Macht en boosheid

Er zit veel in John Braine’s ‘Room at the Top’. Schuld en boete, egoïsme en mededogen, dromen en kille waarheden. In dit ruim zestig jaar geleden verschenen romandebuut van een ‘angry young man’ steekt een naoorlogs levensgevoel de kop op waarin we zelfs de huidige ‘boze’ tijd herkennen.

LITERATUUR Eind jaren vijftig liet in Engeland een groep jonge schrijvers van zich horen die in romans en toneelstukken de Britse klassenmaatschappij en de daarbij horende hypocrisie hekelden. George Fearon, destijds persvoorlichter van het Londense Royal Court Theatre, beschreef toneelschrijver John

Erick Kila Osborne als een angry young man naar aanleiding van Osborne’s Look Back in Anger. Het stuk ging in het Royal Court in première. Osborne nam de Geuzennaam graag over. In het beeld van de ‘boze jongemannen’ pasten ook nieuwe talenten als Alan Sillitoe, John Wain, Kingsley Amis, John Braine en Shelagh Delaney. De laatste was wel angry, maar geen man. Zij debuteerde in 1958 als achttienjarige met het toneelstuk A Taste of Honey. Het stuk werd in 1961 de basis voor een succesvolle film. Er ontstond in die periode ook iets als een AYM ‘school’ van filmmakers.

Braine (1922 - 1986) publiceerde zijn roman in 1957. Hij schreef het boek voor het grootste deel toen hij in een sanatorium herstelde van tuberculose. Die ziekte liep hij op in de oorlog, in dienst bij de marine.

Onvrede en een tomeloze ambitie projecteerde de schrijver in zijn hoofdpersonage Joe Lampton. Het leverde bepaald niet een flat character op. Braine vertelde ooit dat Guy

De psyche van deze vrouwenfluisteraar wordt knap getekend.

Macht en boosheid

de Maupassant’s Bel Ami de inspiratiebron was voor zijn debuut. Hoewel we in Georges Duroy, de handige hoofdpersoon van De Maupassant, een duidelijke verwantschap zien met Joe Lampton, heeft Braine’s creatie toch iets volstrekt eigens.

Dat heeft te maken met de context van het verhaal. De greep van de klassentraditie op de Engelse samenleving was ook na W.O. II buitengewoon stevig. Jonge intellectuelen pikten de sociale ongelijkheid niet langer en vonden in theater en boeken een platform voor hun kritiek. De door het rigide Britse klassensysteem veroorzaakte boosheid werd door de schrijvers van de Angry Young Men-groep dus gebruikt als brandstof. Een personage als Joe Lampton was street wise, van nederige komaf, maar ook begiftigd met taalvaardigheid en agressieve slimheid. Good looking Joe besluit op een gegeven moment al deze eigenschappen in te zetten om te ontsnappen aan de sociale grenzen. Hij wil per se ook een plaats aan de top. Daarbij kan het spelen met gevoelens van dames uit een andere, hogere, sociale orde een rol spelen.

Maar Braine maakte van Lampton niet een gewetenloze manipulator. De psyche van deze vrouwenfluisteraar wordt knap getekend. Lampton is een man van vlees en bloed. Dat het bloed uiteindelijk de overhand krijgt in dit onstuimige verhaal maakt het onverbiddelijk en daardoor modern. Plaats aan de top Vertaald door R.A. Spaans Vijfde druk 1974 Uitgeverij Contact, Amsterdam (dit boek is uitsluitend antiquarisch te verkrijgen)

Life sucks en romantiek speelt, zoals wij weten, nimmer de eerste viool.

Er zitten wat moralistische en licht melodramatische kantjes aan de roman, maar Braine’s directe schrijfstijl, zijn scherpe dialogen en de no nonsense sfeer die door het hele verhaal speelt resulteren in een flitsend boek.

Subtiel schuift Braine met heden en verleden. Er is een Joe die terugblikt en een Joe die in het moment handelt. Je merkt de overgangen nauwelijks. Zo is de ‘vergeefsheid der dingen’, d.w.z. het besef dat rotstreken op zeker moment altijd enigszins worden gecorrigeerd door het lot (althans in romans), immanent aanwezig.

De Me Too beweging zal Room at the Top waarschijnlijk niet pruimen. Lampton gebruikt vrouwen immers als gereedschap om zijn doel te bereiken. Maar wie goed leest, ziet toch voldoende wroeging en hier en daar feministische tegenaccenten.

Wrang eigenlijk dat het met het Britse klassensysteem nog steeds niet is afgelopen. De upper class (oud en nieuw geld) en haar vertakkingen bepalen als vanouds de regels van het spel. Het waterige sausje van materieel welzijn dat de arbeidersklasse nu geniet, kan de kloof tussen elite en massa in het U.K. niet verminderen.

Joe Lampton wist het toen hij aan de vanzelfsprekende onderwijsmogelijkheden en kansen van de hogere klasse dacht. Cambridge: in gedachten zag ik portwijn, roeien op de rivier en rustige gesprekken aan lange tafels, die gedekt waren met glanzend zilver en geslepen glas. En over alles heen de sfeer van macht, macht geuit in onberispelijk algemeen beschaafd Engels, macht die macht was omdat men uit de juiste familie kwam, de juiste mensen kende.

Over alles heen de sfeer van macht.