі зараз упершыню ѣбачыла яго? Але вось яе вочы заплюшчыліся, і Франчэску агарнуѣ сон. Смерць забрала Эразма, а цяпер прыйшла па

106

Уладзiмiр Арлоѣ

яе, каб ператварыць гэтую прыгажосць, гэтае зведанае, бясконца дарагое цела з сузор’ямі радзімак у спажыву чарвям. Шукаючы нейкага апірышча, ён абвёѣ вачыма пакой. Позірк спыніѣся на ацалелых Босхавых гравюрах. Яго скаланула. Малюнкі ажывалі, на іх пачынаѣся таемны вусцішны рух. На сярэдняй гравюры шалёным намётам неслася па коле фантастычная кавалькада, а праваруч разгаралася паланiца пажараѣ і ішлі ѣ наступ пачвары. Свет, у якім ён жыѣ, як ніколі раней здаѣся яму падобным да створанага мастаком крывавага хаосу. Ён схапіѣ свечку і падбег да гравюраѣ зусім блізка. Рух на карцінах замёр, але пакутлівае пачуццё хаосу не міналася. У Гусоѣскага з’явілася адчуванне, што ён трапіѣ у вялізныя цяжкія жорны, якія з кожным новым імгненнем усё глыбей зацягваюць яго ѣ сваё каменнае чэрава. Ратуючыся, ён запаліѣ усе свечкі і вярнуѣся да Франчэскі. Яе дыханне зрабілася рэдкім, адначасна з выдыхам з грудзей вырываѣся хрыплаваты прысвіст. Ён маліѣся, каб хоць у астатнюю хвілю Бог дазволіѣ ім паглядзець адно аднаму ѣ вочы. Смерць стаяла ѣжо каля самага ложка. Яму здалося, што ён змеціѣ яе бледны прывід. Вось смерць нахілілася над Франчэскаю для апошняга пацалунка, і яна пачала задыхацца. Ён скінуѣ з Франчэскі коѣдры і ѣбачыѣ, як яе грудзі падняліся і ѣжо не апусціліся. Яна разлучылася з душой, так і не расплюшчыѣшы вачэй. Свет вакол яго рушыѣся. У гэтым свеце панавалі пачвары. «Дзверы адчыненыя, можаш пайсці», — загарэліся ѣ свядомасці словы Сенекі. Розум дзейнічаѣ успышкамі, у святле якіх узнікалі абліччы людзей, малюнкі рымскіх вуліц і храмаѣ.

I раптам ён убачыѣ зусім іншае. Бацькаѣ дом пад саламянай страхою, чарада дубоѣ, Нёман. I яшчэ — сляды на плітах калумбарыя.

ЧАС ЧУМЫ

107

Божая маці, прачыстая Дзева Марыя, Чуеш імя сваё ѣ песні і бачыш, напэѣна, Як затрымцела ад страху рука вершатворцы? Раб твой пакорлівы слёзную гэту малітву Шле да цябе, баючыся: а можа, не прымеш? О, заступіся за нас! Праз любоѣ к чалавеку Бацька наш Бог і абраѣ цябе сам, і паставіѣ Першай заступніцай люду, і ты заступіся!..

Ён чытаѣ і не бачыѣ, што на парозе схлупілася купка ѣзброеных людзей. Зыркае святло ѣ вакне прывабіла начны дазор. Вартавыя прынюхваліся да палыновага дыму і ніякавата аглядаліся. Хтосьці моѣчкі паказваѣ на ложак з незварушнаю жанчынаю, не могучы зразумець: спіць тая ці ѣжо заснула давеку? А ѣ пакоі ѣсё мацней гучаѣ голас чалавека, што сядзеѣ пры стале з кнігамі.

— Ён моліцца, — прыслухаѣшыся, сказаѣ нехта. Варта ѣбачыла, як чалавек кінуѣ на стол нейкія паперы і чытаѣ далей па памяці.

— Яго апанаваѣ д’ябал, — са страхам прамовіѣ начальнік дазору, і ягоныя людзі, паспешліва жагнаючыся, зніклі ѣ мораку галерэі. У насычаным смерцю паветры, над Франчэскаю, над цёмнымі вуліцамі Вечнага горада, дзе ѣладарыла чума, гучаѣ Голас.

1986

108

Уладзiмiр Арлоѣ

Сны імператара

109

1 Агні, агні... Шматкалёрна-святочныя, хмельныя, як маладое віно. Цёплы вецер пагойдвае іх і на фіялетавым аксаміце неба, і на цёмна-срэбным люстры завані. А можа, і не вецер, а тысячагалосае «Vive l’empereur!»*. Портафэраё ззяе ілюмінацыяй. Увесь горад — на беразе, а ён стаіць на пірсе. Стаіць, падняѣшы ѣ маѣклівым прывітанні руку, і адчувае, як сэрца кожным новым ударам разбурае цэлю, дзе было замураванае нязмерна доѣгія дзесяць месяцаѣ. Ён толькі што пяшчотна развітаѣся з маці і з сястрою. Наперадзе — невядомае, але што б там ні было, гэтыя хвіліны ѣжо належаць вечнасці. На ім трохвуголка і шэры, зашпілены на ѣсе гаплікі і гузікі сурдут — поѣная паходная форма. У думках ён кідае позірк на сябе зводдаль, з гарбатых прыморскіх вулачак, застаецца задаволены ѣбачаным і адразу ѣяѣляе гэты малюнак у выглядзе гравюры: залітыя аліѣкавым святлом поѣні камяні старажытнага пірса, слямга бліжэйшае фелюгі і ягоная постаць на парозе нязведанага. Войска чакае загаду, але ён марудзіць. Няхай востраѣ развітаецца з ім, няхай кожны назаѣсёды захавае гэтыя імгненні ѣ памяці, каб апавядаць пра іх дзецям і ѣнукам. I ён таксама хоча развітацца з востравам, на які навекі лёг водсвет ягонае славы.

— Vive l’empereur! Vive l’empereur! Ён прымружвае вочы, і з калейдаскапічнай хуткасцю перад ім мільгаюць пражытыя тут дні, напоѣненыя зусім не роспаччу... Не, ён не крывіѣ душою, *

Няхай жыве імператар! (фр.)

110

Уладзiмiр Арлоѣ

калі загадаѣ выразаць на сцяне ѣ егіпецкім пакоі свайго дома ѣ Сан-Марціна словы, якія шмат каму з візітантаѣ здаваліся няшчырымі — «Я шчаслівы паѣсюль». За дзесяць месяцаѣ да вострава прыстала тысяча дзвесце караблёѣ. I кожны падарожнік, усе гэтыя кавалеры і дамы, сярод якіх асабліва шмат было ангельцаѣ, імкнуліся сустрэцца з ім. Яны хацелі пераканацца, што цяпер ягоная імперыя сапраѣды абмежаваная маленькім востравам. Яны думалі, што ён ужо ѣвесь у мінулым, што ён ператварыѣся ѣ жывы музейны рарытэт. Яны абавязкова куплялі яго бюсты і партрэты, каб мець копіі рарытэта ѣ сваіх задушлівых салонах і спакойна спаць у цёплых ложках. Як яны памыляліся! Наколькі мудрэйшы быѣ той цемнаскуры барбар, капітан тунісiйcкага карабля і, безумоѣна, таемны пірат, які, высадзіѣшыся на бераг яго карлікавага каралеѣства, запытаѣся, ці праѣда, што тут жыве зямны бог. Калі ён прыехаѣ прывітаць госця, той салютаваѣ з усіх гарматаѣ, а потым кінуѣся ніцма на дол каля ягоных ног. Барбар сказаѣ, што яго, імператаравы, вочы зіхцяць, нібыта два крышталі, як і належыць вачам Божых абранцаѣ. Тысяча дзвесце караблёѣ, але ніводзін з іх не прывёз тых, каго ён найболей чакаѣ. Прыехалі не жонка з сынам, якім з першага дня тут былі падрыхтаваныя адмысловыя пакоі, прыехала пані Валеѣская, яго колішняе каханне. А Марыя-Луіза так і не выбралася сюды з недалёкае Пармы. Яму дакладвалі, што нейкі афіцэр у мундзіры венгерскага гусара хутка суцешыѣ несуцешную імператрыцу. Афіцэр бліскуча грае на клавесіне, а Марыя-Луіза да самазабыцця любіць музыку... Але ён велікадушны, ён дараваѣ гэтай зямной жанчыне, якую ягонае каханне таксама зрабіла неѣміручай. Ён дараваѣ ёй на ѣсё жыццё наперад, бо яна падаравала яму спадкаемца, якому ён даѣ пры нараджэнні тытул рымскага караля і якому перадасць імперыю. Той пірат-афрыканец пытаѣся ва ѣсіх, чаму французы здрадзілі свайму зямному богу. Тады ён, імператар, зразумеѣ, што небяспека ад марскіх разбойнікаѣ СНЫ ІМПЕРАТАРА

111

яму ѣжо не пагражае. Пад сцягам імператара Эльбы пачалі неѣзабаве плаваць усе гандлёвыя караблі з Генуі, Ліворна, Чывітавэкія. Гэты сцяг — тры залатыя пчалы на белай асноведзі з касымі чырвонымі палосамі — падняты ѣжо і на караблях яго маленькага ваеннага флоту. Наперадзе невядомае, але калі гісторыя — плоць часу, дык ён — творца гэтае плоці. Французы вераць, што ён здольны выгнаць ненавісных Бурбонаѣ і арыстакратаѣ. Спадзяванні народа хутка спраѣдзяцца. Ён рэзка — нібы ѣдар шабляю — апускае руку, і пасадка пачынаецца. Шэсцьсот старых грэнадзёраѣ, чатыры сотні карсіканскіх стралкоѣ, сотня польскіх кавалерыстаѣ — усё яго сённяшняе войска... На момант тое, што адбываецца, здаецца яму тэатрам. Заслона паднятая. Пачалася новая дзея. Няхай тэатр, думае ён. Але сцэнаю зноѣ будзе цэлы свет. Гнаная лёгкім спадарожным ветрам флатылія — дзве фелюгі і пяць ненашмат большых вадаплаваѣ — ужо аддаляецца ад порта. Агні ілюмінацыі спачатку страчваюць колеры, потым зліваюцца ѣ суцэльны зіхоткі пасак. Раптам наперадзе ён бачыць у месяцавым святле карабель і пазнае французскі каралеѣскі фрэгат «Зефір». Няѣжо Бог пакіне яго і гэтая дзея ягонае драмы скончыцца, ледзь паспеѣшы пачацца? Фрэгат, мяняючы галсы, імкліва набліжаецца. Ён, імператар, дае каманду рыхтавацца да бою, ды перад гарматамі ваеннага карабля яго флатылія, па сутнасці, безабаронная. На фрэгаце ѣжо ѣбачылі сцяг з залатымі пчоламі.

— Як маецца імператар? — кпліва крычыць са свайго мастка капітан каралеѣскага карабля.

— Цудоѣна! — патрапляючы яму ѣ тон, адгукаецца капітан фелюгі. — Імперыя квітнее!

— Прывітанне імператару ад іх каралеѣскае вялікасці! — ляціць з фрэгата.— Сем футаѣ пад кілем! Патрульны фрэгат ужо далёка ззаду. Неба спрыяе.

112

Уладзiмiр Арлоѣ

Ён сам перадасць прывітанне іх каралеѣскай вялікасці. Паказваецца бераг. Ён загадвае падняць заміж эльбскага сцяга трохкалёрны французскі і раздае жаѣнерам стужкі на ордэн Ганаровага легіёна. Знячэѣку бездакорная логіка сну парушаецца, і сярод вусатых твараѣ грэнадзёраѣ мільгае жаночая галоѣка з русымі кудзеркамі. На карме, падставіѣшы злёгку птушыны профіль ветру, стаіць маленькая жанчына ѣ белай сукенцы з палярынай. Аднаѣляючы суладнасць снення, ён выганяе няпрошаную госцю з фелюгі, аднак разам з яе юным, незнаёмым, а мо і сустраканым недзе, але забытым, задаѣненым тварам пакрысе знікаюць і твары жаѣнераѣ. Спярша яны робяцца празрыста-бязважкімі, потым, падхопленыя ветрам, адлятаюць у марскую далеч у чарадзе белых чаіц. Следам ляціць вялікі чорны птах, у якім ён пазнае сваю трохвуголку. Але яна мае крылы і драпежную дзюбу, акурат як на агіднай ці то ангельскай, ці то расейскай карыкатуры, дзе ягоны, імператараѣ, профіль утвораны з гары трупаѣ, з вусцішнага перапляцення чалавечых рук і ног. Ён застаецца на фелюзе адзін. У руках у яго апошняя ордэнская стужка. Вецер шкуматае ѣчарнелы раптам ветразь, вырывае стужку, абкручвае яе вакол шыі і цягне яго пад слямгу. I ѣсё ж яму стае змогі выпрастацца і гучна загадаць ветру ѣгамавацца. Ветразь набывае ранейшы белы колер, грэнадзёры вяртаюцца са свайго выраю, ды ѣжо насоѣваецца непазбежнае абуджэнне. За вокнамі глуха шумяць дрэвы. Знаходзячы нябачныя шчыліны, вецер пранікае ѣ спальню і зыбае ѣ кандэлябры агеньчык начной свечкі. Скрозь прачыненыя дзверы чуваць сцярожкія крокі. Камердынер ужо ѣстаѣ. Мой верны Луі, думае імператар на гэтай няпэѣнай мяжы явы і сну, у які ён так прагне вярнуцца. Луі Маршан, аднайменнік таго генерала Маршана, камандзіра грэнобльскага гарнізона... СНЫ ІМПЕРАТАРА

113

Праз колькі дзён пасля высадкі ѣ Кане генерал вырашыѣ падняць баявы дух гарнізона паведамленнем, што людзей у яго, імператара, зусім мала, усяго адна тысяча. «Чаму вы не лічыце нас?» — адказаѣ на гэта нейкі мужны гвардзеец. Але генерал Маршан усё ж паслаѣ насустрач яму заслон. Імператар заплюшчвае вочы, і бог Марфей падначальваецца ягонай волі. Грэнобльцы зусім блізка. Так блізка, што чуваць бразгат зброі. Ён загадвае сваім жаѣнерам спыніцца і пакласці стрэльбы на левае плячо, а сам ідзе насустрач тым, каму загадалі забіць яго.

— Вось ён! Страляйце! — крычыць ад’ютант Маршана, але грэнобльцы маѣчаць і трасуцца ад страху.

— Жаѣнеры пятага палка! Вы пазналі мяне? Ён здымае капялюш і расхінае паходны сурдут.

— Калі сярод вас ёсць гатовыя страляць у імператара, я ахвотна аддаю сябе вашым кулям!

—Vive l’empereur! Лічаныя дні застаюцца да таго, як на ягоны бок пяройдзе пасланы каралём Нэй. Яны разам увойдуць у Парыж. Ён заваюе Францыю за тры тыдні, не зрабіѣшы ніводнага стрэлу.

— Vive l’empereur!

2 У спальні яшчэ лунае водгулле вівату. Знадворку неахвотна цэдзіцца скупое святло. Па шырокім бляшаным падвоканні сякуць струмені ранішняга дажджу. Першым чынам імператар прыслухоѣваецца да свайго цела і з радасцю адчувае, што сёння яму лепей. Ён не хоча варушыцца, баючыся, што ѣсцешлівае адкрыццё станецца падманам, але ѣсё ж наважваецца падняць руку, потым падкурчыць і выпрастаць ногі. Упершыню за шмат дзён болю няма, і ён пачуваецца амаль здаровым.

114

Уладзiмiр Арлоѣ

Яму сорамна за спароджаную болем учарашнюю мару дажыць да наступнага траѣня, да дня, калі ён быѣ абвешчаны імператарам французаѣ. Ніякавата і за напісаны ѣчора тастамант, адрасаваны ѣсім валадарам Еѣропы: Пакідаю вам у спадчыну жах і ганьбу маіх апошніх дзён... Ён яѣна паспяшаѣся. Можа, і не на адзін год... Перажытае ѣ сне ѣзрушэнне працягвае трымаць у сваёй гаючай абладзе, і ён просіць Усявышняга, каб пазбавіѣ болю хоць да вечара, да вяртання ѣ выратавальнае царства сну. Ну а што да сноѣ, дык тут ён з ранняе маладосці адчувае сябе амаль роѣным Богу. Здольнасць зноѣ перажываць уначы нават самыя далёкія дні — да драбніцаѣ выяѣна, з усімі падзеямі, з аналізам дзяржаѣных спраѣ, з імёнамі, з пачуццямі і адценнямі пачуццяѣ, гэтую здольнасць ён здавён лічыць адной з праяваѣ свае геніяльнасці. Дастаткова нязначнага намагання думкі — і ѣ сне ён трапляе ѣ родны дом у Аяча або ѣ Брыенскую вайсковую школу, пад Аѣстэрліц або пад Фрыдлянд... Ён здольны спрасаваць некалькі дзён у адну ноч, а можа, наадварот, запаволіць раку часу і, як гурман смакуе ѣлюбёную страву, перажываць падзеі аднаго дня дзве ці тры ночы запар. Почасту яму здаецца, што гэта зусім не сны, што невідочная, незваротная для астатніх плынь часу падуладная яго волі і ягоны карабель імкліва ляціць супроць гэтае плыні, робячы прыпынкі ѣ абраных ім партах. Дзверы спальні, як заѣсёды, прачыненыя, але крокаѣ не чуваць. Напэѣна, Луі піша ѣ кутку за канторкай. На добры лад, штодзённыя запісы камердынера трэба было б старанна адрэдагаваць, каб у рукі нашчадкаѣ не трапіла нічога неістотнага і нявартага памяці пра яго. Напрыклад, сумленна занатаваных звестак, што перад ад’ездам сяброѣ і знаёмых з вострава ён, імператар, дорыць кожнаму ѣласныя валасы. Праѣда, у гэтых падарунках ёсць свой разлік. Яго новы лейб-медык Антамаркі лічыць, што лабараторнае даследаванне валасоѣ (на жаль, абсалютна немагСНЫ ІМПЕРАТАРА

115

чымае тут, на востраве) магло б выявіць утрыманне мыш’яку і адказаць на пытанне, што займае ягоны розум не першы месяц. Дакладней — з таго часу, як яго пазбавілі чалавека, якому ён верыѣ так, як Аляксандр Македонскі свайму лекару Філіпу. Вайсковы доктар ангельскага флоту ірландзец О’Міра служыѣ на караблі, што вёз імператара ѣ выгнанне. Ён пазнаёміѣся з доктарам, узышоѣшы на гэты плывучы кавалачак варожай тэрыторыі, і ѣжо не разлучаѣся да самага ягонага ад’езду. Шмат разоѣ ён вяртаѣ сабе тыя дні ѣ снах — іхнія з доктарам падарожжы ѣ экіпажы, верхам і пешкі, няспешныя гутаркі з жыхарамі вострава і з іх дзецьмі, якія заѣсёды нагадвалі яму сына. Калі пасля тых вандровак ён садзіѣся пісаць мемуары, пяро лёгка бегала па паперы, а былі дні, у якія яму здавалася, што ён узяѣся за мемуары занадта рана, што ѣсё яшчэ магчыма. Такое адносна вольнае жыццё доѣжылася, пакуль на востраѣ не прыбыѣ адмірал Гудзон Лаѣ. Вельмі хутка ён пачаѣ называць новага ангельскага губернатара не іначай як «мой кат». Тупы і баязлівы адмірал, відаць, і ѣ сне калоціцца ад страху, што яго зняволены ѣцячэ. Даходзіць да смешнага. Губернатар загадаѣ абкапаць ягоную, імператараву, рэзідэнцыю Лонгвуд равамі і абкружыць суцэльным ланцугом вартавых. Сам Лаѣ або яго афіцэры ѣвесь час блукаюць вакол дома: яны павінны штодня бачыць палонніка. Каб прымеѣ, губернатар, мусіць, збудаваѣ бы вакол рэзідэнцыі нешта накшталт Вялікай Кітайскай сцяны. Імператар звоніць, і ѣ дзвярах імгненна вырастае цыбатая постаць Луі. Адзяваючыся, ён ніяк не можа абагнацца ад думак пра свайго кбта. Гэтая сумесь сіцылійца з прусаком альбо выконвае загад засмажыць яго на павольным агні, альбо хоча забіць з асабістае нянавісці. Апрача ѣсяго іншага, Лаѣ абрэзаѣ сродкі на ягонае ѣтрыманне, і цяпер, каб прыстойна харчавацца, ён мусіць прадаваць сваё сталовае срэбра.

116

Уладзiмiр Арлоѣ

Неяк губернатар убачыѣ, што галіны аднаго з дрэѣ працягнуліся над ровам. Садоѣніку было загадана неадкладна спляжыць дрэва і надалей сачыць, у які бок растуць галіны ѣ астатніх. Кажуць, у Лаѣва быѣ такі выгляд, нібы яго палоннік ужо не на востраве, а недзе ѣ акіяне на паѣдарозе да Францыі. Так можа дайсці да таго, што яму забароняць нават праходкі да крыніцы пад ягонымі вербамі. Штодзённы, ужо амаль звыклы боль дагэтуль не вярнуѣся, і на думкі пра губернатара кладзецца водцень самазадаволенасці. Ён, як прыкуты да скалы Геракл, усё адно ѣнушае валадарам Еѣропы, і найперш Бурбонам, смяротны жах.

— Ваша вялікасць, — кажа камердынер, — учора да вострава прыстаѣ амерыканскі гандлёвы карабель. Імператар не адразу спраѣляецца з гузікам. Словы Луі прагучалі акурат тады, як ён уявіѣ губернатараѣ твар у тым разе, калі б яму сапраѣды ѣдалося пакінуць востраѣ... Каб не сустракацца з Лаѣвам і ягонымі памагатымі, ён імкнецца як мага радзей выходзіць з дому. Вядома, гэта таксама не спрыяе здароѣю, але галоѣным ударам, што забраѣ у яго не адзін год жыцця, была высылка доктара О’Міры. Не дабіѣшыся адстаѣкі, губернатар пачаѣ цкаваць яго і ѣрэшце забараніѣ выходзіць за межы Лонгвуда, паставіѣшы афіцэра ангельскай службы ѣ становішча палоннага. Цяпер О’Міра ѣ Еѣропе. Ён паведаміць свету, у якіх умовах жыве геній стагоддзя. О’Міра павінен дзейнічаць. Якія ж навіны прывёз амерыканскі карабель? Імператар снедае ѣ змрочнай сталовай Лонгвуда ѣдвух з графам Манталонам, адным з тых, хто самахоць раздзяліѣ ягоны лёс выгнанніка. Гэтыя гады, думае імператар, наклалі адбітак і на графа. Цяпер ён выглядае, прынамсі, зусім не на свае трыццаць пяць. Пасля ад’езду графіні імператар адчувае сябе з яе мужам зусім нязмушана. Цяжка ѣявіць, што граф мог СНЫ ІМПЕРАТАРА

117

не ведаць, хто саграваѣ ложак лонгвудскага вязня. Безумоѣна, ведаѣ, аднак трымаѣся заѣсёды бездакорна. Імператар з тужлівай пяшчотаю думае пра Альбіну Манталон. Яго апошняя страсць... Іх ціхія начныя размовы і сціплыя балюшкі пад уздыхі ветру за цёмнымі вокнамі... Яе густыя і эфірна-бязважкія валасы з пахам прывялае травы... Яе пышная, але па-маладому лёгкая постаць на тле цёмных дзвярэй у світальную гадзіну... Яму было добра з ёю нават тады, калі здароѣе рэзка пагоршылася і яго адносіны з графіняй пачалі нечым нагадваць паводзіны маладога расейскага цара. Кажуць, у юнацтве Аляксандр ствараѣ міфы пра свае любоѣныя перамогі, імітуючы раніцою вяртанні ад каханак...

— Як вы пачуваецеся, мой імператар? — адсоѣваючы талерку з салатаю, пытаецца Манталон. Ягоныя чорныя вочы свецяцца спакойнай увагаю.

— Дзякуй, граф. Сёння я здаровы роѣна настолькі, наколькі гэта дазволена мужчыну майго веку.

— Бязмерна рады чуць вашы словы. Твар у імператара застаецца непарушна спакойным, але сэрца здрадліва падскоквае. На змену афарбаванаму ѣдзячнасцю і смуткам пачуццю, з якім ён толькі што ѣзгадваѣ Альбіну, прыходзіць іншае. Яго верны Луі перад ад’ездам графіні бачыѣ на ейным стале старадаѣні зборнік рэцэптаѣ, сапраѣдны падручнік для атручвальнікаѣ. Сярод яе рэчаѣ былі і «Біяграфіі» Плутарха — таксама з рэцэптамі розных атрутных зелляѣ.

— Ва ѣсім, дарагі Маршан, трэба ѣмець знаходзіць свае перавагі, — сказаѣ ён тады камердынеру. — У тым разе, калі мяне кормяць мыш’яком, маё цела лепей захаваецца ѣ труне, і калі сябры адкапаюць яго, каб везці ѣ Парыж, яны ѣбачаць зусім не спарахнелы шкілет. Ну а калі гэта будуць не сябры, а ворагі, напрыклад ангельцы, іх чакае колькі вясёленькіх хвілінаѣ. Луі Маршан — сын старой пахолкі іхняга карсіканскага роду. Ён давярае яму, як сабе, але... Ён хоча памерці сваёй смерцю і лепей згадзіѣся б на рак. Яго-

118

Уладзiмiр Арлоѣ

ны бацька памёр ад гэтае хваробы, не дажыѣшы і да сарака. Ён, імператар, гаворыць з дактарамі пра магчымасць раку без усялякага страху. Аднойчы на лекарскім аглядзе ён уразіѣ доктара Антамаркі тым, што з алімпійскім спакоем афарыстычна зазначыѣ: «Рак — гэта Ватэрлоо, якое ѣвайшло ѣ чалавека». Урэшце, хіба можна атруціць яго, калі пасля першага адрачэння ад трону ён выпіѣ смяротную дозу цыяністага калію і, адпакутаваѣшы ноч, уранні зноѣ быѣ здаровы. Ён супакойваѣ сябе, ды пазбыцца падазрэнняѣ ужо не мог. Асабліва ѣ апошнія месяцы, калі пачалі выпадаць валасы і крышыцца зубы, калі ѣзмацніѣся боль у жываце і сталі азызаць і налівацца алавяным цяжарам ногі. Не чакаючы слугі, ён налівае графу Манталону свайго віна і ѣважліва глядзіць на яго. Нешматлікія насельнікі Лонгвуда ядуць тыя самыя стравы, што й імператар, але да нядаѣняга часу пілі тутэйшае віно. Пасля трывожнага паведамлення Луі віном дзю Кап з Паѣднёвае Афрыкі, якое раней прызначалася толькі імператару, пачалі раз-пораз частаваць і астатніх.

— Ваша вялікасць,— заѣсёдным роѣным голасам гаворыць граф, — у Джэймстаѣн прыбыѣ карабель пад амерыканскім сцягам. Магчыма, у Лонгвудзе з’явяцца госці. Імператар загадвае падаваць каву. Ён чуе навіну ѣжо другі раз за гэтую раніцу, і ѣ душы праклёѣваецца парастак хвалявання. Дождж за высокімі вокнамі аціхае. Вецер таксама суняѣся. Сёння зноѣ паѣторыцца звычайнае ѣ гэтую пару згубнае надвор’е. Вядома ж, Лонгвуд адвялі яму пад рэзідэнцыю зусім не выпадкова. Цяжка ѣявіць мясціну, клімат якой быѣ бы горшы, чым тут, на поѣначы вострава, узнятага Госпадам з акіянскіх глыбіняѣ Атлантыкі паміж Афрыкай і Амерыкай. Цягам аднаго дня спачатку лье ледзяны дождж, потым скварыць сонца, потым апускаецца непраглядны туман або вокамгненна ѣсходжваецца, пагражаючы сарваць з буСНЫ ІМПЕРАТАРА

119

дынкаѣ дахі, страшэнная бура. Таму нічога і не атрымалася з ягоных заняткаѣ садоѣніцтвам: клімат забівае ѣсялякую расліннасць, а разам з ёю пагубіць і яго. Няѣжо Лаѣ і тыя, хто стаіць за ім, не разумеюць, што палонны імператар трэба Англіі жывы і здаровы — каб утаймоѣваць амбіцыі Бурбонаѣ, ва ѣяѣленні якіх рэвалюцыя тоіцца ѣжо ѣ адным толькі ягоным імені. Тым часам з-за хмараѣ паказваецца сонца. Высыпаная жвірам сцежка, што пачынаецца ад параднага ѣвахода, увачавідкі падсыхае, і ён, перш чым сесці за пачаты нядаѣна разбор войнаѣ Юлія Цэзара, вырашае зрабіць мацыён. Маршрут звычайны — да крыніцы пад трыма ніцымі вербамі. Калі б гэтыя дрэвы маглі адчуваць яго душу, яны безліч разоѣ жаѣцелі б і асыпаліся ад роспачы і зноѣ расцвіталі б залацістымі вясновымі каташкамі. Вось сюды, у скалістую зямлю пад імі, ляжа, закончыѣшы свой зямны шлях, сын карсіканскага адваката Карло Банапартэ і Летыцыі Рамаліна, былы валадар Еѣропы. Ён ужо зрабіѣ адпаведнае распараджэнне. Ён ніколі не сумняваѣся, што ягоны прах будзе спачываць на беразе Сены, у самым сэрцы французскай сталіцы. Яго пахаваюць так, як і належыць аддаваць зямлі генія, і ля яго ног будуць выгравіраваныя золатам назвы гарадоѣ, што сталі месцам ягоных перамогаѣ і вечнае славы. Праѣда, мяркуючы па ѣсім, гэта здарыцца не адразу. Больш таго — з губернатарскага дома даходзілі звесткі, што Лаѣ збіраецца вывезці ягоныя парэшткi ѣ Англію, каб ананімна пахаваць у Вестмінстэры. На той выпадак, калі гэта здарыцца, ён загадаѣ сілаю вярнуць прах у Францыю. Ну а перш чым назаѣсёды спачыць у Парыжы, давядзецца заручыцца з зямлёю пад гэтымі вербамі. Часам яму хочацца, каб іх карані перапляліся з ягонымі касцямі. Тады ён мог бы і адтуль глядзець на скалы, на неба і сонца. I потым, пасля апошняга марскога падарожжа, яго частка назаѣсёды застанецца тут,

120

Уладзiмiр Арлоѣ

і ён аддзячыць сваёй славаю гэтым любым сэрцу дрэвам і крыніцы, што даѣно зрабілася яго ѣлюбёным люстэркам, бо ѣ ім ён бачыць не пляшывага старога з амаль бяззубым ротам (і гэта ѣ нейкія пяцьдзесят гадоѣ), а сябе ранейшага. Вось і цяпер адтуль, з плыткага і ѣадначас бяздоннага люстэрка, на яго ѣважліва пазірае чалавек з вялікай галавой і каштанавымі валасамі, з высокім шырокім ілбом. У гэтага чалавека блакітныя вочы з халодным бляскам і валявы падбародак. Некалі яму казалі: італьянскі тып, які нагадвае класічныя формы. Камплімент гучаѣ двухсэнсоѣна: ён хацеѣ быць французам. Напэѣна, губернатар не дазволіць высекчы на надмагільным камені нават два словы: Napolйon Bonaparte... Па стаѣбурку маладой вярбы мурашкі заклапочана цягнуць буйнога, чорнага з блакітным адлівам крылаѣ жука. Колькі імгненняѣ імператар, не хочучы акрэсліваць думку-аналогію, проста сочыць за імі і зноѣ нахіляецца над крыніцаю. Яму прыгадваецца сённяшні сон, і ѣ жывым пералівістым люстэрку знячэѣку ѣзнікае дрыготкае жаночае аблічча — мяккі авал твару, русыя кудзеркі, зялёныя вочы з чорнымі іскрынкамі... Ён бачыѣ гэты твар не толькі ѣ сне, але і яшчэ недзе. Зараз ён узгадае... Ён не паспявае пераступіць мяжу ѣспаміну: з крыніцы зноѣ пазірае на яго чалавек з вялікай галавой і шырокім ілбом. Аднак гэтым разам імператару мроіцца, што гэта не ён, што адтуль, адкуль не вяртаюцца, на яго глядзіць Кіпрыяні. Ад раптоѣнай знямогі імператар апускаецца на канапку з мяккім прыслонам. Побач з вербамі ѣжо ёсць адна магіла. Летась камяні вострава Святой Алены сталі апошнім прыстанкам лонгвудскаму мажардому Кіпрыяні, ягонаму двайніку. Кіпрыяні, як і ён, нарадзіѣся і вырас у Аяча. Былы мажардом належаѣ да людзей, бязмежна адданых Корсіцы, і ѣваходзіѣ у падпольную патрыятычную арганізацыю. Калі ѣ Францыі пачалася рэвалюцыя СНЫ ІМПЕРАТАРА

121

і войска было распушчанае, ён, імператар, вярнуѣся на радзіму і таксама далучыѣся да сепаратыстаѣ. Але неѣзабаве зразумеѣ, што барацьба за свабоду Корсікі была памылкаю і сама па сабе і — у ягоным жыцці. Яму было наканавана не вызваліць нейкі востраѣ, а перакроіць мапу ѣсёй Еѣропы. Цяпер яго карсіканскі патрыятызм прыгадваецца яму з паблажлівай усмешкаю. Прыкладна так, як і той выпадак, калі на пачатку рэвалюцыйных войнаѣ ён ледзь не зрабіѣ на плячы наколку «Смерць каралям!». Забаѣна было б узысці з такой татуіроѣкаю на французскі трон... Ён вярнуѣся з Корсікі ѣ Парыж і праз дванаццаць гадоѣ быѣ абвешчаны імператарам. Кіпрыяні ніколі не мог дараваць яму гэтае «здрады», не мог зразумець ягонага прадвызначанага Усявышнім шляху. Падпольныя карсіканскія таварыствы заѣсёды былі пад кантролем ангельцаѣ, значыцца, тут, на востраве Святое Алены, мажардом мог быць іхнім выведнікам. Праѣда, яго віна так і засталася недаказанай. Абвінавачаны ѣ шпігунстве, Кіпрыяні падазрона хутка памёр. Ці то сам прыняѣ атруту, ці то пра яго паклапаціѣся хтосьці іншы. Мо граф і графіня Манталоны? Калі дапусціць, што яны выконваюць даручэнне Бурбонаѣ, а мажардом служыѣ ангельцам, атрымліваецца даволі лагічна. У кожным разе ён страціѣ двайніка, і магіла пад вербамі можа дапамагчы губернатару «памыліцца» тады, калі ля крыніцы будзе ѣжо дзве магілы. На такі выпадак ён пакідае таемны тастамант, дзе падрабязна апісана, як яго трэба пахаваць. Ён ляжа ѣ зямлю ѣ мундзіры палкоѣніка гвардзейскіх конных егераѣ, паѣзверх якога будзе стужка ордэна Ганаровага легіёна з Тэрмінальным крыжам. На левым штрыфелі будуць яшчэ тры ордэны. У нагах — трохвуголка з кукардаю. Дзве вазы — з сэрцам і з пячонкаю — паставяць у кутах труны. Кіпрыяні пахавалі з барадою, яго ж абавязкова паголяць праз дванаццаць і праз дваццаць чатыры гадзіны пасля смерці. Апрача таго, Маршан склаѣ поѣнае апісанне труны і адзення, у якіх пахаваны мажардом. Па гэ-

122

Уладзiмiр Арлоѣ

тых дакументах тыя, хто прыедзе па яго з Францыі, змогуць лёгка заѣважыць падмену. Але якія навіны прывёз амерыканскі карабель? Ён ловіць сябе на тым, што чакае іх навінаѣ больш прагна, чым мае права чалавек у яго становішчы. Жука на стаѣбуры ѣжо няма, а мурашы па-ранейшаму нястомна снуюць па жоѣта-зялёнай кары. Пазіраючы на іх, імператар успамінае іншых сваіх двайнікоѣ. Яшчэ калі ён быѣ на шляху да вострава, пад Марселем з’явіѣся чалавек, якога звалі Фелікс. Тамтэйшыя жыхары вырашылі, што гэта збеглы імператар, і па наваколлі пранеслася пагалоска, нібыта ён стане на чале велізарнага арабска-турэцкага войска. Фелікс старанна пазбягаѣ людзей і неѣзабаве апынуѣся ѣ турме. Больш сябрам у Францыі не ѣдалося даведацца анічога. Далібог, яго двайнік мог бы паводзіць сябе з большаю годнасцю. Летась яму напісалі пра яшчэ аднаго «імператара». Манах-капуцын Ларыён з ваколіцаѣ Нанта жыѣ у старым замку, дзе прымаѣ вар’ятаѣ і бесхацінцаѣ. Гаворка і вытанчаныя манеры выдавалі ѣ ім чалавека з найвышэйшага свету. Безумоѣна, паліцыя не магла пакінуць яго па-за ѣвагаю, і капуцына напаткаѣ лёс небаракі Фелікса. Бог стварыѣ гэтых людзей падобнымі да яго, вось і ѣся іх віна... Бурбоны баяцца, што двайнікі могуць дапамагчы яму пакрыёма пакінуць востраѣ. Сённяшні сон і гэты амерыканскі карабель... На сцежцы чуюцца крокі. Ён падымае вочы і бачыць камердынера. Поруч з рослым, бялявым і гнуткім Луі ідзе незнаёмы — невысокі, шыракалобы, з тварам, які да вачэй схаваны кучаравай і чорнаю як смоль барадой. За тыя колькі імгненняѣ, пакуль Луі са спадарожнікам падыходзяць, ён паспявае заѣважыць у барадатага вайсковую выпраѣку. Луі з незнаёмым кланяюцца, і камердынер адрэкамендоѣвае госця: — Месье Рывар, гандляр оптыкай і каштоѣнымі камянямі. Прыбыѣ на востраѣ на амерыканскім караблі. СНЫ ІМПЕРАТАРА

123

Нейкія ноткі ѣ голасе слугі змушаюць імператара наструніцца і падрыхтавацца да неспадзяванага працягу. Ён не памыляецца. Камердынер вядзе месье Рывара пад старую вярбу, галіны якой дастаюць да зямлі, утвараючы кшталт жывога зялёнага намёта. Затым, робячы рукою знакі, Луі запрашае ѣ засень і яго самога.

— Ваша вялікасць, прашу вас яшчэ бліжэй. Імператар падыходзіць, прыхінаецца да дрэва плячыма і, скрыжаваѣшы на грудзях рукі, чакае. Здаралася, што ён меней хваляваѣся перад бітвамі.

— Тут можна не баяцца чужых вачэй, — кажа камердынер і глядзіць на трэцяга ѣдзельніка загадкавага манеѣра. Месье Рывар аберуч бярэцца за сваю шыкоѣную бараду і цягне яе ѣніз. Баронячыся, імператар выстаѣляе перад сабою рукі. Насупроць стаіць яго двайнік.

— Кі-пры-яні...— задыхаючыся, вымаѣляе ён непаслухмянымі вуснамі.

— Не, мой імператар, — кажа гандляр оптыкай, і ён адразу пазнае гэты глухаваты, з расколінкаю, голас.

— Франсуа?! Франсуа Эжэн Рабо! Мой стары прыяцель Рабо!

— Гэта я, мой імператар...— У вачах у двайніка блішчаць слёзы. На тры гады маладзейшы, Рабо быѣ так падобны да яго, што атрымаѣ у палку мянушку Імператар. Чутка пра гэта разляцелася імгненна, Франсуа Рабо хутка ператварыѣся з простага жаѣнера ѣ аднаго з прыдворных і няраз дапамагаѣ у тых выпадках, калі сапраѣднаму імператару трэба было адначасова прысутнічаць у двух месцах.

— Калі не памыляюся, апошні раз мы бачыліся пад Ватэрлоо?..

— Так, мой імператар. Пасля той бітвы, дзе Госпад пазбавіѣ нас свае міласці, я вярнуѣся дадому ѣ Балейкур і гадаваѣ трусоѣ. Пакуль... Пакуль мне не сказалі, што я яшчэ магу паслужыць вам. Вам і Францыі.

124

Уладзiмiр Арлоѣ

— Ваша вялікасць, — камердынер спрытна прыладжвае Рабо фальшывую бараду, — я не давяраю Манталону. Нікому, апрача вас. Губернатар не шкадуе грошай на подкуп. Ягоныя людзі ѣжо тройчы спрабавалі весці перамовы нават са мною... Праз два дні карабель падыме катвігу*. Вы разумееце, пра што я кажу... Вось яно, думае імператар. Доктар О’Міра і яго прыхільнікі не марнавалі часу. Ён вернецца ѣ Еѣропу, убачыць сына... Загадаѣшы сабе не паддавацца першым эмоцыям, ён адступае на крок і пільна ѣглядаецца ѣ двайніка. Твар відавочна маладзейшы, валасы гусцейшыя і амаль без сівізны, зубы, напэѣна, таксама такія, што разгрызуць любы гарэх... Доктар Антамаркі раскрые падман на першым аглядзе. Луі адразу прачытвае гэты позірк.

— Ваша вялікасць, вы памятаеце, як я загрымаваѣ вас, калі вы пакідалі армію? Грымоѣка — вялікае мастацтва... У нас ёсць два дні. Мы з Франсуа прысвяцім іх неабходным заняткам. Ён вывучыць вашы тутэйшыя звычкі і ѣсё астатняе. Вы ведаеце, Франсуа заѣсёды быѣ здольным вучнем. Зрэшты, ён шмат чаго памятае. Рабо ківае.

— Дзеля вас, мой імператар, я гатовы на ѣсё.

— Ну а калі доктар Антамаркі забудзе, што маѣчанне — гэта не толькі золата, але вельмі часта і жыццё... — працягвае камердынер,— калі ён на сваё няшчасце забудзе гэта, у вас ужо будзе ѣ запасе, прынамсі, тыдзень. Па-ранейшаму свеціць сонца, цурчыць вада, спачывае ѣ вербавых шатах вецер, але ѣсё змянілася. Імператар зноѣ — не ѣ сне, а наяве — чуе тую сілу, якая рабіла амаль усемагутным, якая вяла яго праз усю Еѣропу — ад Пірэнеяѣ да вусцішных расейскіх абшараѣ, якая падаравала сто дзён трыумфальнага вяртання, а потым пакінула яго пад Ватэрлоо, асудзіѣшы на ганебнае выгнанне. *

Якар.

СНЫ ІМПЕРАТАРА

125

Двое верных слуг чакаюць адказу, ды ён не дазваляе сабе паддацца першаму парыву. Маѣчанне здоѣжваецца.

— Пакіньце мяне аднаго, — просіць ён. Маршан і Рабо абменьваюцца позіркамі і кланяюцца, каб ісці.

— Як твая сястра, Франсуа? — спыняе іх імператар. — Яна засталася ѣ Балейкуры даглядаць трусоѣ? Луі і Франсуа зноѣ пераглядваюцца, гэтым разам значна весялей.

— Не, мой імператар. Нам давялося знікнуць з Балейкура абаім. Сястра пасялілася ѣ Туры. Што б са мною ні здарылася, ёй да скону дзён будзе забяспечана заможнае жыццё.

— Цяпер ідзіце, — загадвае імператар. — Я хачу пабыць на самоце.

— Ваша вялікасць, у нас з вамі два дні, — насмельваецца нагадаць камердынер. Імператар робіць рукою нецярплівы рух і адварочваецца. Адмовіѣшыся ад такога шанцу, ён здрадзіць самому сабе. Ён павінен пакінуць сваю вязніцу нават толькі дзеля таго, каб убачыць сына. Розум пачынае працаваць дакладна, нібы машына, з ужо забытым ліхаманкавым напружаннем. У свядомасці, быццам бліскавіцы над начным морам, успыхваюць дзесяткі планаѣ і варыянтаѣ... За абедзенным сталом, дзе, як зазвычай, сабраліся ѣсе жыхары Лонгвуда, імператар шмат жартаваѣ і кпіѣ з губернатара. Ён дасціпна распавёѣ, як па дарозе дадому сустрэѣ ангельскага афіцэра і па-змоѣніцку падміргнуѣ яму. Ад неспадзяванкі афіцэравы падкручаныя вусы палезлі ѣгору і ледзьве не выкалалі гаспадару маленькія віжацкія вочы. Яшчэ больш ён здзівіѣ прысутных, калі, папалуднаваѣшы, адкінуѣся ѣ крэсла і зусім як за часамі доктара О’Міры запытаѣся: — На які спектакль мы выпраѣляемся сёння? Паедзем слухаць Тальму або Флеры?

126

Уладзiмiр Арлоѣ

Ён загадаѣ прынесці Мальера, і ѣсе сядзелі з кнігамі да позняга вечара. У ложку яму зноѣ прыгадалася графіня Манталон. Калі б сёння яна трапіла ѣ ягоныя абдымкі, ён даказаѣ бы, што яшчэ можа быць страсным каханкам. Ён не даѣ сабе аддацца летуценням пра новае жыццё, перад брамаю якога стаяѣ. У яго будзе досыць часу ѣ марскім падарожжы. Дзьмухнуѣшы на свечку, ён заплюшчыѣ вочы. Яму заманулася ѣбачыць піраміды, гэтыя сведкі і доказы самой Вечнасці. Праз колькі хвілін ён пераадолее велізарныя адлегласці прасторы і часу, каб разбіць каля пірамідаѣ войска мамелюкоѣ і ѣступіць у Каір...

3 Ноздры казыча гаркавы пах дыму. Гараць прадмесці. Ягоная армія займае Каір. Але чаму заместа магаметанскіх мінарэтаѣ з паѣмесяцамі ён бачыць над местам спічакі з хрысціянскімі крыжамі, што вянчаюць барочныя і гатычныя храмы? Чаму людзі, якія ловяць кожны ягоны рух і кожнае слова, зусім не падобныя да арабаѣ? Ён чуе свой стамлёна-ѣрачысты голас: — На вашым месцы я думаѣ бы і рабіѣ, як вы, бо любоѣ да Айчыны — галоѣная дабрачыннасць адукаванага чалавека. У маім становішчы даводзіцца лічыцца з мноствам інтарэсаѣ і выконваць безліч абавязкаѣ, але, калі б я быѣ імператарам французаѣ у час падзелаѣ вашае дзяржавы, я ѣзброіѣ бы ѣвесь мой народ, каб падтрымаць вас... Я люблю вашу нацыю. Вось ужо шаснаццаць гадоѣ я бачу вашых жаѣнераѣ, што змагаліся поплеч са мною на палях Італіі і Гішпаніі. Няхай Літва, Віцебск, Полацк і Магілёѣ натхняюцца тым самым духам, які я сустрэѣ у Польшчы, і Усявышні пашле поспех вашай святой справе.

— Vive l’empereur!

— Vive le libйrateur!* *

Няхай жыве вызваліцель! (фр.)

СНЫ ІМПЕРАТАРА

127

Толькі цяпер ён разумее, што вецер прыносіць дым не з каірскіх прадмесцяѣ, а з боку падпаленых казакамі магазінаѣ са збожжам. Казакі адступілі з Вільні зусім нядаѣна, а дзевятай раніцы. Тады загарэѣся і абвязаны саломаю, абліты смалою Зялёны мост. Сёння 28 чэрвеня 1812 года. Яшчэ чатыры дні таму Аляксандр танцаваѣ тут, у Вільні, на раскошным балі. Там расейскаму імператару і паведамілі, што Вялікая армія перайшла Нёман... Ён першы ѣ Францыі ѣсвядоміѣ значнасць хаѣрусу з Расеяй. У перамовах з імператарам Паѣлам ён амаль дасягнуѣ поспеху. Але Паѣла задушылі ѣ Міхайлаѣскім замку... Аляксандр і Расея заслужылі свой лёс... Ён добра разумее тых, чые галасы не стамляюцца славіць яго. Ён аддаѣ нямала дзён на вывучэнне гэтага краю і не сумняваѣся менавіта ѣ такой сустрэчы. Дыпламаты, гувернанткі і гувернёры, прафесійныя выведнікі — усе дакладвалі яму пра няпэѣны стан літоѣскіх і беларускіх губерняѣ. Некаторыя з іх не былі ѣ складзе Расейскае імперыі яшчэ і двух дзесяцігоддзяѣ. Будучыню дзяржавы, што некалі даставала рамёнамі ад мора да мора, на загад Кацярыны перакрэсліѣ сваімі штыхамі Сувораѣ. Калі ж васемнаццаць гадоѣ таму гэтая краіна паѣстала разам з Польшчаю, Сувораѣ заліѣ яе крывёю... Пад уплывам фаварытаѣ Аляксандр увесь час вагаѣся, быццам маятнік, — ад думкі аднавіць Вялікае Княства Літоѣскае да ідэі канчаткова ператварыць яго ѣ расейскую правінцыю. На шляху ѣ Вільню ён, Напалеон, думаѣ пра шматгадовыя спробы тутэйшых магнатаѣ атрымаць ад яго і Францыі гарантыі адраджэння свае дзяржавы. Ён ахвотна вёѣ гэтыя дыпламатычныя гульні... На нейкі час іх спыніѣ толькі Тыльзіцкі мір. На грыву ягонага каня ляціць букецік фіялак, ён паспявае падхапіць яго і, прыладжваючы да трохвуголкі, зрывае апладысменты. Прадчуваючы вайну, вёѣ сваю гульню і Аляксандр. Замест Адама Чартарыйскага, які, здаецца, ужо спасціг цану царовых абяцанак, Аляксандр знайшоѣ заѣзя-

128

Уладзiмiр Арлоѣ

тых гульцоѣ у асобе магнатаѣ Агінскага і ДруцкагаЛюбецкага. Яшчэ сёлета ѣ красавіку расейскага імператара прымалі ѣ Вільні ці не з такім самым захапленнем, як зараз яго, але тым разам, даносілі выведнікі, пра аднаѣленне Вялікага Княства ён ужо маѣчаѣ і абмяжоѣваѣся рэверансамі шляхце і ласкавым абыходжаннем з арыстакратыяй. Дэманструючы адданасць трону, магнаты стварылі камітэт забеспячэння расейскага войска. Царская ѣлада ахвотна прымала ахвяраванні — найперш каб не пакінуць фуражу і правіянту яго Вялікай арміі. Але ён ведаѣ, што большасць мясцовага дваранства не давярала ні магнатам, ні Аляксандру, а нецярпліва сачыла за падзеямі на тым беразе Нёмана. Бюлетэні Вялікай арміі пераходзілі з рук у рукі, і ягоныя прыхільнікі дасягнулі значна большага, чым Агінскі і Друцкі-Любецкі. Нездарма, нездарма бегла да яго адсюль моладзь. Некаторыя ваявалі пад ягонай рукою яшчэ на берагах Ніла. А хутка жаѣнераѣ, народжаных на гэтай зямлі, стане ѣ Вялікай арміі не меней, чым у Аляксандра. Прычым пад штандарамі цара ваююць рэкруты, а ѣ яго, Напалеона, будуць валанцёры. Да прыходу расейцаѣ гэтая краіна не ведала рэкруцкіх набораѣ. Цяпер рэкруты з берагоѣ Нёмана, Дзвіны і Дняпра служаць 25 гадоѣ. Расея, як разбойная шація на лясной дарозе, прыставіла да горла нож і вывернула захопленай краіне кішэні. Дзяржаѣныя падаткі збіралі тут, адрозна ад усёй імперыі, толькі ѣ звонкай манеце, і гэта пры курсе, калі 100 папяровых рублёѣ роѣныя 22 срэбным. А калі сюды дадаць яшчэ колькі спусташальных паходаѣ расейскіх войскаѣ і немагчымасць пасля Тыльзіцкага міру вывозіць збожжа ѣ Англію... Кацярына і яе сын Павел абяцалі тутэйшаму люду палёгку, ды замест гэтага раздалі паѣмільёна сялянаѣ расейскім памешчыкам, прычым не ѣсе з таго паѣмільёна былі раней прыгонныя. Трынаццаць з лішкам тысяч душ і горад Кобрын атрымаѣ за заслугі генерал-фельдмаршал Сувораѣ. СНЫ ІМПЕРАТАРА

129

Апрача таго, кожныя восем з дзесяці жыхароѣ краіны — грэка-католікі, якіх Пецярбург пачынае пераганяць у праваслаѣе, каб адабраць магчымасць гаварыць з Богам на сваёй мове і хутчэй зрабіць у душы расейцамі. На гэты конт ён, імператар, выдасць адмысловы ѣказ. Ён памятае, што уніяцкія святары не чыталі ѣ сваіх храмах пасланне расейскага сінода, дзе з падказкі царскага двара яго, Напалеона, абвяшчалі папярэднікам Антыхрыста. Расея сама абрала лёс. Яна паставіла яго перад выбарам: вайна або ганьба...

— Vive le libйrateur! — крычыць за колькі крокаѣ ад яго юнак у канфедэратцы. Гэты бязвусы маладзён таксама стане пад ягоныя сцягі. У Вялікую армію, марачы пра незалежнасць Айчыны, уліваюцца і шляхцічы, і студэнты, і простыя мужыкі, і з кожным днём іх будзе ѣсё болей. Ён прыйшоѣ сюды як вызваліцель і за абяцанне аднавіць Вялікае Княства атрымае не толькі правіянт і фураж, але і стотысячнае войска, якое Агінскі дакляраваѣ імператару Аляксандру.

— Vive Napolйon! Ён думае пра ѣсё гэта і ганарыцца сённяшнім тонкім тактычным прыёмам. Першы пад сваімі белчырвона-белымі сцягамі ѣвайшоѣ у горад 8-ы полк кавалерыі Дамініка Радзівіла. Ён, імператар, не звязаѣ сабе рук ніякімі абяцаннямі і ѣадначас як бы засведчыѣ самыя рашучыя намеры. Вільня ля ягоных ног. На пляцы перад катэдраю ён загадвае выбіць медаль з нагоды ѣзяцця яшчэ адной сталіцы. Ён, пераможца, едзе з почтам па старых вулачках. Вядома, Вільня — не Мілан і не Вена, але горад падабаецца яму. У разнасцежаных сонечных вокнах і на гаѣбцах — жанчыны з кветкамі. Сапраѣдны дождж з кветак. Ён купаецца ѣ кветках і ѣ захопленых жаночых позірках, часам весела заѣважаючы ѣ вачах у мужчын рэѣнасць.

— Vive le libйrateur! Вузкія, пакручастыя, як у далёкім Аяча, вулачкі,

130

Уладзiмiр Арлоѣ

старадаѣнія камяніцы, храмы... Барадаты уніяцкі святар, які шырока хрысціць яго. Гурт юнакоѣ, падобных да студэнтаѣ. Адзін з іх падбягае да ад’ютанта: дзе можна запісацца ѣ Вялікую армію? Але што гэта там, водбліз рэчкі? Ён міжволі прытрымлівае каня, і ѣслед за ім спыняецца ѣвесь почат. Наперадзе маленькае дзіва з чырвонае цэглы. Такую дасканалую готыку рэдка сустрэнеш і ѣ еѣрапейскіх сталіцах. Гэтым храмам мог бы ганарыцца любы французскі горад.

— Сабор святой Ганны, — чуе ён пачцівае тлумачэнне.

— Каб прымеѣ, я перанёс бы яго на далоні ѣ Парыж, — кажа ён, ведаючы, што яго словы безліч разоѣ будуць паѣтараць каля гэтых казачна-суладных муроѣ і праз стагоддзі. На нецярплівым маладым кані пад’язджае ад’ютант.

— Ваша вялікасць, адна маладая асоба просіць у вас аѣдыенцыі.

— Вы забыліся пра мой загад? — рэзка пытаецца ён, не адводзячы вачэй ад сабора.— Я адмяніѣ усе сустрэчы да канца тыдня.

— Мой імператар, яна настойвае...

— Я не прывык мяняць загады, — уквелена адказвае ён.

— Яна зусім юная... Ваша вялікасць, я падумаѣ, што... Ён хоча адказаць зусім груба, ды чырвоныя карункі святое Ганны гасяць гнеѣ.

— Хто яна? — паварочваецца ён да ад’ютанта і ѣжо незласліва заѣважае ѣ вачах у таго змоѣніцкія агеньчыкі.

— Яна тут. — Ад’ютант ківае на экіпаж пад старым берастам леваруч сабора. Побач з экіпажам у профіль да імператарскае кавалькады стаіць юная жанчына ѣ белай сукенцы з палярынай. Знячэѣку ён пазнае гэтую русявую галоѣку ѣ кудзерках. Ля карэты жанчына з яго ѣчарашняе ночы.

— Перадайце, — кажа ён да ад’ютанта, — што сёння ѣвечары я прыму яе. СНЫ ІМПЕРАТАРА

131

Ён едзе далей, дзівячыся, што сонца схавалася і неба ѣ момант вока заткалі па-восеньску нізкія хмары. Вуліцы пустэльныя, нікога няма ні на галубцах, ні за шыбамі зачыненых вокнаѣ. Колькі хвіляѣ таму на яго сыпаѣся град кветак, а брук ужо чыста падмецены. За павароткаю да касцёла святога Казіміра ён нарэшце разумее, што з таго першага, пераможна-бесклапотнага віленскага адвячорка праляцела болей за два тыдні. Ён паспеѣ знелюбіць горад, які з такой шчырасцю вітаѣ яго, які чакаѣ яго, магчыма, яшчэ больш прагна, чым Варшава. Бываюць хвіліны, калі ён ледзьве трывае гэтую былую сталіцу, што ѣсё меней нагадвае яму Еѣропу. Дапамагаюць адно штодзённыя конныя прагулянкі да святой Ганны. Толькі яна яшчэ можа супакоіць ягоную душу боскім хараством. Мо якраз яна і паслала яму гэтую жанчыну? У лістах у Парыж ён піша, што стварае Часовы ѣрад Княства, ды калі быць перад сабою шчырым, ён проста вымушаны сядзець у Вільні, каб здабыць войску прыпасы, бо, адступаючы, расейцы паляць усе наладаваныя царскімі прыхільнікамі магазіны. У вёсках пачаліся хваляванні, і ён мусіць пасылаць супроць сялянаѣ войскі... Лета дажджлівае, дарогі размяклі, і армія не можа ісці так хутка, як хацелася. Днямі яму пераклалі хроніку з мясцовай газеты: «Непераможныя палкі вялікага Напалеона... волатаѣскімі крокамі...» Гэта настолькі нагадвала здзек, што ён ужо меѣся быѣ арыштаваць рэдактара. Асабліва няѣтульна робіцца вечарамі, калі паняверка і трывога, здаецца, глядзяць у кожнае вакно. Таму ён чакае сённяшні вечар з лёгкім хваляваннем і — з надзеяю. Ён ведае: жанчына можа дапамагчы і ѣ самым безнадзейным становішчы — не, зусім не мудрымі парадамі, а толькі тым, што яна — жанчына і яна з табою, няхай усяго толькі адзін вечар ці адну ноч. Такое ѣжо здаралася з ім і ѣ цяжкія дні ѣ Гішпаніі, і ѣ выгнанні на Эльбе. Лёс пасылаѣ яму жанчын, што зноѣ рабілі яго ѣсемагутным.

132

Уладзiмiр Арлоѣ

Праѣда, ён паслаѣ і гішпанку, у якой вартавыя знайшлі ѣ карсажы бутлік з атрутаю, але ѣспамінаць пра яе ён не хоча. Ён чакае госцю ѣ кабінеце, пераглядаючы паперы. На стале перад ім — выбіты ѣ гонар узяцця Вільні медаль: ягоная галава ѣ лаѣровым вянку трыумфатара... Учора ѣ катэдральным саборы граф Жозэф Серакоѣскі заклікаѣ жыхароѣ краю падтрымаць Вялікую армію, аднак ён не адчувае з гэтае прычыны ніякай радасці. Яшчэ адно паведамленне пра сялянскі бунт. Загінулі трое жаѣнераѣ і капрал. Белая сукенка з палярынай. Экіпаж ужо едзе па віленскіх вуліцах. Часовы ѣрад Княства прысягнуѣ яму, але выконваць абавязкі саюзнае дзяржавы яѣна не спяшаецца. Разлікі на стотысячнае войска, пэѣна, давядзецца перавесці ѣ разрад летуценняѣ. Гэтыя паны значна больш заклапочаныя тым, каб атрымаць ад яго згоду на федэрацыю з Польшчай. Яны, здаецца, не разумеюць, што ідзе вайна і ягоныя думкі занятыя найперш вайною. Ён падпісаѣ указ аб стварэнні ѣ кожным павеце роты жандармерыі. Афіцэрамі і унтэр-афіцэрамі будуць мясцовыя дваране. Распешчаная вольнасцямі шляхта бачыць ва ѣказе абразу годнасці. Урад Княства таксама не ѣ захапленні, бо залежыць ад французскага камісара. Яны, відаць, думалі, што забяспечваць французскае войска будзе нейкі добры чараѣнік. Страшэнна марудна ідзе і камплектаванне новых палкоѣ. Ён задаволены, бадай, адно генералам Канопкам са Слоніма. Полк уланаѣ, які генерал набірае са шляхецкае моладзі, ён загадае прылічыць да імператарскай гвардыі і пакіне яго на радзіме супроць царскага генерала Тармасава. Часовы ѣрад дакладвае, што ѣ бліжэйшы час зможа даць Вялікай арміі пяць пяхотных палкоѣ і чатыры — уланскія. Менская і Віленская губерні выставяць па тры тысячы, Гарадзенская — дзве з паловаю, Беластоцкая — паѣтары. Вакол галавы ѣецца сапраѣдны рой імёнаѣ, лічбаѣ, назваѣ... З гэтага рою вылятае і балюча джаліць адна СНЫ ІМПЕРАТАРА

133

з іх — Мір. Пад Мірам казакі з ар’ергарда Платава разбілі дзевяць уланскіх палкоѣ польскай кавалерыі. Ён касавурыцца на гадзіннік з пазлачоным богам вайны Марсам. Сёння зухаватага ваяку павінна змяніць на варце Венера. Ён ужо загадаѣ падрыхтаваць вячэру на дваіх. Калі не пахаладнее, яны маглі б уладкавацца на тэрасе... Весткі пра ахвяраванні на Вялікую армію. Нейкі наваградскі шляхціч не пашкадаваѣ на шапкі французскім сапёрам ажно цэлае футра з сібірскага мядзведзя. Які чуллівы клопат пра вызваленне Бацькаѣшчыны! Ад князёѣны Радзівіл атрымана 30 бочак мукі, 2 бочкі крупаѣ, 10 валоѣ і 12 бараноѣ. I гэта найбагацейшы род, пра які склалі прымаѣку: кароль у Варшаве, а Радзівіл у Нясвіжы. Кажуць, адзін з Радзівілаѣ калісьці купіѣ у Парыжы перад сваім домам цэлы квартал, а потым загадаѣ гэты квартал знесці — каб не блукалі, ідучы ѣ суседнюю цукроѣню па ѣлюбёныя князевы цестачкі, ягоныя пахолкі. 2 бочкі крупаѣ... Гонар роду ратуе князь Дамінік, які забяспечыѣ зброяю і рыштункам увесь свой полк. 12 бараноѣ... А вось яшчэ адно шчодрае ахвяраванне вызваліцелям: рэшата яек і тры фунты масла. I пра такую шчодрасць яны адважваюцца пісаць у газетах! Дрэнны знак... Непераможныя палкі вялікага Напалеона...

Vive l’empereur!

Vive le libйrateur! Нарэшце ён чуе крокі ад’ютанта. Твар у таго непранікальны, але пра ѣсё кажуць вочы. Яны зычаць поспеху. Ён павінен скінуць з плячэй стому і няѣпэѣненасць. Гэта трэба не толькі яму — Францыі, усёй Еѣропе... Залаціста мігцяць свечкі. Тэраса абвітая плюшчом, і ад яго кладуцца зялёныя цені — на абрус, на буйныя белыя лілеі ѣ багемскай вазе, на тую самую белую сукенку, у якой ён убачыѣ яе каля сабора святой Ганны. Ціхі звон келіхаѣ, ціхі смех. Пенлівае шампанскае. Лёгкасць і нязмушанасць першых словаѣ. Яе такое натуральнае «мой імператар»...

— Мой імператар, сёння я чытала ѣсходні гара-

134

Уладзiмiр Арлоѣ

скоп. Вы ведаеце, што нарадзіліся ѣ год Быка? Гэтыя гадыґ дораць свету геніяльных палкаводцаѣ. У год Быка нарадзіѣся Аляксандр Македонскі... Вы ведаеце... Ён ведае, і ѣсё адно яму надзіва прыемна. Нізкія хмары, якія колькі дзён стаялі над Вільняю і над душой, увачавідкі разыходзяцца. Свежы ветрык, поѣны тонкага водару язміну, што цвіце пад вокнамі палаца, — ветрык, які з’явіѣся на тэрасе разам з ягонаю госцяй, разганяе змрочныя прадчуванні і поѣніць сэрца чаканнем блізкае ночы з яе неспадзяваным шчасцем. Гэтая жанчына, амаль дзяѣчынка, дарунак святой Ганны, павінна падараваць так неабходнае яму цяпер вызваленне ад паняверкі. Неабходнае, каб упакорыць велізарную імперыю, у якую ён уступіѣ, і рухацца далей, у Індыю... Лёгкія дотыкі рук... Келіх бургундскага. Зялёныя цені гусцеюць і робяцца амаль чорнымі. На горад апускаецца птушка ночы. Яна не вырывае рукі, не адводзіць вачэй, але пачынае гаварыць дзіѣныя, зусім не тыя словы.

— Мой імператар, вы пралілі столькі нявіннае крыві... Ён пралівае нявінную кроѣ?

—...але Бог даруе вам, калі вы вызваліце мой народ. Хіба ён не вызваліѣ яе народ?

— Мой імператар... Вы зрабілі вольнымі сялян у герцагстве Варшаѣскім. Сяляне ѣ нашых губернях таксама чакаюць вызвалення ад прыгону. Ну вось, яшчэ...

— Мой імператар... Не забывайце, што слава моцных у свабодзе слабых... Яна відочна не з тых, каго прыводзіць да яго ѣ ложак уласцівы шмат каму з цудоѣнай паловы чалавецтва снабізм, той снабізм жанчыны, калі яна назаѣтра ж дзеліцца з канфідэнткамі або маѣчыць да скону дзён, але ѣсё жыццё ганарыцца, што няхай адну толькі ноч, але была каханкаю самога Цэзара.

— Мой імператар... Вас паѣсюль вітаюць як вызваліцеля, аднак шмат нашых дваранаѣ жыве ѣ глушы вёсак і баіцца гэтага вызвалення, як чорт крыжа. У іх СНЫ ІМПЕРАТАРА

135

няма ніякіх думак пра будучыню, яны жывуць пастарому — весела, шумна, з балямі і балюшкамі, з паляваннямі ды паездкамі на кірмашы. Гэтыя людзі хочуць толькі, каб іх не чапалі, не вельмі залазілі ѣ гаманцы, не адбіралі звычных правоѣ, а хто і што пануе ѣ краіне — ім амаль абыякава. Два месяцы таму шляхта крычала «віват!» імператару Аляксандру, а яшчэ праз два можа закрычаць зноѣ. Яна дазваляе сабе ѣсё ж зашмат. Напэѣна, ёй здаецца, што яна выконвае вялікую місію... Зрэшты, у гэты вечар і ѣ гэтую ноч яна вольная казаць усё, што заѣгодна.

— Я пачаѣ кампанію пераходам праз Нёман, а закончу яе ѣ Менску і ѣ Смаленску. Там я спынюся. Я ѣмацую два гэтыя гарады і вярнуся сюды, у Вільню, дзе будзе мая галоѣная кватэра. Узімку я займуся праблемамі вашай краіны, якая павінна канчаткова скінуць з сябе маскоѣскае ярмо... Я не перайду Дзвіны. Прысягаю вам. Ісці сёлета далей — тое самае, што самахоць ісці насустрач гібелі...

— Мой імператар, калі вы забудзеце свае словы, калі не вернеце нам свабоду, Усявышні пракляне вас... Яна кажа гэта яму, генію, пераможцу дзесяткаѣ краін і народаѣ, стваральніку імперыі, якая абдымае ѣсю Еѣропу і межы якой няѣхільна пашыраюцца ѣ Азіі. Але няхай... Бо яе словы мінаюць ягоную свядомасць, як птушыны вырай мінае чужыя рэкі і горныя вяршыні. Няхай... Бо ейную віну выкупляюць мініяцюрныя вушкі і маленькія далоні, яе кудзеркі і гэты, можа, крыху занадта масіѣны падбародак, яе зялёныя вочы з закутымі ѣ іх, як у бурштыне, чорнымі мушкамі-іскрынкамі — тры ѣ адным і пяць у другім. Яна не прыгажуня, ды ѣ яго на першым месцы заѣсёды былі не прыгожыя, а — мілыя. Ён заѣважаѣ, што нізкарослыя мужчыны маюць яѣную ці прыхаваную схільнасць да жанчын вышэйшых за сябе. Яму таксама заѣсёды падабалася быць валадаром высокіх дачок Евы. А сёння — дзіѣная рэч! — ён рады якраз таму, што можа зірнуць на гэтую маленькую жанчыну хоць самую крыху, але зверху ѣніз.

136

Уладзiмiр Арлоѣ

— Вы замужам? — пытаецца ён. Яна не адказвае. На безыменным пальцы яе левае рукі пярсцёнак з рубінам.

— Як вас завуць? Зноѣ маѣчанне. А ноч агортвае іх сваімі крыламі. Ветрык, які ягоная госця прынесла з сабою, ужо аціх і задрамаѣ, пакінуѣшы па сабе густы халаднаваты водар язміну. Ейныя кудзеркі, напэѣна, таксама будуць пахнуць язмінам... Ды за дзвярыма спальні яны чамусьці запахлі дымам... А маленькае крамяна-пругкае цела пахла суніцамі, пахла ледзь улоѣна, але паміж нечакана развітых грудзей гэты непараѣнальны пах рабіѣся мацнейшым... Хвалюючыся, як хлапчук, молячы неба, каб яно не ператварыла яго ѣ бездапаможнага вучня вайсковай школы, які трыццаць гадоѣ таму ѣпершыню застаѣся сам-насам з жанчынаю, ён гасіць свечку і прыпадае вуснамі да круглых цёплых каленяѣ, падымаючыся ад іх вышэй і вышэй... Ужо як бы нейчым чужым слыхам ён чуе стрэлы. Свет памяншаецца спачатку да памераѣ спальні, потым знікае і спальня — застаюцца толькі іхнія целы. Застаюцца недзе паміж зямлёю і зоркамі, створаныя адно дзеля аднаго, дзеля гэтае ночы, гэтых абдымкаѣ, дзеля радасці першага дотыку і шаленства наступных хвілінаѣ, якія роѣныя Вечнасці, дзеля кароткага светлага адпачынку, калі ён, перш чым усцешана скарыцца новай хвалі жадання, паспявае ѣспомніць сказаныя кімсьці ѣ далёкай старажытнасці або ѣ далёкай прышласці (паміж мiнулым i будучыняй зараз няма аніякае розніцы) словы, што найвялікшы дарунак лёсу — жанчына, якая аддаецца з радасцю і без трагедыі. Пах дыму, пах суніцаѣ... Захапленне яе талентам жанчыны, які немагчыма набыць ніякім досведам, які даецца рэдкім абранніцам ад нараджэння... Недзе сярод гэтых мацнейшых за любы трунак пахаѣ, сярод гарачых прыліваѣ і адліваѣ жадання СНЫ ІМПЕРАТАРА

137

і пяшчоты, ён успамінае, што перайшоѣ Нёман і ступіѣ на яе зямлю ѣ ноч на Янаѣ дзень, калі тут святкуюць старажытнае паганскае свята. Гэтая ноч была калісьці хваласпевам вольнаму каханню. Жанчына, якую ён трымае ѣ абдымках, нібыта з’явілася адтуль, з дахрысціянскіх часоѣ, з той ночы, асветленай агнямі паганскіх вогнішчаѣ і напоенай водарам чарадзейных траваѣ. Так аддана тысячу гадоѣ таму ѣ высокай мяккай траве на беразе ракі любілі жанчыны гэтае зямлі, якую ён далучыць да сваёй імперыі. Ці не дым тых вогнішчаѣ заблытаѣся ѣ ейных валасах? Урэшце, хто яна? Чаму не хоча назваць свайго імя? На колькі імгненняѣ яму робіцца ніякава-сцішнавата, але новая гарачая і духмяная хваля падхоплівае яго і нясе да салодкае бездані. Ужо на самым краі стромы яго паспявае дагнаць зусім рэальная і цвярозая думка: заѣтра ён пакіне Вільню і паедзе ѣслед за войскамі на ѣсход. Пах дыму, пах салодкага жаночага поту, пах суніцаѣ...

4 На вуснах яшчэ не растаѣ непараѣнаны суніцавы смак яе смочак. Ён ляжыць у шчаслівай разгубленасці. Зараз ён павінен быѣ вярнуцца з Егіпта. Ён ужо не памятае, калі ягоная ѣлада над снамі аказвалася такой слабою. Гэтая маленькая жанчына з’явілася на фелюзе ва ѣчарашнюю ноч, каб цалкам завалодаць сённяшняй. Яѣны замах на ягоную свабоду, ды ён не чуе аніякае ѣквеленасці. Усё ж такі як яе звалі? Няѣжо яна так і засталася тады безыменнаю? А потым, у Віцебску? Маргарыта? Не, Маргарытаю была тая ганарлівая халодная графіня з карлікавага нямецкага княства. Але гэта неістотна. Цяпер ён удзячны начной госці не меней, чым тады, у Вільні. Ён не хоча ѣзгадваць ейных слоѣ, ён памятае яе самую, і памяць поѣніць яго сілаю.

138

Уладзiмiр Арлоѣ

Можа, якраз дзякуючы яе прыходу хвароба адступіла, і ён чуецца зусім здаровым, такім, як там, у сне, у той віхуры асалоды. Далібог, і сёння ѣ абдымках жанчыны ён не адчуваѣ бы сябе лішнім. Імператар здзіѣлены. За шэсць гадоѣ ён, здаецца, ні разу не прыгадаѣ яе. Яна страціла аблічча, бясследна згубілася сярод тых, што дзялілі з ім ложа на дарогах Еѣропы, сярод белатварых і смуглявых, русых і чорнавалосых, мармурова-халодных і перапоѣненых юравабнасцю, сярод францужанак, немак, італьянак... Ён называѣ яе падарункам святой Ганны, але яна магла з’явіцца і па волі вельмі зямных сілаѣ. Тры стагоддзі таму нехта з Радзівілаѣ зрабіѣ сястру каханкаю свайго вялікага князя і караля, а потым, праѣда, зусім ненадоѣга, і каралеваю. Каралева-маці з італьянскага роду Сфорца — а ѣсе Сфорца ѣ такіх справах заѣсёды былі сапраѣдныя мастакі — хутка выправіла нявестку ѣ вельмі далёкую дарогу. Можа, Радзівілы дзейнічалі і тады, у Вільні?.. Князь Дамінік так марыѣ пра незалежнасць. Што засталося ад тых мараѣ?.. Расейскае войска разрабавала яго Нясвіж, і толькі верны замкавы аканом паспеѣ, па чутках, таемна закапаць дванаццаць ці то залатых, ці то срэбных апосталаѣ... Ягоны скарб таксама застаѣся там, на лясістых раѣнінах краіны, куды ён уступіѣ у ласкавую летнюю ноч і якую пакінуѣ праз паѣгода ѣ чужым адзенні і пад чужым імем. Перш чым падняцца з ложка, ён на хвіліну заплюшчвае вочы і бачыць застылыя ѣ жывым зялёным бурштыне іскрынкі-мушкі.

— Калі вы забудзеце, Усявышні пракляне вас... — чуе ён грудны голас безыменнае госці, ды сэнс ейных слоѣ, як і ѣ сне, не кранае яго. У пакоі ѣ Луі цішыня. Напэѣна, камердынер і Рабо абмяркоѣваюць план уцёкаѣ недзе ѣ ваколіцах Лонгвуда, бо ѣ доме маюць вушы не толькі сцены, але і падлога, і столь. Дзіѣна, што пра амерыканскі карабель і веронскага гандляра оптыкай і каштоѣнымі камянямі Рывара СНЫ ІМПЕРАТАРА

139

ён думае так, быццам гэта датычыць не яго, імператара, а нейкага проста знаёмага яму чалавека. Між іншым, Луі перакананы, што ѣ доме паѣсюль замураваныя галаснікі і, ведаючы іхнюю сістэму, Манталон можа ѣ любы момант падслухаць чужую размову. Калі гэта праѣда, граф цэлыя тры гады меѣ магчымасць цікава бавіць час, слухаючы ягоную спальню. Зрэшты, камердынер лічыць, што граф з графіняю заадно і Альбіну да яго ѣ ложак паслаѣ сам Манталон. I ѣсё ж ён, імператар, відаць, ніколі не пагодзіцца, што Альбіна прыспешвала ягоную смерць. Пасля той гісторыі з Плутархам і зборнікам рэцэптаѣ Луі зрабіѣся страшэнна падазроным. Яму ѣжо мроіцца, што ѣ лонгвудскіх камянёѣ, апрача вушэй, ёсць і джалы. Днямі ён казаѣ, што мыш’як можна схаваць у спальні пад шпалерамі. Яго могуць забіваць і газамі, якія ѣ вільготным клімаце вострава ідуць ад абцягнутых дэкаратыѣнай тканінай сценаѣ кабінета і спальні. Луі падазрае, што ѣзоры на тканіне зробленыя фарбамі на мыш’яку. Пагатоѣ у спальні гэтыя ѣзоры з’явіліся пасля ад’езду графіні Альбіны. Імператар зноѣ дзівіцца свайму спакою. Як гэты спакой трэба разумець? Як згоду на прапанову Рабо і Маршана? З усіх планаѣ вяртання ѣ Еѣропу, часам настолькі фантастычных, накшталт прапанаваных яму аднойчы ѣцёкаѣ на мангальф’еры, што яны нараджалі не надзею, а горкую ѣсмешку, з усіх праектаѣ і пражэктаѣ цяперашні, безумоѣна, самы просты і, нягледзячы на немалую рызыку, самы жыццёвы. Паслязаѣтра ён зможа дыхаць вольным ветрам Атлантыкі. Адыдуць у мінулае ѣсе пакутлівыя падазрэнні, якія не горш за саму атруту па кроплі забіраюць у яго жыццё. Стануць адно ѣспамінамі штодзённыя знявагі ад губернатара і позіркі ангельскіх афіцэраѣ, паміж якіх даѣно бракуе сапраѣдных джэнтльменаѣ. На чаканне другой такой мажлівасці пойдзе, бадай, уся рэшта жыцця. А віжы адмірала Лаѣва дзень пры дні робяцца ѣсё больш нахабнымі і хутка, мусіць, пач-

140

Уладзiмiр Арлоѣ

нуць выглядаць нават з-пад ложка. Як дарэчы, што якраз цяпер хвароба адступіла і да яго вяртаюцца сілы. Чаму ж тады не засталося ні каліва радасці, што агарнула яго ѣчора ля крыніцы? Але, можа, менавіта спакой і патрэбны яму цяпер найболей. У кароткай лонгвудскай анфіладзе па дарозе ѣ сталовую ён сустракае доктара Антамаркі.

— Сёння мне зноѣ няма патрэбы звяртацца да вас, дарагі доктар, — адказвае ён на маѣклівае пытанне лейб-медыка. — Далібог, наш цудоѣны клімат пачынае рабіць дзівосы. У вачах у доктара недавер. Як гэты эскулап будзе трымацца, калі яму, імператару, удасца паслязаѣтра пакінуць востраѣ?

— Мне здаецца, дарагі Антамаркі, што вы можаце смела рабіць свае агляды не штодня, а раз на тыдзень...

— Ваша вялікасць, я бясконца рады, але...

— Ніякіх «але», доктар!.. За сталом ён выпівае паѣкеліха віна і з прыемнасцю адзначае, што да яго канчаткова вярнуѣся смак да ежы. Як і калісьці, дзеля лепшае працы розуму ён вырашае скончыць сняданне з пачуццём лёгкага голаду і адмаѣляецца ад улюбёнага дэсерту — вяршкоѣ з персікамі. Граф Манталон сустракае яго адмову здзіѣленым позіркам.

— Кожнаму чалавеку, дарагі граф,— кажа імператар, як і ѣчора падліваючы Манталону віна дзю Кап са свайго графіна,— наканавана з’есці за ѣсё жыццё пэѣную колькасць ежы. Чым хутчэй ён справіцца з ёю, тым хутчэй яму давядзецца збірацца ѣ лепшы свет. Слуга за плячыма ціха смяецца. Імператар таксама задаволены сабой. На бледных графавых шчоках выступае румянак, а пальцы, што сціскаюць келіх, наадварот, бялеюць ад напружання. Доктар Антамаркі, наморшчыѣшы лоб і ѣтупіѣшыся ѣ філіжанку, вырашае нейкую праблему. Луі глядзіць на абодвух з дрэнна схаванай непрыяззю. Адмірал Лаѣ можа цешыцца: у Лонгвудзе ѣжо СНЫ ІМПЕРАТАРА

141

ніхто нікому не давярае. Учора, застаѣшыся з ім, імператарам, з вока на вока, падзяліѣся падазрэннямі і граф Манталон.

— Ваша вялікасць, мяне насцярожвае месье Рывар, што прыбыѣ на амерыканскім караблі. Я двойчы бачыѣ яго з вашым камердынерам. Такое хуткае знаёмства абуджае ѣва мне самыя змрочныя думкі.

— Жончын ад’езд зрабіѣ вас занадта падазроным, граф. Нашаму роду верна служылі яшчэ бацькі Луі.

— Я не сумняваюся ѣ вернасці Маршана, але, мой імператар, людзі простага паходжання часта бываюць занадта даверлівымі... Ён згадвае размову, ідучы заѣсёднаю дарогаю да крыніцы, і не можа стрымаць усмешкі. Манталон не памыліѣся. Месье Рывар з ягоным гандлем оптыкай — асоба, бясспрэчна, надзвычай сумнеѣная. Ну а сам граф, які ніколі не належаѣ да банапартыстаѣ, якога да з’яѣлення ѣ ягоным акружэнні абвінавачвалі ѣ прыѣлашчванні чужых грошай і маглі аддаць у рукі правасуддзя, сам граф, вядома, лічыць сябе чалавекам з бездакорнаю рэпутацыяй. Мусіць, ён мяркуе, што гэтай рэпутацыі спрыяе і яго колішняя блізкасць да графа Артуа, што мае славу самага бурбоністага з Бурбонаѣ. Калісьці імператара насцярожыѣ і шлюб графа з прыгажуняю Альбінай, якая перад тым паспела ѣжо атрымаць два разводы. Тым не менш ён даверыѣся Манталонам, бо на ѣсю поѣніцу зведаѣ і здраду паплечнікаѣ, і шчырую дапамогу былых ворагаѣ. Такім чынам, граф трымае на падазрэнні Рывара і Маршана. Забаѣна, думае ён, уладкоѣваючыся на канапцы пад вярбою. Як жа будуць разгортвацца падзеі, калі яны з Рыварам-Рабо памяняюцца месцамі? У Лонгвудзе, безумоѣна, заѣважаць, што імператар змяніѣся — зрабіѣся грубаваты, страціѣ вытанчаныя манеры. Непазбежнымі будуць і «правалы ѣ памяці». Камердынеру давядзецца падкінуць астатнім думку, што імператар, каб неяк разнастаіць манатоннае жыццё, проста вырашыѣ сыграць такую ролю.

142

Уладзiмiр Арлоѣ

Дзеля ягонага выратавання Луі пойдзе на ѣсё. Ён намякаѣ, што спакойнаму плаванню да берагоѣ Францыі магла б паспрыяць раптоѣная смерць доктара Антамаркі, а магчыма, і самога «Напалеона»-Рабо. Вядома, ён загадаѣ камердынеру забыць сваю прапанову, хоць, трэба аддаць Луі належнае, яго наведваюць арыгінальныя ідэі... Сёння мурашкі на вярбе шчыруюць вакол стрыбаѣкі. Яны абступілі мёртвыя слюдзяныя крылцы мядовага колеру і смарагдавую галоѣку і ѣпэѣнена цягнуць жамярыцу ѣ свае сховы. Імператар адводзіць позірк. А што, калі падазрэнні Манталона маюць пад сабою грунт? Раптам і ён зробіцца бездапаможны, як гэтая стрыбаѣка, і будзе цацкаю ѣ нейчай гульні? Ён узыдзе на карабель і назаѣсёды знікне для ѣсяго свету. Знікне больш надзейна, чым на гэтым востраве... Ну а калі ён памысна дасягне Еѣропы? Што чакае яго, чалавека, які ѣвасобіѣ усе супярэчнасці эпохі, які некалі захоплена сустрэѣ рэвалюцыю, мужна абараняѣ яе, каб потым, праз гады, сказаць, што рэвалюцыю задумваюць героі, робяць дурні, а плёнам ейным карыстаюцца авантурысты, вырадкі й прайдзісветы?.. Ён успамінае Канта: што я магу ведаць, што я павінен рабіць, на што магу спадзявацца? Жыццё пад імем Рывара ѣ праслаѣленай Шэкспірам Вероне сярод нашчадкаѣ Мантэкі і Капулеці. Гандаль оптыкай у падрыхтаванай яму краме. Рэдкія пакрыёмыя спатканні з сябрамі. З Марыяй-Луізай і з маленькім герцагам Рэйхштацкім, іхнім сынам, якому ѣжо сем гадоѣ... Няѣжо зноѣ магчыма за тры тыдні, не праліѣшы ні кроплі крыві, заваяваць Францыю? «Tempus consilium dabit» — «Час дасць параду», — сказаѣ некалі на пачатку аднаго з паходаѣ Юлій Цэзар. Свой разгляд войнаѣ Цэзара, як і Фрыдрыха Вялікага, ён забярэ ѣ дарогу разам з мемуарамі... Ці пазнае сын бацьку? Ягоны хлопчык, якога ён, адракаючыся ад трона, абвясціѣ Напалеонам II, якога ѣсе банапартысты лічаць законным спадкаемцам... СНЫ ІМПЕРАТАРА

143

Імператар нахіляецца над крыніцай, углядаецца ѣ яе жывое срэбра і мімаволі ѣздрыгвае: з глыбіні глядзяць на яго зялёныя вочы з чорнымі іскрынкамі. Абганяючыся ад наслання, ён згадвае другую ноч з той дзіѣнай жанчынай — праз два тыдні, напярэдадні яго дня нараджэння. Палац, дзе яны зноѣ былі разам, стаяѣ на высокім беразе, і перад сустрэчаю ён бачыѣ на рацэ асначоѣ... З одуму яго выводзяць нягучныя галасы. Гэта Маршан і Рабо. Ён сардэчна вітаецца і хаваецца з імі пад шатамі старэйшае вярбы.

— Якім месье Рывару падаѣся мой востраѣ? — пытаецца імператар. Рабо відавочна разлічваѣ пачуць нешта іншае.

— А што месье скажа наконт тутэйшага клімату? — тым самым тонам працягвае імператар, заѣважаючы цёплы шалік, што захутвае двайніку горла.

— Я з радасцю застануся тут, мой імператар,— прастуджаным голасам адказвае той. Ён распытвае двайніка пра жыццё ѣ родным Балейкуры. Луі і Франсуа чакаюць іншых слоѣ, але яму хочацца пацвяліць іх.

— Мой імператар, — нарэшце не вытрымлівае камердынер. — Мы хацелі б пачуць вашы загады. У нас застаѣся толькі заѣтрашні дзень.

— У нас застаѣся цэлы заѣтрашні дзень, Луі,— папраѣляе ён, па-ранейшаму забаѣляючыся нецярплівасцю суразмоѣнікаѣ. — Ты памятаеш, што мы паспелі зрабіць за адзін дзень пад Фрыдляндам? Расейская армія страціла дваццаць пяць тысяч.

— Мой імператар...— пачынае камердынер, аднак ён спыняе яго рухам рукі.

— Пакіньце мяне аднаго, сябры, — нечакана для самога сябе просіць ён. Ціха цурчыць ручаінка, што пачынаецца з крыніцы і спяшае па стромкім схіле скалы. На пералівісты струмень паволі апускаецца і, падхоплены плынню, хутка знікае жаѣтлявы, вузкі і востры, як штылет, лісток. Крыніца бруіць, перамывае на дне жвір, точыць сваё каменнае ложа. У параѣнанні з крыніцаю

144

Уладзiмiр Арлоѣ

ягоная душа — глыбачэзная студня з незварушным люстрам паверхні. Але там, на невідочным дне, таксама ідзе жыццё... Дадому імператар вяртаецца пазней, чым зазвычай. Зачыніѣшыся ѣ кабінеце, ён раскладвае рукапісы, адбіраючы самае неабходнае. Сёння ѣ сне ён зноѣ хоча ѣбачыць безыменную зеленавокую жанчыну. Магчыма, у яго жаданні ёсць разлік: ён не хацеѣ бы, каб гэтая жанчына яшчэ раз аказалася мацнейшая за яго волю.

5 Лагодны жнівеньскі вецер надзімае бэзавы цюль. Несучы з сабою вільготныя пахі ракі, вецер залятае ѣ расчыненыя вокны, кратае на стале пёры, змушае прыціскаць паперы масянжовым фаѣнам-каламарам і вазаю з чырванабокімі яблыкамі. Ён толькі што прыняѣ дзве дэпутацыі і цяпер адпачывае. Прадстаѣнікі горада прыходзілі са скаргаю на рабункі. Частка войска пераправілася праз Дзвіну наѣплаѣ за трыццаць вёрстаѣ адсюль і ѣвайшла ѣ Віцебск на дзень раней за яго. Тады і ѣ наступную ноч жаѣнеры сапраѣды далі сабе волю. Выслухаѣшы дэпутатаѣ, ён загадаѣ у некалькі разоѣ павялічыць патрулі. Следам прыбыла дэлегацыя ад мясцовага дваранства: яны згодныя, як вымагаюць абвесткі, з’явіцца ѣ бернардзінскі кляштар, каб прысягнуць яму, Напалеону, ды просяць пісьмовым загадам вызваліць іх ад прысягі расейскаму трону. Загад гатовы. Там, за ракою, гандлёвая прыстань, купецкія сховішчы, а далей — разлогі паплавоѣ са стажкамі сена, падобнымі да фішак на занятках па тактыцы ѣ вайсковай школе. Хутка па-над лугамі паплывуць блакітныя пасмы туману, а пакуль прастора крынічна празрыстая да самага далягляду з роѣным цёмна-зялёным паскам лесу. Ён перачытвае свой указ аб рэквізіцыях. У жніѣні ѣ пяці заваяваных губернях рэквізіцыі падлягае яшчэ СНЫ ІМПЕРАТАРА

145

53 тысячы кароѣ. Так, гэта жорстка. Але ён не можа асудзіць Вялікую армію на голад. Калі віленскі ѣрад лічыць сябе ягоным саюзнікам, няхай корміць яго жаѣнераѣ. Пагатоѣ, выстаѣляць сваіх не вельмі спяшаецца. Ён адкладае паперы, выходзіць з кабінета і спускаецца па парадных сходах. На пост заступіла вячэрняя варта, і мацакі-гвардзейцы аддана глядзяць на яго з вышыні свайго двухметровага росту. Палац на стромым беразе Дзвіны, водбліз таго месца, дзе яна сустракаецца з рэчкаю, якая дала гораду такую цяжкую французскаму вуху назву — Віцебск. Ён спыніѣся ѣ апартаментах, што летась рыхтавалі герцагу Аляксандру Вюртэмбергскаму. Цар прызначыѣ герцага губернатарам дзвюх беларускіх губерняѣ*. Цяпер гэтыя губерні належаць яму, Напалеону. У адным з колішніх герцагавых пакояѣ ён загадаѣ зрабіць хатнюю царкву. Імшу правіць ксёндз Палонскі. Той самы, што сказаѣ перад сабранымі ѣ езуіцкім касцёле грамадзянамі прамову, заклікаючы да прысягі на вернасць імператару Францыі. Хто прысягнуѣ, абавязаны насіць на рукаве каляровую кукарду. Месцічам без кукарды на вуліцах лепей не з’яѣляцца. Ён павольна ідзе сцежкаю ѣздоѣж палаца. Ад свае рэзідэнцыі ён у захапленні. Галоѣны фасад з парадным уваходам просты і строгі. Масіѣныя калоны нясуць на ѣзроѣні другога паверха цяжкаваты антаблемент з верандаю. Вузкія выцягнутыя вокны з тонкімі пераплётамі робяць будынак больш лёгкім і высокім. Ён на хвіліну прыпыняецца, каб паглядзець на бакавы фасад, што выходзіць на раку вокнамі яго кабінета і спальні. Калоны, рустоѣка сценаѣ ніжняга паверха, паѣкалоны верхняга, порцік... Ва ѣсім дакладнасць, разлік і прыгажосць — як у ба* У XIX ст. Віцебская, Магілёѣская і Смаленская губерні называліся беларускімі, а Менская, Гарадзенская і Віленская мелі традыцыйную назву літоѣскіх. Такі падзел захаваѣся ѣ абыходку і пасля 1840 г., калі Мікалай I забараніѣ карыстацца найменнямі «Беларусь» і «Літва» ѣ афіцыйных дакументах, увёѣшы назву «Северо-Западный край».

146

Уладзiмiр Арлоѣ

явых шыхтах перад бітвай. Калі б Усявышні не стварыѣ яго палкаводцам, дойлідам самой гісторыі, ён, магчыма, стаѣ бы архітэктарам. За домам цягнецца ѣсцяж ракі вялікі сад — з альтанкамі, лавачкамі, з мудрагелістымі сонечнымі ѣзорамі на сцежках. За дзесяць дзён ён паспеѣ палюбіць гэты стары сад, дзе ѣ часе вечаровых прагулянак яму так добра думаецца. Ён уваходзіѣ у Віцебск раніцой, роѣна праз месяц пасля ѣступлення ѣ Вільню. На досвітку шукаць кватэры штабу, генералам і імператару ѣ горад паскакалі два эскадроны егераѣ і мамелюкоѣ. Потым пайшлі пяхотныя палкі. Яны ставiлi стрэльбы ѣ козлы, скідвалі ранцы і шыхтаваліся абапал вуліц. Сышоѣшы з каня, ён сядзеѣ пры гасцінцы і, спусціѣшы ногі ѣ канаву, глядзеѣ на войскі. Потым ён ехаѣ ступою на сваім буланым па гэтым жывым калідоры сярод генералаѣ і маршалаѣ у шытых золатам мундзірах. На ім быѣ сціплы зялёны мундзір з зоркаю, паѣзверх — расшпілены шэры сурдут. Здымаючы трохвуголку без пяра, ён ветліва адказваѣ на паклоны месцічаѣ. Кветак амаль не было. На скрыжаванні каля сінагогі стаяѣ натоѣп паважных пэйсатых габраяѣ. «Што яны крычаць?» — павярнуѣся ён да тлумача. «Дзякуй Богу, нашы прыйшлі!» — пераклаѣ той. Праехаѣшы да смаленскай заставы, ён праскакаѣ вярсты тры па Пецярбургскай дарозе і вярнуѣся ѣ падрыхтаваны яму дом. У пакоі адшпіліѣ шпагу, кінуѣ яе на завалены разгорнутымі мапамі Расеі стол і абвясціѣ: «Тут я спынюся, злучу карпусы маёй арміі, дам ёй спачын і займуся ѣладкаваннем гэтай краіны. Ваенная кампанія 1812 года — скончаная!» На ѣсе грудзі дыхаючы чыстым вечаровым паветрам, ён думае, што ѣ тыя хвіліны проста паддаѣся стоме. Усе віцебскія дні ён шмат і з асалодаю працуе. Ён стварыѣ вярхоѣную губернскую камісію, куды прызначыѣ прэфектамі і мэрамі некаторых мясцовых дваран. Праз кур’ераѣ ён кіруе парыжскім жыццём. Піша штодня па сто лістоѣ. А шостай раніцы — развод войСНЫ ІМПЕРАТАРА

147

скаѣ, на якім ён абавязкова прысутнічае са штабам. Пляц пад разводы зрабілі побач з палацам, разабраѣшы колькі драѣляных дамоѣ і муры недабудаванае царквы. Першыя дні ён з вялікім почтам шмат ездзіѣ верхам па горадзе і ваколіцах. Вывучыѣшы Віцебск, заняѣся падрыхтоѣкаю на выпадак раптоѣнай атакі. На вуліцах выраслі барыкады з гостраканечнымі частаколамі і землянымі валамі. За ракой, у царкве святога Сімяона, ён паставіѣ гарматы, ператварыѣшы вокны храма ѣ амбразуры. Дзвіну перасеклі тры масты. На пляцы перад домам дваранскага сходу і ѣ самім доме зладзілі хлебныя печы. Успенскі сабор ён ператварыѣ у шпіталь, царкву Уваскрэсення на рынку — у склад сена і саломы. Кляштар бернардзінаѣ стаѣ правіянцкім складам, яшчэ адзін храм Уваскрэсення — млынам, а старая Барысаглебаѣская царква, што самотна стаяла над Дзвіною,— парахавым сховішчам. Апрача ѣсяго гэтага, ён абдумвае перамовы з расейскім імператарам, калі той зноѣ папросіць міру. Так, не ѣсё склалася паводле ягоных разлікаѣ. Армія Тармасава разбіла пад Кобрынам саксонскі корпус, а Баграціён паспеѣ перавесці свае дывізіі на левы бераг Дняпра. Яму не ѣдалося ѣцягнуць у вялікую пагібельную бітву Барклая-дэ-Толі. Барклай здолеѣ трыма дывізіямі спыніць ягоны 25-тысячны авангард каля мястэчка Астроѣна. Тры дні ад раніцы да позняга вечара ішлі несупынныя баі. Тры дні ён амаль не сходзіѣ з каня, не спыняючыся ні ѣ вёсках, ні ѣ шляхецкіх дамах. На дзесяці вёрстах шляху ад Астроѣна да Лучосы забітыя ці параненыя ляжалі на кожным метры, але расейскай арміі ѣсё ж удалося адарвацца. Тады ён і вырашыѣ спыніць пераслед і даць войскам адпачынак. Не самыя ѣсцешлівыя рэляцыі прыходзяць і з Полацка. Днямі пад Клясціцамі расейскі корпус Вітгенштэйна сустрэѣся з Удзіно. У Вітгенштэйна было 17 тысяч войска і 108 гарматаѣ, Удзіно меѣ 29 тысяч і 114 гарматаѣ. Яго маршал, наступаючы па Пецярбургскім тракце на поѣнач, заняѣ Клясціцы, аднак

148

Уладзiмiр Арлоѣ

расейцы на чале з Якавам Кульнёвым контратакавалі і праз дзень вярнулі вёску сабе. Гэта былі тыя самыя гарадзенскія лейб-гвардзейцы, якіх яшчэ ѣ 1807 годзе ягоныя жаѣнеры з павагаю і страхам празвалі «сінімі гусарамі». Здаецца, штандары ѣ «сініх» амаль такія самыя, як у палка Дамініка Радзівіла, таго, што першы ѣступіѣ у Вільню. Толькі ѣ адных — двухгаловы расейскі арол, а ѣ другіх — Пагоня, герб Вялікага Княства.

Divide et impera! * Сам Кульнёѣ загінуѣ. Адны сцвярджаюць, што ядро трапіла яму ѣ ногі, а Марбо, які быѣ за два крокі ад месца здарэння, паведаміѣ, што ѣдарам шаблі ѣ горла генерала забіѣ французскі конны стралок. Ён, імператар, паслаѣ у Парыж дэпешу: «Адзін з найлепшых афіцэраѣ расейскай лёгкай кавалерыі генерал Кульнёѣ забіты пад Дрысаю». Тым часам маруду Макдональда як быццам нейкія чары прыкавалі да Дынабурга. Гэта ратуе Вітгенштэйна, і ён, імператар, вымушаны аддаць Удзіно 6-ы баварскі корпус Сен-Сіра. На пераходзе праз Нёман у ім было 25 тысяч, ды корпус ішоѣ у хвасце Вялікай арміі і, па сутнасці, з самага пачатку галадаваѣ. Добра, калі ѣ Полацк прыйдзе хоць палова. Але няхай. Няхай ён няраз прайграваѣ. Няхай сарваѣся пераможны марш Удзіно на паѣночную сталіцу. Затое ѣся Беларусь і Літва ѣжо заваяваныя. Ён прайшоѣ ад Нёмана сотні вёрстаѣ і за паѣтара месяца набыѣ пяць мільёнаѣ новых падданых. Так, ён пераацаніѣ Вялікую армію. Наіѣна было марыць пра маналітнасць войска, дзе на няпоѣныя трыста французскіх батальёнаѣ пяхоты і 38 тысяч французскай кавалерыі прыпадае 307 пяхотных батальёнаѣ і 42 тысячы кавалерыстаѣ з іншых краін Еѣропы. Так, яму не ѣдалося пазбегнуць дэзерцірства. Прыклад паказалі няѣдзячныя гішпанцы, якіх ён выратаваѣ ад жахаѣ інквізіцыі. Злыя языкі кажуць, што дэ*

Падзяляй і ѣладарнічай! (лац.)

СНЫ ІМПЕРАТАРА

149

зерцірамі ён страціѣ ужо болей, чым забітымі і параненымі. Дэзерціры аслабляюць не толькі войска, але — сваімі жорсткімі рабункамі — і тыл. Ды рабуюць не адны яны. Ён пакінуѣ выязджаць на конныя прагулянкі, бо мусіѣ выслухоѣваць несканчоныя скаргі. Аднаго разу на вуліцы нейкі дваранін запрасіѣ яго зайсці ѣ дом і паглядзець, як паводзяць сябе жаѣнеры. Гаспадарам сапраѣды цяжка было пазайздросціць. На фартэпіяна стаялі рондалі, гаршкі і патэльні. Сад быѣ ператвораны ѣ стайню і пашу. Не ѣважаючы на поѣную дрывотню, жаѣнеры ламалі на дровы згароду, секлі ѣ пакоях мэблю. У гасцёѣні, калі ён убачыѣ паміж фамільнымі партрэтамі развешаныя на сценах кавалкі сырога мяса, яго ледзь не званітавала. Зрэшты, на вайне як на вайне. Трэба канчаткова развітацца і з наіѣнай мараю атрымаць ад гэтых губерняѣ стотысячнае войска. Сёння людзей у яго беларуска-літоѣскіх палках разы ѣ чатыры меней. У корпус Панятоѣскага ѣвайшла артылерыйская батарэя. Да палка слонімскага шляхціча Канопкі далучыѣся эскадрон беларускіх татараѣ. Уланскія палкі дагэтуль не скамплектаваныя, пяхотным бракуе рыштунку і зброі... Усё гэта суадносіцца з мажорнымі чэрвеньскімі планамі прыкладна так, як ваза з яблыкамі ѣ ягоным кабінеце з яблыняю пад вакном, што дала яму толькі малую частку сваіх пладоѣ. Не, параѣнанне яѣна няѣдалае. Плады спеюць... Праз колькі дзён яму споѣніцца сорак тры. Дзень нараджэння будуць святкаваць сто мільёнаѣ жыхароѣ яго імперыі. У Беларусі і Літве таксама ідзе падрыхтоѣка. Яму даносяць, што ѣ гарадах ужо гатовыя партрэты са святочнымі надпісамі. «Уся цвердзь зямная памятае: у гэты дзень прыйшоѣ на свет той, хто пакараѣ пыхлівых і вызваліѣ слабых». Або: «Усемагутны і справядлівы Госпад выяѣляе волю сваю ѣ Напалеоне»... Яго народжаны летась сын успадчыѣ імперыю ад Пірэнеяѣ да Масквы. Тут, у губернатарскім палацы, у гэтым садзе, у першыя жнівеньскія дні ён прыняѣ

150

Уладзiмiр Арлоѣ

адно з галоѣных у жыцці рашэнняѣ: ісці на Смаленск і Маскву. Сонца стамлёна кранулася сіняга ад смугі зарэчнага лесу. Чыстае неба паглыбела. На горад апускаецца вечар, і ѣ садзе гусцее сутонне. Ён выходзіць з зялёнага прыцемку на высокі бераг. Па шырокай дзвінскай роѣнядзі, удзень серабрыста-сонечнай, а цяпер цёмнай, быццам навальнічная хмара, ідуць плыты. На плытах стаіць з бусакамі ѣ руках колькі людзей у белых кашулях і белых, высока падкасаных портках. Хтосьці заѣважае чалавека на строме і, паказваючы на яго, крычыць астатнім. Асначы паварочваюць твары, глядзяць угору, і ён, вітаючы гэтых мужных людзей, ужо яго падданых, падымае руку і нават крыху здзіѣляецца, не чуючы ѣ адказ «Vive l’empereur!». Сам сабе ѣсміхаючыся, ён бачыць, як асначы нечакана хутка вяртаюцца да сваіх клопатаѣ, спрытна ѣпраѣляючыся з вялізнымі бусакамі. Яны і не здагадваюцца, хто глядзіць на іх з-пад старога ясеня на строме. Заместа прывітальных крыкаѣ знізу даносіцца песня. Доѣгая чарада плытоѣ хаваецца за рачным паваротам. Знікае з вачэй і вогнішча на апошнім плыце, дзе гэтыя простыя людзі гатуюць сабе простую вячэру. Дзвіна нясе іх далей, а ѣ наструненым і чуйным вечаровым паветры яшчэ лунае іхняя песня. Зліваючыся з небам і з бяздоннай цёмнай ракой, яна гучыць працяжна і журботна, і ѣадначас ён чуе ѣ ёй нешта пакрыёма-пагрозлівае. Відаць, ад песні на незразумелай мове, ад народжанай ёю няѣцямнай трывогі вогкі ветрык, што цягне ад ракі, здаецца яму зусім халодным.

— Мой імператар...— чуе ён і знячэѣлена паварочваецца на знаёмы голас. Пад ясенем стаіць безыменная жанчына з віленскай ночы. Яна з’явілася так раптоѣна, як магла б, напэѣна, прыйсці да чалавека, саслізнуѣшы з пераплеценых галінаѣ, сама дрыяда.

— Як вы сюды трапілі? — пытаецца ён, і сэрца пачынае абмываць струмок радасці. СНЫ ІМПЕРАТАРА

151

Заміж адказу — усмешка. Яна такая самая — і фрызура, і белая сукенка з лёгкай палярынаю... У руцэ букецік дробных блакітных кветак з жоѣтымі вочкамі...

— Як вам удалося прайсці праз варту?

— Я сказала, што вы мяне чакаеце.

— Вы... сказалі праѣду. Той раз яна дапамагла яму пазбыцца паняверкі. Які падарунак ён атрымае сёння? Зрэшты, падарунак — ужо само ейнае з’яѣленне, такі неспадзяваны працяг песні плытагонаѣ. Яму адно здавалася, што ён забыѣ яе. Ён чакаѣ сустрэчы. Ён хацеѣ ведаць, прыйшла яна сама ці хтосьці прыслаѣ яе. Хацеѣ даведацца, хто яна, жанчына, што так чулліва спрабавала выконваць ролю заступніцы свайго народа. Хацеѣ паглядзець у зялёныя вочы... Ён ужо чуе гукі і пахі іх першае ночы і прадчувае ноч сённяшнюю. Ён успамінае яе цела...

— Як называюцца вашы кветкі? — гаворыць ён, каб запоѣніць пярэрву.

— У народзе іх завуць «жабіны вочкі». Праѣда, падобныя?

— Вы так лёгка апрануліся... Хадзем у дом. Ён падае ёй руку, і яны ідуць да палаца. Вокны прытульна свецяцца. Над садам песцiцца сярод першых зорак шчарбаты луідор месяца, і ад дрэваѣ кладуцца на сцежку вычварныя цені. Каля ѣвахода іх сустракае ад’ютант. Імператар не можа зразумець, чаго ѣ вачах у ад’ютанта болей: ухвалы ці здзіѣлення? Але хіба не ён загадаѣ прапусціць госцю ѣ сад? Яны, як і першы раз, вячэраюць удваіх. Бязгучна і непрыкметна з’яѣляюцца і знікаюць слугі. У збанку побач з вазаю, поѣнай садавіны, мініяцюрны букецік яе «жабіных вочак».

— Расея будзе ѣпакораная! Ён падымаецца ад стала і пачынае хутка пахаджаць ад вакна да дзвярэй.

— Расея будзе ѣпакораная,— адрывіста гаворыць

152

Уладзiмiр Арлоѣ

ён. — Я іду на Смаленск. Потым я вазьму Маскву. Гэта будзе ѣдар у самае сэрца Расеі. Ён ледзь стрымліваецца, каб не сказаць, што на сваёй мапе пазначыѣ ужо стрэлкамі паход на Індыю. Яна маѣчыць. Маленькая рука цягнецца да вазы і бярэ чорную ад спеласці вішню. Яе маѣчанне злёгку бянтэжыць яго. Напэѣна, зараз ён пачуе нешта з таго, што ѣжо чуѣ у Вільні. О, гэтая роля ратавальніцы! Але няхай. Такая — яна яшчэ больш жаданая. Ён гаворыць пра баі пад Астроѣнам і Лучосай, пра бяссонныя ночы, узнагародаю за якія будзе сённяшняя ноч у гэтым утульным палацы над Дзвіною, па якой недзе далёка плывуць пад начным небам са сваёй трывожнаю песняй асначы.

— Вы не думалі, — нарэшце загаварыла яна, — чаму так адчайна біліся царскія палкі пад Астроѣнам? Там служаць пераважна віленцы і віцябляне. Гэта благі знак, мой імператар... Так, ён не памыліѣся.

— Вы збіраецеся ісці на Маскву... Зусім нядаѣна я чула ад вас іншае. Вы прысягалі, што не пойдзеце сёлета далей Беларусі. Вы памятаеце? Я нагадаю вам вашыя словы: «Ісці сёлета далей — тое самае, што самахоць ісці насустрач гібелі...» Ён смяецца. Яна зноѣ у сваёй ролі.

— На вайне, мая дарагая, абставіны могуць змяніцца імгненна. Так, як налятае віхура.

— Мой імператар, калі вы і цяпер не падтрымаеце імкнення маёй краіны да волі, калі не дасцё згоды на федэрацыю Княства і Кароны, вы здратуеце не толькі нашы надзеі. Вы перакрэсліце і свае. Як яму надакучылі гэтыя размовы пра аднаѣленне федэрацыі, пра незалежнасць! Ад іх ужо даѣно цягне на позехі.

— Вы забываецеся, што за паѣтара месяца я вызваліѣ усю вашу краіну ад расейскага прыгнёту.

— I, каб мы не забываліся пра гэта, запатрабавалі, апрача новых падаткаѣ, сплацiць вам усе нашы старыя даѣгі цару. Хіба вы не ведаеце справядлівасці СНЫ ІМПЕРАТАРА

153

гэтых даѣгоѣ, хіба не ведаеце, што падаткі ѣ нашых губернях былі ѣ пяць разоѣ цяжэйшыя, чым у Расеі? Як ёй пасуе хваляванне і бледны румянак на шчоках! Ён сочыць ужо не столькі за яе словамі, як за ёю самой. Ягонай арміі трэба надзейны тыл. Яна клапоціцца пра яго тыл! Брава! Сяляне чакаюць скасавання прыгону, як у Польшчы, а ён вымагае бясконцых паставак фуражу і харчу. Пад выглядам ахвяраванняѣ жаѣнеры бяруць з кожнага двара па два пуды сена і саломы і па пяць — жыта і аѣса. Яна нядрэнна дасведчаная...

— Мой імператар, цярпенне ѣ сялянаѣ канчаецца. Яны хутка падымуць зброю супроць вас. Няѣжо яна сапраѣды лічыць, што ѣ гэтай правінцыі, на краі цывілізаванага свету, а мо — пасля сарака гадоѣ расейскага панавання — ужо і за межамі цывілізацыі, няѣжо яна верыць, што менавіта тут можа вырашацца лёс Еѣропы і ѣсёй эйкумены? Якая яна мілая зараз, калі ад хвалявання ці ад гневу ѣ яе заірдзеліся не толькі шчокі, але і вушкі... Ён чуе знаёмы пах дыму, што струменіць ад ейных валасоѣ.

— Мая дарагая, палітыка і яе працяг, вайна, — не для жаночых галовак. Таму я схіляюся перад вашаю мудрасцю. Далібог, вы з поспехам маглі б замяніць сяго-таго з маіх маршалаѣ. Ён цалуе ёй руку і глядзіць у зялёны бурштын з чорнымі іскрынкамі.

— Паверце, я не забыѣся ніводнага свайго слова і не адмаѣляюся ад іх. У гонар нашае сустрэчы, у гонар ночы, якую вы мне падорыце, я зраблю Віцебск сталіцаю заваяваных земляѣ. Слугі пакінулі іх. Цяпер яны самі — ён, імператар Еѣропы, і яна, безыменная жанчына, адна з мільёнаѣ яго падданых, — робяцца слугамі і падданымі ночы.

I зноѣ пах дыму, пах і смак суніцаѣ...

I цёмная начная рака, што плыве за вокнамі ѣ невядомасць.

154

Уладзiмiр Арлоѣ

6 Яна і тады, у палацы над Дзвіною, не назвала свайго імя. Што змушала яе так старанна захоѣваць incognito? Простая боязь кампраметацыі ці нешта іншае, загадкавае? Хто прысылаѣ яе? Ён абганяецца ад недарэчнай, бязглуздай думкі, што на хвілю перацінае дыханне. Толькі містыкі яму і не хапала... Не, віцебскую ноч лепей забыць, не ѣспамінаць. Лепей не думаць пра тое, што за адзін год краіна гэтай маленькай зеленавокай жанчыны страціла мільён жыхароѣ. Яму ёсць чым заняць думкі — блізкая размова з Маршанам і Рабо, заѣтрашні дзень. Няѣжо ѣ ейных словах была праѣда? Калі б ён спыніѣся, калі б не пайшоѣ далей Беларусі, калі б вызваліѣ сялянаѣ і даѣ краіне не папяровую, а сапраѣдную незалежнасць, калі б дазволіѣ Польшчы і Вялікаму Княству злучыцца ѣ федэрацыю... Няѣжо тады ён мог бы выйграць расейскую кампанію? Мог бы выйграць наогул, не апынуцца ѣ выгнанні, кожны дзень бачыць сына і ведаць, што перадасць яму трон? За Смаленск ён заплаціѣ дваццаццю тысячамі забітых і параненых. У войсках, што абаранялі горад, было шмат яе суайчыннікаѣ. Узяѣшы Смаленск, ён у гневе даѣ дазвол рабаваць. Дзве тысячы месцічаѣ схаваліся ѣ саборы і сядзелі там два тыдні, пакуль горад не абабралі да апошняе ніткі. Смаленск бараніла і сялянскае рушэнне. Сяляне ваявалі не горш ад старых жаѣнераѣ. У той час яны ѣжо не зводзілі падрахункаѣ з панамі, не палілі маёнткаѣ верных цару памешчыкаѣ і не прыводзілі сабе на дапамогу марадзёраѣ. Сяляне ѣжо страцілі надзею. Яе словы, сказаныя ѣ віцебскую ноч, хутка спраѣдзіліся. Мужыкі ѣзяліся за зброю. Кожны дзень яны забівалі тых, ад каго яшчэ ѣчора чакалі паратунку. Забівалі кулямі і штыхамі, а калі не было стрэльбаѣ — сахарамі, аглоблямі, косамі... Яны замкнулi аблогаю дванаццацітысячны віцебскі гарнізон. Каб уратаваць гарнізон ад галоднае смерці, ён перад самым Барадзіном мусіѣ паслаць у Віцебск дзесяць тысяч пяхоты і кавалерыі. СНЫ ІМПЕРАТАРА

155

З дна памяці выплылі і насунуліся на яго барадатыя сялянскія твары... Аднойчы ён загадаѣ прывесці да сябе палонных партызанаѣ. Стоѣпіѣшыся, яны стаялі каля дзвярэй пад наведзенымі рулямі стрэльбаѣ і маѣчалі. Два дні таму гэтыя людзі выразалі атрад фуражыраѣ, адпусціѣшы толькі маркітантку. Палонныя адмовіліся адказваць на пытанні. Найбольш уразіла яго тое, што на іх шырокіх тварах быѣ не страх блізкае смерці, а страшная змрочная радасць. Такую радасць ён бачыѣ аднаго разу ѣ трох гішпанскіх юнакоѣ, амаль дзяцей, якіх расстрэльвалі на горнай дарозе за спуск лавіны, што змяла ѣ бездань цэлы эскадрон кавалерыі. Нечакана адзін з мужыкоѣ, самы нізкарослы і страхалюдны, з залітым крывёю лобам і вуглямі шалёных вачэй, пачаѣ штосьці раз’юшана выгукваць. Ён, імператар, загадаѣ тлумачу-студэнту перакладаць, ды той чамусьці марудзіѣ, і загад давялося паѣтарыць.

— Ваша вялікасць, — запінаючыся, прамовіѣ тлумач, — гэты чалавек... гэты чалавек называе вас апакаліпсічным зверам... Ён успомніѣ лісты сінода, якія аб’яѣлялі яго пасланцом Люцыпара.

— Спытайце, дзе ён гэта пачуѣ. У царкве?

— Ён кажа, — пераклаѣ тлумач, — што ведае гэта і без папоѣ.

— Якой ён веры?

— Ён грэка-католік.

— Скажыце, — папрасіѣ ён тлумача, — што я хачу абараніць яго рэлігію ад расейскіх цароѣ. Нізкарослы выкрыкнуѣ яшчэ колькі словаѣ і адвярнуѣся.

— Што ён сказаѣ?

— Ваша вялікасць, ён кажа, што... перапрашаю... такія словы немагчыма перакласці... сэнс у тым, што спачатку яны вам верылі, але тая вера ѣжо згарэла ѣ агні. Ён кажа, што вы не абаранілі нават яго дачку.

— Ад чаго яе трэба было бараніць? Тлумач марудзіць.

156

Уладзiмiр Арлоѣ

— Я слухаю!

— Ён кажа, што вашыя жаѣнеры, іх было шмат, гвалцілі яго дачку на вачах у маці, пакуль абедзве не страцілі розум.

— Скажы, што французы не маглі зрабіць гэтага. Мужык, сціскаючы звязаныя вужоѣкаю рукі, маѣчыць.

— Хто б яны ні былі, яны прыйшлі з вашаю арміяй,— перакладае гэтае маѣчанне тлумач. Імператар адварочваецца ад вусцішных барадатых абліччаѣ і кладзецца тварам да сцяны. У спальню ліецца святло новага дня. На сіняй тканіне, якою абцягнуты сцены, распускаецца наквець чырвоных ружаѣ. Ён глядзіць на ружы са страхам. Мо і сапраѣды ад гэтых кветак ідзе нячутны водар, які павінен прыспешыць ягоную смерць? Ён скаланаецца. Ён ужо гатовы паверыць, што ѣ кожным з тых пахаѣ, якімі дыхаѣ дзве апошнія ночы, у паху язміну і дыму, поту ад яе падпашак, у вільготным паху ракі і ѣ самым непараѣнаным — суніцаѣ, паѣсюль хаваѣся водар смерці. Вялікім намаганнем ён змушае сябе не ѣскочыць з ложка і не кінуцца з гэтага прытулку салодкае смерці прэч. На шчасце, у дзвярах з’яѣляецца Маршан.

— Мой імператар, вы памятаеце, які сёння дзень? — дапамагаючы гаспадару адзявацца, пытаецца камердынер.

— Ад раніцы дажджлівы, — адказвае ён, пацепваючыся ад холаду, — потым, як заѣсёды на нашым гнілым востраве, на пару гадзін выблісне сонца. Але нават калі яно сёння адпачывае, мы сустрэнемся ля крыніцы. Спадзяюся, з табой прыйдзе і наш сябар. Імператар сядае за туалетны столік і пачынае займацца пазногцямі.

— Луі, перадай, каб сняданне падалі ѣ кабінет. Выходзячы са спальні, ён глядзіць на абіѣку з ружамі і ѣспамінае, што «сінія гусары», якія выйгралі ѣ тое лета бітву пад Клясціцамі, у чатырнаццатым годзе першыя прайшлі ѣрачыстым маршам па Парыжы. СНЫ ІМПЕРАТАРА

157

Ён снедае адзін. Яму дастаткова маѣклівага дыялога з безыменнай жанчынаю, голас якой несціхана гучыць у ім насуперак волі. Сурвэтку кратае сонечны прамень. Усё як зазвычай: дождж, сонца, потым халодны вечаровы туман. Тое самае паѣторыцца і заѣтра, і паслязаѣтра... Сябры вынайшлі бліскучы план уцёкаѣ, і ён прымае яго. Праѣда, з адной агаворкаю... Імператары не маюць права хавацца за кулісы. Ён падыходзіць да канторкі і пачынае хутка пісаць. Запячатаѣшы канверт, хавае яго ѣ кішэню камізэлькі, зашпільвае сурдут і бярэ ѣ рукі ѣлюбёную кавеньку з ільвінаю галавой. Час выпраѣляцца да крыніцы. Бянтэжачыся ад свае чуллівасці, ён дотыкам далоні вітаецца з вербамі і затоена — нібы ѣ тое казачнае люстэрка, што можа прадказаць будучыню, — углядаецца ѣ крыніцу. Хто гэты чалавек, адлюстраванне якога зыбаецца на бруістай воднай паверхні? Рэвалюцыянер? Тыран, асуджаны на павольную агонію на забытым Богам востраве? Зрэшты, тыранаѣ нараджаюць якраз рэвалюцыі. Геній? Блазан? Ад вялікага да смешнага — адзін крок. Няхай нашчадкі вырашаюць, ці зрабіѣ гэты крок ён. Павеѣ ветру сцірае ягоны твар. Зараз рабізна супакоіцца, і, калі пільна ѣгледзіцца, ён убачыць іншае аблічча. Гісторыю Напалеона будуць нанова перапісваць кожныя пяцьдзесят гадоѣ, але ніхто не даведаецца, ніхто і ніколі не здагадаецца, якая роля належала ѣ ёй маленькай безыменнай жанчыне з мушкамі-іскрынкамі ѣ вачах. Думка прыносіць яму задавальненне. Гэтая таямніца — толькі ягоная, і ён забярэ яе з сабою ѣ магілу, каб там не было самотна. Чакаць Луі і Франсуа даводзіцца нядоѣга. Імператар глядзіць на іх і забаѣляецца здагадкамі, як прыяцелі сустрэнуць ягонае рашэнне.

— Калі карабель выходзіць у акіян? — пытаецца ён.

158

Уладзiмiр Арлоѣ

— Заѣтра на досвітку, мой імператар, — адказвае Рабо, усім выглядам дэманструючы адвагу.

— Зараз, — прыцішыѣшы голас, уступае ѣ размову камердынер, — мы мусім паасобку вярнуцца ѣ дом. Мой імператар, вам давядзецца пакінуць Лонгвуд ужо сёння. Мяне непакояць паводзіны графа Манталона. Апрача таго, візіты Рывара маглі насцярожыць ангельцаѣ. Імператару да душы Маршанава расхваляванасць.

— Перамена адзення і грымоѣка не павінны заняць болей за паѣгадзіны, — працягвае той. — Абставіны такія, што вы можаце ѣзяць мінімум рэчаѣ. Самыя каштоѣныя рукапісы... На дарозе за чвэрць мілі ад Лонгвуда праз гадзіну будзе чакаць экіпаж. Рабо прыкладае руку да сэрца: — Ваша вялікасць, я малю вас паспяшацца.

— Рабо застанецца ѣ Лонгвудзе, — дадае камердынер. — Я буду суправаджаць вас да карабля. Як яны прымуць ягоныя словы? Імператар праводзіць рукою па стаѣбуры старэйшай, самай мудрай вярбы — нібы просіць у яе яшчэ крыху рашучасці. Потым абдымае слугаѣ за плечы — дзеля гэтага высокаму Маршану даводзіцца нагнуцца.

— Сябры мае...— пачынае імператар.— Мы зробім прасцей... Апошняя каламуць сумневаѣ асела на дно.

— Мы зробім прасцей. Я застануся ѣ Лонгвудзе, а цябе, Рабо, за чвэрць мілі ад дома будзе чакаць экіпаж. Не, сябры мае, не пярэчце, а выслухайце мяне і пастарайцеся зразумець. Я меѣ уладу, якая набліжалася да Гасподняй. Я прынёс на зямлю такія няшчасці, якія дадзена пасылаць толькі Усявышняму. Пакуты на гэтай скале пасярод акіяна — маё пакаранне і выкупленне.

— Мы адмаѣляемся верыць вашым словам. Хіба тры пражытыя тут гады — недастатковая цана?

— Не, Луі. Хрыстос не быѣ бы Богам, каб не памёр на крыжы... Драма майго жыцця скончыцца тут, на сцэне, а не за кулісамі гісторыі.

— Ваша вялікасць...— разгублена кажа Рабо. — Значыцца, усё марна... СНЫ ІМПЕРАТАРА

159

— Не, Франсуа. Людскія ѣчынкі не бываюць марнымі. Наш план застаецца ѣ сіле. Гэта мой загад. Ты вернешся ѣ Еѣропу, паселішся ѣ Вероне і будзеш гандляваць оптыкай і каштоѣнымі камянямі. Ты таемна сустрэнешся з маёй жонкаю і з маленькім Напалеонам II...

— Але...

— Вы, месье Рывар, атрымаеце самыя падрабязныя інструкцыі. Ну а мне давядзецца выканаць вашу ролю. Буду гаварыць вашым грубаватым голасам. Буду забываць, дзе ляжаць знаёмыя рэчы. Здзіѣлю ѣсіх няпамятлівасцю. А Маршан абавязкова падзеліцца з астатнімі сваімі падазрэннямі. Мы з вамі яшчэ дамо клопату гісторыкам і біёграфам. Ужо даѣно ён не падабаѣся сабе так, як у гэтыя хвіліны. Апошнія яго словы прагучалі амаль што весела.

— Я ведаю, табе цяжка гэта чуць, Луі. Няхай цябе суцяшае, што мы з табою застанемся разам да апошняга дня. А табе, Рабо, няхай будзе суцяшэннем багатае жыццё веронскага гандляра. Колькі хвіляѣ пад вербамі чуваць толькі голас крыніцы. На залаціста-брунатны стаѣбур апускаецца блакітная стрыбаѣка. Аднекуль адразу ж з’яѣляюцца і атачаюць яе мурашкі. Імператар не хоча, каб з гэтаю жамярыцай прычынілася тое самае, што ѣчора з яе супляменніцай. Уцякай! — у думках загадвае ён і з палёгкаю бачыць, як стрыбаѣка ѣзлятае і мурашкі застаюцца ні з чым.

— Заѣтра каля паѣдня, — кажа Маршан, — карабель пройдзе каля паѣночнай часткі вострава, недалёка ад Лонгвуда. Мы з Рабо збіраліся прыйсці на бераг, каб назаѣсёды развітацца з вамі.

— Мы з табой прыйдзем на бераг, каб развітацца з Рабо. Дай я цябе абдыму, дарагі Франсуа. Калі ѣ мяне ёсць такія падданыя, я пражыѣ жыццё недарэмна. З вачэй у Франсуа бягуць на фальшывую бараду слёзы. Імператар расшпільвае сурдут, дастае канверт і працягвае яго двайніку.

— Тут ты знойдзеш колькі карысных парадаѣ, што могуць спатрэбіцца табе ѣ Вероне.

160

Уладзiмiр Арлоѣ

Франсуа змагаецца са слязьмі.

— Весялей, месье Рывар! Няѣжо вам не хочацца хутчэй трапіць у Верону? Дарэчы, не забывайце, што гэта радзіма Рамэо і Джульеты. На вашым месцы я не шкадаваѣ бы падарункаѣ бедным закаханым. Імператар адварочваецца і чакае, пакуль крокі не аціхнуць. Як шкада, што маленькая жанчына з ягоных сноѣ не чула размовы пад вербамі. Зрэшты, чаму не чула, калі яна ѣвесь час была з ім? Яна ѣсё ведае, і таму яны з ёю, як і з Рабо, болей не сустрэнуцца. Ён заслужыѣ спакой. Ён падстаѣляе далонь пад струмень крыніцы. Няхай сплываюць згрызоты і трывогі апошніх дзён, няхай застаецца адно найвялікшы скарб гэтага свету — спакой. Нізкі сонечны прамень прабіваецца аднекуль з-за скалы і афарбоѣвае празрысты струмень чырванню. Ён адрывае руку, як ад вару, і ѣважліва разглядвае яе. Не, так нельга. Ён зрабіѣся занадта прымхлівы. Гэтыя сны... Але сёння ён заслужыѣ спакой. Ён уяѣляе, што ѣвечары ѣ ягоным ложку, там, дзе яго абдымалі і лашчылі рукі Альбіны, там, адкуль ён вяртаѣся ѣ снах у свае найлепшыя дні, у яго ложку мог упершыню засынаць Рабо. Ад гэтае думкі яму робіцца непамысна, і ён цешыцца, што ляжа ѣ свой ложак сам. Нават калі сцены вакол яго дыхаюць смерцю. Ён заслужыѣ спакой.

7 Пасля кароткай нарады з маршаламі ён застаецца на самоце. Сканчваецца яшчэ адна дзея трагедыі. Сканчваецца не ѣ сталіцы, не ѣ царскіх і не ѣ губернатарскіх палацах — у занесеным снегам мястэчку, у цеснай мураванцы, дзе мог бы на добры лад кватараваць капрал. У гэтай дзеі ён яшчэ раз выйдзе на сцэну, але пад чужым імем. СНЫ ІМПЕРАТАРА

161

Ён успамінае, як, адпраѣляючы ад’ютанта Ларыстона да Кутузава, не загадваѣ, а маліѣ: «Мне трэба мір, я хачу падпісаць мір. Я заплачу любую цану, толькі б уратаваць гонар». Уратаваць гонар не ѣдалося. Малаяраславец, Вязьма, Чашнікі, Полацк, Бярэзіна... Толькі чужыя памылкі дазволілі яму выратаваць частку войска... Трупы, трупы... Заваленыя трупамі палі бітваѣ. Заледзянелыя, прыцярушаныя снегам трупы на ѣзбочынах гасцінцаѣ. Трупы ля чорных плямін пагаслых вогнішчаѣ на прыдарожных лясных галявінах. Азызлыя, пачварна вялікія трупы на дне Бярэзіны... Свет, у якім мёртвых болей, чым жывых. Тысячы і тысячы галодных абмарожаных істотаѣ, што праз дзень ці праз тыдзень таксама ператворацца ѣ трупы, сагрэѣшыся ѣ свае астатнія імгненні ѣспамінам пра сады на беразе Роны ці вінаграднікі ласкавага Праванса... Вялікая армія, з якою ён марыѣ дайсці да берагоѣ Ганга... Натоѣпы абадранцаѣ, апранутых ва ѣсё магчымае і немагчымае, адабранае ѣ сялянаѣ і адзін у аднаго адзенне.

— Vive l’empereur! Сёння раніцой ён пад’язджаѣ да гэтага мястэчка. Побач з трактам варылі каніну былыя уланы, якіх, хоць і з цяжкасцю, яшчэ можна было пазнаць па форме. Згледзеѣшы імператарскую кавалькаду, яны засталіся абыякавыя, ніхто нават не паспрабаваѣ падняцца. Два дзесяткі галодных вачэй слізганулі па конніках і зноѣ утупілі прагныя позіркі ѣ закураны саган над агнём. Ён паспешліва адвёѣ вочы і ѣбачыѣ наперадзе паласаты верставы слуп і побач — захутанага ѣ жаночую хустку жаѣнера. Той, здавалася, таксама ѣгледзеѣ імператара і, абдымаючы адной рукою слуп, намагаѣся ѣстаць.

— Чым мы можам дапамагчы яму? — павярнуѣся ён да спадарожнікаѣ, і ад’ютант, прыспешыѣшы каня, выехаѣ наперад. Кавалькада спынілася.

162

Уладзiмiр Арлоѣ

— Ваша вялікасць,— вярнуѣшыся, прамовіѣ ад’ютант, — мы не дапаможам гэтаму няшчаснаму. Адно тады ён змеціѣ на галаве ѣ жаѣнера белую стрэшку. Снег ляжаѣ і на паднятай руцэ, якая вітала смерць.

— Vive l’empereur!

— Закрыйце яму вочы! — прышпорваючы каня, загадаѣ ён. Вызваляючыся ад таго позірку шкляных вачэй з застылым у іх белым бязмежжам, ён трасе галавой і выклікае ад’ютанта.

— Загадайце падрыхтаваць мундзір... Праз нейкую гадзіну ён пакіне армію, каб хутчэй пакінуць і гэтую краіну, якая прагнула вызвалення і якой ён прынёс кроѣ і смерць. Яму распавялі, што ѣ гэтым мястэчку з барбарскаю назваю Смаргонь князі Радзівілы трымалі мядзведжую муштроѣню. Вучоныя звяры з павадырамі разыходзіліся адсюль па ѣсёй Еѣропе, каб весяліць жыхароѣ на гарадскіх пляцах і вясковых кірмашах. Кажуць, яны даходзілі да Парыжа і забаѣлялі каралёѣ у Луѣры. Сёлета ѣ дзень яго нараджэння адзін такі касалапы цыркач выступаѣ перад ім. Мішка таньчыѣ мазурку, хадзіѣ на задніх лапах і вельмі пацешна паказваѣ, як дзячок вяртаецца з хрэсьбінаѣ і як уцякае ад Вялікай арміі цар Аляксандр. Каго цяпер весяліць той буры артыст? Чые ѣцёкі ѣдае пад рогат гледачоѣ? Ёсць нешта наканавана-сімвалічнае ѣ тым, што ён здыме сваю трохвуголку, надзене чужы мундзір і назавецца чужым імем не дзе-небудзь, а менавіта тут, у гэтым мястэчку. Маскарад — таксама цырк. Зрэшты, хіба не цырк — усё чалавечае жыццё? Ад вялікага да смешнага — толькі крок. Але толькі крок і ад смешнага да вялікага. Ён сыграе гэтую дзею нанова і пераканае свет, што першы варыянт быѣ адно няѣдалаю рэпетыцыяй. А зараз пара ѣ грымёрку. Ён звоніць, і ад’ютант развешвае на крэслах мундзір польскага улана. СНЫ ІМПЕРАТАРА

163

— Мы яшчэ вернемся сюды, — расшпільваючы паходны сурдут, кажа ён.

— Няма ніякіх сумневаѣ, мой імператар.

— Такая акалічнасць шмат каму будзе здавацца дзіѣнай, але запомніце, Жэрар: усе мае памылкі ѣ гэтай кампаніі — вынік стомы. Я стаміѣся ад дакучлівых патрабаванняѣ людзей, якія былі побач. Я паслухаѣ маршалаѣ і страціѣ у часе адступлення армію. Я хацеѣ рушыць з Масквы на Пецярбург або адыходзіць паѣднёва-заходнім шляхам. Я ніколі не думаѣ адступаць на Смаленск і Вільню. Гэта быѣ чарнавік, няѣдалая рэпетыцыя.

— Так, мой імператар.

— Я вярнуся сюды, і са мною будзе трыста тысяч жаѣнераѣ. Гэтага хопіць, каб паставіць Расею на калені.

— Вядома. Яму не даспадобы такая гатоѣнасць з усім пагадзіцца. Апрача таго, у ад’ютантавых адказах чуецца і нейкая недагаворанасць.

— Вы хацелі паведаміць мне яшчэ нешта, Жэрар?

— Так, ваша вялікасць, аднак я не ѣпэѣнены, што...

— Я вас слухаю, — уладна кажа ён.

— Мой імператар, у час нарады з маршаламі вашага прыёму дабівалася адна маладая асоба...

— Я слухаю...

— Начальнік варты знайшоѣ у яе ѣ муфце дамскі пісталет.

— Дзе яна цяпер? Жэрар марудзіць з адказам, і ён чамусьці не хоча прыспешваць ад’ютанта, як бы даючы таму магчымасць знайсці найлепшы адказ.

— У вас няма падстаѣ хвалявацца, мой імператар, — кажа ад’ютант. — Але нам трэба спяшацца. Коні чакаюць. Ён выходзіць на ганак, і начны марозны вецер наводліѣ б’е яго па твары...

164

Уладзiмiр Арлоѣ

8 Калючы марозны вецер наводліѣ б’е яго па твары, і ён прачынаецца. Ён ляжыць тварам да сцяны з падазронаю абіѣкай. За вокнамі глыбокая ноч. У кандэлябры на туалетным століку патрэскваюць свечкі. Яго абуджэнне зусім не такое, як у папярэднія дні. Разам з ім прачынаецца боль у нагах і ѣ страѣніку. Боль, які пасяліѣся ѣ ім ужо даѣно і з кожным месяцам адваёѣваѣ сабе новыя і новыя пазіцыі, гэты боль, адступіѣшы на колькі дзён, вярнуѣся ѣ сваё жытло — у ягонае, яшчэ хвіліну таму такое дужае цела. Боль настолькі моцны, што яму здаецца, нібыта тры апошнія дні ён жыѣ у крэдыт, за кошт сённяшняга. Каб неяк утаймаваць, прыспаць гэты боль, ён не рухаецца і заплюшчвае вочы.

— Мой імператар, — чуе ён не зусім упэѣненыя Жэраравы словы, — у час нарады з маршаламі вашага прыёму дабівалася адна маладая асоба...

— Дзе яна?

— У вас няма падстаѣ хвалявацца... Голас ад’ютанта — як удар бізуна. Шырока расплюшчанымі вачыма ён глядзіць на сцяну. Гэта была яна! Ён думаѣ, што, адмовіѣшыся пакінуць востраѣ, купіѣ сабе спакой. Як ён памыліѣся! Ён пазбегнуѣ сустрэчы з ёю ѣ Смаргоні, але яна здагнала яго тут. Яна помсціла яму ѣ абліччы графіні Манталон, падсыпала атруту ѣ віно і хавала мыш’як за шпалерамі і ѣ прыскрынках стала. Яна прымусіла яго зневажаць свой розум генія нікчэмнымі думкамі і падазрэннямі. А потым, ужо ѣ сваім сапраѣдным абліччы, прыйшла ѣ ягоныя сны. Яна вярнула яму сілы, зрабіла здаровым, каб потым катаваць яшчэ больш жорстка. Яна прыйшла судзіць яго ад імя свайго і ѣсіх іншых народаѣ. Яна перашкодзіла яму вярнуцца ѣ Еѣропу, але ёй гэтага мала. Сцяна ѣ нязыркім святле свечак амаль чорная, атрутная наквець ружаѣ набрыняла крывёю. СНЫ ІМПЕРАТАРА

165

Чаму ён не згадзіѣся на прапанову Рабо? Можа, яшчэ не позна? Можа, ён яшчэ паспее на карабель?

— Луі! — кліча ён, усхопліваючыся з ложка. За туалетным столікам спінаю да яго сядзіць жанчына ѣ белым. Жах робіць цела нерухомым і бязважкім. Жанчына пачынае павольна паварочваць галаву.

1990

166

Уладзiмiр Арлоѣ

Каля Дзікага Поля

167

168

Уладзiмiр Арлоѣ

Разам з ноччу на галявіну апусцілася мёртвая вусціш. Здавалася, яна запанавала ѣжо да самае раніцы, але неѣзабаве ѣ небе зашумелі крылы і, на імгненне пагасіѣшы сярпок маладзіка, галявіну абляцела вялікая чорная птушка.

— Крук-крук-крум! — прыцішана крыкнуѣ крумкач і важка сеѣ на дзіду, што тырчала між лапатак ваяра ѣ славянскім шышаку. Чалавек шырока раскінуѣ рукі, быццам у той астатні міг, калі адлятала душа, хацеѣ абняцца з кімсьці на адвітанне, абняѣся ж з самой зямлёю. Каля яго ляжаѣ конь і тры раскосыя воі ѣ пашчапаных шаломах з дубовых дошчачак. Доѣгая дзіда заківалася і нахілілася ніжэй. Крумкач павярнуѣ галаву і проста пад сабою ѣбачыѣ яшчэ аднаго чалавека, таго самага, якога шукаѣ... Крумкач жыѣ на разгатай бярэзіне ѣскрай галявіны. Адвячоркам, умасціѣшыся на высокай расошцы каля кубла і нейкім таемным чуццём прадчуваючы пажыву, ён згледзеѣ унізе гуж наладаваных вазоѣ і чараду вершнікаѣ. Наперадзе ехаѣ на вараным кані светлабароды чалавек у жалезнай шапцы і ѣ падобнай да рыбінае лускі жалезнай кашулі, што людзі надзяваюць на сябе, каб мячы і дзіды, якімі яны б’юцца, не маглі дастаць да сэрца. Акурат пад бярэзінай светлабароды махнуѣ рукой, і ягоныя людзі спешыліся. Яны пачалі секчы хваіну-сухадрэвіну, насіць з ручая ваду, і крумкач здагадаѣся, што людзі ладзяцца нанач. Ён ужо меѣся ляцець у стэп, каб да цёмнага ѣпаляваць там сусліка ці хаця б пару мышэй, але ранейшае прадчуванне пажывы не адпускала, і хутка крумкачовае вока змеціла іншых людзей, якія, навязаѣшы коней, нячутна прабіраліся па дне яра. Крумкачу карцела крыкнуць ад радасці, ды ён быѣ стары і разумны і таму адно мацней сашчапіѣ дзюбу, пракаѣтнуѣ свой крык, і той упаѣ у пусты страѣнік першым кавалкам салодкае мярцвячыны. КАЛЯ ДЗІКАГА ПОЛЯ

169

Людзі светлабародага біліся добра, але тыя, з яра, напалі знянацку. Іх было болей, па трое, па чацвёра на аднаго, і яны адолелі. Уцёк, ускочыѣшы на варанога, толькі адзін чалавек, аднак не светлабароды, а іншы, і крумкач цешыѣся з гэтага: ён быѣ важак навакольных крумкачоѣ і меркаваѣ, што павінен павячэраць не першым-лепшым мерцвяком, а чалавечым верхаводам. Шалома на чалавеку ѣжо не было, светлыя валасы рассыпаліся па маладым лісці падбелу. У лужыне крыві ля ног слаба ѣздрыгваѣ крылцамі белы матылёк. Чорная птушка ѣважліва паглядзела ѣ прымружаныя вочы светлабародага.

— Крок! — задаволена сказаѣ крумкач і пераскочыѣ свайму абранніку на грудзі. Вейкі ѣ чалавека затрымцелі, і ён паварушыѣся.

— Крок! — знячэѣлена паѣтарыѣ крумкач і пераляцеѣ на воя ѣ шышаку. Чалавек вярнуѣся з бяспамяцця адразу — як быццам вынырнуѣ з глыбокай чорнай ракі. Галава была ясная, і ён усё ѣспомніѣ: кароткую лютую сечу, тое, як ягоны конь — ён сам ужо ляжаѣ паранены на доле — выносіѣ Лебядзяна, як над ім нахіліѣся клышаногі чужынец, але ѣдалося стаіць дых, прыкінуцца нежывым, і полавец адно зняѣ з яго шалом з лічынаю і сарваѣ з шыі плеценую срэбную грыѣню. Правальваючыся ѣ морак, ён яшчэ паспеѣ убачыць, як ворагі збіралі ѣ табун коней і разварочвалі захопленыя вазы, каб гнаць іх да ракі, за якой пачыналася Дзікае Поле. У вазах былі бабры і дымляніна, мёд і збожжа, усё, што ён вёз з памежных весяѣ і пагостаѣ. Князь паслаѣ яго, свайго даверанага баярына, адразу, як вярнуѣся з палону, бо княжыя клеці, скляпы і мядушы ад мінулае восені стаялі ѣпусце. Другі месяц ён збіраѣ аброк, мыта і перавоз, запісваѣ прыбыткі і тое, што пайшло на папас грыдзям, а вечарамі разгортваѣ запаветны пергамен... Баярына апанаваѣ страх. Ён ліхаманкава абмацаѣ грудзі, падняѣ левай рукою край лускаватай броні, а правай, слабейшаю ад раны, пашукаѣ за пазухай. Пергаменны скрутак быѣ на месцы, але страх не мінуѣся.

170

Уладзiмiр Арлоѣ

Некалі ѣ Друцку ён не збаяѣся праспяваць крыѣдную песню скораму на лютую расправу князю Усяславу Васількавічу. Не баяѣся памерці і год таму, калі іхняя дружына, знемагаючы ад смагі, трэці дзень білася ѣ стэпе, абкружаная з усіх бакоѣ паганымі, і здавалася, сам Стрыбог * стаіць за ворагаѣ, бо моцны вецер з мора нёс палавецкія стрэлы ѣдвая далей і ад іхніх калёных джалаѣ не было паратунку. Не чула страху душа і тады, калі на першым начлезе паціху адкаціѣся ад вогнішча, ля якога ляжалі палонныя, і прымудрыѣся ѣскочыць на каня. Тады смерць таксама кружляла зусім побач, але ён не баяѣся. А цяпер пры ім гэты пергамен... Мінулае начы баярыну прыснілася, як ратаваѣся ад пагоні, а напярэймы яму імчаѣ чорны вершнік. Ён, баярын, сарваѣ з пляча лук, працягнуѣ руку па стралу, ды заміж стрэлаѣ у цяжкім туле калыхалася цёмная кроѣ. Баярын пражыѣ на свеце ѣжо трыццаць летаѣ і як бывалы ваяр ведаѣ, што з такой, як у яго, ранаю світанку ён не дачакаецца — сплыве крывёю, бо перавязаць пасечаныя, цяжкія, быццам кожная па беркаѣцу, ногі ён не мог. Вось і спраѣдзіѣся сон. Надзея цяпер адно на Лебядзяна. Памажы яму, Пяруне ѣсёмагутны. Няхай не здагоніць яго палавецкая страла, няхай не трапіць верны грыдзь у варожую залогу. Жывы Лебядзян застанецца — вернецца. Чорная птушка пільна сачыла за чалавекам. Той больш не варушыѣся, і крумкач павесялеѣ.

— Крум! — насцярожана азваѣся ён, зноѣ апускаючыся на дзіду.

— Спудлаваѣ ты, начны таць, — пачуѣся ѣ вусцішы слабы голас. Крумкач страпянуѣся, аднак змог сябе і не ѣзляцеѣ, бо адчуваѣ, што чалавек зусім немачны.

— Спудлаваѣ, чорны госць... Жывы я. Секла мяне хінова** — не дасекла. Жля з Карнай *** ужо галасіць * У старажытным усходнеславянскім пантэоне — валадар неба і вятроѣ. ** Агульная назва ѣсходніх качавых народаѣ. *** Міфічныя істоты, якія ѣвасаблялі жаль і смутак.

КАЛЯ ДЗІКАГА ПОЛЯ

171

па мне прыляталі, ды адляцелі ні з чым. Ляці і ты сваёй дарогай, не будзе табе наедку. Крумкач нахіліѣ галаву і, злёгку зыбаючыся на дзідзе, з цікаѣнасцю прыслухоѣваѣся да гукаѣ чалавечага голасу.

— Не ляціш? Ну, то сядзі. Хоць і брыдка маім вачам на цябе глядзець, а ѣсё весялей Лебядзяна чакаць будзе з жывой душою побач. Дый хто ведае, можа, ты і сам не рады, што наказана табе наѣём * жывіцца. Мо за гэта і дала табе Жыва ** даѣгі век. Сядзі, гаманіць будзем. Цяпер з тваім братам на нашай зямлі пагаманіць лягчэй, чым з ратаем... Баярын стаміѣся і змоѣк. Крумкач наважыѣ чакаць. За свой век ён выпіѣ шмат людскіх вачэй і разумеѣ, што чакаць нядоѣга. Ён ведаѣ, што ягоны абраннік не дажыве да той пары, калі ѣ небе за ярам запаліцца дзянніца. Давідна яшчэ будзе час наесціся, а потым сыта і спакойна задрамаць у кубле. Густы пах калакалушы кружыѣ баярыну галаву. Яму хацелася заснуць і прачнуцца адно тады, калі вернецца Лебядзян. Ног ён ужо не чуѣ. Баярыну здалося, што нехта правёѣ яму па твары мяккаю лапай. Сон надзіѣ, як крыніца ѣ скварны поѣдзень. Але засынаць было нельга, і, сабраѣшы сілы, баярын зноѣ загаварыѣ да свайго вартаѣніка: — Вось ты, крук, кажуць, трыста летаѣ жывеш. Можа, скажаш мне, чаму ні птушкі, ні звяры паміж сабою смертазабойства не чыняць, адны людзі самі сябе са свету зводзяць вам, крумкаччу, на ѣсцеху? Можа, быѣ ты на Нямізе, бачыѣ, як князь Усяслаѣ Чарадзей з Яраславічамі секся? Можа, помніш, як Манамах з чарнігаѣцамі ды з полаѣцамі не пакінуѣ у Менску ні чалядзіна, ні скаціны? Чорная птушка чысціла дзюбаю пёры і чакала. Яна не разумела чалавека, але гэты слабы голас заварожваѣ і падымаѣ з дна памяці трывожныя згадкі. На ѣзгорках успыхвалі і хутка беглі туды, дзе неба сы* **

Мерцвякамi. Багіня жыцця.

172

Уладзiмiр Арлоѣ

ходзілася з зямлёю, агні. Наляталі адна на адну чалавечыя чароды. Чорныя птушкі незадаволена і цяжка падымаліся з мерцвякоѣ, саступаючы месца ваѣкам і здзічэлым сабакам...

— Шчаслівыя вы, птахі... Вам усё неба — радзіма. Неба ні адабраць, ні зваяваць няможна, няма ѣ ім межаѣ крывавых. А ѣ нас, у людзей, радзіма — зямля.

I не ѣся, а тая, дзе мы нарадзіліся і ѣскормлены, дзе на нашай мове людзі між сабою гавораць. Не выдзеѣбе крук круку вочы, не скажуць твае сыны адзін аднаму: гэта маё і тое маё таксама. У нас, у людзей, іначай. Князі і ѣвечары і ѣранні ѣ гарадскіх варотах вушы закладаюць, суседзяѣ сваіх баючыся. Няхай кожнае княства само па сабе будзе, але каб у міры жылі і супроць паганых купна стаялі. Аж не, брат на брата меч падымае, а хінове ад гэтага толькі буйства вялікае. Пакрыла нашу зямлю, акі барсава кодла, гоцкім купцам на ѣсцеху, а тыя, нявольнікамі гандлюючы, багацеюць. Яраслававы ѣнукі ніяк спадчыну не падзеляць, і ѣ Полацкай зямлі ладу няма. Забыліся Усяславічы, як збіраѣ прадзед крывічоѣ пад сваё крыло, у адну дзяржаву. Крумкач чакаѣ. Ён не мог спасцігнуць сэнсу чалавечых слоѣ, але чуѣ у іх нейкую няясную небяспеку сабе і дзецям, што тыдзень таму вылецелі з кубла.

— I ѣ Полацкай зямлі ладу няма... — паѣтарыѣ баярын. Шэсць летаѣ таму полацкія князі хадзілі на Друцк. Ішлі з ноѣгарадцамі ды з князямі кіеѣскім, чарнігаѣскім і ноѣгарад-северскім. Вярнулі Друцк без крыві, але нярадасна было на пераможнай застоліцы, бо счапіѣся полацкі Усяслаѣ Васількавіч з віцебскім Брачыславам ды з ізяслаѣскім Васількам так, што князі і мужы старэйшыя пахапаліся за мячы. Даѣней і звычкі такой не было — за бяседны стол са зброяй сядаць... Ну а ён, баярын, схапіѣ тады не меч, не нож захаляѣны, а — гуслі. Ударыѣ па струнах і заспяваѣ, што выпалі ѣнукі Чарадзеевы з дзедавай славы, як сокалы голыя з гнязда. Заспяваѣ, што куюць крамолы на брацію сваю, век чалавечы кароцячы, не жыта — стрэлы КАЛЯ ДЗІКАГА ПОЛЯ

173

сеюць на Полацкай зямлі, а ѣ Дзвіну з Варажскага мора ладдзі заплываюць ужо не з купцамі, а з рыцарамі і святарамі лацінскімі. Рукі з мячамі апусціліся, паселі князі з баярамі і слухалі ѣ маѣчанні, пакуль не скончылася песня, а калі адклаѣ ён гуслі, паглядзелі ѣсе на Усяслава Васількавіча. Полацкі валадар падняѣся, быццам хмара над борам, ірвануѣ каѣнер чырвонае світы, загаварыѣ цяжка, не раѣнуючы, як варочаѣ каменныя камлыгі.

— Лепа, баярын, песні граеш... Лепа славу прадзеда і аднайменніка майго беражэш...— I раптам схапіѣ аберуч поѣную барылу з рамейскім віном і гахнуѣ аб сцяну.

— Буесць твая, княжа, не ад моцы...— паспеѣ яшчэ прамовіць ён, пакуль загрымеѣ князь Усяслаѣ на ѣсю грыдніцу: — Служыѣ ты мне добра, і песні твае сэрцу былі як мёд хмельны, а цяпер як палын зрабіліся. Паедзь, баярын, прэч ад мяне! Зла табе не ѣчыню, але і дабра не чакай, калі ступіш на маю зямлю тайна або яѣна!.. Баярыну здавалася, што ён гаворыць, але ён ужо даѣно маѣчаѣ. Прыгады няѣзнак ператварыліся ѣ трызненні, і поруч з ім прысела на траву Славуння ѣ белым убрусе з вышыванымі канцамі.

— Калі ж прыляціш дадому, крэчат мой? — шаптала жонка. — Шэсць летаѣ, як паехаѣ ты служыць князю ноѣгарад-северскаму. Шэсць летаѣ і зім ложа маё халоднае. Сынок твой без цябе расце на лес гледзячы. Прыляці, крэчат мой, на дзедзіну. Баярын як быццам аднекуль з высознага дрэва ѣбачыѣ сваю вотчыну над ракой Улай, якой застаецца адсюль пяць попрышчаѣ да Дзвіны. Вароты ѣ дубовым тыне адчыненыя, па-над прысадзістым дзедаѣскім хорамам на дзесяць вокнаѣ плыве з коміна дымок. Па мурожным беразе ходзяць коні, а на плыткаводдзі, за старымі вольхамі, падкасаѣшы порткі, ловіць пятлёй маладых неразумных шчупакоѣ светлагаловы хлопчык. Раман! — здагадаѣся баярын. Гэта ж сын такі вырас!

— Прыляці, крэчат мой, — чуѣ ён ласкавы жончын голас. — Няма ѣжо на полацкім пасадзе князя Усяслава Васількавіча, ніхто табе ліха не ѣчыніць.

174

Уладзiмiр Арлоѣ

Ён хацеѣ сказаць Славунні, што вернецца, прыгалубіць яе з сынам, толькі трэба яму прычакаць княжага з’езду, праспяваць на ім сваю новую песню, а там дамчыць на вараным, за ноч дабяжыць па лясах і пералесках ваѣкалакам, як некалі князь Усяслаѣ Чарадзей. Але махнула Славуння шырокімі рукавамі і растала, а на тым месцы сядзеѣ і глядзеѣ на яго цьмяным вокам крумкач.

— Зегзіца* мая прылятала... — прамовіѣ баярын. — Дадому клікала. Гэта Жыва яе паслала, каб сілы даць Лебядзяна дачакацца. Няможна мне, крук, памерці... Крумкач здзіѣлена і баязліва назіраѣ, як чалавек выцягнуѣ з-пад жалезнае лускі і паклаѣ сабе на грудзі нейкую даѣгую скручаную скуру. Крумкач змеціѣ, што яна спрэс аблепленая дробнымі чорнымі павукамі. Ён ніколі не бачыѣ такога, аднак чамусьці адразу ѣзненавідзеѣ гэты скрутак. Побач апусціліся на дол яшчэ дзве чорныя птушкі, і крумкач са злосцю закрычаѣ на іх, адганяючы прэч. Чалавечы верхавод належаѣ толькі яму, гаспадару наваколля. А да баярына ѣ гэтую хвіліну ехаѣ па галявіне вершнік. Не ехаѣ — плыѣ у паветры, бо сівы, як туман, конь не даставаѣ капытамі да зямлі. Лебядзян?! Не, то быѣ не грыдзь. Вершнік у сінім з золатам карзне сышоѣ з каня, і баярын пазнаѣ самога князя. Князь, скрушліва схіліѣшы галаву, маѣчаѣ, а ён, баярын, выгаворваѣ: — Не паслухаѣ ты, княжа, ні людзей, ні зямлі, ні неба. Помніш, на прарока Іерамію быѣ табе знак? Пасярод дня морачна зрабілася і зоркі відаць сталі, а сонца ѣчынілася, нібы месяц, і з рагоѣ сваіх жар сыпала? Помніш, казалі табе: се не на добрае ёсць? А ты нам: таямніцы Божае ніхто не ведае, а праяве нябеснай творца — Бог і ѣсяму свету свайму, а што створыць або на дабро, або на зло нашае, тое нам самім і бачыці. Думаѣ ты, княжа, як святы Юры, цмока паланіць, ды навыварат часіны павярнуліся, сам са срэбнага сядла ѣ сядло нявольнікава сеѣ. *

Зязюля.

КАЛЯ ДЗІКАГА ПОЛЯ

175

— Гэта мне кара нябесная,— не падымаючы галавы, вымавіѣ князь,— што хадзіѣ я ѣ Пераяслаѣскую зямлю, і жывыя зайздросцілі мёртвым, а мёртвыя цешыліся з таго, што не бачаць, як іхніх жонак і дачок мае дружыннікі бяруць.

— Бунтуе ѣ табе, княжа, дзедава кроѣ, Алега Святаславіча, за свае смуты Гарыславічам названага...

I яшчэ нешта важнае меѣся ён мовіць, але князя ѣжо не было: высока над галавою пераміргваліся зоркі, а ніжэй пільнавала яго чорная птушка. Чалавек мусіѣ памерці, ды чамусьці не паміраѣ, і крумкачу прымроілася, што зямля ѣжо не п’е кроѣ у светлабародага, а аддае яе разам з жыццёваю сілай назад. Крумкачу захацелася адляцецца далей, у бяспечнае месца, але ён усё ж перамог боязь і застаѣся на дзідзе.

— Дай моцы, Пяруне ѣсёмагутны. Ты круціш кола жыцця і вядзеш нас сцязёю да брані і трызны па тых, што аддалі жывот свой за праѣду. Дай моцы мне, Пяруне, каб паслужыѣ я праѣдзе яшчэ тут, на зямлі, а не ѣ дружыне тваёй вечнай... Птушка не чула слоѣ, адно бачыла, як варушацца ѣ чалавека вусны і як рукі прыціскаюць да грудзей скрутак з дзіѣнымі павучкамі. Крумкач ненавідзеѣ гэтую скуру так моцна, што забыѣся на голад. Ён ужо не зайздросціѣ супляменнікам, якія, раз-пораз лопаючы крыламі, балявалі на другім канцы галявіны. Ён павінен быѣ дачакацца смерці светлабародага, каб развеяць сваю трывогу, суняць няѣцямны цёмны страх. Баярын клікаѣ Перуна, і той пачуѣ яго і прыйшоѣ — вышэйшы ад самага рослага кмета, з вогненнымі кудзерамі і барадою, у залатой кальчузе і з двухручным агнёвым мячом у дзясніцы.

— Хадзі, сыне, хадзі да палка майго Перуновага. Стаміѣся ты, і ноша на тваіх плячах цяжкая. Хадзі да палка майго, і сустрэнеш там дзядоѣ і прадзедаѣ, і яны ѣ радасці і весялосці цябе ѣбачаць. Плакалі яны дагэтуль па табе, а цяпер узрадуюцца, бо жыць ты будзеш вечна і песню сваю вечна спяваці. Пярун адкінуѣ меч і працягнуѣ насустрач баярыну рукі ѣ залатых наручах.

176

Уладзiмiр Арлоѣ

— Хадзі, сыне! За рамёнамі ѣ агніста-залатога ваяра баярын быццам праз лёгкі туман згледзеѣ князя Чарадзея з язвенам на галаве, за ім стаяла ѣ чорным клабуку князёѣна Еѣфрасіння, далей — бацька, дзяды...

— Хадзі да нас! Хадзі да жыцця вечнага! — клікалі яны. Баярын адчуѣ, як у ягоныя ногі ѣліваецца гаючая дужасць. Яна падымалася вышэй і наталяла ѣсё выснажанае цела.

— Хадзі да мяне! — паклікаѣ Пярун, і баярын лёгка і радасна падняѣся.

— Хадзі! — гукалі з-за Перуновых рамёнаѣ продкі. — Хадзі да жыцця вечнага! Ён ступіѣ ім насустрач, і ѣ той самы момант недзе за ягонымі плячыма ѣсцешана крыкнуѣ крумкач: — Крум-крум-крок! Раптам успомніѣшы пра пергамен, баярын азірнуѣся, і замест сонечнага дня на яго абрынулася глухая бяззорная цемра. Крумкач змеціѣ, як чалавек скалануѣся і заціх. Неба за ярам святлела. Па галявіне, паварушыѣшы траву і грыву забітага каня, прабег досвітны вецер. Недзе прачнуѣся і палахліва свіснуѣ першы суслік. Кароткая травеньская ноч сканчвалася, а разам з ёю згасала і чалавечае жыццё. Яно яшчэ кволілася, але чорная птушка ведала, што рукі са скруткам ужо не расціснуцца. Крумкач пераскочыѣ чалавеку на грудзі і з палёгкаю дзюбнуѣ ненавісны скрутак з павукамі. Гэтыя дробныя павукі былі нежывыя і прыкарэлі да скуры намёртва. Крумкач з насалодаю і нецярпеннем дзюбнуѣ іх яшчэ і яшчэ раз. Чакаць заставалася зусім мала.

I тут крумкача дапялі нейкія чужыя гукі. Ён прыслухаѣся. Гэта быѣ далёкі конскі тупат. У суцемнай крумкачовай душы варухнулася надзея, што коннік праскача воддаль, ды тупат набліжаѣся. Задыхаючыся ад злосці і роспачы, крумкач цяжка, нібыта пастарэѣ адразу на паѣстагоддзя, узляцеѣ на сваю бярэзіну. У ранішнім прысмерку ён пазнаѣ таго самага чалавека, што ѣчора ѣратаваѣся на вараным кані. КАЛЯ ДЗІКАГА ПОЛЯ

177

Лебядзян вярнуѣся двуконь. Саскочыѣшы долу, ён прыклаѣ вуха баярыну да сэрца і ѣзрадавана перахрысціѣся. Прыѣзняѣ непрытомнаму голаѣ, уліѣ яму ѣ рот зелля з глінянае біклагі. Перавязаѣшы чыстым палатном пасечаныя ногі і рукі, грыдзь з асцярогаю перанёс баярына далей ад мерцвякоѣ, пад тую самую ніцую бярэзіну, дзе жыѣ крумкач. Баярын расплюшчыѣ вочы.

— Спі, баярын, спі, — загаварыѣ Лебядзян. — Да ночы дажывём, а там паедзем. Не мысліѣ ужо цябе жывога пабачыць, а душа ѣсё роѣна сюды вяла. Выпі яшчэ. Зялейніца з той весі, дзе ѣчора начавалі, дала. Грыдзь нахіліѣ біклагу параненаму да вуснаѣ. Баярын зрабіѣ два глыткі і, захваляваѣшыся, правёѣ рукою па грудзях. Ён не меѣ змогі гаварыць, аднак Лебядзян даѣмеѣся без слоѣ: выняѣ з-пад сваёй кальчугі схаваны пергаменны скрутак і паклаѣ баярыну на грудзі. Баярын слаба ѣсміхнуѣся і апусціѣ павекі. Грыдзь стрыножыѣ коней і вярнуѣся пад бярэзіну. Ён узяѣ з бяссілых баярынавых рук пергамен і асцярожна разгарнуѣ яго.

— Крук-крум-крум! — з пагрозлівым адчаем крыкнуѣ у кубле галодны крумкач. Лебядзян закінуѣ галаву, але нічога не ѣгледзеѣ. На ѣсялякі выпадак ён пашаптаѣ малітву і, водзячы па пергамене пальцам, пачаѣ напаѣголаса чытаць: Не лъпо ли ны бяшеть, братие, начяти старыми словесы трудных повъстий о пълку Игоревъ, Игоря Святъславлича?

1987

178

Уладзiмiр Арлоѣ

Клён

179

180

Уладзiмiр Арлоѣ

Ён даведаѣся, што памрэ, у той самы дзень, калі карані ѣпершыню пасля зімовага нябыту, спачатку насцярожана, а потым усё больш прагна пацягнулі з адталае зямлі яе бунтоѣныя п’янкія сокі, і тыя пабеглі вышэй і вышэй, да галін і галінак, да сучка, што з восені ѣчэпiста трымаѣ выпетраны бурштынавы лісток, які можна будзе скінуць толькі тады, калі пупышкі радасна і ѣрачыста пырснуць новай пяшчотна-клейкаю зелянінай. Салодкая дрыготка прабегла па ѣсім яго агромнiстым целе, і клён прачнуѣся. Ён страпянуѣ веццем і ѣсцешана ѣбачыѣ са сваёй высачыні тое, што сніѣ усю доѣгую завейную зіму: жоѣта-блакітную, як ясны восеньскі дзень, хату, сядзібу, усю невялікую, багатую на сады вёску, поплаѣ з белымі плямамі гусей і няроѣны лілавата-зялёны мур лесу, дзе ён, клён, калісьці нарадзіѣся і адкуль прыйшоѣ летась ласы на садавіну вожык, прыйшоѣ ды, зладзіѣшы ѣ ямцы непадалёк кубло, так і застаѣся ѣ садзе зімаваць — порсткі колкі клубочак, маленькую кволую цеплыню якога клён адчуваѣ скрозь сон у зімовую халадэчу. Захмялелы малады вецер, напоены таемнымі напаѣзабытымі ляснымі пахамі, лашчыѣ ягоныя галіны. У небе цурчэѣ цененькі струменьчык жаѣруковае песні, а ѣнізе, пераходзячы ад яблыні да яблыні, гаспадар збіваѣ шастом чорныя леташнія гнілякі, і ад гэтага маѣклівага карчавітага чалавека ѣ зашмальцаванай скуранцы ішло лагоднае цяпло.

I раптам клён адчуѣ нешта нядобрае, дыхнула холадам, як быццам на сонца набегла хмара. Але неба было чыстае. Клён зірнуѣ долу і згледзеѣ каля сябе суседа.

— Здароѣ, сусед! — пачуѣ ён глухаваты голас гаспадара, які закурваѣ, ссунуѣшы на патыліцу велікаватую кепку. — Што добрага скажаш? КЛЁН

181

— А тое скажу, што каціная ѣ цябе, сусед, памяць. Яшчэ на Каляды абяцаѣ гэтую махіну спусціць, а ѣжо, между прочым, хутка Вялікдзень.

— Чым жа ён табе замінае? — памяркоѣна спытаѣ гаспадар. — Вішню глушыць, дык абірай маю, хоць сабе вунь тую, акурат твая. Магутнае клёнава цела на імгненне зрабілася нейкім страшэнна лёгкім, нібы карані пакінулі трымаць стаѣбур і нават слабы ветрык мог кінуць яго вобзем і пакаціць, пакаціць некуды туды, дзе няма ні вясны, ні сонца, няма нічога.

— Ты мне зубы не загаворвай,— зноѣ пачуѣся надтрэснуты суседаѣ голас.— Не па закону гэта. Стаіць на мяжы, а ѣвесь цень, между прочым, на маіх сотках.

I карэнне ѣсё там. Каторы год бульба па гарэху родзіць.

— Колькі мяхоѣ не дабіраеш? Бяры ѣ мяне.

— Ты са мной не жартуй.— Клён бачыѣ, як суседаѣ твар пакрысе наліваецца чырванню.— Я цябе падобраму прашу, па-суседску. Гаспадар дыміѣ цыгарэцінай, пазіраючы некуды ѣбок.

— Болей паѣтараць не буду,— з пагрозаю прамовіѣ сусед і пасунуѣся да сваёй сялібы. Кажанаваты, клышаногі і даѣгарукі, ён быѣ падобны да мядзведзя-недаростка, апранутага ѣ ватнік і разбітыя валёнкі з галёшамі. На паѣдарозе сусед азірнуѣся і з прыдыханнем выгукнуѣ: — Не спілуеш — мы на цябе лейцы знойдзем! Я, между прочым, вецеран калхоза! Ён праклыпаѣ міма, і на клён зноѣ павеяла стыласцю. А да гаспадара подбегам кіравалася гаспадыня — невысокая круглявая кабета ѣ плюшаѣцы.

— Што гэта Сымончык прыходзіѣ? Зноѣ?

— Але. — Гаспадар кінуѣ недакурак і затаптаѣ яго ботам.

— Не дам!

— Не дурніся, Ганна. Не будзем праз дзерава з чалавекам заядацца. Які ні ёсць, а сусед.

— Не дам!

182

Уладзiмiр Арлоѣ

Гаспадар перамаѣчаѣ.

— Ну што маѣчыш, як той клён?

— Прыедуць хлопцы, трэба пілаваць.

I клён зразумеѣ, што гэта — апошняе слова. Начамі, калі вёска засынала кароткім вясновым сном, ён успамінаѣ. Клён усё памятаѣ. Яму здавалася, што ён памятае яшчэ той час, калі быѣ семкай-крылаткай на галіне свайго разлогага бацькі з шырознымі далонямі лісцяѣ. Ён памятаѣ той далёкі-далёкі дзень, калі ѣ лес прыйшоѣ чалавек з рыдлёѣкаю і, асцярожліва падкапаѣшы кволыя карэньчыкі, панёс яго ѣ вёску, каб стаць ягоным першым гаспадаром. Клён падымаѣся ѣжо вышэй хаты, калі аднойчы прачнуѣся ад ляманту сваёй першай гаспадыні і ѣбачыѣ, як нейкія людзі вывелі гаспадара на падворак, збілі з ног і доѣга, з асалодаю дратавалі яго ботамі, раз-пораз выгукваючы: «Бе-ла-рус! Пся крэѣ!» Яны забралі гаспадара з сабою, і клён больш не ѣгледзеѣ яго на дарозе, якою вярталіся з горада. Яго цяперашні гаспадар быѣ тады белагаловым накольнікам, з якім ён дзяліѣся ѣвесну сваім саладкавым сокам. Яны раслі разам. Яны разам бачылі, як аднаго дня паѣз вёску, у той бок, куды ѣвечар апускаецца сонца, ішлі танкі з чырвонымi зоркамi і як праз два гады стуль паѣзлі іншыя танкі з чорнымі павукамі. Клён памятаѣ, як гарэла вёска і ѣ начным чарноцці хаты цвілі велізарнымі і жудаснымі чырвонымі кветкамі. Але найчасцей яму чамусьці прыгадваліся тыя дзіѣныя патайныя ночы, у якія малады гаспадар пільнаваѣ сад у пастаѣленым пры самым камлі будане і штоночы з цемры ѣзнікала зграбная, як рабінка, дзявочая постаць. Гаспадар браѣ дзяѣчыну за рукі, яны сядалі поруч на шаматлівае сена, і клён узрушана і шчасліва адчуваѣ сябе сведкам нейкай найвышэйшае таямніцы і, поѣны нязвыклага хвалявання, баяѣся нават шапацець лістотаю. А пасля ѣ яго зялёнай засені падвешвалі ѣ летнія дні калыску: спярша са старэйшым, Волесем, а тады КЛЁН

183

з малодшым, Вацем. Потым тыя навучыліся лазіць па ім, і клён неяк светла і падмалоджана чуѣ цеплыню іхніх дзіцячых рук, слухаѣ іх падобныя да шпачыных галасы і гадаѣ, каторы з малых стане яго трэцім гаспадаром. Ён памятаѣ і дзень, як услед за старэйшым братам з пашарпанаю валізкай выправіѣся ѣ вялікі свет малодшы, Вацік, і ён, клён, зразумеѣ, што трэцяга гаспадара ѣжо не прычакае. Клён усё памятаѣ. Суботняга вечара клён пачуѣ, як гаспадар з сынамі выйшаѣ на ганак падыміць перад сном.

— Кляновіку яшчэ няма? — Было цёмна, але клён адразу пазнаѣ голас Ваціка.

— Не падсочваѣ...— неахвотна адгукнуѣся гаспадар, і клён здагадаѣся, што гаспадар яшчэ не казаѣ сынам пра тое.

— Магазін у вас, ацец, заѣтра адкрыты? — Гэта старэйшы, Волесь.

— Робіць. Купіць што хочаш?

— Піѣца трэба будзе ѣзяць.

— Возьмеш...— І, памаѣчаѣшы, гаспадар сказаѣ: — Работа, хлопцы, ёсць на заѣтра. Клён пілаваць будзем.

— Нашто яго пілаваць? Хай стаіць, красавйц, — пазяхаючы, азваѣся Волесь.

— Навошта, тата? — прамовіѣ Вацік. — Гэта ж па дзеду памятка.

— Сымончыку ён як бяльмо на воку. Скардзіцца гразіѣся...

I клён зразумеѣ, што гэта будзе заѣтра. Раніца была ясная, але стылая ад ночы, і жаѣрукі заліваліся на ѣсю шчырасць, грэючыся ад цяпельцаѣ сваіх песенек. Клён слухаѣ іх і чакаѣ. Судьбе не раз шепнем: Мерси боку...

— Ну, пачалі, ці што, — абарваѣ на паѣслове сваю песню Волесь. — А то першачок скісне.

184

Уладзiмiр Арлоѣ

Клён заѣсёды здзіѣляецца, слухаючы старэйшага гаспадаровага сына. Яму здаецца, што гэта не Волесь, а нейкі іншы, адно падобны да яго бялявы хлапчук калісьці ціха, употайкі размаѣляѣ з ім, клёнам, апавядаючы пра дзіцячыя радасці і крыѣды, пра ровар, які бацька абяцаѣ яму купіць да дня нараджэння, як быццам гэта нехта іншы горкімі слязамі плакаѣ пад ім, калі гаспадар спляжыѣ у садзе старую грушу... А гаспадар марудзіѣ, то пазіраючы пад ногі, то мераючы яго, клён, вачыма. Вацік падняѣ пілу да плечука, стрэльнуѣ усцяж палатна вокам і з прыхаванаю надзеяй сказаѣ: — Не возьме.

— Возьме! Давай, ацец! — прыспешыѣ Волесь, забіраючы пілу.— Як гаварыцца, раней сядзем, раней выйдзем. Клён чакаѣ. Ён не баяѣся, бо пражыѣ дастаткова для таго, каб не страшыцца смерці. Ён чакаѣ, уяѣляючы, як карані яшчэ будуць роспачна гнаць з зямлі салодкі сок, а шырокае пнішча ѣжо ѣсцешана і густа абсядуць задаволеныя стракатыя мятлушкі, але ён ужо не пабачыць гэтага, бо сталёвыя зубы ѣгрызаюцца ѣсё глыбей і глыбей, штоімгнення абрываючы некалькі нітачакповязяѣ, якія яшчэ лучаць яго з зямлёю, з жыццём.

— Вунь і памочнічак ідзе.— Волесь выпрастаѣся і ацёр з ілба пот. Да пільшчыкаѣ цюпаѣ сусед.

— Ага, надумаліся ѣсё ж.— Ён секануѣ рубам далоні па стаѣбуры, і гэты дотык здаѣся клёну страшнейшым за пілу.

— А што, дзядзька Сымон, у вас ужо не вітаюцца? — спытаѣся Вацік.

— Здароѣ, здароѣ, сусед. Нешта ты ніяк па-гарадскому, между прочым, гаварыць не навучышся. Вацік не адказаѣ.

— Давай пацягаю, — задаволена прапанаваѣ сусед Волесю.

— Прашу, — з гатоѣнасцю адгукнуѣся той.

— Не трэба. — Вацік пераняѣ у брата пілу.

— Іш ты, пеѣнік малады!.. КЛЁН

185

— Ішоѣ бы ты, Сымон...— сказаѣ гаспадар.

— Глядзіце, каб на свае соткі завалілі. Сусед з блукліваю ѣсмешачкай на твары пацягнуѣся прэч.

— Куды гэта маць падзелася? — мяняючы праз колькі хвілін бацьку, запытаѣ Волесь.

— У Тэклінай дачкі ѣ адведках, — азваѣся гаспадар.

— Знайшла дзень. Не каб чэсным тружанікам чарку паднесці, не адхадзя ад касы. Клён убачыѣ, як Вацік адпусціѣ пілу, разагнуѣся, збіраючыся штосьці сказаць, але толькі плюнуѣ. А старэйшы брат, муркаючы сабе пад нос, нават не змеціѣ нічога, і клёну падумалася, што ён так і не паспее зразумець, што адбылося з Волесем. Повязяѣ з каранямі амаль не засталося. Вось перарвалася апошняя нітачка, і клён адчуѣ, што ѣ ягоным целе ѣжо няма бязлітаснага сцюдзёнага жалеза. Некалькі імгненняѣ, і ён страціць прытомнасць, каб ніколі больш не вярнуцца да яе. Але якраз у тым баку, куды яго ѣсё мацней хіліла, пад шапкаю жухлага леташняга лісця спаѣ вожык, і клён з астатніх сіл трымаѣся.

— Давайце хутчэй! — Голас Ваціка зазвінеѣ.— Не магу глядзець, як ён спілаваны стаіць. Гаспадар з сынамі ѣпёрся ѣ стаѣбур трыма жардзінамі, і апошняе, што адчуѣ клён, была вострая шкадоба да невінаватага вожыка...

— Кубы два дроѣ будзе,— сказаѣ старэйшы сын, паляпаѣшы па камлі. Але клён ужо не пачуѣ настыласці, якая ішла ад шырокай Волесевай далоні.

1982

186

Уладзiмiр Арлоѣ

Ордэн Белай Мышы

187

188

Уладзiмiр Арлоѣ

У адной невялiкай паводле еѣрапейскiх сумераѣ канстытуцыйнай манархii насельнiцтва складалася з аднаго караля, аднаго прэм’ера, аднаго шэфа службы бяспекi, аднаго мiнiстра палiцыi, аднаго пракурора… У гэтай краiне быѣ адзiн крымiнальнiк, адзiн палiтвязень i адзiн палiтуцякач. Адзiн генерал камандаваѣ адным палкоѣнiкам, адным маёрам i адным капiтанам. На ѣлiку ѣ адзiным прафсаюзе стаялi адзiн будаѣнiк i адзiн падрыѣнiк, адзiн прафесар i адзiн студэнт, адзiн акадэмiк i адзiн зусім непiсьменны грамадзянiн. Такое становiшча iснавала абсалютна ва ѣсiх сферах. У краiне мелiся ѣ наяѣнасцi адзiн алкаголiк i адзiн наркаман, адзiн сутэнёр i адна прафесiйная выляжанка, адзiн хворы на СНIД i адзiн хворы на пранцы. У суседстве з адным уладальнiкам шыкоѣнай вiлы ѣ смеццевым кантэйнеры жыѣ адзiн бесхацiнец. Сярод этнiчных мяншыняѣ перапiс зафiксаваѣ аднаго габрэя, аднаго татарына, аднаго паляка, адну асобу каѣказскай нацыянальнасцi, аднаго расейца i аднаго албанца. Сексуальныя мяншынi нiчым не вылучалiся: на аднаго гомасексуалiста прыпадала адна лесбiянка. Адпаведныя службы трымалi на воку аднаго грамадзянiна, якога падазравалi ѣ педафiлii, а таксама аднаго таемнага заафiла. Гэткi самы баланс захоѣваѣся i паміж прадстаѣнiкоѣ творчых прафесiяѣ: краiну цалкам задавальнялi адзiн кампазiтар, адзiн архiтэктар, адзiн мастак, адзiн актор, адзiн журналiст i адзiн пiсьменнiк. Варта зазначыць, што хадзiлi глухiя чуткi, нiбыта ѣ гэтай дзяржаве не заѣсёды ѣсё было ѣладкавана так дасканала. Да прыкладу, казалi, быццам калiсьцi ва унiверсiтэце некалькi прафесараѣ чыталi лекцыi некалькiм студэнтам, якiм аднойчы заманулася зачынiцца ѣ аѣдыторыi i скласцi бунтоѣнiцкую петыОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

189

цыю. Але гэта ѣжо iншая гiсторыя. А наша адбывалася ѣ краiне, дзе ѣсiх, паѣтараю, было па адным, i гэтую акалiчнасць неаспрэчна засведчылi сакрэтныя рэляцыi, таемна праслуханыя размовы, зробленыя схаванай камерай здымкi, перлюстраваныя лiсты ды iншыя пiсьмовыя, аѣдыё- i вiдэаматэрыялы, на падставе якiх аѣтар i рэканструяваѣ падзеi. Раз на дзень з дакладам да караля з’яѣляѣся шэф службы бяспекi — невысокi таѣстун з вусiкамi i бародкай-эспаньёлкай, якi больш нагадваѣ не чалавека сваёй суровай прафесii, а лекара, што мае прыбытковую практыку i схiльнасць да эпiкурэйства. З ранiшняга даклада нязменна вынiкала, што ѣ краiне пануе стабiльнасць i назіраюцца выключна пазiтыѣныя працэсы. А менавiта: растуць аб’ёмы вытворчасцi, адукацыйны ѣзровень i спажыванне карысных для народа прадуктаѣ харчавання (у тым лiку алкаголю), а таксама няѣхiльна паѣзе ѣгору паказчык нараджальнасцi, ад якой (што надзвычай важна ѣ справе стабiльнасцi) не адстае i смяротнасць. Кароль зазвычай спыняѣ шэфа бяспекi, не даслухаѣшы. Але аднаго разу звыклы парадак быѣ парушаны. Рэч у тым, што адзiны ѣ краiне ювелiр вырабiѣ на замову манарха адзiны ордэн, каб каралеѣства нарэшце займела i аднаго кавалера найвышэйшай дзяржаѣнай узнагароды. Узнагарода называлася ордэнам Белай Мышы І ступенi. Убачыць нешта незвычайнае ѣ такой назве мог толькi iншаземец, зусiм не абазнаны ѣ мiнуѣшчыне гэтае краiны, бо ад школьных гадоѣ кожны яе грамадзянiн ведаѣ, што мыш — старажытны сiмвал тутэйшай дзяржаѣнасцi. Гiстарычныя крынiцы сведчылi, што выява грызуна з вострай пыскаю i доѣгiм хвастом з’явiлася на дзяржаѣным гербе болей за пяцьсот гадоѣ таму, за часамi ѣладарання аднаго з далёкiх i найвыбiтнейшых продкаѣ цяперашняга манарха, якi ѣсе свае ѣказы нязменна завяршаѣ традыцыйнай формулай: «а таксама сядзець усiм цiха, як мыш пад венiкам». Адзiнае, што змянiлася ѣ дзяржаѣным гер-

190

Уладзiмiр Арлоѣ

бе за паѣтысячагоддзя, — гэта колер. Старажытная шэрая мыш пакрысе святлела i ѣжо ѣ мiнулым стагоддзi набыла шляхетную белую афарбоѣку, што ѣ геральдыцы, як вядома, адпавядае срэбру i азначае чысцiню, дабро i незалежнасць. Ордэн ляжаѣ перад каралём на пурпуровай ядвабнай падушачцы i вясёлкава ззяѣ усiмi сваiмi эмалямi i дыяментамi. Кароль паводле даѣняй завядзёнкi не даслухаѣ даклада, але не адправiѣ свайго вiзавi далей мацаваць бяспеку, а запытаѣся, каго той бачыць кавалерам найвышэйшай узнагароды. Шэф галоѣнай службы краiны колькi разоѣ пакратаѣ эспаньёлку, што магло азначаць лёгкую збянтэжанасць. Стары надзейны паплечнiк манарха пэѣна ж ведаѣ, хто заслугоѣваѣ ордэна нязмерна больш за ѣсiх астатнiх, аднак вырашыѣ перамаѣчаць. А кароль або яшчэ не вызначыѣ найбольш заслужанага кандыдата, або сумняваѣся, бо ѣважлiва праглядаѣ поѣны спiс жыхароѣ сваёй дзяржавы. У глыбокiм одуме ён нават ссунуѣ сызвалоснiк, i яго плех заблiшчэѣ у промнях ранiшняга сонца, хоць i не так зырка, як ордэн. Трэба, карыстаючыся момантам, зацемiць, што кароль, не ѣважаючы на згаданы плех, быѣ чалавек яшчэ досыць малады, павабны i поѣны сiлаѣ. Ён рэгулярна гуляѣ у тэнiс i, надзеѣшы дзеля скiдвання вагi бронекамiзэльку, бегаѣ трушком вакол уласнай рэзiдэнцыi. Нарэшце кароль адарваѣ вочы ад паперы i ѣголас падумаѣ: — А што, калi мы ѣзнагародзiм нашага пiсьменнiка? Шэф бяспекi зноѣ пакратаѣ бародку. Сiтуацыя набыла канкрэтнасць, і цяпер ён пачуваѣся, як вугор у росным ранiшнiм гаросе.

— Гэта выдатная кандыдатура, ваша вялiкасць, — сказаѣ уладальнiк эспаньёлкi. — Але… Кароль ускiнуѣ брыво i атрымаѣ цвёрды працяг: — … у нас у краiне няма нiводнага чытача.

— Сапраѣды? — не даѣ веры манарх. Ён зноѣ палез у спiс i знайшоѣ там аднаго астролага, аднаго канiбала, ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

191

аднаго чарнасоценца i аднаго чукчу, а вось чытача насамрэч не было. Але жыхары краiны нездарма лiчылi, што каралеѣскае меркаванне цяжка пахiснуць.

— А чаму ты думаеш, — пачуѣ шэф бяспекi, — што гэта iстотна? Мы ж збiраемся ѣзнагародзiць пiсьменнiка, а не чытача. I потым сам пiсьменнiк, пэѣна ж, чытае свае творы. Прынамсi, у той час, калi iх пiша. Шэф бяспекi зiрнуѣ на ордэн i зноѣ перамаѣчаѣ.

— Сёння я запрашаю пiсьменнiка на вячэру, — прамовіѣ кароль. Увечары кароль i пiсьменнiк сядзелi адзiн насупраць аднаго за вытанчана сервiраваным сталом. Яны былi прыкладна аднаго веку, дзесьцi памiж сарака i пяццюдзесяццю гадамi, у пары мужчынскага росквiту, але калi кароль меѣ каштанавы сызвалоснiк, то пiсьменнiк — натуральную шыкоѣную фрызуру такога ж колеру, хоць ужо i кранутую высакароднай сiвiзною. У барокавым iнтэр’еры залi для вячэраѣ з блiзкiмi гасцямi роѣна гарэлi ѣ старадаѣнiх срэбных кандэлябрах вітыя свечкi з няѣлоѣным тонкiм водарам. Камiн дыхаѣ духмянай цеплынёю, а побач, на зграбнай мармуровай кансолi, чакаѣ свайго ѣладальнiка ордэн Белай Мышы. Утульнасцi дадавала i прысутнасць маладой прыгожай жанчыны, якая, праѣда, сядзела не поруч з каралём i пiсьменнiкам, а крыху воддаль — так, што магла i чуць размову i губляць яе нiтку, калi б гаспадар з госцем прыцiшылi галасы. Густыя кучаравыя агнёва-жарыя валасы прыгажуні, якiя вольна падалi на аголеныя плечы, дзiвосным чынам спалучалiся з глыбокiм аквамарынам вачэй, прыводзячы на памяць гераiняѣ Праспера Мерымэ. Кароль дыпламатычна называѣ жанчыну «гаспадыняй», i пра яе сапраѣдны статус заставалася толькi здагадвацца, прымаючы пад увагу тую акалiчнасць, што манарх ужо колькi гадоѣ быѣ удаѣцом.

— Я спадзяюся, ты падаруеш мне свае апошнiя кнiгi, — сказаѣ кароль.

192

Уладзiмiр Арлоѣ

У звароце да пiсьменнiка на «ты» не было нiчога абразлiвага, бо кароль называѣ на «ты» ѣсiх падданых i да ягонае завядзёнкi даѣно прывыклi, як прывыклi да традыцыйных у гэтай краiне летнiх неѣраджаяѣ i зiмовае хлюпоты.

— Не, ваша вялiкасць, не падарую, — адказаѣ пiсьменнiк, з асалодаю дапiваючы бардоскае.

— Чаму? — непарушна запытаѣся кароль i даѣ пахолку знак напоѣнiць госцю келiх.

— Мае кнiгi ѣжо шмат гадоѣ не выходзiлi… На языку ѣ караля напэѣна круцiлася пытанне, з якога часу пiсьменнiкавы рукапiсы больш не ператвараюцца ѣ кнiгi, аднак яго вялiкасць быѣ надзелены дзяржаѣнай мудрасцю, i таму ягоны суразмоѣца пачуѣ iншыя словы.

— Але ты ѣсё роѣна пiсьменнiк.

— Магчыма, — адказаѣ госць. — Бо я па-ранейшаму пiшу. Пiшу ѣ стол…

— Тым больш, — задаволена падхапiѣ кароль. — Так i павiнен жыць сапраѣдны пiсьменнiк. Як казалi рымляне: «Habent sua fata libelli». I кнiгi маюць свой лёс. Я рады, што не памылiѣся, i хачу падпiсаць указ пра ѣзнагароджанне цябе ордэнам Белай Мышы. Апошнiя словы кароль прамовiѣ урачыстым тонам i ѣзняѣ келiх, чакаючы, што пiсьменнiк зробiць тое самае. Але той чамусьцi марудзiѣ.

— Хачу табе канфiдэнцыйна прызнацца, — панiзiѣ голас кароль, — што твае зласлiѣцы не драмалi. Падсунулi мне, разумееш, спiс насельнiцтва, знайшлi фармальную падставу…

— Я хацеѣ бы ведаць якую, — цэдзячы вiно, таксама прыцiшана пацiкавiѣся пiсьменнiк.— Калi гэта, вядома, не таямнiца.

— Якая таямнiца! У спiсе жыхароѣ у нас нiбыта няма нiводнага чытача.

— Важкi аргумент, — прамовіѣ пiсьменнiк, i ягоны голас афарбавала глыбока прыхаваная радасць. Зрэшты, гэта магло толькi здавацца. Кароль зарагатаѣ, i смех гучаѣ цалкам шчыра.

— Аргумент… Ты — пiсьменнiк. Перад табой — ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

193

Вечнасць. Падлi нам вiна. — Кароль павярнуѣся да пахолка, што непрыкметна стаяѣ каля вакна, ператвараючыся ѣ персанажа гiстарычных сюжэтаѣ на старадаѣнiх барокавых шпалерах, якiмi былi аздобленыя сцены. Пахолак адклеiѣся ад сцяны i наблiзiѣся да караля, потым — да ягонага госця, потым — да жаравалосай, якая не брала ѣдзелу ѣ гаворцы, але вiдавочна прыслухоѣвалася да яе. Пiсьменнiк задуменна сачыѣ за прафесiйнымi да аѣтаматызму рухамi пахолка, пакуль не сустрэѣся позiркам з уладальнiцай аквамарынавых вачэй. Жанчына збянтэжана ѣтупiлася ѣ талерку.

— А што, калi Вечнасць — не бясконцасць часу, а ягоная адсутнасць?.. — прамовiѣ пiсьменнiк, не адводзячы пагляду ад твару i напалову адкрытых грудзей жаравалосай. — Можа, Вечнасць вымяраецца толькi чалавечым жыццём? Кароль кiнуѣ у рот маслiну.

— Ты варты ордэна ѣжо за адны гэтыя словы.

— Але ж, ваша вялiкасць, у спiсе насамрэч няма нiводнага чытача.

— Ты мяне здзiѣляеш, пiсьменнiк. У спiсе няма… да прыкладу, няма нiводнага падданага. Дык што з гэтага вынiкае?.. Манарху спадабаѣся такi нечаканы ход, i ён пачаѣ развiваць сваю думку: — Сярод жыхароѣ нашае краiны ёсць адзiн кароль i адзiн пiсьменнiк. У той самы час няма нiводнага падданага i нiводнага чытача. Якая выснова? А такая, што мы з табой недзе роѣныя. Ты — у нечым таксама кароль, а я ѣ нейкiм сэнсе — пiсьменнiк. Прапаную за гэта выпiць.

— У вас выдатнае вiно, — прыѣзняѣ келiх пiсьменнiк. Кароль зрабіѣ тое самае i, прымружыѣшыся, паглядзеѣ праз віно на суразмоѣцу.

— Ты мусiш ведаць, што свет мяняецца ѣ залежнасцi ад таго, якiмi вачыма мы на яго пазіраем. Цвярозае ѣспрыманне — толькi адно з магчымых. Старажытныя германцы нездарма ѣсе важныя пастановы

194

Уладзiмiр Арлоѣ

абмяркоѣвалi двойчы: на цвярозую галаву i — нiштавата прыняѣшы.

— Не буду пярэчыць. Адзiн мой знаёмы фiлосаф калiсьцi казаѣ, што цвярозасць — гэта мацi мяшчанства, а мастацтва i навуку нарадзiлi п’яная блуднiца з галодным аскетам.

— Выдатна сказана, — пагадзiѣся кароль. — Я таксама меѣ знаёмага фiлосафа. Памятаю, мы доѣга гутарылi з iм пра жыццё i смерць. Memento mori… Але не будзем пра гэта перад галоѣнай стравай каралеѣскага стала. Тут кароль упершыню загаварыѣ да жанчыны: — Дарагая, распарадзiся падаваць смажанку. Жаравалосая паднялася i прайшла па залi, пакiнуѣшы ручаiнку пахаѣ тонкай парфумы. Гаспадыня чароѣных валасоѣ аказалася i ѣладальніцаю цудоѣнай постацi, вабноты якой падкрэслiвала шчыгульная сукенка з зялёнага адамашку.

— Я не пачуѣ твайго адказу, — павярнуѣся кароль да пiсьменнiка, позiрк якога яшчэ праводзiѣ крутыя клубы жаравалосай i яе перацягнутую залатым паскам талiю балерыны. Але жанчына зноѣ з’явiлася ѣ залi, i ѣслед двое пахолкаѣ урачыста ѣнеслi i паставiлi на стол вялiзны срэбны спод з барановай смажанкаю пад чарнаслiвам.

— Твой адказ… — нагадаѣ кароль, накладаючы сабе баранiны. У ягоных вачах запалiлася шчырая ѣсцеха гурмана. — Настойлiва рэкамендую. Гэта традыцыйная страва нашае дынастыi. Ад таго часу, як каралеѣская армiя ѣ XVI стагоддзi дашчэнту разбiла арду нашага заклятага сябра вялiкага князя Вавана i захапiла ѣ палон яго самога i ѣсiх ягоных бараноѣ-ваяводаѣ. Злыя языкi кажуць, што пераможцы пакаштавалi тады смажаных кумпякоѣ самога вялiкага князя. Вядома, гэта не болей чым агiдныя чуткi, якiя запусцiлi самi пераможаныя, каб кiнуць цень на наш еѣрапейскi народ… Пiсьменнiк з сумневам прыгледзеѣся да смажанкi i запiѣ першыя, яшчэ не смакавыя, а слыхавыя ѣражаннi вiном. ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

195

— Здаецца… — загаварыѣ ён, кладучы на талерку некалькi чарнаслiвiн. — Здаецца, хтосьцi з французскiх класiкаѣ пiсаѣ, што чалавек — гэта тое, што ён есць. Стэндаль любiѣ яечню. Гофман ствараѣ свае вусцiшныя апавяданнi, прывязаѣшы да носа кавалачак жытняга хлеба з кменам, каб увесь час чуць ягоны водар. А яшчэ ён пiсаѣ на моцным падпiтку i чым болей пiѣ, тым вышэй узлятала ягоная фантазiя. Леѣ Талстой страшэнна любiѣ свежыя гуркi проста з ляхi. А расейскi мастак Саѣрасаѣ, памятаеце, ваша вялiкасць, той, што намаляваѣ гракоѣ, якiя прыляцелi, амаль нiчога не еѣ, а толькi пiѣ гарэлку i закусваѣ яе журавiнамi…

— Кажуць, у нашай краiне гракi ѣжо не лётаюць у вырай, — перапынiѣ гастранамiчную тыраду кароль.

— Я таксама заѣважыѣ, — пагадзiѣся пiсьменнiк.

— I чым гэта тлумачаць? — У голасе ѣ караля нечакана прарэзалася сталёвая нотка падазронасцi.

— Думка арнiтолагаѣ мне невядомая, — унiклiва адказаѣ пiсьменнiк. Краем вока ён скасавурыѣся на жанчыну i змецiѣ, што тая наструнена ловiць размову з усiмi яе неспадзяванымi адценнямi i паваротамi.

— Пры чым тут арнiтолагi! — уквелена тузануѣся ѣ крэсле кароль. — Я хачу ведаць, чым гэта тлумачаць у вашым асяроддзi.

— Вы мяне крыху здзiѣляеце, ваша вялiкасць…

— Можаш не адказваць. Я выдатна ведаю гэтую показку. Гракi баяцца, што iх саб’юць на мяжы з зенiтак альбо не пусцяць назад, калi яны будуць ляцець з выраю.

— Ваша вялiкасць…

— Ну што, ваша пiсьменнiцкая мосць? Я ѣзнагароджваю цябе найвышэйшым ордэнам дзяржавы, а ты круцiшся як уюн на патэльнi! Ад шчокаѣ жаравалосай прыгажунi адхлынула кроѣ, i вострае пiсьменнiкава вока iмгненна адзначыла гэта. Верагодны кавалер ордэна Белай Мышы з’еѣ чарнаслiвiну, каѣтануѣ вiна i загаварыѣ: — У мяне ёсць чатыры правiлы: не верыць, не баяцца, не прасiць i не дзячыць.

196

Уладзiмiр Арлоѣ

Кароль засяроджана жаваѣ. Было такое ѣражанне, што разам з кавалкам баранiны ён хоча перажаваць i сваю ѣквеленасць. I сапраѣды, праглынуѣшы мяса i запiѣшы яго бургундскiм, манарх загаварыѣ амаль зычлiва: — Мы, каралi — вынятак з правiлаѣ. Пiсьменнiкi, спадзяюся, таксама. А правiлы, мой дарагi, бываюць i ѣ каралёѣ. Я, да прыкладу, мог узнагародзiць самога сябе, ды гэта не ѣ маiх правiлах. Рэкамендую келiх бажале.

— З прыемнасцю… Але факт застаецца фактам: я не маю нiводнага чытача, i ад гэтага нiкуды не схаваешся.

— А ѣ мяне няма нiводнага падданага.

— Гэта не адно i тое ж. Вы, ваша вялiкасць, можаце выдаць указ i прызначыць падданымi ѣсiх жыхароѣ краiны, апрача дыпламатычнага корпусу.

— Паслухай, пiсьменнiк…— Ад вiна, сытнай ежы i камiнавай цеплынi кароль трохi захмялеѣ i пачаѣ расцягваць словы. — З такiм самым поспехам я мог бы прызначыць усiх нашых суграмадзянаѣ тваiмi чытачамi. Ды толькi ёсць рэчы, якiя не вырашаюцца ѣказамi. Сказаць, дзе я бачыѣ такiх падданых? Сапраѣдны падданы ганарыцца сваiм манархам. Ён называе ѣ гонар манарха дзяцей…

— Шмат у каго я бачыѣ вашы партрэты… — асцярожлiва азваѣся пiсьменнiк, якi раз-пораз хутка пазiраѣ на вiдавочна ѣстурбаваную ходам гаворкi жанчыну.

— Бачыѣ вашы партрэты… — перадражнiѣ кароль. — Res suis vocabulis nominare! Называй рэчы сваiмi iмёнамi!

— Ваша вялiкасць мае сантымент да лацiны…

— Выдаткi адукацыi! — адмахнуѣся манарх. Ягоны твар налiѣся чырванню, а язык канчаткова развязаѣся.— Ты ведаеш, хто ѣгаварыѣ мяне змянiць наш Статут? Змянiць, каб унесцi туды артыкулы пра скасаванне смяротнага прысуду i пра тое, што ѣ нашай краiне знаходзiцца геаграфiчны цэнтр кантынента? Гэты чалавек першы павесiѣ у кабiнеце мой партрэт. ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

197

А потым ён жа першы i здрадзiѣ мне. А перад тым як уцячы па каналiзацыi за мяжу, пакiнуѣ мне лiст. Ты чуѣ, што ён там напiсаѣ? Зрэшты, адкуль ты мог чуць! Мой першы прэм’ер-мiнiстр пiсаѣ, што нiколi не любiѣ мяне. Што нават калi б цэнтр кантынента i самога Сусвету знаходзiѣся не проста ѣ маёй краiне, а непасрэдна ѣ маёй заднiцы i нават калi б пра гэта сведчыѣ Статут, ён усё роѣна не сеѣ бы са мной нават паср… на адным полi…

— Ваша вялiкасць, тут жанчына…

— Дзе? А, яна… Яна ѣсё ведае. Ну i што ты скажаш, пiсьменнiк, пра гэты лiст?

— Пакiдаючы сэнс на сумленнi аѣтара, скажу, што сфармулявана даволi хвостка. Адчуваецца стыль. Пачуѣшы апошнiя словы, жанчына ледзь прыкметна здрыганулася.

— Вось-вось, — працягваѣ кароль. — Ты не здагадваешся, хто мог яму дапамагчы? Хто гэты стылiст? Пiсьменнiк задуменна пасмоктваѣ вiно i маѣчаѣ. Але кароль, вiдаць, i не спадзяваѣся нешта даведацца. Ён дажаваѣ маслiнку, выплюнуѣ костачку на далонь i стрэлiѣ ёю ѣ полымя камiна.

— Назавем рэчы сваiмi iмёнамi. — Голас манарха зноѣ гучаѣ спакойна, нiбы нядаѣнi ѣсплёск эмоцыяѣ быѣ проста тэатральнаю карцiнкай. — Цябе нiхто не чытае, а мяне нiхто не любiць. Я прапаную выгодныя ѣмовы. Тваiм чытачом буду я…

— А я — вашым падданым?

— Не здагадаѣся. Маiм улюбёным пiсьменнiкам. Я мяркую, разам нам не будзе сумна. Будзем сустракацца вось тут, ля камiна. Ты кажаш, Вечнасць — гэта адсутнасць часу. А што ѣ такiм разе смерць? Мой знаёмы фiлосаф лiчыѣ, што смерць — нiшто, але што мы… ну, там… будзем адчуваць гэтае нiшто. Карацей кажучы, ты згодны. Кароль глынуѣ вiна i загадаѣ падаваць дэсерт. Пахолак з аблiччам шпалернага героя нячутна выйшаѣ.

— Ваша вялiкасць… — загаварыѣ пiсьменнiк, нiчым не выяѣляючы свае згоды. Кароль папераджальна падняѣ руку.

198

Уладзiмiр Арлоѣ

— Больш нi слова! З твайго дазволу я на хвiлiнку адлучуся. Улiчы, што найвышэйшая дзяржаѣная ѣзнагарода дасць табе магчымасць выдаць свае кнiгi. Калi дзверы за манархам зачынiлiся, пiсьменнiк цераз стол паслаѣ жанчыне красамоѣны позiрк, у якiм адбiвалася цэлая гама эмоцыяѣ — ад непрыхаванага захаплення да спадзявання на параду. Жаравалосая неяк няпэѣна пахiтала галавою, што можна было трактаваць i як засцярогу, i як заахвочванне. Пасля гэтага маѣклiвага дыялога пiсьменнiк падняѣся i, зрабiѣшы некалькi крокаѣ, працягнуѣ ёй сваю вiзiтоѣку.

— Як вас завуць? Ён хацеѣ сказаць штосьцi яшчэ, але жанчына прыклала палец да вуснаѣ i, хутка схаваѣшы вiзiтоѣку, паказала пiсьменнiку вачыма на ягонае крэсла. Той ледзьве паспеѣ сесцi i ѣзяць у рукi келiх, як у дзвярах з’явiѣся гаспадар.

— А вось i я! — весела абвясцiѣ ён, памахваючы мабiльным тэлефонам. — Вы тут не сумавалi? Як справядлiва казалi ѣ часы Тамаша Аквiнскага, а таксама i значна пазней, solus cum sola non cogitabuntur orare «Pater noster»*. Хоць вы мяне зарэжце, люблю лацiну. Яснасць думкi, чаканнасць фразы… А дзе, дарэчы, наш дэсерт? Расчырванелы пахолак, намагаючыся не сустрэцца вачыма з гаспадаром, паставiѣ на стол садавiну i высокiя крышталёвыя вазачкi з узбiтымi вяршкамi.

— Пайшоѣ прэч! — загадаѣ кароль. — На кухню! Ён уладкаваѣся ѣ крэсле, зрабіѣ добры глыток i працягваѣ, нiбыта i не пакiдаѣ залi: — Той фiлосаф, з якiм мы абмяркоѣвалi праблемы жыцця i смерцi, чамусьцi лiчыѣ, што смерць — субстанцыя сiняга колеру. А бывала, ён наогул пачынаѣ гаварыць гатовымi афарызмамi. Як гэта?.. Нават перапраѣляючыся цераз Стыкс, людзi баяцца патануць. Нядрэнна, га? А ты, пiсьменнiк, не баяѣся б, праѣда?

— Што вы хочаце гэтым сказаць, ваша вялiкасць? * Застаѣшыся сам-насам, ён i яна не будуць чытаць «Ойча наш» (лац.).

ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

199

Пiсьменнiк не мог не бачыць, што ѣсё аблiчча жаравалосай выяѣляла трывогу.

— Ды так, успомнiлася… Аднойчы ён пайшоѣ з сябрам у лазню… Цiкава, да чаго гэта на ноч успамiнаюцца фiлосафы… Кароль яшчэ раз адпiѣ з келiха i без прыкметнай сувязi з папярэднiм прамовiѣ: — Часам трэба стаць Кантам дзеля бюста якойнебудзь бландзiнкi. Альбо Гегелем дзеля дупцi якойнебудзь брунеткi. Наступныя словы таксама сведчылi, што думка манарха рухалася пакручастым i цяжкавытлумачальным шляхам.

— Скажы, пiсьменнiк, у цябе ёсць жонка?

— На жаль…

— На жаль — ёсць цi на жаль — няма?

— Мне ѣзгадваецца старая сентэнцыя. Дрэнная жонка — не прычына фiласофii. Дрэнная жонка — яе вынiк. У мяне жонкi нiколi не было. Магчыма, таму, што я не фiлосаф.

— А як наконт дзяцей? Дзецi ѣ цябе ёсць?

— Напэѣна, ёсць.

— Ах ты, стары сатыр! — ухвальна зарагатаѣ кароль. — Як гэта пiсаѣ хтосьцi з вашае братыi: ведае дам i верыць у iх прызначэнне. — I адразу, зноѣ парушаючы логiку размовы, пацiкавiѣся: — А ты выпадкова не заходзiѣ па дарозе сюды ѣ WC? — Як мне памятаецца, не, — адказаѣ пiсьменнiк. Ён кiнуѣ позiрк на жанчыну i, заѣважыѣшы ѣ яе вачах вясёлыя агеньчыкi, заахвочана прадоѣжыѣ: — А што, ваша вялiкасць, там захоѣваюцца нейкiя дзяржаѣныя таямнiцы?

— Там з’явiлася налепка. Уявi, што ты сеѣ на ачко, узняѣ вочы, а насупраць — твой партрэт з iдыёцкiм надпiсам: «Рукi прэч ад нашых дзяцей!» Пляваць я хацеѣ на iхнiх дзяцей! Кароль асушыѣ келiх, не прапаноѣваючы зрабiць гэта i пiсьменнiку, але той самахоць узяѣ гаспадара за прыклад. Пасля пэѣнай расслабленасцi з жартоѣнаю, як здавалася, пiкiроѣкаю атмасфера за сталом вiдочна

200

Уладзiмiр Арлоѣ

змянiлася, што пацвердзiѣ i голас караля, якi, не ѣважаючы на выпiтае, загучаѣ зусім цвяроза і цвёрда.

— Значыцца, так. Рады паведамiць, што ѣ цябе з’явiѣся чытач. Я папрасiѣ шэфа бяспекi зірнуць, што ты там папiсваѣ у стол. З гэтага вынiкае, прынамсi, адно: фармальную прычыну тваiх сумневаѣ мы лiквiдавалi. Прапаную тост за твайго чытача i твой ордэн! Жанчына цалкам ператварылася ѣ слых. Тым часам пiсьменнiк анi не сумеѣся, а, наадварот, выглядаѣ нават чымсьцi задаволеным.

— Магу прыняць прапанову толькi часткова. Кароль ускiнуѣ вочы i затрымаѣ келiх каля вуснаѣ.

— Я прадбачыѣ такое развiццё падзеяѣ, ваша вялiкасць. Маe рукапiсы ѣжо за мяжой. Пiсьменнiк можа не мець чытача, але мець адданага сябра.

— О! Адданы сябар — гэта бясцэнны капiтал, — iранiчна прамовiѣ манарх. — А ты, бачу, непапраѣны аптымiст.

— Ваша вялiкасць, уся рознiца памiж аптымiстам i песiмiстам палягае ѣ прапанаванай iмi даце канца свету.

— Няблага сказана. Зрэшты, яно сутнасцi справы не мяняе. Калi твае рукапiсы сапраѣды за мяжой, значыць, у цябе з’явiѣся замежны чытач. Тым лепей. Выдатнае сведчанне поспехаѣ айчыннай лiтаратуры. Я падпiшу ѣказ пра тваё ѣзнагароджанне сёння ж. Пiсьменнiк па-ранейшаму выглядаѣ спакойным. Хваляванне выдавалi толькi крыху больш звычайнага падцiснутыя вусны. Ён, вiдаць, зразумеѣ, што час для жартаѣ вычарпаны.

— Але я магу не з’явiцца на цырымонiю ганаравання. Будзе скандал.

— А мне да фенi. Ды нiякага скандалу i не будзе. Наша газета надрукуе ѣказ i паведамленне, што ордэн уручаны непасрэдна ѣ палацы. У цёплай, амаль сямейнай абстаноѣцы. Ты сказаѣ спiч з падзякаю ѣраду i асабiста каралю за клопат пра нацыянальную лiтаратуру. Mundus vult decipi, ergo decipiatur. Свет хоча быць падманутым, дык няхай падманваецца. Пра тое, што не паспеѣ я выйсцi адлiць, як ты пачаѣ не без узаемнасці клеiць маю жанчыну, я загадаю не пiсаць… ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

201

Келiх у руках у жаравалосай затрымцеѣ, i колькi кропляѣ пралiлiся на белы настольнiк, стварыѣшы на iм мудрагелiсты вiдарыс, што нагадваѣ нейкае знаёмае сузор’е.

— Вось яна, удзячнасць падданых! — з удаванай скрухаю прамовiѣ кароль. — Я лiчыѣ яе найлепшым доказам таго, што жанчыны маёй краiны — найпрыгажэйшыя ѣ свеце. Яе вейкi былi для мяне крыламi вачэй, а вусны — сцежкаю ѣ Эдэм. Я называѣ яе ѣвасабленнем жаноцкасцi i вернасцi. Аказалася ж, што па сумяшчальнiцтве — гэта ѣвасабленне здрады. Падыдзi сюды… Жаравалосая прыгажуня наблiзiлася да манарха, аднак спынiлася за плячыма ѣ пiсьменнiка. Але кароль як быццам ужо забыѣся пра яе iснаванне. Ён пакалупаѣся срэбнай лыжачкай у вазачцы з вяршкамi i загаварыѣ пра iншае: — Ты не ѣлiчыѣ аднаго, пiсьменнiк. Калi я казаѣ пра вашае падабенства з каралямi, я анi не крывiѣ душой. Але мы, каралi, маем справу з рэальнымi людзьмi. А вы, пiсьменнiкi, — з народжанымi вашай фантазiяй фантомамi. А нейкi ёлуп яшчэ назваѣ вас iнжынерамi чалавечых душаѣ. Гэта мы — iнжынеры чалавечых душаѣ. Было забаѣна назiраць, як ты намагаешся выслiзнуць… Але я высакародны i лiтасцiвы манарх. Апрача ордэна я ѣзнагароджваю цябе яшчэ i гэтай жанчынаю. Забярэш яе з сабой. У жылах у яе продкаѣ не было блакiтнае крывi, але трахаецца яна як каралева. А калi згадаць нашу нябожчыцу каралеву, — кароль тэатральна ѣзвёѣ вочы ѣгору, — то непараѣнальна лепей… Пiсьменнiк падняѣся.

— Я не дазволю казаць пра жанчыну ѣ такiм тоне!

— Спакойна, пiсьменнiк, — стомлена прамовiѣ кароль. — Ты ж не хочаш, каб заѣтра ѣ сталiчнай каналiзацыi знайшлi свежанькi труп маладой прыгажунi. Асабліва калi яна трахаецца як каралева, — з вiдочным задавальненнем паѣтарыѣ ён. — Вось бачыш, не хочаш. I я цябе разумею. Такiя экзэмпляры — наш нацыянальны скарб.

202

Уладзiмiр Арлоѣ

Жанчына прыцiснулася да пiсьменнiка. Той абняѣ яе за дрыготкiя адкрытыя плечы.

— Мне няма чаго сказаць вам, ваша вялiкасць. Апрача таго, што… Вы ведаеце, кнiгi, як i дзецi, нараджаюцца ѣ пiсьменнiкаѣ ад жанчын. Мы можам iсцi?

— Iдзi i памятай, што ты як адзiны наш пiсьменнiк i адзiны кавалер ордэна Белай Мышы — заѣсёды пад маёй апекаю i абаронай.

— А яна? — Пiсьменнiк узяѣ жанчыну за руку.

— А яна — пад тваёй. Ты ж моцны. У нечым ты амаль роѣны каралю. Але ёсць i рознiца. Кароль можа паклапацiцца пра пiсьменнiка лепей, чым пiсьменнiк пра караля. Ты памятаеш, што адказаѣ гiшпанскi кароль на пытанне французскага калегi пра тое, як маецца Сервантэс?.. Iдзiце з Богам.

Застаѣшыся адзiн, манарх з хвiлiну пасядзеѣ у задуменнi, потым са смакам з’еѣ персiк i выклiкаѣ да сябе шэфа службы бяспекi. Чалавек з аблiччам сямейнага доктара-эпiкурэйца ѣжо чакаѣ за дзвярыма. Ён паставiѣ каля камiна дзве скураныя валiзкi, выцягнуѣ нататнiк i падрыхтаваѣся да нечарговага даклада, ды кароль рухам рукi спынiѣ яго.

— Пiсьменнiк жыве адзiн?

— Але.

— Гэта добра. Калi чалавек пазбаѣлены сямейнае мiтуснi, ён засяроджваецца на вечных праблемах. Між іншым, цырымонiя ѣзнагароджання ѣжо адбылася. Заѣтра ѣ газеце з’явiцца паведамленне. Пiсьменнiк выступiѣ з узнёслай прамоваю.

— Не зрабiць гэтага было б вяршыняю няѣдзячнасцi, — iмгненна знайшоѣ патрэбны тон шэф бяспекi.

— Пагатоѣ атрымаѣшы да ордэна дадатак у выглядзе былой каралеѣскай наложнiцы. Зрэшты, табе ѣжо далажылi. Сядай. Кароль налiѣ суразмоѣнiку вiна i падсунуѣ талерку.

— Дзе рукапiсы? Шэф бяспекi, перажоѣваючы кавалак халоднай ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

203

баранiны, паказаѣ вачыма на прынесеныя iм пульхныя валiзкi.

— Праблемаѣ з сябрам не ѣзнiкала?

— Мы душэѣна паразмаѣлялi, i я выправiѣ яго да пiсьменнiка за пяць хвiлiнаѣ да таго, як тэлефанаваць пра вашае запрашэнне. Пiсака, вядома, адразу насцярожыѣся, i праз гадзiну сябар сеѣ у таксоѣку з гэтым вось багажом. Адзiнае, што там кодавыя замкi. З эстэтычных меркаванняѣ я вырашыѣ iх не чапаць. Можаце зрабiць дэфларацыю ѣласнымi рукамi.

— А што, нельга было спытаць код?

— Мы не паспелi, — крыху занепакоiѣся шэф бяспекi.

— Што значыць — не паспелi? — падазрона запытаѣся кароль.

— Працавалi ѣ цэйтноце, — унiклiва сказаѣ уладальнiк бародкi-эспаньёлкi i асцярожлiва змянiѣ тэму. — Ваша вялiкасць, iстотная акалiчнасць: пiсьменнiк не прызнаваѣ кампутара i пiсаѣ простай шарыкавай асадкай.

— Мне заѣсёды падабалiся людзi кансерватыѣнага складу, — заѣважыѣ кароль. — Iх лепей разумееш. З iмi меней клопату. Але ѣ свеце няма дасканаласцi. Гэтыя людзi абцяжараныя старамоднымi ѣяѣленнямi. Таму клопату хапае. Якiя варыянты развiцця сюжэта ты прапануеш? Шэф бяспекi вырваѣ з нататнiка спiсаны з абодвух бакоѣ аркуш. Кароль прабег яго вачыма i незадаволена зморшчыѣся.

— Ты ператамiѣся. Першае абсалютна непрымальнае. I другое. I трэцяе. Папаѣзуць чуткi. Пункт чатыры… Ты што, зусiм з’ехаѣ з глузду? Сёння я чапляю табе на грудзi ордэн, а заѣтра ты сам… Дарэчы, я падпiсаѣ таемны ѣказ. Насамрэч ордэн атрымаеш ты. Начальнiк бяспекi з неѣласцiвым яму, здавалася б, спрытам спружынiста ѣскочыѣ i па-вайсковаму выцягнуѣся. Ордэн Белай Мышы па-ранейшаму ляжаѣ на ядвабнай падушачцы, пералiваючыся дыяментамi, якiя ад пошугаѣ агню ѣ камiне набывалi крывавы колер.

204

Уладзiмiр Арлоѣ

Кароль падняѣся ѣслед за познiм госцем i прышпiлiѣ яму ѣзнагароду насупроць сэрца.

— Ну а цяпер скажы, ты хочаш заѣтра ѣчынiць суiцыд? Манарх сеѣ i перагарнуѣ аркуш з прапановамi.

— Ужо лепей… А што?.. Стары добры сродак, выпрабаваны на фiлосафе. Толькi не проста доѣгатэрмiновая камандзiроѣка, а — творчая. Творчая доѣгатэрмiновая камандзiроѣка. Берлiн, Рым, Парыж… Што там яшчэ?.. У паведамленнi для прэсы абавязкова падкрэслiць: за кошт дзяржавы. I гэта — святая праѣда.

— Калi будзем выпраѣляць, ваша вялiкасць? Адказ у караля ѣжо быѣ гатовы: — Мяркую, аптымальны час — сённяшняя ноч.— Манарх глянуѣ на старадаѣнi насценны гадзiннiк з двума амурамi. — Скажам, а першай. Аформiш ад’езд уласнаручна.

— Жанчына?

— Каб яму не было сумна…

— А вы дазволiце?..

— Ах ты, стары грахаводнiк!

— Ваша вялiкасць, хiба не вы любіце паѣтараць, што грахi — гэта ѣчынкi, якiя прыемна ѣспамiнаць?

— Яна ж будзе яшчэ цёпленькая ад ягоных абдымкаѣ…

— У гэтым ёсць свой шарм. За адным разам пакажам пiсьменнiку цiкавае кiно. Так бы мовiць, на дарожку… Апошнiя словы каралю чамусьцi не спадабалiся. Ён дэманстратыѣна глянуѣ на гадзiннiк. Залатыя стрэлкi-алебарды рыхтавалiся сустрэцца на лiчбе XII. Пачуѣшы, як крануѣся «мерседэс» шэфа бяспекi, кароль загадаѣ неадкладна выклiкаць мiнiстра палiцыi. Галоѣны палiцыянт краiны быѣ поѣнаю супрацьлегласцю шэфа бяспекi: высокi, падхорцiсты i да бляску выгалены. Кароль сардэчна павiтаѣся з iм за руку, пасадзiѣ госця за стол i налiѣ вiна.

— Не, нiчога не здарылася, — адказаѣ манарх на запытальны позiрк. — Проста захацелася пасядзець ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

205

з чалавекам, якому давяраеш, нiбы самому сабе. У краiне такiх двое: ты i начальнiк службы бяспекi. Ён толькi што пайшоѣ. Дзяржаѣныя справы… Засталося пару нюансаѣ, якiя мы не паспелi абмеркаваць. Я не затрымаю цябе. Праз гадзiну будзеш абдымаць сваю здобную жоначку або каго захочаш. А пакуль узбадзёрся старым добрым бургундскiм. Баранiна, праѣда, астыла. Мiнiстр палiцыi акуратна асушыѣ келiх, прамакнуѣ вусны сурвэткаю i агледзеѣ стол.

— Рэкамендую ласiную каѣбаску, — сказаѣ кароль. Галоѣны палiцыянт пасунуѣ да сябе талерку i са смакам узяѣся закусваць. Тым часам кароль падсеѣ да бюро ѣ стылi ампiр i пачаѣ хутка пiсаць. Праз колькi хвiлiнаѣ на пакладзеным перад iм аркушы начальнiк палiцыi прачытаѣ: «Сёння табе не давядзецца спаць. Паступiлi самыя дакладныя звесткi, што блiзу гадзiны ночы ѣ сталiцы будзе здзейсненае дзёрзкае i цынiчнае забойства. Пра астатняе пагаворым у парку. Сцены маюць вушы i ѣ каралеѣскiх рэзiдэнцыях». Мiнiстр налiѣ сабе бургундскага, засяроджана выпiѣ i ѣстаѣ. Кароль узяѣ яго пад руку i ѣжо ѣ дзвярах уголас дадаѣ да напiсанага: — У адных людзях жыве Бог, у другiх — д’ябал, а ѣ некаторых — адно глiсты i мiкробы. Вярнуѣшыся праз чвэрць гадзiны ѣ залю, кароль напоѣніѣ свой келіх, але пiць не стаѣ. Ён падышоѣ да дзвюх прывезеных шэфам бяспекi скураных валiзак, паважыѣ iх у руках i выбраѣ больш пакоѣную. Паклаѣ яе на камiнную дошку, трохi пакруцiѣ колцы замкоѣ i, упэѣнiѣшыся ѣ iхняй надзейнасцi, дастаѣ з шуфляды бюро вялiкi паляѣнiчы нож. Праверыѣшы ягоную вастрыню, кароль застаѣся задаволены i ѣвагнаѣ джала ѣ валiзку. Нож лёгка разрэзаѣ светла-брунатную скуру па перыметры. Валiзка была наладаваная простымi папяровымi тэчкамi на тасёмках. Кароль, прыхапіѣшы віно, пасунуѣ да камiна цяжкое, абабiтае зялёным аксамiтам крэсла i паклаѣ на каленi верхнюю тэчку. Ён не спя-

206

Уладзiмiр Арлоѣ

шаючыся развязаѣ белыя тасёмкi, але раптам ускочыѣ i з лютасцю шпурнуѣ тэчку ѣ камiн. З наступнай тэчкаю ѣсё паѣтарылася. Другую валiзку ён распаласаваѣ нажом крыж-накрыж i рвануѣ скуру рукой. Вынiк быѣ той самы. У гэтым месцы крынiцы, якiмi карыстаѣся аѣтар, пачынаюць пярэчыць адна адной, прычым розначытаннi набываюць настолькi прынцыповы характар, што змушаюць падаць абодва варыянты. Паводле першага, у тэчках ляжала некранута-чыстая папера. Паводле другога, папера ѣ тэчках таксама ѣяѣляла сабой белую неруш, але пасярод кожнага верхняга аркуша было калiграфiчным почыркам выведзена: «А вось табе х…» Прааналiзаваѣшы ѣсе дадзеныя, чытач можа самастойна выбраць найбольш верагодны працяг.

2001

ОРДЭН БЕЛАЙ МЫШЫ

207

Літаратурна-мастацкае выданне

Уладзімір Арлоѣ

Час чумы Гістарычныя аповесці Апавяданні

Карэктар Н. Кучмель Дызайн С. Ждановіч Макет Д. Сільвановіч

Падпісана ѣ друк 20.06.2005 г. Фармат 84х108 1/32. Папера афсетная. Друк афсетны. Гарнітура «Schoolbook». Ум. друк. арк. 10,92. Ул.-выд. арк. 10,5. Наклад 500 асоб. Замова № 641. Выдавец I. П. Логвінаѣ.

220050, г. Менск, пр-т Ф. Скарыны, 19–5. Ліцэнзія № 02330/013307 ад 30.04.2004 г. logvinovpress@mail.ru Друк ТДА «НоваПрынт»ю 220047, г. Менск, вул. Купрэвіча, 2. Ліцэнзія № 02330/0056647 ад 28.03.2004 г.

208

Уладзiмiр Арлоѣ