STEUN ONZE WERKING
GIFTEN ZIJN WELKOM OP IBAN BE31 0011 1503 0255
Afgiftekantoor Antwerpen X P2A 8583 Driemaandelijks magazine ‘ZitStil’ jaargang 39 - nr 153 april - mei - juni 2019
#153 over ADHD en leer-, ontwikkelingsen gedragsstoornissen
ZOMERVAKANTIE
MET ADHD KEN JEZELF EN JE KIND(EREN)
PSYCHO
EDUCATIE WAT EN WAAROM?
2
WAAR CENTRUM ZITSTIL VOOR STAAT Centrum ZitStil informeert, vormt, traint, ondersteunt en onderneemt maatschappelijke actie om iedereen die met ADHD te maken krijgt, vooruit te helpen in het leven. Jongeren en volwassenen met ADHD, ouders en familieleden maar ook leerkrachten, hulpverleners, jeugdmonitoren, artsen, opvoeders en werkgevers worden ondersteund om personen met ADHD optimaal te laten functioneren. Centrum ZitStil streeft naar de gelijkheid van kansen, wil het sociaal isolement doorbreken en deelname aan de samenleving vergroten. Om dit doel te bereiken, organiseert centrum ZitStil activiteiten over 11 regio’s in Vlaanderen en ontwikkelt het producten, diensten en methoden. Deze worden zowel in de sector van het sociaal-cultureel werk als in de onderwijs- en opleidingssector gebruikt. Begeleiding tijdens de loopbaan behoort ook tot de opdracht van onze vereniging. Centrum ZitStil vervult ook een laboratoriumfunctie door gericht wetenschappelijk onderzoek op te volgen en aan te sturen en nieuwe zienswijzen en ideëen te ontwikkelen. We ijveren voor maatschappelijke activering en bouwen daarom mee aan beleidsvoorbereidend werk.
WAT K AN CENTRUM ZITSTIL VOOR JOU BETEKENEN? Wil je meer weten over centrum ZitStil? Kijk op www.zitstil.be, volg ons op Facebook of bel naar 03 830 30 25, elke werkdag van van 9.15 tot 16u. Wil je je abonneren op ZitStil Magazine? Bestel online via www.zitstil.be/abonnee of telefoneer naar 03 830 30 25 Boeken of gidsen bestellen? Je kan online publicaties bestellen via www.zitstil.be/shop. Aankopen kan ook op een van de activiteiten van centrum ZitStil Advies, hulp of een gerichte doorverwijzing? Bel naar de ADHDconsultatielijn 070 222 135: donderdag 9.15-12.15u. Voor een afspraak bel 03 830 30 25 | Een activiteit volgen? Bekijk ons programma op www.zitstil.be. | Wil je ons steunen? Je kan onze werking steunen door te storten op rekeningnummer BE31 0011 1503 0255. Giften vanaf € 40 zijn fiscaal aftrekbaar.
4 Toeters & bellen psycho-educatie zo belangrijk is 6 Waarom ben geen twee en zeg ik nee 10 Iktoch 13 Wakker worden en opstaan? ADHD samen voorkomt met dyslexie en/of dyscalculie 14 Als 18 Zomervakantie met ADHD 21 Recensies 22 Vraag & antwoord 23 ZitStil.be/shop
|
|
|
JE KAN NOOIT GENOEG WETEN! Ben je op zoek naar informatie over ADHD? Wil je graag meer weten over leer-, gedrags- of ontwikkelingsstoornissen? Ben je op zoek naar literatuur over opvoeding? Maken jij of je kind een werkstuk over ADHD? Dan kan je terecht in het documentatiecentrum van centrum ZitStil. Je kan er 1170 boeken raadplegen, 2176 wetenschappelijke en nietwetenschappelijke artikels lezen, 34 tijdschriften over uiteenlopende thema’s inkijken en 43 video’s bekijken. Een medewerker van centrum ZitStil helpt je, indien nodig, bij het zoeken. Je kan onze publicaties ook uitlenen of je kan kopies maken. Het documentatiecentrum is geopend dinsdag van 9.30 tot 16.30u. en woensdag van 13 tot 16.30u. Ons adres? Kruishofstraat 341, 2610 Wilrijk. Centrum ZitStil maakt deel uit van de federatie Vijftact en van het Familieplatform Geestelijke Gezondheid.
Heb je een vraag of suggestie voor de redactie? Mail naar magazine@zitstil.be.
centrum ZitStil
Hoofdredacteur: Katrien Boone Eindredacteur: Frederika Hostens Werkten verder mee aan dit nummer: Annemie Desoete Marjo Helsen Ria Van Den Heuvel Machteld Van Ostaede Petra Warreyn Foto’s: Adobe Stock tenzij anders vermeld Vormgeving: lu’cifer Verantwoordelijke uitgever: Ria Van Den Heuvel, Kruishofstraat 341, 2610 Wilrijk Centrum ZitStil kan niet verantwoordelijk gesteld worden voor de inhoud of vorm van externe bijdragen. De teksten en afbeeldingen in dit magazine worden beschermd door auteursrechten. Als je ze wil overnemen, moet je eerst toestemming vragen aan centrum ZitStil.
gedrukt op
gerecycleerd papier
Edito
APR IL 2019 # 153
| ZITSTI L MAG AZ I N E
Beste lezer,
Elke doeltreffende behandeling of aanpak van een probleem begint met weten wat er met je aan de hand is. Dat is ook zo bij iemand met ADHD. Het leidt tot een beter begrip van symptomen en hun oorzaken, geeft inzicht in gepaste reacties, zorgt ervoor dat je verwachtingen kan bijstellen en leert over de veranderlijkheid van hoe het zich voordoet. Het is de reden waarom centrum ZitStil blijft hameren op informatie en psycho-educatie voor de betrokkene én voor de ouders, de partner en de studie-, werk- of vrijetijdcontext. Het maakt een wezenlijk verschil zoals je leest in het verhaal van Fleur vanaf pagina 6. Helaas is dat niet altijd voldoende om kinderen zover te krijgen dat ze aan volgens hen ‘stomme’ dingen beginnen en ze ook afwerken. Weten hoe we kinderen kunnen motiveren voor iets dat ze niet graag doen of willen, vraagt dat we anders kijken naar hun protest, hun ongehoorzaamheid. Hierover vind je een helder geschreven artikel vanaf pagina 10. Hoe we het ook draaien of keren, voor een succesvolle ondersteuning van kinderen, pubers en zelfs (jong)volwassenen met een ontwikkelings-, leer- of gedragsstoornis is altijd een samenwerking van drie partijen nodig: de betrokkene, de ouders/context en de begeleiders/hulpverleners. In zo’n trialoog als gelijkwaardige partners samenwerken, geeft het beste resultaat, maar is helaas niet altijd mogelijk of evident. Daarom wordt dit het thema van het symposium dat centrum ZitStil en Sig* begin december organiseren. Het wordt een onvergetelijk en boeiend leermoment waarover je meer leest in de volgende edities van ons magazine en op www.zitstil.be/symposium. Hartelijke groeten,
Ria Van Den Heuvel Directeur 0477 59 22 54 - ria.vandenheuvel@zitstil.be
* Sig vzw bevordert de levenskwaliteit van personen met een handicap of functioneringsproblemen en hun omgeving via integratie en inclusie. Net als centrum ZitStil maakt Sig deel uit van de federatie Vijftact (www.vijftact.be).
Een sfeerbeeld van ons vorige druk bijgewoonde symposium over ‘Iedereen ADHD? Drukke mensen in een drukke samenleving’. Begin december buigen we ons over ‘Samenwerken in trialoog: de persoon met een ontwikkelings-, leer- of gedragsstoornis (1); de ouders/context (2); de begeleiders/hulpverleners (3)'. Welkom!
3
4
toeters BOEKEN VAN DE
B!B Met een pak boeken, cd’s, dvd’s van de bib naar huis. Een ‘cadeau’ onder de arm om te lezen, te bekijken, te beluisteren. Ontlenen is het leukste, je zoekt en vindt en neemt mee. Het tweede luik, terugbrengen, heeft wat meer voeten in de aarde. Waar liggen die geleende spullen? Wie is ermee vandoor? Die twee cd’s ben je helemaal vergeten te beluisteren! Hoe langer je kan lenen, hoe lastiger om alles tijdig terug te brengen.
Een beetje regelmatige bibliotheekganger heeft een vast bibliotheekmoment en is ‘getraind’ in terugbrengen-meenemen. Ben je dat niet en heb je last van kwijtraken/verliezen/vergeten? Noteer dan in je agenda wat je hebt geleend en wanneer het terug moet. Of ook: kies voor sprintermateriaal. Dit is lezen/ luisteren/kijken met een strakke deadline (één week tijd). Niet oninteressant voor iemand met ADHD.
&bellen ABCD ADHD MET
De citytrip was goed gepland Van museum A naar B ’s middags dan de lunch Dan museum C dan D En de dag was rond De kortste afstand tussen A en B Dat is de rechte lijn Maar in een drukke stad is dat zelden het geval Hoe kort de afstand ook, je hebt wel nood aan tijd Oei, die stond niet in het plan Dus geen lunch dan maar En ongewild sportief in lichte draf Werkten we museum C en D dan toch nog af Wat hebben we geleerd? Maak wat ruimte in een plan En denk eraan, de reis van A naar B en C en D Heeft ook belang
Wandelend JE HOOFD LEEGMAKEN
Zo gek nog niet, die tip van David Allen in zijn boek Getting Things Done voor een nieuwe generatie (zie de recensie op pagina 21). Sommige mensen kunnen nu eenmaal beter nadenken als ze in beweging zijn. Hoe maak je wandelend je hoofd leeg? Neem een opschrijfboekje of telefoon (op vliegtuigmodus) mee. Wandel en ontspan en sta het jezelf toe dat je gedachten alle kanten opgaan. Als je gedachten ergens terechtkomen waar je nog mee aan de slag moet, maak hier dan een notitie van. Ga verder met je wandeling en maak eventueel nog meer notities.
APR IL 2019 # 153
| ZITSTI L MAG AZ I N E
Mam
VUL JE DAT EVEN IN?
Formuliertjes, briefjes, invulpapiertjes: in digitale tijden blijven ze, minder vaak weliswaar, nog opduiken. Sowieso bevinden ze zich, in een ADHD-omgeving, in de gevarenzone. Ze ‘passeren’ kort, ze worden vluchtig bekeken vergezeld van vage beloftes over het invullen ervan. En worden daarna ergens achteloos achtergelaten: boven op een stapel kranten, in een verweesd zijvakje van een of andere handtas of tussen een stapel papieren die gewoontegetrouw, na een paar dagen rondslingeren, versast wordt naar het bureau des huizes. Die paar formuliertjes die nog met de hand moeten worden ingevuld, zijn een zeldzaam fenomeen, een kleine minderheid, een uitzondering, en daarom des te meer bedreigd. Ze lopen acuut gevaar voor verdwijning en dus te laat of helemaal niet meer te worden ingevuld. Om dan op een onverwacht moment op te duiken, meestal als het kleinood niet meer van tel is. Ze moeten dus hun best doen om op te vallen en hebben daar hulp bij nodig: door ze van zodra ze ‘passeren’ te noteren in je agenda, door ze vast te hechten aan een opvallende klemhaak (de grote goudkleurige exemplaren al gezien?) of door ze stante pede (ook als je aan het snoeien bent in de tuin, of een dringende mail beantwoordt) in te vullen en ze te bezorgen aan de aanvrager. Succes!
zoek op studeren met ADHD zoek op studeren met ADD
Succesvol studeren met ADHD of ADD: het kan! Op de website van de Technische Universiteit Delft getuigen twee studenten met AD(H)D eerlijk over welke moeilijkheden ze ervaren, maar ook over de dingen die wel goed lukken. Allebei geven ze ook aan dat hulp vragen niet makkelijk is, maar wel een groot verschil kan maken. Hun boodschap? Wees niet bang om anders te zijn, wees vooral proactief in het aanpakken van problemen. Hou vol, je komt er wel. www.tudelft.nl www.youtube.com/watch?v=eGa_1-11H1k www.youtube.com/watch?v=QEeqKQ7P9x8
5
Fleur 6
Mijn verhaal
Voor haar studies verpleegkunde maakte Fleur een eindwerk over psycho-educatie bij kinderen met ADHD. De medewerkers van centrum ZitStil reageerden nieuwsgierig: waarom kiest een studente verpleegkunde voor dit onderwerp? We laten het Fleur zelf vertellen.
APR IL 2019 # 153
| ZITSTI L MAG AZ I N E
“Ik kreeg van niemand uitleg” MACHTELD VAN OSTAEDE vormingswerker
F
leur is 23 jaar en heeft in januari een professionele bachelor in de verpleegkunde behaald. “Ik heb zelf ADHD en heb vaak ondersteuning gekregen voor schoolse zaken. Ik kreeg bijvoorbeeld bijles voor wiskunde en Frans, mijn twee slechtste vakken. In het tweede, derde middelbaar kreeg ik opeens GON-begeleiding (de vroegere benaming voor Ondersteuning voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften, red.). Zonder boe of ba werd ik vanaf dan regelmatig uit de klas gehaald. Ik vond dat verschrikkelijk. Ik begreep niet waarom. Bovendien gaf de GON-begeleidster mij het gevoel dat ze dacht dat ik ‘achterlijk’ was. Daardoor groeide mijn verzet nog meer. Na een paar keer weigerde ik gewoon om mee te gaan. Ik bleef zitten. Natuurlijk kreeg ik meteen de stempel dat ik een moeilijk kind was. Mijn ouders moesten naar school komen. Hun gesprek met de GON-begeleidster verliep niet goed. De GONbegeleiding werd meteen stopgezet.”
ZitStil > Kreeg je de diagnose pas in het middelbaar? FLEUR > Nee, het was al in de
basisschool, maar ik herinner me daar niet veel van. Eigenlijk weet ik over de geschiedenis van mijn ADHD niet veel. Het was ergens altijd wel aanwezig, maar uitleg heb ik van niemand echt gekregen.
Welke problemen ondervond je in de basisschool? Geen, ik kon gewoon goed mee in de klas. Ik moest daar ook niets voor doen. De enige klachten die mijn ouders kregen, was dat ik een grote mond had. Ik babbelde veel en was nogal aanwezig (lacht). Ik had ook veel vriendinnen, was heel sociaal.
Studeren Hoe ging het verder met je schoolcarrière? Na de basisschool volgde ik twee jaar ASO. Daarna stapte ik over naar SociaalTechnische Wetenschappen (STW). Dat deed ik ook twee jaar, in het vijfde jaar moest ik ineens naar het BSO.
Je bent dus in het beruchte watervalsysteem beland? Nee, niet echt. Voor STW had ik zelf gekozen, op het einde van het tweede middelbaar had ik een A-attest. Ik sukkelde wel met wiskunde en Frans, vandaar de bijlessen. Eigenlijk deed ik nooit iets voor school. Ik maakte wel mijn taken en gaf die tijdig af, maar studeren heb ik in heel het middelbaar niet gedaan. Ik had ook geen idee hoe ik dat had moeten doen: studeren. En het was soms maar nipt, maar ik had geen herexamens of vakantietaken. Ook niet voor wiskunde of Frans. Ik weet eigenlijk nog altijd niet goed waarom ik in het vijfde jaar naar het BSO moest. De druk om medicatie te nemen, nam wel toe. Niemand kwam op het idee om mij uit te leggen waarom, dus weigerde ik pertinent.
Wanneer kwam medicatie voor het eerst ter sprake? Al in de basisschool had de kinderpsychiater die me begeleidde het over medicatie gehad, maar mijn ouders vonden dat niet nodig en ik wou geen pillen nemen. In mijn zevende jaar BSO nam ik er wel. Ik voelde het verschil, ineens lukte studeren wel. Toen ik op het einde van dat jaar kenbaar
maakte dat ik een verpleegopleiding wilde starten, gaven het CLB en de school een negatief advies. HBO5 (hoger beroepsonderwijs, red.) zagen ze wel zitten, maar een professionele bachelor was volgens hen te hoog gegrepen. Ik had zoiets van “ik zal jullie eens wat laten zien”. In mijn bacheloropleiding nam ik alleen tijdens de examens medicatie. Ik kreeg veel hulp van mijn zus. Als je uit het BSO komt, heb je niet genoeg basiskennis, zelfs niet met een zevende jaar. In het eerste jaar verpleegkunde hadden ze het bijvoorbeeld over ‘osmose’. Daar had ik nog nooit van gehoord. Dat begrip wordt niet meer uitgelegd, er wordt meteen op voortgebouwd. Gelukkig stond mijn zus paraat om de gaten te helpen dichten.
Zonder boe of ba werd ik uit de klas gehaald. Doorgroeien Ben je blij dat je je diploma hebt behaald? En of. Soms heb ik zin om met mijn diploma te gaan zwaaien bij het CLB (lacht). Ik wil ook nog een master in zorgmanagement behalen. Ik werk graag als verpleegkundige, maar wil iets achter de hand hebben om te kunnen doorgroeien als het beroep te zwaar wordt.
7
10
In de praktijk
Ik ben geen twee maar
toch E
en veel gehoorde verzuchting van ouders is dat hun kind niet luistert als ze gebod of verbod opleggen. Vele ouders vinden dit lastig, niemand wil een dwars kind. Bovendien doet het vele ouders twijfelen over hun capaciteiten of zorgt het vaak voor een belerende vinger vanuit hun omgeving. Dat je kinderen van twee in hun koppigheidsfase kunnen zitten of moeilijk gehoorzamen, dat weet iedereen. Maar ook voor vele ouders van oudere kinderen, klinkt dit bekend in de oren. Er zijn heel wat zaken die we van kinderen verlangen (of die ze moeten) die op veel tegenspraak/weerstand of verzet stuiten.
Hoe kunnen we kinderen stimuleren om zich in te spannen voor schoolwerk i.p.v. Fortnite te spelen? Zich op tijd klaar te maken voor school? Huishoudelijke taakjes te doen? Groenten te eten? De tv uit te zetten als het eten klaar is? Met andere woorden: waarom luisteren kinderen naar hun ouders of weigeren ze dit te doen? En hoe kunnen we onze kinderen motiveren voor minder leuke taken?
Nieuwe kijk op ongehoorzaamheid Luca is de zoon van Camille en Sander. Het moment om aan huiswerk te beginnen, mondt altijd uit in een strijd. Huiswerk wordt bij hen thuis gemaakt op zondag na het ontbijt. Al vanaf het opstaan begint het gezeur: “oh nee, ik wil echt niet, ik heb echt geen zin, ik wil echt niet”. Als mama of papa Luca roept om met zijn boekentas te komen, doet hij of hij het niet hoort of weigert hij te komen. Ook tijdens het huiswerkmoment is er veel discussie omdat Luca lusteloos voor zich uitstaart, zeurt dat hij verder op zijn PlayStation wil spelen en als mama of papa een foutje aanduidt, ontploft het helemaal. Het enige wat Luca dan zegt is: “het lukt toch niet, zie je wel, ik kan het niet”.
h zeg ik nee APR IL 2019 # 153
| ZITSTI L MAG AZ I N E
Hoe kinderen motiveren voor iets dat ze niet graag willen? MARJO HELSEN klinisch psycholoog
Is Luca eigenwijs en koppig? Of zijn er (begrijpbare) onderliggende motieven voor zijn neen? Volgens Maarten Vansteenkiste en Bart Soenens, beiden professor in de ontwikkelingspsychologie aan de UGent, is het heel interessant om als ouder de oorzaken van verzet te exploreren om genuanceerder naar ongehoorzaamheid te kunnen kijken.
Neen vanuit niet kunnen Een kind kan een verzoek van ouders niet inwilligen omdat het zich er simpelweg niet toe in staat voelt. Het begrijpt bijvoorbeeld de opdracht niet of beschikt niet over de mogelijkheden om de opdracht uit te voeren. Vansteenkiste en Soenens spreken in dat geval niet van verzet maar van amotivatie. Er is een gebrek aan motivatie aangezien je kind niet meer in zichzelf gelooft. Je kind zal dan inderdaad futloos en passief blijven zitten. Waardoor je als ouder het gevoel krijgt dat hij/zij weerspannig is en niet wil luisteren. Aangezien bij ADHD heel wat schoolse maar ook huishoudelijke taken minder lukken door concentratieproblemen en/of hyperactiviteit/impulsiviteit, is het niet ongewoon dat deze kinderen soms hun vertrouwen in zichzelf kunnen verliezen. Met als gevolg dat ze zich minder en minder competent voelen en moedeloos of zelfs hulpeloos worden. Ouders horen van hun kinderen vaak: “hoeveel moeite ik ook doe, het heeft geen zin, het lukt me toch nooit, waarom zou ik er nog aan beginnen?”. Het gebrek aan intentionaliteit wat betreft huiswerk maken is voor vele ouders een grote zorg. Kinderen kunnen dus een ouderlijk verzoek naast zich neerleggen omdat het boven hun mogelijkheden ligt of omdat ze er de nodige inspanningen niet voor kunnen opbrengen.
Neen vanuit verzet en niet willen Naast een gebrek aan motivatie door het niet kunnen, kunnen kinderen net zoals volwassenen hun eigen redenen hebben om je verzoek niet op te volgen. Vansteenkiste en Soenens spreken hierbij van gecontroleerde ongehoorzaamheid of autonome ongehoorzaamheid. Respectievelijk verwijst dit naar de mate waarin men zich gedwongen voelt om niet te gehoorzamen dan wel dat men er vrij voor kiest. Ik hoor jullie al luidop denken. Hoe kan een kind zich nu gedwongen voelen om niet te gehoorzamen? Als ouder wil je niet liever dat ze gewoon doen wat je vraagt. Als een kind zich onder druk gezet voelt om een regel na te leven of een activiteit te doen kan dit net resulteren in verzet, irritatie en weinig samenwerking. Voor vele ouders is dit rebelse gedrag heel irritant. Maar vermoedelijk lokt druk bij jou net dezelfde reactie uit. Denk maar eens aan een kind dat zegt “Jij MOET nu met mij spelen” of “Ik MOET nu een koek hebben”. Is “Ik dacht het niet” een herkenbare reactie? Als ze jou in een hoek duwen, toon jij misschien ook verzet. Daarnaast kunnen kinderen, net als volwassenen, ook beslissen dat ze niet willen om bepaalde redenen. Ze kiezen er dan net vrijwillig en ongedwongen voor om de regel niet na te leven, om een andere aanpak te proberen of om toch iets anders te doen. Deze vorm van ongehoorzaamheid gaat vaak samen met onderhandelen en assertiviteit. Ouders geven bijvoorbeeld aan hoe vervelend het is dat hun kind begint te onderhandelen ‘s ochtends over wel of niet douchen als ze
echt geen tijd en zin hebben om weer eens te laat te komen op hun werk. Begrijpelijk. Al kan het luisteren naar je kind op dat of een ander rustig moment nadien, wel erg leerzaam zijn om die strijd in de toekomst te vermijden.
Vervelend maar wel zinvol Door de omgeving wordt vaak gereageerd op ongehoorzaamheid met de opmerking om als ouder gewoon strenger en standvastiger te zijn. “Laat maar eens zien wie de baas is en dreig desnoods met consequenties … Ze zullen dan wel doen wat je vraagt.” Je ziet de ongehoorzaamheid dan als een persoonlijk falen en iets negatiefs en probeert dit de kop in te drukken om je kind op die manier mee te krijgen. Vanuit het bovenstaande weten we dat dwang en controle net meer probleemgedrag kunnen voorspellen dan minder. En moest het toch meevallen en je krijgt je kind mee, is dit vaak tijdelijk van aard. Wat gebeurt er, denk je, als je als ouder niet in de buurt bent? Als Camille en Sander meer druk zouden zetten en met consequenties zouden dreigen, is de kans op nog meer conflict erg groot. Vansteenkiste en Soenens bieden een alternatief. De beste motivatie is de motivatie waarin we iets doen omdat we het zelf willen i.p.v. omdat we het moeten. Vermoedelijk is het doen juichen van je kind bij het geven van huishoudelijke klusjes, het aankondigen van huiswerk, een sprookje. Maar het is niet omdat het de taak niet leuk of interessant vindt dat het vanuit zichzelf niet gemotiveerd kan zijn. Als volwassene doe je ook heel wat taken die intrinsiek niet boeiend zijn, maar die je wel als zinvol ervaart.
11
14
In de wetenschap
ADHD
Sommige kinderen hebben naast ADHD ook een leerstoornis: dyslexie en/of dyscalculie. Het lijkt alsof dit hun ADHDproblematiek verzwaart. Wie zowel een leerstoornis als ADHD heeft, doet het bijvoorbeeld slechter op cognitieve taken dan wie alleen ADHD heeft (1). In deze bijdrage staan we stil bij de combinatie van ADHD met leerstoornissen.
H
et verschijnsel dat twee of meer stoornissen zich tegelijkertijd bij één individu voordoen, wordt comorbiditeit genoemd. In het Latijn is ‘co-‘ een aanduiding voor ‘samen’ en ‘morbidus’ betekent ‘ziek’. Men spreekt ook wel van een dubbeldiagnose of van comorbide problemen.
Vrij veel kinderen met ADHD hebben bijkomende problemen of stoornissen. In veel gevallen gaat het over leerstoornissen. 20 tot 45% van de kinderen met ADHD heeft ook een leerstoornis (2, 3). De comorbiditeit met een leerstoornis zou vaker voorkomen bij kinderen met ADHD van het inattentieve subtype (ADD) dan bij de andere kinderen met ADHD (3, 4). Omgekeerd voldoet minstens 20 tot 40% van de kinderen met een leerstoornis aan de criteria voor ADHD (3, 5).
Mogelijke verklaringen Omdat ADHD en leerstoornissen veel vaker samen voorkomen dan men kan verwachten op basis van toeval, zijn er verschillende theoretische modellen ontwikkeld om dit te verklaren. Ze hier volledig toelichten zou ons te ver leiden. Het lijkt in ieder geval niet zo te zijn dat de ene stoornis de andere veroorzaakt of dat er naast ADHD en leerstoornissen nog een derde ‘stoornis’ bestaat, namelijk ADHDplus-leerstoornis, die een volledig andere oorzaak zou hebben dan de eerste twee. Er lijkt ook een zekere genetische overlap te zijn tussen ADHD en leerstoornissen, waardoor familieleden van bijvoorbeeld kinderen met ADHD ook meer kans hebben op een leerstoornis, en andersom (o.m. 4). Van de Voorde en collega’s (6) vonden alvast dat kinderen met zowel ADHD als dyslexie de onderliggende neuropsychologische tekorten
D-plus
APR IL 2019 # 153
| ZITSTI L MAG AZ I N E
Als ADHD samen voorkomt met dyslexie en/of dyscalculie ANNEMIE DESOETE hoogleraar UGent en docent Arteveldehogeschool PETRA WARREYN postdoctoraal onderzoeker UGent
vertoonden van beide stoornissen, zodat de behandeling zich op beide problemen moet richten om zo effectief mogelijk te zijn.
Diagnose Vaak wordt een leerstoornis bij een kind met ADHD pas later vastgesteld dan bij een kind zonder ADHD, omdat men in het begin alle problemen wijt aan de aandachts- en concentratieproblemen, en (in mindere mate) aan het hyperactieve en impulsieve gedrag. Omgekeerd kunnen ook kinderen met een leerstoornis moeite hebben om zich te concentreren op de voor hen moeilijke leerstof, of druk gedrag stellen omdat ze niet kunnen volgen, maar kan het evengoed om ADHD gaan. In wat volgt, staan we eerst stil bij de criteria voor leerstoornissen in het algemeen. Daarna focussen we specifiek op dyslexie en dyscalculie, de twee belangrijkste leerstoornissen.
Wanneer is er sprake van een leerstoornis? Leerstoornissen zijn neurobiologische ontwikkelingsstoornissen. Dat wil zeggen dat er een biologische basis is voor de stoornis, en dat er tijdens bepaalde taken (bijvoorbeeld tijdens het lezen) of in rust, verschillen zichtbaar zijn in de hersenen. Dit werd recent voor dyslexie nog eens bevestigd in een meta-analyse van 28 functionele neuroimaging studies (7). Ook bij dyscalculie zijn er verschillen zichtbaar (8). Deze verschillen op groepsniveau (men vergelijkt een groep mensen met een leerstoornis met een groep mensen zonder leerstoornis) kunnen echter nooit gebruikt worden om een diagnose te stellen bij een individueel kind.
1
achterstand
lexie/dyscalculie te spreken, is het achterstandscriterium. Er moet een ernstige achterstand (< percentiel 10) zijn op vlak van lezen en/of spellen (bij dyslexie) of op vlak van rekenen (bij dyscalculie). Dit noemen we een ‘klinische score’. Er is dan voldaan aan het criterium van de ‘achterstand’ of aan het ‘ernst’-criterium.
2
exclusie
2 Het tweede criterium verwijst
3
hardnekkigheid
Er zijn drie heldere criteria waar over de netten (zie PRODIA, www. prodiagnostiek.be) en over de onderwijsinstellingen (zie standpunt netwerk leerproblemen, www.netwerkleerproblemen.be) heen consensus rond is en die gebruikt worden om van een leerstoornis te spreken (9). We vatten die in de figuur hiernaast samen.
1 Het eerste criterium om van dys-
naar het mild exclusiecriterium. Hiermee bedoelen we dat er geen andere verklaringen mogen zijn die alles van het zwak lezen, spellen, of rekenen verklaren. Als iemand globaal zwakker begaafd is en als er sprake is van een algemeen onderpresteren of als verminderde aandacht alles verklaart, dan spreken we niet over een leerstoornis. Anderzijds is het ook mogelijk dat iemand zwakkere reken-, lees-, en/of spellingsvaardigheden heeft dan je zou verwachten op basis van zijn of haar algemeen ontwikkelingsniveau, of dat een kind met ADHD een specifieke uitval vertoont voor een bepaalde schoolse vaardigheid. In dat geval kan er wel sprake zijn van een bijkomende leerstoornis, en dus van comorbiditeit.
3 Het derde criterium is het hardnekkigheidscriterium. Er moet na de eerste klinische score een interventie opgestart zijn waarbij men probeerde om dit onderpresteren taakspecifiek en op een goede manier op te lossen. Als in die periode (van 3 tot 6 maanden) goed onderwijs werd geboden en remediëring werd opgestart en als dit niet tot een ‘inhaalbeweging’ geleid heeft, maar er nog steeds klinische scores zijn (zie eerste criterium), dan is er voldaan aan het criterium van de hardnekkigheid.
15
18
In de praktijk
Zomervakantie Voor sommige kinderen met ADHD en hun gezin is de zomervakantie een verademing, een moment waarop ze niet geconfronteerd worden met school en met zoveel dingen die moeten. Voor deze gezinnen kan de vakantie niet lang genoeg duren. In andere gezinnen heeft de zomervakantie een veel minder positieve bijklank. Zowel bij ouders als bij kinderen zorgt de vakantie voor stress. Wat kan je doen om jullie vakantie toch aangenamer te maken?
met ADHD
APR IL 2019 # 153
| ZITSTI L MAG AZ I N E
Ken jezelf en je kind(eren) MACHTELD VAN OSTAEDE vormingswerker
KIR STEN EN BART zijn er niet helemaal
gerust in. Ze hebben hun vakantie al geboekt. Dit jaar verblijven ze in een vakantiehuis hoewel ze zelf liever op hotel gaan, maar dat ging vorig jaar mis met hun drie zonen. SA MIR EN LEIL A twijfelen of de vakantie
hun de rust zal geven waar ze op hopen. Vorig jaar waren ze allebei veel te blij toen hun twee kinderen weer naar school vertrokken, wat hen allebei een heel slecht gevoel bezorgde. Ze hopen dit jaar een vakantie te hebben waar ze wel alle vier van kunnen genieten. M A AIKE kijkt vooral met angst naar
die lange zomervakantie en hoe ze die moet opvullen op de momenten dat Kyra (10 jaar) bij haar is, maar ze zelf geen vakantie heeft.
Vakantie = genieten? Zomer en zomervakantie lijken synoniem te zijn voor eindeloos plezier en geluk. Zowel in de reclame (maar dat is niet echt, dat weet toch iedereen) als de updates op sociale media tijdens de vakantie (maar dat is niet echt, dat weet toch iedereen) als in de verhalen achteraf (waarin iedereen altijd de waarheid vertelt, dat weet toch iedereen) is het duidelijk: in de vakantie geniet je! Als je als ouder tijdens het schooljaar heel wat moeite moet doen om veel bordjes op te houden, is het begrijpelijk dat je snakt naar vakantie. Het hele jaar door probeer je gezin en werk in balans houden, heb je aandacht voor de noden van alle kinderen, jezelf en je partner en doe je extra inspanningen om je kind met ADHD de nodige aandacht te geven thuis en op school. Je weet natuurlijk dat de vakantiebeelden van reclame, sociale media en iedereen in je omgeving maar een deeltje zijn van de werkelijkheid. Toch beïnvloeden ze je verwachtingen.
Hoge verwachtingen hebben over je gezinsvakantie is best oké zolang je beseft dat een geslaagde vakantie waarschijnlijk evenveel voorbereiding en inspanning vraagt als veel andere situaties thuis die nu wel goed gaan maar eerst veel moeilijker liepen. Denk bijvoorbeeld aan de ochtendroutine of het slapen gaan.
Zoek oplossingen Kirsten en Bart uit ons voorbeeld hebben geleerd uit hun vakantie van vorig jaar. BART: “Het restaurant in het hotel vorig jaar
was te druk voor onze jongens, zeker voor Arthur (7 jaar – ADHD). Het begon al met aanschuiven voor een vrije plaats. Dan moest je aanschuiven aan het buffet. Toen iedereen iets gevonden had om te eten en aan tafel zat, was er altijd wel iets wat ze ook nog wilden hebben waardoor er altijd wel iemand van tafel ging. Zonder vragen en impulsief natuurlijk, dus gingen ofwel mijn vrouw ofwel ik erachteraan. Rustig en ontspannen eten zat er voor ons niet in.” Ken jezelf en je gezin. Als je weet wat het probleem is en wat jij zelf belangrijk vindt, kan je ook oplossingen zoeken. Maak een lijstje van de dingen die jij en je partner belangrijk vinden. Wat maakt een vakantie een echte vakantie? In het geval van Bart en Kirsten is rustig en ontspannen eten belangrijk. Als ze hierover nadenken is dit thuis vaak al niet evident. KIR STEN: “Heel veel discussies thuis gingen
vroeger over de eetmomenten. We hebben hier wel al enkele oplossingen voor gevonden. We hebben gezocht naar structuur en afspraken gemaakt. De kinderen moeten blijven zitten aan tafel zolang ze aan het eten zijn, maar moeten pas aan tafel komen als het volledig klaar is en op tafel staat. Zodra ze klaar zijn, mogen ze van tafel (ik had dit graag anders gezien, maar vind de
verbeterde sfeer ook belangrijk). De drie jongens hebben een wiebelkussen, want hoewel alleen Arthur de diagnose ADHD kreeg, merken we ook bij de andere twee dat stilzitten heel moeilijk is.”
Maak afspraken Wellicht zijn er thuis bijvoorbeeld al aanpassingen en afspraken rond het eten. Sommige zijn ondertussen zo evident, dat je misschien niet meer beseft hoe goed ze helpen om alles vlot te laten verlopen. Je gaat makkelijk uit van de vanzelfsprekendheid dat dit op een andere plek vanzelf ook wordt nageleefd, maar dat is meestal niet zo. Aangepaste afspraken maken op vakantie voor de maaltijden en die regelmatig in herinnering brengen is een goed idee. Dit jaar gaan Bart en Kristen in de vakantie naar een huisje in een vakantiepark. Bart en Kirsten kunnen daar gebruikmaken van een babysitdienst. Zo kunnen zij eens een keertje op restaurant zonder de kinderen. En bij de maaltijd in het huisje gaat het eraan toe zoals thuis met dezelfde afspraken.
Laat je problemen thuis SA MIR EN LEIL A werken het hele jaar
erg hard. Ze engageren zich ook nog eens in de school, zodat hun kinderen er wat extra krediet krijgen. Samir traint de kinderen in de sportclub waar zijn eigen kinderen gaan omdat Samir overtuigd is dat sport belangrijk is en dat zijn kinderen extra gemotiveerd zijn als hij ook enthousiast is. Leila neemt er nog veel zorgtaken bij voor haar ouders en haar jongere broer en zus. Tijdens het schooljaar is het al moeilijk om al die dingen te combineren zonder iemand teleur te moeten stellen, tijdens de zomervakantie is het echt heksenwerk. Samir en Leila gaan
19
22
VRAAG
ANTWOORD
Beste centrum ZitStil, Ons dochtertje zit in het tweede leerjaar en is jarig in oktober. Het is een verstandig, speels ding en er zijn geen grote problemen op school. Maar onze Lily leert niet graag. Ze gaat graag naar school en daar doet ze wat de anderen doen, maar een extraatje voor een extra punt? Vergeet het maar. Dat zegt haar leerkracht ook. Je begrijpt dus dat bijvoorbeeld huiswerk maken en lezen oefenen niet op enthousiasme onthaald worden. Zelfs als ik zeg: “Kom, we gaan samen lezen”, volgt er een diepe zucht. Haar opa heeft al eens lachend gezegd dat hij niet wist dat zo een klein meisje zo diep kan zuchten. Mijn man en ik vinden school belangrijk, maar ik vind dat huiswerk niet zo belangrijk. Toch niet in het tweede leerjaar. En heeft Lily eens een slechte toets, ja, dan is dat maar zo. Maar mijn man vindt dan dat ze moet oefenen: lezen, spellen, sommen maken, maaltafels opdreunen. Eerst maakte ik daar geen probleem van. Maar Lily krijgt hoe langer hoe meer een hekel aan leren. En nu hebben mijn man en ik dus vaak discussies en zelfs ruzie. Ik zeg: “Het is genoeg. Doe je boek maar toe en ga spelen.” Hij zegt: “Nee, dat huiswerk moet af.” En in het weekend hoor ik vaak: “Kom, we gaan de tafels nog eens oefenen, want je had veel fouten op je vorige test.” Maar komaan zeg, Lily is zeven! Ze moet nog minstens elf jaar op de schoolbanken doorbrengen. Hou het een beetje leuk. Wie van ons heeft gelijk? Kimberley
Heb jij ook een vraag? Heeft je (klein)kind ADHD of ADD en zit je met een vraag over zijn of haar opvoeding of ondersteuning? Heb je zelf ADHD of ADD en bots je op een hindernis thuis, op je werk of in je vrije tijd? Ben je bereid om je vraag te delen met de redactie en de lezers van dit magazine? Mail ze dan naar magazine@zitstil.be.
Praat op een rustig moment samen het thema huiswerk eens door.
Beste Kimberley, ‘School’ is een belangrijk thema in veel Vlaamse gezinnen. En iedere ouder hoopt dat zijn of haar kind een probleemloze schoolcarrière heeft. Over huiswerk hebben leerkrachten, onderwijsspecialisten, pedagogen en ouders verschillende opvattingen en dus ook veel discussies. Jullie zitten dus met een dilemma: jullie hebben allebei een beetje gelijk en een beetje ongelijk. Belangrijk is dat jullie samen tot een consensus komen. Hoe denkt de leerkracht over huiswerk? Bij uitbreiding: wat staat er in het pedagogisch project van de school over huiswerk? Laat meneer Google eens los op het thema en lees ook de argumenten die tegen je eigen mening zijn. Praat op een rustig moment samen het thema huiswerk eens door. Doe allebei een beetje water bij de wijn en maak concrete afspraken, zodat het noch aan de ene, noch aan de andere kant uit de hand loopt. Want dit is het grote gevaar: dat jullie allebei overtuigd zijn van het grote gelijk en hoe langer hoe meer polariseren. Hoelang mag er aan het huiswerk gewerkt worden? Moet er ieder weekend geoefend worden? Een hele voormiddag? Of een uurtje? Wat leest Lily graag? Verhaaltjes? Of weetjes? Begrijpt ze het concept ‘vermenigvuldigen’? Of dreunt ze getallenrijtjes op zonder begrip? Deze elementen zijn belangrijk. Grijp leerkansen op een niet-schoolse manier. Bijvoorbeeld: ik heb voor deze cake twee appels nodig en twee keer zoveel eitjes. Kom als ouders overeen en hou je aan de afspraken. Luister ook naar Lily: als ze blijft aangeven dat het haar allemaal te veel is, dan moeten er misschien nieuwe afspraken gemaakt worden. Veel succes!
RT
IN
G
ADHD, als het nooit rustig wordt in je hoofd ADHD bij kleuters?! ADHD: pillen & APR IL 2019 # 153 | ZITSTI L MAG AZ I N E 2 3 praten Met ADHD op kamp ADHD en succesvol verder studeren ADHD en drugs ADD bij kinderen en jongeren PratenAlsmet je tiener Driftbuien en woedeaanvallen Dit i abonnee van ZitStil Magazine heb je recht op 5% korting op en alle andere we aanbieden in onze webshop! ADHD Zit Stil! Slim maar… deze Komt een kindboeken bij dediedokter Diagnose ADHD Gedrag in Het volledige aanbod vind je op www.zitstil.be/shop uitvoering Vergeten, kwijt en afgeleid Aandachd Aandacht! ADHD bij volwassenen Aan de slag met de huishoudcoach ADHD relaties Aandacht. Een kopzorg? Opgeruimd leven met ADHD ADHD? Laat je niets wijsmaken Zeg vaarwel tegen uitstel Vlinder D AD(H)D Survivalgids Broer en zus, voor eens en altijd? Ze vinden me druk Haal de Grrr uit agressie Je huiswerk maken zonder ziek te worden Organiseer jezelf Zet mij even o pauze ADHD, als het nooit rustig Prijs wordt Codein je hoofd ADHD bij kleuters?! ADHD: pillen & Gidsen praten MetAlsADHD opwordt kamp en ADHD en drugs ADD het nooit rustig in je hoofdADHD [ 07 ] succesvol verder studeren € 5,00 ADHD bij kleuters?! € 7,50 [ 9 1 ] bij kinderen en jongeren Praten met je tiener Driftbuien en woedeaanvallen Dit i ADHD: pillen & praten € 7,50 [ 08 ] ADHD Zit Stil! Slim maar… Komt kind bij de dokter Diagnose ADHD Gedrag in Met ADHD op kamp € [ 1een 3 ] 5,00 ADHD en succesvol verder studeren [ 8 1 ] € 7 ,50 uitvoering Vergeten, kwijt en afgeleid Aandachd Aandacht! ADHD bij volwassenen Aan ADHD en drugs € 7,50 [ 49 ] de slag met de huishoudcoach relaties Aandacht. Een kopzorg? Opgeruimd leven Kansen in het M-decreetADHD € 10,00 [108] MetZeg ADHD op kamp met ADHD ADHD? Laat je niets wijsmaken vaarwel tegen uitstel Vlinder D Algemeen Deze gids informeert AD(H)D Survivalgids BroerZit en me druk overHaal de Grrr Stil! zus, [ 03 ] eens en altijd? Ze vinden jeugdmonitoren € 20,99 voor Dit is ADHD [ 9 3 ] € 2 5,99 uit agressie Je huiswerk maken zonder ziek te worden OrganiseerADHD. jezelf Zet taal mij even o In begrijpbare Diagnose ADHD € 32,50 [ 32 ] wordt uitgelegd welke pauze ADHD, alsOpvoedwijzer het nooit rustig wordt in je hoofd ADHD bij kleuters?! ADHD: pillen & ADD & ADHD € 19,95 [109] moeilijkheden kinderen praten Met ADHD op kamp ADHD en drugs ADD Themanummer Zitstil Magazine Vrije TijdADHD € 8,00 [ en 115 ] succesvol verder studeren met ADHD ondervinden. Slim maar… (kinderen) [ 8 3 ] € 2 9,95 bij kinderen en jongeren Praten met je tiener Driftbuien en De woedeaanvallen Dit i monitoren krijgen tips Slim maar... (pubers) € 29,95 [102] over hoe omgaan met ADHD Zit Stil! Slim maar… € Komt kind bij de dokter Diagnose ADHD Gedrag in Driftbuien en woedeaanvallen [ 8een 6 ] 19,95 kinderen met ADHD en hoe Praten met kinderen op school [101] € 2 3,95 uitvoering Vergeten, kwijt en afgeleid Aandachd Aandacht! ADHD bij volwassenen Aan anticiperen op vervelende Gedrag in uitvoering € 19,99 [ 90 ] de slag met de huishoudcoach ADHD [ relaties Aandacht. Een kopzorg? Opgeruimd leven situaties die zich kunnen Vergeten, kwijt en afgeleid € 24,50 88 ] voordoen op kamp. met ADHD ADHD? Laat je niets Zeg vaarwel tegen uitstel Vlinder D Mediawijs Opvoeden € 25,00 wijsmaken [ 111 ] Samen sterk: ouders & school € 22,95 [ 113 ] AD(H)D Survivalgids Broer en zus, voor eens en altijd? Ze vinden me druk Haal de Grrr Mindset, verander je manier van € 26,00 [ 114 ] denken om je doelen te behalen zonder uit agressie Je huiswerk maken ziek te worden Organiseer jezelf Zet mij even o Het Explosieve Kind € 25,95 [ 118 ] pauze ADHD,[dvd] alsKomt heteennooit rustig wordt[ 9in je hoofd ADHD bij kleuters?! ADHD: pillen & kind bij de dokter € 10,00 4 ] praten Met ADHD op kamp ADHD en succesvol verder studeren ADHD en drugs ADD volwassenen bij kinderen enVoor jongeren Praten met[ 74 ] je tiener Driftbuien en woedeaanvallen Dit i ADHD bij volwassenen € 19,99 ADHD Zit Stil! Slim maar… kind bij de dokter Diagnose ADHD Gedrag in ADHD relaties € 2Komt [ 8een 7 ] 4,95 Opgeruimd leven met ADHD [ 6 8 ] € 2 7,95 uitvoering Vergeten, kwijt en afgeleid Aandachd Aandacht! ADHD bij volwassenen Aan Themanummer: jongvolwassenen € 8,00 [ 112 ] de slag met de huishoudcoach Aandacht. Een kopzorg? Opgeruimd leven Themanummer: volwassenenADHD € 8,00 [ 1relaties 05 ] Themanummer: vrouwen en ADHD € 8 ,00 [ 1 16 ] met ADHD ADHD? Laat je niets wijsmaken Zeg vaarwel tegen uitstel Vlinder D Vlinder Themanummer: ADHD & werk € 8,00 [ 120 ] AD(H)D Survivalgids Broer en zus, voor eens en altijd? Ze vinden Vlinder me druk Haal de Grrr Aan de slag met de huishoudcoach € 21,50 [ 89 ] is een meisje. Ze gaat uit agressie Je huiswerk maken zonder te worden Organiseernaar jezelf Zet even o Slim maar... (volwassenen) ] € 24,95 [ 119 ziek school, naar omamij en Aandacht. Een kopzorg? [ 1 4 ] € 3 5,25 opa, viert haar verjaardag pauze ADHD, als het nooit rustig wordt in je hoofd ADHD bij kleuters?! ADHD: pillen & Kerstmis net als alle praten Voor Metkinderen ADHD op ADHD en drugs ADD en kamp jongerenADHD en succesvol verder studeren en andere kinderen. Toch is ADHD? Laat je niets wijsmaken € 17,00 [ 55 ] bij kinderen en jongeren Praten met je tiener Driftbuien en Vlinder woedeaanvallen Dit i een beetje anders De AD(H)D Survivalgids € 11,95 [ 69 ] dan de kinderen uit haar ADHD Zit Stil! Slim een kind bij de dokter Diagnose ADHD Gedrag in Weet jijmaar… wat ADHD is? € 1Komt ] 2,50 [ 103 klas. Vlinder is namelijk snel Ze vinden me druk [ 6 3 ] € 1 3,00 uitvoering Vergeten, kwijt en afgeleid Aandachd Aandacht! ADHD bij volwassenen Aa afgeleid. Ze heeft ADHD. Dat Vlinder € 16,95 [ 92 ] de slag met de huishoudcoach ADHD [ relaties Aandacht. Een kopzorg? leve betekent datOpgeruimd ze zich niet Zeg vaarwel tegen uitstel € 9,95 95 ] goed kan concentreren. Ze en zus, voorLaat eens en altijd? met ADHD Broer ADHD? je niets Zeg vaarwel tegen uitstel Vlinder D [ 96 ] € 9,95 wijsmaken beetje druk en soms Haal de Grrrr uit agressie € 9,95 [ 79 ] AD(H)D JeSurvivalgids Broer en zus, voor eens en altijd? Ze vinden doet meeendruk Haal de Grrr huiswerk maken zonder ziek te worden € 9,95 [ 82 ] zelfs verschrikkelijk druk. uit agressie Je huiswerk maken te worden OrganiseerZejezelf Zet om mij even o Organiseer jezelf zonder [ 76 ziek ] € 9,95 begrijpt de wereld [117] [dvd] Brammetje Baas € 6 ,95 zich heen ook niet altijd. Dat pillen & pauze ADHD, als het nooit rustig wordt in je hoofd ADHD bij kleuters?! ADHD: geeft niet, want Vlinder is ook creatief, slim, vrolijk en spontaan. praten Met ADHD opMaterialen kamp ADHD en succesvol verder studeren ADHD en drugs ADD Daardoor gebeurt er altijd wel wat. Vlinder is uniek. Vlinder is Time Timer (7,5cm x 7,5cm) € 4 5,99 [99] bij kinderen en jongeren Praten met je tiener Vlinder. Driftbuien en woedeaanvallen Dit i Time Timer (18cm x 18cm) € 51,99 [100] ADHD Zit Stil! Slim maar… Komt een kind bij de dokter Diagnose ADHD Gedrag i voor trainers uitvoering Materiaal Vergeten, kwijt en afgeleid [ 7Aandachd Aandacht! ADHD bij volwassenen Aa Zet mij even op pauze € 99,00 8 ] de slag met Zet demijhuishoudcoach Aandacht. Een kopzorg? Opgeruimd leve even op pauze: 5 werkboekjesADHD [ relaties 85 ] € 49,00 met ADHD ADHD? Laat je niets wijsmaken Zeg vaarwel tegen uitstel Vlinder De[AD(H)D 23] Survivalgids Broer en zus, voor eens en altijd? Ze vinden me druk Haal de Grrrr uit agressie J 5%
KO
itstil.be/shop cht uit geli
volgend nummer#154 VERSCHIJNT IN JULI 2019
Afgiftekantoor Antwerpen X P2A 8583 Driemaandelijks magazine â&#x20AC;&#x2DC;ZitStilâ&#x20AC;&#x2122; jaargang 36 - nr 144 jan - febr - maart 2017
maga
ine
#154 over ADHD en leer-, ontwikkelingsen gedragsstoornissen
Zit stil! Of toch niet? Een andere kijk op beweeglijkheid
Hoogsensitiviteit Is er een verband met ADHD?
Gilles de la Tourette Een misbegrepen syndroom
Een abonnement nemen op dit