Zielarstwodb1

ZAKRES PODSTAWOWY / ZAKRES ROZSZERZONY

Maximilian Verde

Wstęp

s

Zielarstwo Podręcznik dla szkół magii Pełny cykl kształcenia Tom I

1

Wstęp

2

Wstęp

Maximilian Verde

Zielarstwo Podręcznik dla szkół magii Pełny cykl kształcenia zakres podstawowy/zakres rozszerzony tom I

Wydanie pierwsze 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone

Wykonanie graficzne podręcznika: Maximilian Verde Pomysł układu podręcznika: Ydrianna McNarcissen

3

Wstęp

4

Wstęp Spis treści Wstęp .................................................................................................................................................................... 9 1. Zarys historii zielarstwa ........................................................................................................................ 10 1.1.

Zielarstwo w starożytności ...................................................................................................................... 10

1.2.

Zielarstwo w średniowieczu ................................................................................................................... 13

1.3.

Zielarstwo w okresie renesansu. ........................................................................................................... 15

1.4.

Zielarstwo w wiekach późniejszych..................................................................................................... 16

Zadania kontrolne ...................................................................................................................................................... 17 3. Budowa rośliny ......................................................................................................................................... 18 2.1. Budowa i funkcje korzenia............................................................................................................................. 18 2.2. Budowa i funkcje pędu. ................................................................................................................................... 20 2.3. Kwiat i owoc......................................................................................................................................................... 22 Zadania kontrolne ...................................................................................................................................................... 24 Dla zainteresowanych zielarstwem ....................................................................................................... 26 3. Przegląd postaci leków ziołowych ..................................................................................................... 27 3.1. Postacie stałe leków galenowych ................................................................................................................ 27 3.2. Postacie półstałe leków galenowych ......................................................................................................... 29 3.3. Postacie płynne leków galenowych ........................................................................................................... 30 Zadania kontrolne ...................................................................................................................................................... 32 4. Prace zielarskie ......................................................................................................................................... 33 4.1. Przegląd zaklęć wykorzystywanych w zielarstwie.............................................................................. 33 4.2. Proporcje receptury.......................................................................................................................................... 35 4.3. Przygotowanie podstawowej receptury. ................................................................................................. 36 4.3.1. Zasady przygotowania naparu............................................................................................................. 36 4.3.2. Zasady przygotowania odwaru ........................................................................................................... 37 4.4. Pozostałe prace zielarskie .............................................................................................................................. 38 4.4.1. Zbiór surowców zielarskich .................................................................................................................. 38 4.4.2. Suszenie surowców zielarskich ........................................................................................................... 39 4.4.3. Sadzenie roślin ........................................................................................................................................... 40 4.4.4. Gleba ............................................................................................................................................................... 43 Zadania kontrolne ...................................................................................................................................................... 44 5. Podziały roślin. .......................................................................................................................................... 45 5.1. Podział roślin ze względu na budowę łodygi i cykl rozwojowy. .................................................... 45 5.2. System Raunkiæra ............................................................................................................................................. 47 5.3. Podział roślin ze względu na zapotrzebowanie na wodę.................................................................. 49

5

Wstęp 5.4. Podział roślin ze względu na zapotrzebowanie na światło .............................................................. 50 5.5. Podział roślin ze względu na kryterium użytkowe.............................................................................. 50 6. Drzewa i leśnictwo. .................................................................................................................................. 53 6.1. Las ............................................................................................................................................................................ 53 6.2. Warstwowa struktura lasu ............................................................................................................................ 54 6.3. Drzewo i jego budowa. .................................................................................................................................... 55 6.4. Podział tradycyjny drzew ............................................................................................................................... 56 Zadania kontrolne ...................................................................................................................................................... 57 Dla zainteresowanych zielarstwem ....................................................................................................... 58 7. Ogrodnictwo ............................................................................................................................................... 59 7.1. O ogrodnictwie.................................................................................................................................................... 59 7.2. O rodzajach ogrodów ....................................................................................................................................... 60 7.3. O stylach ogrodów* ........................................................................................................................................... 62 Zadania kontrolne ...................................................................................................................................................... 64 8. Życie w wodzie........................................................................................................................................... 65 Wzory i tablice ............................................................................................................................................... 66

6

Wstęp

7

Wstęp

8

Wstęp

Wstęp Podręcznik do zielarstwa powstał jako odpowiedź na rosnące wśród uczniów i studentów zapotrzebowanie na publikacje zawierające aktualną wiedzę zielarską i jednocześnie traktujące tę dyscyplinę w sposób kompleksowy. Pierwsza cześć ma charakter wykładu, którego celem jest maksymalnie klarowne objaśnienie zagadnień przy zachowaniu spójności podjętych tematów. Drugą część podręcznika stanowią tablice zielarskie i kompendium roślin. W uproszczonej formie przedstawiono w nich najważniejsze zagadnienia dotyczące zielarstwa i roślin, które specjaliści mogą wykorzystywać (nie zawsze w dobrych celach).

Każdy pełny temat został opatrzony zadaniami i ćwiczeniami do samodzielnego wykonania. Owe zadania zapewniają lepsze zrozumienie tematu i ćwiczą nie tylko pamięć, ale także zdolność logicznego myślenia i zauważania pewnych, zielarskich schematów.

Podręcznik przeznaczony jest dla zakresów podstawowego i rozszerzonego. Ponieważ szkoły magii przeprowadzają wyłącznie egzaminy wewnętrzne, a każdy nauczyciel ma własny program kształcenia, pozwoliłem sobie na niewyróżnianie treści rozszerzonych – niech o tym zdecyduje Wasz wykładowca.

Mam wielką nadzieję, iż publikacja, którą masz przed sobą, będzie dla Ciebie wspaniałą wycieczką po krainie roślin i stanie się prowokatorką miłości do tej niezwykłej dyscypliny. Korzystaj z niej mądrze!

Autor

9

1. Zarys historii zielarstwa

1. Zarys historii zielarstwa

D

ość łatwo się domyślić, iż początki zielarstwa sięgają jeszcze czasów prehistorycznych.

Już wtedy człowiek używał roślin do leczenia rożnych dolegliwości, widząc w nich coś niewytłumaczalnego, magię. Prawdopodobnie pierwszymi zielarzami byli pasterze. Jak donoszą najnowsze badania, wiedzę czerpali z obserwacji chorych zwierząt. Zwierzęta instynktownie szukając remedium na dolegliwości, sięgały po rośliny, które mogły im pomóc. Tak pierwsi pasterze poznawali właściwości roślin, chociaż nie zawsze przynosiły one oczekiwane rezultaty. I tak też metodą prób i błędów, człowiek nauczył się korzystać z dobrodziejstw natury, tworząc tym samym jedną z najstarszych dyscyplin magicznych – zielarstwo, będące początkowo domeną duchownych, z czasem zaczęło przechodzić w ręce ludu.

1.1.

Zielarstwo w starożytności Starożytne Chiny

Medycyna chińska znana jest na całym świecie, zarówno w tym mugolskim, jak i naszym – magicznym. Ziołolecznictwo tego regionu ma liczącą ponad 6000 lat historię. To głównie za sprawą cesarza Shen Nunga rozwój rolnictwa, a więc i botaniki, stanął w tamtym regionie na tak wysokim poziomie. Z jego inicjatywy wydany został zielnik chiński (księga Pent-Sao, ok. 2700 r. p.n.e.), w którym znalazły się charakterystyki ok. 360 leków, z czego większość na bazie roślin. Jako ojciec botaniki i rolnictwa, Shen Nung w oparciu o prace swoich podwładnych, zdołał opisać nowe sztuki opracowywania leków.

W starożytnych Chinach dzielono zioła na trzy klasy1: książęcą – zioła podtrzymujące życie, nieszkodliwe; 1

http://www.ziola.nazdrowo.pl/ciekawostki_o_ziolach/historia_ziol.html

10

Ryc. 1. Shen Nung. wikipedia.pl

Shen Nung (chin. „boski rolnik”) – zgodnie z chińską tradycją przekazał ludziom olbrzymią wiedzę na temat rolnictwa, dzisiaj funkcjonuje już wyłącznie w mitach. Zasłynął badaniami nad roślinami i ziołami, odkrywając wiele właściwości leczniczych chińskiej flory.

1. Zarys historii zielarstwa ministerialną – zioła leczące ciężkie choroby, przywracające siły; asystencką – zioła leczące choroby, ale jednocześnie trujące organizm; nie mogły być stosowane permanentnie.

Chińczycy do dzisiaj wierzą, iż w naturze znajdują się lekarstwa na wszystkie choroby.

Starożytne Indie Indie również zasłynęły licznymi opracowaniami na temat leczniczych roślin, a ich pracę podobnie jak osiągnięcia innych wschodnich cywilizacji, stały się podwalinami współczesnego zielarstwa. Takie rośliny jak kminek, imbir, pieprz czy goździki oraz wiele innych, orientalnych ziół znamy właśnie dzięki mieszkańcom starożytnych Indii. W tym egzotycznym kraju wiedza ta miała jednak specyficzny charakter, bowiem jej całokształt był ściśle związany z systemem religijnym. W III tysiącleciu p.n.e. powstała medycyna wedyjska, która jest ściśle związana z obrzędami odwołującymi się do różnych bóstw, a także z zaklęciami.

Najświętszą rośliną ówczesnych Indii była soma, którą można było zbierać wyłącznie podczas pełni księżyca. Do dzisiaj nie ustalono, który gatunek roślin nazywano somą, wygląda więc na to, że magowie hinduscy potrafią zachować pewne elementy magii rytualnej w tajemnicy.

Ryc. 2. Suszone goździki. Aut. les, wikipedia.pl

Bogactwo ziół Indii wiąże się z różnorodnością klimatu, w jakim państwo to leży. Ponieważ dostęp do ziół był raczej powszechny, Indie bardzo szybko stały się jednym z głównych eksporterów świata.

Ludy Mezopotamii W Mezopotamii zielarstwo rozwijało się nieco wolniej niż w Indiach czy Chinach, jednak w związku z licznymi kontaktami z innymi państwami, a także intensywną wymianą handlową, machina ziołolecznictwa w Międzyrzeczu ruszyRyc. 3. Tymianek pospoliła. Pojętne narody szybko przyswajały techniki leczenia ziołami. Sumerowie ty. wikipedia.pl szybko pojęli zasady uprawy oraz poznali właściwości kilkuset roślin, w tym czosnku, tymianku, mięty czy piołunu. Dzięki licznym sumeryjskim tabliczkom wiadomo również, iż tamtejsze ludy z powodzeniem wykorzystywały właściwości lulka, babki czy lepiężnika. Główną grupą trudniącą się zielarstwem w krajach Międzyrzecza byli kapłani.

Sam Hammurabi był szczególnie zainteresowany zielarstwem, toteż stał się jednym z motorów rozwoju regionalnych dyscyplin zielarskich oraz samego rolnictwa.

Ryc. 4. Hammurabi. wikipedia.pl

Hammurabi (1792-1750 p.n.e.) – najsłynniejszy władca Babilonii, twórca Kodeksu Praw.

Wiele odkryć Mezopotamii nie straciło na swej aktualności. To właśnie tam odkryto, iż moc lecznicza zioła może zależeć nawet od pory dnia i roku. Na podstawie tych obserwacji, ludy mieszkające w dolinie Eufratu i

11

1. Zarys historii zielarstwa Tygrysu opracowały specjalne kalendarze oraz szczegółowe zasady zbioru ziół.

Arabowie i Żydzi Arabowie i Żydzi nie tyle byli pionierami lecznictwa, ile nauczyli się wytwarzać roślinne kosmetyki, szczególnie z roślin bogatych w olejki. Chociaż wiedzę czerpali od innych ludów, szybko rozwinęli naukę medycyny naturalnej. Dodatkowo Arabowie poprzez pośrednictwo w licznych kontaktach handlowych zdobywali wiedzę na temat ziół całego świata, mając do nich de facto stały dostęp. Większą rolę Arabowie odegrali jednak w średniowieczu.

Starożytny Egipt Egipcjanie swoje początki zielarstwa zawdzięczają ludom Mezopotamii, bowiem to one przekazały im podstawy ich późniejszych badań. Znaleziony w 1873 roku Papirus Ebersa sporo mówi o ówczesnej medycynie. Dokument zawiera ok. 700 receptur lekarstw, a także zasady wyrabiania różnych form leków, w tym mazideł, wyciągów ziołowych i balsamów.

Podobnie jak w Mezopotamii, zielarstwo były dyscypliną kapłanów, którzy wiedzę o swych lekach musieli trzymać w tajemnicy. Ciągle odkrywane liczne inskrypcje na ścianach świątyń potwierdzają fakt, iż kapłani mieli olbrzymią wiedzę na temat sił drzemiących w naturze i ich leczniczych właściwości.

Ryc. 5. Papirus Ebersa. wikipedia.pl

Starożytna Grecja Antyczni Grecy również trudnili się naukami zielarskimi i w tym właśnie regionie nastąpiła pewnego rodzaju zmiana, bo oto zielarstwo opuściło świątynie i uległo sekularyzacji. Zajęli się nim greccy uczeni (przyrodnicy, filozofowie, medycy). Na początku głęboko wierzono, iż zioła zostały podarowane ludziom przez bogów, toteż wiele roślin zostało im poświęconych. Zresztą można to zaobserwować zlatynizowanych nazwach bóstw (Iris – kosaciec, Artemisia – bylica).

Ryc. 6. Kosaciec bezlistny. wikipedia.pl

Ryc. 7. Bylica pontyjska. wikipedia.pl

Dzięki temu, że medycyną, a więc i zielarstwem zaczęli zajmować się ludzie świeccy, greckie nauki przyrodnicze zaczęły kwitnąć. Dla nas, zielarzy, szczególne znaczenie ma kilka postaci. Po pierwsze wyróżnić należy Hipokratesa z Kos, który w jednej ze swoich prac dość obszernie potraktował około 200 lekarstw. Teofrast z Eresos – jeden z największych uczonych starożytnego świata – sformułował zasadę podziału światów zwierzęcego i roślinnego. Napisał wiele prac, w których szczegółowo opisywał działanie roślin na ludzki organizm.

12

1. Zarys historii zielarstwa Starożytny Rzym Rzymianie jako naród wiedzę na temat zielarstwa przejmowali od ludów podbitych, a tak zdobyte pokłady informacji zaczęli wykorzystywać rzymscy uczeni. Rozwój wiedzy o roślinach postępował bardzo dynamicznie.

Postaci zasługujące na uwagę: Pliniusz Starszy (23 – 79 n.e.) – uczony rzymski, przyrodnik. Zasłynął składającym się z trzydziestu siedmiu ksiąg dziełem Historia naturalna. Praca miała charakter encyklopedyczny, traktujący o ogóle świata i zachodzących w nim procesach. Jedna z ksiąg dotyczy wyłącznie wiedzy zielarskiej, a w niej znajduje się opis około tysiąca roślin wraz z ich działaniem i sposobem uprawy.

Dioskurides Pedanios (40 – 90 n.e.) – pochodzący z Grecji, służący Rzymowi, lekarz i botanik. Dzięki licznym badaniom nad setkami roślin, uczynił fitofarmakologię dyscypliną medyczną. Najważniejszym jego dziełem jest De Materia Medica – składający się z pięciu ksiąg podręcznik medyczny. W O rzeczach leczniczych umieścił opisy około 600 roślin.

Klaudiusz Galenus (130 – 200 n.e.) – jeden z najwybitniejszych lekarzy rzymskich, pracował na dworze Marka Aureliusza. Opisał około 400 roślin wraz z ich właściwościami, a także opracował nowe formy leków. Od jego nazwiska pochodzi pojęcie lek galenowy. Towarzyszem w podróży Galena do Brytanii był Scribonius Largus, który również zasłynął tworzeniem leków na podstawie ziół.

Lek galenowy – lek wykonany z surowca zwierzęcego, roślinnego lub mineralnego, początkowo w postaci wyciągów płynnych i półpłynnych, a dzisiaj także w postaci stałej.

1.2.

Zielarstwo w średniowieczu

Ryc. 8. Hipokrates z Kos. wikipedia.pl

Hipokrates z Kos (ok. 460 – 370 p.n.e.)

– jeden z największych uczonych greckich, lekarz i przyrodnik, uznawany za ojca medycyny i etyki lekarskiej. Uważał, że higiena i racjonalne odżywianie zapobiegają wielu chorobom, a także polecał używania całych roślin, bez ich obróbki.

Ryc. 9. Teokrast z Esos. wikipedia.pl

Teokrast z Esos (ok. 370287 p.n.e.) – grecki uczony, filozof, ojciec botaniki. Jego prace przyczyniły się do rozwoju zielarstwa. Opisał ponad 500 gatunków roślin, wraz z uprawą, rozmnażaniem, działaniem i użytkowaniem. Najważniejsze dzieła: „O badaniu roślin” i „O działaniu roślin”.

Arabowie Ze względów historycznych i politycznych zielarstwo aż do VI wieku cierpiało, przeżywając prawdziwy kryzys. Po tym okresie nauki o ziołach zaczęły wracać do łask, a kontynuowanie nauk przyrodniczych na podstawie wiedzy starożytnych możliwe było między innymi dzięki Arabom. To ten lud starannie zachowywał i przepisywał oryginalne prace antycznych uczonych.

Arabowie poprzez liczne kontakty handlowe oraz pośrednictwo w nich, stali się łącznikami w przekazywaniu wiedzy o świecie, a więc i o roślinach i ich zbawiennym działaniu.

Ludność arabska nie poprzestała jednak wyłącznie na powielaniu prac, ale to właśnie im zawdzięcza się takie postaci leków jak spirytusy, syropy czy soki zagęszczane. Wspomniane

13

1. Zarys historii zielarstwa wcześniej liczne kontakty handlowe pozwoliły na opisanie wielu przypraw, a także oddzielili farmację od medycyny. XII wiek przyniósł Arabom chwałę na niemal całym kontynencie europejskim, a ich dzieła tłumaczone były na język łaciński.

Ryc. 10. Awicenna. wikipedia.pl

Wśród uczonych tamtego regionu zasłynął Awicenna (980 – 1037), lekarz i botanik perskiego pochodzenia, dzisiaj uznawany za jednego z największych uczonych świata. Napisał kilkaset ksiąg będących podstawą średniowiecznej nauki i medycyny.

Na uwagę zasługuje również Ibn al-Beitha, który opisał 1400 zbadanych przez niego ziół.

Europa Początkowo Europa wzorowała się na dziełach arabskich, tłumacząc je na język łaciński.

Główne ośrodki tłumaczeń znajdowały się w dzisiejszych Włoszech, Hiszpanii oraz Grecji, skąd księgi były rozprowadzane po Europie. Wśród translatorów największą sławę zyskał Konstanty Afrykańczyk – benedyktyn z Monte Cassino. Można powiedzieć, że wiedza zielarska z powrotem znalazła się w rękach duchownych, bowiem to oni przede wszystkim zajmowali się leczeniem chorych. W tym czasie uczeni zamiast zająć się badaniami, komentowali Konstanty Afrykańczyk (1020 jedynie powstałe już dzieła i powielali wiedzę starożytnych.

Zakony benedyktynów, cystersów, dominikanów i karmelitów zakładały przyklasztorne ogrody, w których uprawiało się wszelkiego rodzaju zioła.

Powstały również pierwsze, profesjonalne apteki przyklasztorne, sprzedające głównie drogie leki ziołowe tajnych receptur. W ten sposób mnisi zyskiwali fundusze na prowadzenie klasztoru. Zakony otwierały również szkoły medyczne, a taką najbardziej znaną była Szkoła Salernitańska, w której nauczali między innymi wspomniany wcześniej Konstanty Afrykańczyk, Macer Floridus i Saladyn z Asculo.

Aromatariusz – w średniowieczu osoba zajmująca się wytwarzaniem leków, odpowiednik dzisiejszego farmaceuty wyrabiającego leki na bazie składników naturalnych.

Średniowiecze obfituje w znane nazwiska zielarzy. Hildegarda z Bingen (1098 – 1179) z opactwa benedyktynek w niemieckim Rupertsbergu udowodniła, że nauka i medycyna wcale nie muszą być domeną mężczyzn. W swym dziele Physica scharakteryzowała kilkaset roślin wraz z ich działaniem. Hildegarda z Bingen była ponadto orędowniczką prawidłowego odżywania, które (podobnie jak Hipokrates z Kos) uważała za doskonały sposób zdrowotnej profilaktyki.

- 1087) – urodzony w Kartaginie tłumacz medycznych dzieł arabskich, benedyktyn. Nauczał w medycznej Szkole Salernitańskiej.

Macer Floridus (XI wiek) – absolwent i wykładowca Szkoły Salernitańskiej. Jego dzieło „De herbarum virtutibus” stało się podstawą średniowiecznej sztuki farmaceutycznej.

Saladyn z Asculo (XV wiek) – absolwent i wykładowca Szkoły Salernitańskiej. W dziele „Compendium aromatariorum” zawarł wiedzę farmaceutyczną, jaką miał ówczesny świat. Księga miała charakter podręcznika dla studentów.

Niemniej średniowiecze to przede wszystkim rozwój alchemii, a więc sztuki ściśle związanej z eliksirami. Dzięki opanowaniu różnych technik oddzielania substancji oraz ich oczyszczania, nauka eliksirów rozwijała się dynamicznie. Równoległy do tego był proces mugolski, zgodnie z którym rozwijała się jednak z największych niemagicznych nauk – chemia.

14

1. Zarys historii zielarstwa Polska Rozwój zielarstwa w Polsce zawdzięcza się przede wszystkim zakonnikom z Zachodu. To oni przybywając do Polski, przywozili wiedzę o magiczno-leczniczym działaniu roślin. Duże znaczenie w rozwoju krajowego ziołolecznictwa przypisać należy Janowi Stance (1430 – 1493), wykładowcy Akademii Krakowskiej. Swoim dziełem Antibolomenum stał się jednym z najbardziej znanych przyrodników w całej Europie. Księga jest podręcznikiem medycznym Herbarz – dawniej połączonym z wielką encyklopedią roślin i minerałów, zawiera ponad 500 charakteryzielnik, herbarium, styk roślin. Drugą ważną postacią średniowiecznego zielarstwa był Marcin z Urzędozawierający opisy i wa (ok. 1500 – 1573), wykładowca Akademii Krakowskiej, podróżnik, botanik, zielarz i rysunki roślin leczniczych. duchowny. W 1538 roku uzyskał w Padwie stopień doktora nauk medycznych. Za sprawą wielkiej księgi zatytułowanej Herbarz Polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych i inszych rzeczy do lekarstw należących księgi dwoje stał się czołowym znawcą krajowych dyscyplin botanicznych i zielarskich.

1.3.

Cóż jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną.

Tylko dawka czyni, że dana substancja nie jest trucizną.

Paracelsus

Zielarstwo w okresie renesansu.

Postaci renesansowego zielarstwa W renesansie, wieku nauki, zielarstwo wyszło za klasztorne bramy i zaczęły tworzyć się liczne sklepy zielarskie. Kształtowały się nowe zawody, a zielarstwo ulegało stopniowej specjalizacji. To również w tej epoce mugole za sprawą postępu nauki zaczęli szukać nowych rozwiązań na wszelkiego rodzaju choroby i leki ziołowe powoli zaczęły być wypierane, podczas gdy w świecie magii zielarstwo rozwijało się w najlepsze.

Paracelsus, pochodzący ze Szwajcarii lekarz i alchemik włożył wiele w wiedzę mugolską oraz magiczną. Chociaż życie poświęcił głównie na próbie wynalezienia kamienia filozoficznego, nie można nie wspomnieć o jego wpływie na zielarstwo. Zafascynowany zielarstwem niemagicznym był orędownikiem poglądu, zgodnie z którym to nie roślina jest lecznicza, lecz substancja chemiczna w niej zawarta i to tę substancję należy wydobyć, po czym podać choremu. Ostatecznie, wiele kontrowersyjnych poglądów Paracelsusa spowodowało, że zielarstwo poszło w dwóch kierunkach – galenowe (znane przede wszystkim czarodziejom) oraz paracelsusowe (przejęte przez mugoli).

Ryc. 11. Paracelsus.

Włoch, Pierandrea Matthioli, podróżnik, botanik i naturalista opisał wiele gawikipedia.pl tunków roślin. Szczegółowo scharakteryzował roślinność Alp wraz z jej właściwościami i użytkowaniem we współczesnej fitofarmakologii. Podczas pobytu w Pradze nawiązał kontakt z licznymi botanikami z całej Europy, a także otrzymał od nich wiele nasion i sadzonek, dzięki czemu miał możliwość samodzielnego badania i obserwacji roślin wcześniej dla niego niedostępnych. Dzieło Discorsi jego autorstwa, bogate w setki rycin, uznawane jest za najlepszy podręcznik do botaniki XVI wieku.

15

1. Zarys historii zielarstwa

nomenklatura binominalna – metoda nazewnictwa gatunków roślin i zwierząt, zgodnie z którą nazwa gatunku składa się z kategorii rodzajowej oraz epitetu gatunkowego.

Pochodzący ze Szwajcarii bracia Jean i Gaspard nowie jako pierwsi użyli nomenklatury binominalnej, z której korzystają nie tylko nauki przyrodnicze, ale również transmutacja. Bracia wydali również obszerny egzemplarz Historiae plantarum universalis, zawierający opisy 5000 roślin i 3500 ilustracji, które w większości autorzy zaczerpnęli z opracowań Leonharta Fuchsa, jednego z najsłynniejszych botaników niemieckich.

Polska również obfitowała w sławnych zielarzy. Jedną z takich wybitnych postaci był Syreniusz (1540 – 1611), absolwent Uniwersytetu Krakowskiego, Uniwersytetu w Inglostadt oraz Uniwersytetu w Padwie. W tym ostatnim uzyskał stopień doktora nauk medycznych. Syreniusz często podróżował, a zainteresowanie lecznictwem należało nie tylko do jego obowiązków zawodowych, ale również do ścisłych zainteresowań. Zafascynowany naturą zwiedzał prywatne ogrody roślin leczniczych, ale także ogrody dzikie, w których obserwował rośliny. Uwieńczeniem prac było oddanie do druku Zielnika, opisującego 765 gatunków roślin ze szczególnym naciskiem na florę Polski.

Ryc. 12. Karta tytułowa Zielnika, aut. Syreniusza. wikipedia.pl

Udział w polskim zielarstwie ma również Stefan Falimirz, twórca księgi O ziołach i mocy ich.

Odkrywanie nowych lądów Byłoby wielką niesprawiedliwością dla historii zielarstwa, gdyby nie został wspomniany klimat, w jakim dziedzina ta mogła się rozwijać. Pomijając sławy tej dziedziny, odkrywanie nowych roślin ułatwiły zamorskie wyprawy. Nowe, egzotyczne tereny wiązały się z ujawnieniem nieznanych do tej pory gatunków roślin. Rozwój nauki spowodował, że infrastruktura zaczęła coraz lepiej spełniać funkcje transferowe. Czarodzieje-zielarze w końcu mogli poznawać magów z wielu części świata w znacznie ułatwiony sposób (tak, magia nie zawsze była tak rozwinięta jak dzisiaj) i wymieniać się z nimi rezultatami przeprowadzonych badań. Już wtedy magia miała pozostać w ukryciu, jednak niektórzy magicy mimo wszystko korzystali z dobrodziejstw mugolskiej nauki chociażby poprzez studiowanie na mugolskich uczelniach. Kłamstwem byłoby stwierdzenie, że całokształt zielarstwa jest wyłącznie pracą czarodziejów – przenikające i rozwijające się wówczas dwa światy oddziaływały na siebie wzajemnie.

1.4.

Zielarstwo w wiekach późniejszych.

W mugolskim świecie zaczęto stopniowo wycofywać leki galenowe, zastępując je chemicznymi odpowiednikami. W świecie magii postawiono na rozwój zielarstwa i związanego z nim ziołolecznictwa. Zresztą wiele magicznych dyscyplin wykazuje silną zależność od zielarstwa, toteż wymuszone jest rozwijanie wiedzy z zakresu magicznej botaniki. Do ewolucji nauk zielarskich przyczynia się każdy zgłębiający tę dziedzinę mag. Ze znanych postaci wymienić należy

16

1. Zarys historii zielarstwa Karola Linneusza, z pomocą którego nomenklatura binominalna na stale zawitała w dyscyplinach przyrodniczych oraz Arileya Hortihe – odkrywcę roślin karańskich.

Zadania kontrolne 1. Jak na przestrzeni wieków wyglądało zielarstwo? Z czego to wynikało?

2. Określ rolę ziół w obrzędach religijnych.

3. Poniższy wykres przedstawia zależność odkrywania i opisywania ziół na przestrzeni lat. Sformułuj wnioski płynące z wykresu oraz zastanów się nad przyczynami takiej sytuacji.

ilość

Odkrywanie ziół w Europie w latach 0 - 2000

0

200 400 600 800 100012001400160018002000 lata

4.

Poniższe fotografie przedstawiają różne formy leków galenowych. Wpisz nazwę postaci leku oraz dopisz nazwę okresu, w którym została wynaleziona (starożytność, średniowiecze, renesans, okres porenesansowy).

1

2

Nr obrazka

3

4

Epoka, w której postać leku została wynaleziona

Nazwa postaci leku

1 2 3 4

17

/

2. Budowa rośliny

P

oczątkowo Ziemię pokrywały rośliny wodne oraz wodno-lądowe. Dzięki postępującej ewolucji, rośliny były stopniowo wypychane na ląd. Rośliny zaczęły wytwarzać sztywne i odporne na gnicie organy, zwiększając tym samym swoje rozmiary. Coraz gęściej rosnąca flora wymagała konkurencji o dostęp do światła i tak powstały pierwsze wysokie prymitywne drzewa, a więc i pierwsze lasy. Z nich zaczęły wykształcać się pierwsze rośliny nasienne i to przede wszystkim o nich traktuje ten rozdział. Nie będziemy zajmować się anatomią roślin – zostawmy do mugolom, niemniej bez morfologii ani rusz. Budowa rośliny to coś, co musi znać każdy zielarz – bez tego możliwe będzie chociażby właściwe dbanie o rośliny, a co dopiero ich wykorzystywanie.

2.1. Budowa i funkcje korzenia. morfologia roślin – nauka zajmująca się zewnętrzną budową roślin oraz zależnościami pomiędzy organami rośliny.

Budowa korzenia Typowy korzeń jest podziemnym organem o budowie osiowej, niewytwarzającym liści. Korzeń główny wyrasta zazwyczaj z zawiązka korzenia i stanowi przedłużenie pędu, mogąc jednocześnie sięgać do poziomu wód gruntowych. Od korzenia głównego mogą z kolei odchodzić korzenie boczne.

Wyróżnia się cztery podstawowe kształty korzenia głównego: stożkowaty – gruby u nasady, wąski u dołu (np. pietruszka zwyczajna), walcowaty – na całej długości o podobnej grubości (wiele odmian marchwi), burakowaty (kulisty) – mocno zgrubiały u nasady i dynamicznie zwężający się u dołu , wrzecionowaty – rozszerzony w części środkowej, wąski u dołu i góry.

18

2. Budowa rośliny W budowie typowego korzenia głównego wyróżnia się trzy strefy: korzeni bocznych, włośnikowa oraz strefa wydłużania (inaczej elongacyjna).

Ryc. 14. Korzeń burakowaty u rzepy. delima.pl

Ryc. 15. Korzeń walcowaty u buraka ćwikłowego. alleogrodniczy.pl Ryc. 13. Budowa strefowa korzenia. bryk.pl

Ryc. 16. Korzeń wrzecionowaty u buraków liściastych. bialczynski.wordpress.com

Ryc. 17. Korzeń stożkowaty u pietruszki zwyczajnej. wikipedia.pl

Jak zaznaczono na powyższej rycinie, każda strefa ma określone funkcje. Pierwsza strefa utrzymuje roślinę w podłożu, pobiera wodę i sole mineralne oraz stanowi ich magazyn. Strefa włośnikowa zwiększa powierzchnię chłonną rośliny i również pobiera składniki odżywcze z gleby.

W strefie wydłużania odbywa się różnicowanie i wzrost komórek korzenia, a nieco poniżej, w stożku wzrostu, owe komórki powstają. Najniżej położoną częścią, wierzchołkiem korzenia głównego jest czapeczka, której zadaniem jest osłanianie stożka wzrostu oraz sterowanie wzrostem korzenia zgodnie z działaniem sił grawitacyjnych.

Korzenie tworzą dwa typy systemów: palowy i wiązkowy. System palowy charakteryzuje się wyraźną obecnością korzenia głównego, z którego wyrastają korzenie boczne. Ryciny 14-17 przedstawiają właśnie ten system korzeniowy. System wiązkowy charakteryzuje się brakiem wyraźnego korzenia głównego i jednoczesnym występowaniem zespołu korzeni równorzędnych. W takich przypadkach korzeń główny zanikł bądź zatrzymany został jego wzrost. System ten jest charakterystyczny dla traw, paprotników i większości roślin o pędzie cebulowym. Jeśli korzenie wyrastają bezpośrednio z łodygi bądź liści, wówczas mowa o korzeniach przybyszowych i czasem zastępują one korzeń właściwy.

19

2. Budowa rośliny Funkcje korzenia Korzeń, prócz podstawowych funkcji takich jak utrzymanie rośliny w podłożu, pobieranie z gleby wody i substancji mineralnych oraz transportowanie ich do pozostałych organów, wykształcił funkcje dodatkowe tak, że w związku z pełnionymi funkcjami powstały pewne modyfikacje korzeni.

Przykładowe modyfikacje korzeni: epifit – roślina niepasożytnicza, rosnąca na innej roślinie, traktująca ją jako podłoże.

korzeń spichrzowy – gromadzi substancje zapasowe, zazwyczaj jest gruby i mięsisty. Roślina wykorzystuje te substancje Ryc. 18. System wiązkowy u śnieżyczki przebiśnieg. wikipenajczęściej wiosną, gdy konieczne są do rozwoju organów naddia.pl ziemnych. Korzenie spichrzowe mają na przykład marchwie oraz buraki; korzeń czepny – właściwy dla pnączy i epifitów, jego funkcją jest zaczepianie się o pnie lub gałęzie innej rośliny. Korzenie czepne najczęściej są korzeniami przybyszowymi; korzenie powietrzne – wykształcają się przede wszystkim u epifitów, mają zdolność wchłaniania pary wodnej bezpośrednio z powietrza; korzenie oddechowe – wyrastają pionowo w górę ponad powierzchnię terenów bagiennych, właściwe dla ciepłych klimatów; korzenie podporowe – są korzeniami przybyszowymi, a ich celem jest utrzymanie łodygi w pionie szczególnie tam, gdzie gleba jest luźna.

2.2. Budowa i funkcje pędu.

rozmnażanie wegetatywne – rozmnażanie roślin polegające na tworzeniu rośliny z jej części, np. bulwy.

Obok korzenia, pęd jest drugą podstawową częścią rośliny. W typowej, podstawowej postaci jest on zbudowany z łodygi i liści, a jego podstawową funkcją jest odżywianie rośliny oraz wykształcenie organów odpowiedzialnych za jej rozmnażanie. Zanim zajmiemy się poszczególnymi organami, należy wspomnieć o typowych modyfikacjach pędu.

Ryc. 19. Cebula tulipana. wikipedia.pl

Trzy podstawowe przekształcenia, które posiadają funkcje spichrzowe, przetrwalnikowe oraz służą do rozmnażania wegetatywnego, to: kłącza, cebule i bulwy. Wszystkie trzy są modyfikacjami podziemnymi: kłącze – podziemne łodygi o nieograniczonym wzroście, bulwa – podziemne łodygi o ograniczonym wzroście, cebula – najczęściej podziemne pędy, zbudowane ze skróconej łodygi oraz mięsistych liści.

Ryc. 20. Kłącze. wikipedia.pl

Pozostałe przekształcenia: rozłogi – płożące się tuż przy ziemi odnogi dolnej części pędu nadziemnego, służą do rozmnażania wegetatywnego,

20

Ryc. 21. Bulwy ziemniaka. gospodarstwo.net

2. Budowa rośliny asymilacja - proces przemiany substancji pobranych na substancje konieczne dla prawidłowego rozwoju organizmu. krótkopęd – silnie skrócony fragment pędu, w którym mogą tworzyć się pęczki liści.

gałęziak – krótkopęd upodobniony do liścia, zastępujący go w pełnieniu funkcji asymilacyjnych, liściak – ogonek liściowy uformowany na kształt blaszki liścia, przejął asymilacyjne funkcje liścia tam, gdzie liście uległy przekształceniom i zmieniła się ich rola; cierń – ostry, sztywny, często zdrewniały twór, powstały z przekształcenia bocznych pędów lub liści, ma funkcje obronne; wąsy – organy czepne, powstałe ze zmodyfikowanych liści lub pędów bocznych.

Łodyga Rolą łodygi jest utrzymanie liści, owoców i kwiatów oraz kierowanie nadziemną częścią rośliny tak, aby położenie było dla niej maksymalnie korzystne. Ma to związek z dostępem do światła, rozsiewaniem czy też zapylaniem. Ponadto łodyga przewodzi wszelkie konieczne substancje do pozostałych organów, a także bierze udział w metabolizmie roślin. Łodyga pełni również rolę swoistego magazynu substancji zapasowych, a także produktów ubocznych, w tym chociażby żywicy. Łodygi można podzielić ze względu na ich trwałość, wówczas rozróżnia się łodygę zieloną (niezdrewniałą, zielną) i łodygę zdrewniałą. Taki podział łodyg wymusza również podział roślin na zielne i drzewiaste, o czym przeczytasz w następnych rozdziałach. Drugi podział dotyczy przekroju łodygi. Tutaj wyróżniamy łodygi obłe oraz kanciaste, głównie trój- i czterokanciaste.

Ryc. 22. Łodyga obła u forsycji zwisającej. atlas-roslin.pl

Liście

Rośliny dokonują transpiracji wody, a także przeprowadzają skomplikowane procesy prowadzące do prawidłowego odżywiania rośliny. Niezastąpionym organem w tych procesach jest liść, organ, którego wzrost, w przeciwieństwie do łodygi czy korzenia, jest ograniczony. Istnieją trzy główne typy liści: liść o szerokiej blaszce, liść typu paprociowego oraz szpilki.

Układ liści na pędzie nazywamy ulistnieniem i wyróżniamy cztery jego formy. Ulistnienie okółkowe dotyczy roślin, które w ilości większej niż dwa wyrastają z jednego węzła. Jeśli po dwa liście znajdują się naprzeciw siebie i równolegle do liści poziom niżej i/lub wyżej, wówczas mowa o ulistnieniu naprzeciwległym. Jeśli występujące na jednym poziomie liście są odwrócone o 90 stopni względem płaszczyzny powyżej i/lub poniżej, to jest to ulistnienie nakrzyżległe.

Ulistnienie skrętoległe występuje tam, gdzie liście wyrastają wzdłuż linii śrubowatej.

Ryc. 23. Ulistnienie.

Od lewej: skrętoległe, nakrzyżległe, naprzeciwległe, okółkowe. wikipedia.pl

21

2. Budowa rośliny Liście o szerokich blaszkach, prócz oczywistej blaszki, składają się również z nasady, ogonka, unerwienia (w tym widocznego nerwu głównego). Występuje kilka rodzajów nasad liścia, przedstawia je ryc.

Poza tradycyjną rolą, liście mogą pełnić również szereg innych funkcji, w tym czepne, obronne czy pułapkowe.

Ćwiczenie Podpisz rysunek następującymi częściami budowy liścia: nasada liścia, łodyga, ogonek, unerwienie, nerw główny, blaszka liścia.

Ze względu na budowę blaszki, liście dzieli się na pojedyncze i złożone. Te pierwsze składają się z jednej blaszki, którą może mieć wcięcia w wielu miejscach, jednak nie sięgają one głównego nerwu. Liście o takich wcięciach nazywa się pojedynczymi podzielonymi. Liście o blaszkach złożonych (patrz Wzory i tablice) posiadają więcej niż jedną blaszkę liściową i przytwierdzone są do jednej osi. Listki takie, w przeciwieństwie do pojedynczych podzielnych, opadają osobno.

Ostatnim rodzajem klasyfikacji liści jest ich unerwienie (użyłkowanie), czyli układ wiązek przewodzących. Tutaj wyróżnia się unerwienia (patrz wzory i tablice):

Ryc. 24. Budowa liścia. szkolnictwo.pl

widlaste (lub wachlarzowate) – nerwy wychodzące z nasady rozchodzą się wachlarzowato oraz rozgałęziają widlasto, równoległe – nerwy wychodzące z nasady ustawiają się równolegle względem siebie, siatkowe – podzielone na dłoniaste (gdy od nasady wybiega kilka żyłek pierwszego rzędu, rozgałęziających się promieniście) oraz pierzaste (jedna żyłka główna, od której biegną nerwy boczne, rozgałęziające się różny sposób).

Ryc. 25. Rodzaje nasady liścia: a) długoogonkowy, b) siedzący, c) obejmujący łodygę, d) posiadający przylistki, e) z pochwą liściową. wikipedia.pl

2.3. Kwiat i owoc.

Chociaż kwiat jest w rzeczywistości przekształconym pędem, to z pewnością należy mu się oddzielny podrozdział. Kwiat jest bowiem, w przeciwieństwie do omawianych poprzednio, organem generatywnym rośliny. Oznacza to, że ma zdolność wytwarzania komórek płciowych, a więc także możliwość rozmnażania.

22

2. Budowa rośliny Budowa kwiatu Przede wszystkim kwiaty należy podzielić na obupłciowe i rozdzielnopłciowe. O tych pierwszych jest mowa wtedy, gdy kwiat zawiera zarówno pręciki (męski organ rozmnażania płciowego, wytwarza pyłek) jak i słupki (żeński organ rozmnażania płciowego, wytwarza komórki jajowe). Niemniej kwiaty rozdzielnopłciowe mogą występować na jednym osobniku, wówczas roślinę nazywa się jednopienną. Jeśli cała roślina posiada kwiaty wyłącznie słupkowe lub wyłącznie pręcikowe, to nazywamy ją dwupienną.

Kwiaty różnią się budową, wzajemną relacją i liczbą tworzących je elementów oraz sposobem ich osadzenia na dnie kwiatowym. Słupek składa się z jednego lub kilku zrośniętych owocolistków, a płatki korony, pręciki i działki kielicha wcale nie muszą być wolne, lecz mogą być częściowo lub całkowicie zrośnięte.

Owocolistek - element słupka, powstały z liści, który po zapłodnieniu rośliny przekształca się w owoc.

Kwiaty występują pojedynczo lub Ryc. 26. Budowa kwiatu. wikipedia.pl mogą tworzyć skupienia, które nazywa się kwiatostanami (patrz str. ). Dzieli się je groniaste i wierzchotkowe. Kwiatostany groniaste rozgałęziają się jednoosiowo, zaś wierzchotkowe – wieloosiowo.

Owoc Owoc jest organem, w którym zamknięte są otoczone owocnią nasiona. Owocnia składa się z trzech warstw: zewnętrznego, skórkowego egzokarpu, środkowego, często mięsistego mezokarpu oraz wewnętrznego endokarpu, który często jest zdrewniały. W zależności od sposobu powstawania wyróżnia się owoce pojedyncze (z jednej zalążni), zbiorowe (z wielu zalążni jednego kwiatu) oraz owocostany (przekształcenia całych kwiatostanów, patrz str. 22). Głównym zadaniem owoców jest ochrona nasion oraz ułatwianie ich rozsiewana.

Owoców w znaczeniu biologicznym nie można mylić z owocami w znaczeniu kulinarnym, ponieważ w tym drugim za owoce uznaje się owoce jadalne rosnące głównie na drzewach i krzewach oraz niektóre gatunki roślin zielnych. Zaś owoce pomidora czy ogórka uznaje się za warzywa.

Nasiona mają przede wszystkim ogromne znaczenie w uprawie roślin, ponieważ to od nich zależy jakość plonu. Rozwój badań nad nasionami nastąpił w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to zaczęto budować stacje kontroli nasion. Podczas badań nasion zwraca się uwagę na: zdolność kiełkowania, czystość, cechy odmianowe, zdrowotność oraz czystość. Każda z tych cen nasiona ma znaczenie w uprawie Ryc. 27. Budowa nasiona.

A - łupina nasienna, B bielmo, C - liścień, D zarodek.

23

2. Budowa rośliny

Ryc. 28. Rodzaje owoców. sciaga.pl

Zadania kontrolne

1. Korzystając z dostępnych Ci źródeł znajdź po jednym przykładzie dla podanych rodzajów owoców: mieszek, strąk, orzech, jagoda, torebka, pestkowiec, jagodo stan, owoc wielopestkowy.

2. Jakim systemem korzeniowym charakteryzują się rośliny cebulowe?

3. Jaką modyfikacją korzenia charakteryzują się marchwie?

24

2. Budowa rośliny 4.

Jakie rodzaje pędu przedstawiają poniższe zdjęcia?

Nr zdjęcia

5.

Rodzaj pędu

Wpisz P jeśli zdanie jest prawdą lub F jeśli zdanie jest fałszem.

Owoce pomidora w znaczeniu botanicznym i znaczeniu kulinarnym są warzywami.

Endokarp znajduje najbliżej nasiona.

Jeden osobnik rośliny jednopiennej posiada wyłącznie kwiaty męskie lub kwiaty żeńskie.

Do rozmnażania wegetatywnego konieczne są kwiaty.

6.

Rozpoznaj rodzaje ulistnienia na poniższych zdjęciach.

Na zdjęciu 1. przedstawiono ulistnienie ……………………………………………………………

Na zdjęciu 2. przedstawiono ulistnienie ……………………………………………………………

Na zdjęciu 3. przedstawiono ulistnienie …………………………………………………………....

25

Dla zainteresowanych zielarstwem

Dla zainteresowanych zielarstwem Ewolucyjny sukces roślin okrytozalążkowych widoczny jest również w Polsce. Wystarczy spojrzeć na to, jak niewielką część grupy systematycznej stanowią polskie drzewa (około 2%) i krzewy (około 7%). Znaczna większość to rośliny zielne, a wśród nich przede wszystkim wieloletnie byliny. Roślin jednorocznych i dwuletnich jest około 20%.

Do najważniejszych drzew lasotwórczych w Polsce należą gatunki, które przystosowały się do siedlisk średnio wilgotnych i średnio żyznych, mamy tu dąb szypułkowy, grab, lipę drobnolistną i szerokolistną oraz buki. W siedliskach podmokłych wykształcających się w dolinach rzecznych występują topole, wierzby i jesiony.

Krajowe rośliny okrytozalążkowe należą do kilkuset rodzajów i ponad 100 rodzin o zróżnicowanym poziomie rozwoju ewolucyjnego. Do najprymitywniejszych ich przedstawicieli zalicza się grzybieniowate, które w Polsce reprezentuje chociażby grzybień biały, podlegający mugolskiej ochronie, rosnący w wodach stojących. Dużo prymitywnych cech wykazują również kaczeniec, zawilec czy przylaszczka, należące do jaskrowatych. W rodzinie krzyżowych, do której należą rośliny uprawne takie jak rzepak, kapusta czy rzepa, kwiaty zebrane są w kwiatostany groniaste, a kwiaty Ryc. 29. Grzybień biały. wikipedia.pl mają symetrię promienistą. Jeśli chodzi o różowate to jest to najbogatsza gatunkowo rodzina, obejmująca większość drzew owocowych uprawianych w Polsce (jabłonie, śliwy, grusze) oraz krzewy. Ich kwiaty mają symetrię promienistą. Motylkowate mają kwiaty grzbieciste, a wśród przedstawicieli tej rodziny znajdziemy między innymi groszek czy koniczynę. Podobne kwiaty mają rośliny należące do rodziny wargowych.

Najliczniejszą w Polsce rodziną są złożone, które łatwo rozpoznać po kwiatostanie koszyczkowatym oraz niełupkach. Do tej rośliny należą pospolite mniszki, słoneczniki, chabry i rumianki.

Nie można również nie wspomnieć o roślinach jednoliściennych, które w Polsce reprezentują trawy oraz liliowate. Te drugie to przede wszystkim urzekające pięknem konwalie i czosnek. Potrafią one wytwarzać liczne modyfikacje pędów i korzeni. Zaś trawy zasługują na specjalną uwagę, ponieważ mają wielkie znaczenie użytkowe, bogactwo gatunków jest olbrzymie, a dodatkowo mają charakterystyczną budowę. Do traw należą między innymi zboża, jeden z najważniejszych składników żywieniowych współczesnego świata.

26

3. Przegląd postaci leków ziołowych

W

tym rozdziale zajmiemy się przede wszystkim postaciami leków galenowych. Na przestrzeni wieków, o czym dowiedziałeś się w rozdziale pierwszym, przygotowywanie ziołowych specyfików ulegało stopniowemu różnicowaniu. Kolejno powstawały nowe metody przygotowywania medykamentów na bazie ziół, a obecnie wiele z nich wykazuje tak liczne podobieństwa, że czarodziej może mieć problem z ich odróżnieniem. Właśnie dlatego leki galenowe otrzymały w tym podręczniku oddzielny temat, w nadziei, iż raz na zawsze rozwieje on Twoje wątpliwości.

3.1. Postacie stałe leków galenowych Proszki Wśród postaci stałych leków galenowych należy wyróżnić przede wszystkim proszki. Chociaż w przypadku proszków mowa jest głównie o rozdrobnionych minerałach, to należą do nich również mocno wysuszone i silnie rozdrobnione zioła. Tak przygotowane proszki za- Ryc. 30. Mielony pieprz czarny.

Surowiec zielarski – część wikipedia.pl żywa się głównie na sucho, popijając dużą ilością wody. rośliny, która ze względu na Ponieważ siła tak przygotowanych ziół jest wzmocniona, właściwości oraz koncentrację należy uważać na przyjmowane ilości – pamiętajmy, że to dawka czyni lek zioskładników czynnych, używałowy leczniczym lub trującym. Jako proszek podawane są również niektóre na jest w zielarstwie do wyrobu leków ziołowych. przyprawy, wówczas do rozdrobnienia surowca zielarskiego używa się np. młynków.

27

3. Przegląd postaci leków ziołowych Tabletki Tabletki jako postać leków są jednymi z najnowszych wynalazków zielarstwa, zarówno magicznego jak i mugolskiego (wprowadzone w 1874 roku do lecznictwa).

Leki te stosowane są doustnie (połykanie, ssanie, podjęzykowo, żucie, ) i przygotowuje się je z silnie rozdrobnionego proszku ziołowego oraz substancji pomocniczych. Do substancji pomocniczych zaś zaliczamy: substancje wypełniające – potrzebne tam, gdzie ilość substancji Ryc. 31. Tabletka. wikiaktywnej jest zbyt mała do wyrobienia tabletki, substancje te mu- pedia.pl szą być neutralne w stosunku do surowca; adsorbenty – zapobiegają zawilgoceniu, substancje wiążące – bez nich tabletka może się rozpaść, potrzebne do tworzenia masy tabletkowej; substancje powlekające – ułatwiają połykanie, maskują znajdujący się pod nimi nieprzyjemny smak i/lub zapach, nadają estetyczny wygląd. Tabletki powlekane cukrem nazywa się drażetkami,

Plastry lecznicze Plastry lecznicze stosowane są zewnętrznie. Zawierają torebki z ziołami bądź są nasiąknięte substancjami ziołowymi. Mogą mieć różne funkcje: przeciwbakteryjne, przeciwgrzybiczne, rozgrzewające, ochładzające, a także zawarte w nich substancje za pomocą porów skóry mogą wchłaniać się do organizmu, wzmacniać go i leczyć. Przygotowanie plastrów leczniczych jest jedną z najprostszych metod przygotowania leków ziołowych postaci suchej. Początków tego rodzaju leków ziołowych należy doszukiwać się już w starożytności.

Ryc. 32. Plastry detoksykacyjne. wikipedia.pl

Czopki

Czopki stosowane są wewnętrznie, przede wszystkim doodbytniczo, jednak są też czopki dopochwowe zwane globulkami oraz czopki dolewkowe zwane pręcikami. Mają postać stałej, śliskiej masy, a znane były już w czasach starożytnych. Podawanie czopków w jednych krajach jest tak popularne, że nawet kaszel leczy się tym sposobem, podczas gdy w innych uważa się metodę leczenia czopkami za niehigieniczną i całkowicie się od niej odchodzi. Czopki można wyrabiać ręcznie lub stosować metodę wylewu. Mugole dodatkowo mają maszyny produkujące tę postać leku, nazywają je czopkarkami.

Ręczne wyrabianie czopków polega na rozcieraniu substancji stałych z neutralną substancją o tłustej konsystencji, mającą ułatwić apliRyc. 33. Czopki. wikipedia.pl kację leku. Surowce zielarskie do tej postaci leków są przygotowywane na różne sposoby, w tym również mogą stanowić inną postać leku galenowego.

28

3. Przegląd postaci leków ziołowych

Maceracja wyodrębnianie składników aktywnych z rośliny poprzez moczenie jej w rozpuszczalniku. Produkty nazywa się maceratami.

Perkolacja – przesączanie surowca zielarskiego i wydobywanie w ten sposób substancji aktywnych; odbywa się za pomocą stałego przepływu wody, która wymywa lub strąca potrzebne substancje.

Wyciąg suchy Specyficznym lekiem galenowym jest wyciąg suchy, który może być używany w plastrach leczniczych oraz innych formach leków. Otrzymuje się go przez macerację lub perkolację. Wyciągi suche należy silnie zagęścić tak, aby woda w nich zawarta nie przekraczała 5%. Wyciągi suche stosowane były już w średniowieczu, kiedy to powstały pierwsze techniki maceracji, jednak to w późniejszych epokach metody produkcji zostały ulepszone, a wyciągi suche na zawsze znalazły zastosowanie w magomedycynie.

Papieros Wbrew pozorom, papieros to nie tylko wyrób tytoniowy, ale przede wszystkim forma leku galenowego, która znana była już w czasach starożytnych. Jak nie trudno się domyślić, polega na paleniu suszonych ziół, z których aktywne substancje ulatniają się w postaci dymu i są przyjmowane do płuc podczas wdechu. Dzisiaj papierosy lecznicze w świecie mugolskim zostały wyparte przez liczne aerozole, jednak czarodzieje nadal z powodzeniem używają tej metody leczenia.

Ponieważ podczas spalania do organizmu mogą dostawać się również substancje niekorzystne, coraz częściej stosuje się różnego rodzaju filtry minimalizujące przedostawanie się powstałych toksyn do organizmu.

3.2. Postacie półstałe leków galenowych

Maść forma leku stosowana zewnętrznie, składa się z substancji aktywnej zawieszonej w tzw. podłożu maści. Mają jednorodny wygląd, mogą działać miejscowo lub za pomocą porów skórnych ogólnoustrojowo. Jakopodłoże mogą służyć tłuszcze roślinne i zwierzęce, parafina wazelina, woski, alkohole.

Mazidło forma leku podobna do maści, jednak o rzadszej konsystencji. Podobnie jak maść, do jej wytworzenia konieczne jest podłoże, tutaj jednak wykorzystuje się przede wszystkim oleje, lanolinę oraz mydło. Na załączonym obok zdjęciu widać rzadszą konsystencję leku.

Wyciąg gęsty forma leku, w której surowiec zielarski został poddany procesowi maceracji lub perkolacji, po czym wydobyta substancja została dodatkowo zagęszczona. Do procesu zagęszczania konieczne jest posiadanie urządzenia zwanego wyparką, w której to następuje zatężenie wyciągu.

29

3. Przegląd postaci leków ziołowych

3.3. Postacie płynne leków galenowych Wyciągi wodne Wyciągi wodne to kilka rodzajów leków ziołowych i nie należą do nich wyciągi płynne, które otrzymuje się za pomocą perkolacji lub maceracji wykonywanych dwustopniowo, wydobywając wszystkie substancje aktywne (stosunek substancji aktywnych substratu do produktu wynosi 1:1). Trzy podstawowe rodzaje wyciągów wodnych to: napar, odwar i wyciąg zimny.

Napar, nazywany również herbatką ziołową, to wyciąg wodny otrzymywany poprzez zalanie surowca zielarskiego gorącą, lecz nie gotującą się wodą.

Tak zalane zioła zazwyczaj należy zaparzać pod przykryciem, najczęściej przez 5-30 minut, po czym przygotowane ziółka spożywa się lub używa się ich do okładów. Temperatura wody koniecznej do zalania zawsze zależy od tego, jaki surowiec jest bazą leku i najczęściej waha się od 60˚C - 100˚C. Wrzątek nie jest wskazany ze względu na olejki lotne, które we wrzącej wodzie szybko ulatniają się do powietrza, zamiast pozostać w leku.

Ryc. 34. Napar. bp.blogspot.com

Do naparów używamy przede wszystkim delikatnych części roślin, to jest kwiatów czy liści. Można użyć suszu (najczęściej nie przekraczamy łyżeczki ziół na szklankę) lub roślin świeżych (wówczas potrajamy dawkę w stosunku do suszu). Jeśli do ziół chcemy dodać twardsze części roślin takie jak orzechy, korę czy, korzeń, należy je bardzo dobrze rozdrobnić na przykład w moździerzu, aby substancje aktywne mogły zostać uwolnione do cieczy.

Ryc. 35. Zioła przygotowane do odwaru. 3bp.blogspot.com

Odwar stosowany jest tam, gdzie substancje aktywne znajdują się w twardszych częściach roślin, a więc surowiec potrzebuje dłuższej obróbki termicznej, aby uwolnić substancje aktywne. Ten typ ziołowego wyciągu wodnego przygotowuje się poprzez zalanie surowca letnią wodą i gotowanie go przez 10-30 minut. Można wcześniej surowce połamać, skroić, aby szybciej zostały uwolnione konieczne substancje. Podczas przyrządzania odwaru należy uważać na stale parującą wodę i wszelkie braki uzupełniać, najlepiej jednak całość gotować pod przykryciem. Nie można zapominać również o tym, że odwaru nigdy nie stosuje się do surowców zawierających olejki eteryczne. Przyrządzony w takie formie lek ziołowy należy odcedzić i spożyć na świeżo, nie przechowywać.

Ostatnim rodzajem wyciągów wodnych są wyciągi zimne. Ten typ stosuje się przy tych surowcach, które nie są odporne na wysokie temperatury i w kontakcie z nimi tracą swoje lecznicze właściwości. Przygotowanie wyciągu jest stosunkowo proste, bowiem wystarczy zalać surowiec zimną lub letnią, wcześniej przegotowaną wodą, przykryć i pozostawić w temperaturze pokojowej aż zioła uwolnią substancje w nich zawarte. Pod pewnym względem wyciągi zimne są nietypowe, ponieważ często zamiast wody używa się oleju lub oliwy, tworząc tym samym prócz leków, doskonałe produkty sztuki kulinarnej.

30

Ryc. 36. Olej na bazie wyciągu zimnego z bazylii. dreamstime.com

3. Przegląd postaci leków ziołowych Nalewka Nalewką nazywa się te płynne leki galenowe, które otrzymuje się poprzez wytrawienie surowca zielarskiego alkoholem i wodą za pomocą maceracji lub perkolacji. Ich znaczenie w we współczesnej magomedycynie jest ogromne, jednak do ich wykonywania niezbędna jest spora wiedza zielarska. Nalewki stosuje się zarówno zewnętrznie (płukanie gardła, przemywanie ran) jak i wewnętrznie, wówczas mogą one wspomagać procesy trawienne, działać na układ oddechowy czy nasercowy. Warto tutaj również wspomnieć o pozostałych alkoholach leczniczych, w tym winach i spirytusach.

Ryc. 37. Nalewka porzeczkowo-ziołowa. makagigi.blogspot.com

Syropy i soki Syrop stosowany jest jako lek doustny, ma charakterystyczny słodki smak i jest lepki. Produkuje się go na bazie pochodzących surowca lekarskiego substancji aktywnych i gęstego roztworu cukru (najczęściej sacharozy). Im roztwór cukru jest gęstszy, tym mniejsze prawdopodobieństwo rozwoju drobnoustrojów w syropie. Aby wydłużyć trwałość syropów, stosuje się substancje pomocnicze takie jak olejki eteryczne czy alkohole, blokujące powstawanie psujących ten rodzaj leku organizmów. Należy również pamiętać, że syropy zawierające alkohol (przede wszystkim etanol) nie mogą zwierać dużej ilości cukru. Wiele syropów dodatkowo uzupełnia się sokami owocowymi oraz aromatami, które mają poprawić smak i zachęcić do spożycia.

Gdy mowa o sokach, najczęściej ma się na myśli płyny otrzymywane ze świeżych owoców lub z zagęszczonych przecierów owocowych. Skojarzenie dość adekwatne do sytuacji, jednak nie tylko z owoców otrzymuje się soki. Doskonale są znane również soki ziołowe, odpowiednio zagęszczone. Jednymi z najpopularniejszych są sok z pokrzywy i sok z aloesu.

Ryc. 38. Syrop klonowy. delima.pl

Pozostałe postacie płynne leków ziołowych Woda aromatyzowana jest płynem o bardzo niskiej zawartości surowca zielarskiego, najczęściej mającego nadać wyłącznie aromat aniżeli zbawiennie wpłynąć na organizm. Często woda aromatyzowana to woda źródlana z dodatkiem ziołowego wyciągu wodnego. ruchy Browna - chaotyczne ruchy cząstek w płynie, wywołane zderzeniami cząstek fazy rozproszonej z cząstkami fazy rozpraszającej. Cząstki takie są w ciągłym ruchu.

Ryc. 39. Sok z pokrzywy. kuzdrowiu.pl

Zawiesina jest lekiem o niejednorodnej strukturze, widać gołym okiem zawieszenie jednej substancji w innej. Leki zawiesinowe składają się z fazy rozproszonej i fazy rozpraszającej. Tę drugą stanowić może woda, olej, alkohol i inne. Jeśli faza rozproszona jest bardzo drobna, wówczas niekonieczne jest zastosowanie substancji stabilizujących, bowiem działają tzw. ruchy Browna.

31

3. Przegląd postaci leków ziołowych

Zadania kontrolne 1. Zdecyduj o prawdziwości poniższych zdań. Wpisz P, jeśli zdanie jest prawdziwe lub F, jeśli zdanie jest fałszywe.

Można powiedzieć, że napar jest pośrednią formą wyciągu ziołowego pomiędzy odwarem a wyciągiem zimnym.

Liście bazylii pospolitej są idealne do odwaru.

Mazidło jest lekiem o gęstszej konsystencji niż maść.

Przygotowanie plastrów leczniczych jest stosunkowo łatwe.

2. Zielarz przeczytał w jednej z receptur swojej babci, iż aby wykonać napar potrzebuje 2 g suszu mięty pieprzowej, 4 g suszu rumianku pospolitego oraz 6 g suszu babki lancetowatej, niestety ma on jedynie świeże składniki. Oblicz, jakich ilości świeżych składników powinien użyć.

3. Które postaci leków są Twoim zdaniem najskuteczniejsze? Czy od postaci leku zależy jego skuteczność? Odpowiedź uzasadnij.

4. Wyjaśnij różnicę między maceracją a perkolacją.

32

4. Prace zielarskie

4. Prace zielarskie

D

o tego momentu wyłożona została przede wszystkim teoria, podczas gdy zielarz to przede wszystkim praktyk. W samym zielarstwie rozwinęły się specjalizacje, wśród których najważniejszymi są wytwórca leków ziołowych oraz specjalista w dziedzinie uprawy ziół. Nie można również zapomnieć o zielarzach-badaczach. Ten rozdział ma służyć przede wszystkim praktykom, które jako nieodłączna część zielarskiej nauki, powinny być przeprowadzane jak najczęściej.

Podstawy, jakie zostały przedstawione w poniższym rozdziale, zostały wypracowane na drodze badań autora i są w znacznej większości pomysłami autorskimi.

4.1. Przegląd zaklęć wykorzystywanych w zielarstwie Zaklęcia zwykłe, stałe Praca zielarza jest znacznie łatwiejsza, gdy potrafi on wykorzystywać zaklęcia zwykłe. Podgrupą zaklęć zwykłych najbardziej powszechną i przydatną zielarzom są zaklęcia stałe. Przykłady: Mieszaj! – różdżka winna być skierowana na przedmiot mieszający, a nie mieszany; Kop! – różdżka winna być skierowana na przedmiot kopiący, np. łopatę; Tnij! – różdżka winna być skierowana na przedmiot tnący; to zaklęcie jest o tyle niebezpieczne, że niekontrolowane cięcie np. rośliny, może spowodować jej zniszczenie.

33

4. Prace zielarskie Zaklęcia zwykłe, pomocne Zaklęcia pomocne to te, które w pewnym stopniu ułatwiają nam życie codzienne. Prócz typowych zaklęć pomocnych, znanych wszystkim czarodziejom, należy wyróżnić zaklęcia pomocne w zielarstwie i tylko w celach zielarskich wykorzystywane. Przykłady zaklęć pomocnych ogólnych i pomocnych w zielarstwie: Wingardium Leviosa – dzięki temu zaklęciu bez wysiłku przeniesiemy różne przedmioty. Zamiast niego można wykorzystywać również inne zaklęcia lewitacji, Reparo – zaklęcie, które pomoże nam naprawić narzędzia czy też doniczki; Incendio – zaklęcie podpalające, pozwoli nam nie tylko zapalić palenisko, ale także pozbyć się ogniem niechcianej rośliny; Aguamenti – zaklęcie, dzięki któremu brak wody nie będzie więcej problemem. Podobnym zaklęciem jest Aqua Eructo, jednak ze względu na trudności z kontrolowaniem strumienia wody, odradza się jego używanie; Chłoszczyść – zaklęcie porządkujące i czyszczące nasze miejsce pracy, Diffindo – przydatne do cięcia grubych pnączy, Herbivicus – zaklęcie typowo zielarskie, przyśpiesza zakwitanie rośliny; Aintegumenta – zaklęcie powodujące wzrost rośliny do ogromnych rozmiarów, Aresso – zaklęcie niwelujące nieprzyjemny smak zaparzonych ziół, przede wszystkim herbaty; Lumos – wraz z Lumos Solem i Lumos Maxima stanowi doskonały sposób na uwolnienie się cieniolubnych diabelskich sideł; Reducto – zaklęcie niszczące obiekty;

Zaklęcia transmutacyjne Zaklęcia transmutacyjne również są przydatne zielarzom, szczególnie gdy trzeba powiększyć, pomniejszyć lub zwiększyć ilość jakiegoś przedmiotu. Przykłady takich zaklęć pomocnych w zielarstwie: Engorgio – zwiększa rozmiar przedmiotu, Geminio – dubluje przedmiot, Glacius – zaklęcie zamrażające wodę, Reducio – zaklęcie zmniejszające przedmiot.

Zaklęcia bardziej skomplikowane doskonale opisuje Ydrianna McNarcissen w podręczniku do transmutacji2.

Schemat rzucania zaklęć

Schemat 1. Rzucanie zaklęć w zielarstwie.

Schemat rzucania zaklęć w zielarstwie jest schematem uproszczonym w stosunku do tego, którzy poznaje się na lekcjach transmutacji czy zaklęć. Należy wyrazić skupienie, wycelować różdżkę oraz rzucić zaklęcie. Niektóre zaklęcia podczas ich 2

http://share.snacktools.com/AC9E6A97C6F/fuiqxs5n

34

4. Prace zielarskie działania dodatkowo wymagają manipulacji różdżką oraz wyrażenia zakończenia działania zaklęcia.

4.2. Proporcje receptury Zanim przejdziemy do omawiania kolejnych czynności niezbędnych podczas przygotowania receptur zielarskich, dobrze jest przypomnieć co nieco o proporcjach. Nie są one wymysłem żadnego zielarza, a ich obliczanie jest procesem logicznym. Każda receptura jest inna i każdą przygotowuje się na określoną objętość. Oznacza to tyle, że każda receptura, która nie jest przygotowywana na objętość wzorcową, musi zostać zaktualizowana o ilość surowców. Aktualizacja ta musi być proporcjonalna do receptury stanowiącej szablon. Nie można również zapominać o tym, iż jeśli instrukcja wzorcowa mówi o surowcach suszonych, a my mamy do dyspozycji surowce świeże, wówczas należy dodatkowo ich ilość pomnożyć przez 3.

Poniższy schemat przedstawia obliczanie proporcji receptur krok po kroku.

Receptura: 10 gramów suszu korzenia mandragory zalej 250 ml wody. Przygotuj tę samą recepturę na 300 ml wody.

Schemat 2. Obliczanie proporcji.

35

4. Prace zielarskie

4.3. Przygotowanie podstawowej receptury.

Przygotowanie receptur zielarskich to nie tylko domena zielarza. Każdy czarodziej winien znać podstawowe zasady przyrządzania podstawowych napojów tworzonych na bazie ziół. Na etapie szkolnym niekonieczna jest wiedza na temat przygotowywania mazideł, maści czy nawet tabletek – tym zajmują się wyłącznie specjaliści, niemniej opanowanie przez uczniów reguł przyrządzania naparów oraz odwarów jest niewątpliwą koniecznością.

4.3.1. Zasady przygotowania naparu Stosowane w różnych celach napary (spożycie, kosmetyki, kompresy) są jednym z najprostszych do przyrządzenia specyfików zielarskich. Najczęściej przygotowuje się je z miękkich części roślin, tj. liści, miękkich owoców czy też kwiatów. Są to takie organy, które dość łatwo rozpuszczają związki aktywne w wodzie, więc nie muszą być gotowane przez dłuższy czas.

Ryc. 40. Napar.

Temperatura Należy pamiętać, że najczęściej przygotowuje się je zalewając zioła wodą o temperaturze 60-100°C i właśnie dlatego zielarzowi jest również potrzebny termometr. Wracając do samej temperatury – jest ona niejako wymuszona ziołami, które służą do przygotowania napoju. Niektóre z nich zawierają najwięcej substancji aktywnych w olejkach, a nadmierne parowanie podczas zalewania takich roślin ulotniłoby ich większość. Nie wszystkie surowce przyrządzane pod napar należy zalewać wodą w takiej temperaturze. Najlepszym przykładem jest czarna herbata, która musi być zalewana wrzątkiem. Aby nie sterczeć nad paleniskiem w oczekiwaniu na odpowiednią temperaturę, zaleca się wodę przegotować, po czym ją odstawić do momentu, w którym termometr wskaże odpowiednią wartość.

Przygotowanie surowców Do naparu surowce muszą być również dobrze przygotowane. Jak to uczynić? Świeże przede wszystkim należy dobrze oczyścić – nikt nie chce mieć ziemi między zębami. Po czym surowce należy zważyć (pierwszy krok pomijamy w przypadku suszu). Jeśli składniki są zbyt duże, by zmieścić się w naczyniu, można je porozrywać, poszarpać. Nie stosuje się krojenia, siekania ani tym podobnych, ponieważ surowiec zielarski zostanie zubożony o znajdujące się w sokach składniki aktywne, gdy te będą wypływały chociażby na deskę do krojenia. Jeśli receptura naparu zawiera świeże składniki uznane jako twarde (korzeń, kora, twarde owoce), należy je dobrze rozgnieść do rozmiarów umożliwiających ich późniejsze odcedzenie. Jeśli jest to susz, rozgniecenie może być znacznie łatwiejsze.

36

4. Prace zielarskie Receptury należy również dobrze studiować pod względem „świeży składnik czy suszony”. Podana obok zasada jest najczęściej przyjmowaną i ważne jest jej zapamiętanie. Oczywiście od tej reguły są odstępstwa, co z pewnością można zauważyć w wielu recepturach, jednak te najczęściej dodatkowo definiują, czy surowiec powinien być świeży czy też suszony. W rozdziale 3.3. napisano również, co należy zrobić, gdy receptura wskazuje składnik świeży, a my mamy wyłącznie suszony lub gdy sytuacja jest odwrotna.

Jeśli receptura podaje surowiec zielarski w sztukach, wówczas mowa o składniku świeżym. Gdy mowa o wadze składników, wówczas jest to surowiec suszony.

Dodatkowe wskazówki Do każdej z prac zielarskich należy się dobrze przygotować – tj. założyć fartuch i jeśli to koniecznie – rękawice oraz okulary ochronne. W przypadku przesadzania mandragory będziemy dodatkowo potrzebowali nauszników. Podczas wykonywania prac tam, gdzie tylko można, należy posłużyć się zaklęciami, aby ułatwić sobie pracę. Po co męczyć się z rozpalaniem kominka czy nalewaniem wody ręcznie, gdy pomocne ku temu będą proste zaklęcia. Jeśli zaś mowa o obchodzeniu się z roślinami za pomocą zaklęć, należy zachować szczególną ostrożność, a najlepiej nie wywoływać zmian strukturalnych surowca zielarskiego, ponieważ receptura może wykazać zupełnie inne niż oczekiwane właściwości.

Po osiągnięciu przez wodę określonej temperatury, należy przygotowane wcześniej zioła zalać oraz zostawić pod przykryciem przez ok. 3-10 minut, po czym odcedzić, poczekać do ostudzenia i wypić gdy napój będzie jeszcze ciepły. Napary należy spożyć niemalże po ich przygotowaniu, nie zostawia się ich na kolejne dni.

4.3.2. Zasady przygotowania odwaru Odwary stosuje się przede wszystkim wtedy, gdy surowce należą do grupy twardych, tj. korzenie, nasiona, twarde owoce czy kora. Właśnie dlatego wymaga się ich gotowania, aby składniki aktywne mogły rozpuścić się w wodzie.

Ryc. 41. Zioła przygotowane do naparu.

Przygotowanie surowców

Na początku przygotowania surowców do naparu należy je dokładnie umyć. Większe składniki można połamać lub pokroić, po czym umieszczamy je w kociołku, który nie może być aluminiowy i zalewamy letnią wodą.

37

4. Prace zielarskie Przygotowanie odwaru Przygotowane wcześniej składniki należy zalać letnią wodą, zagotować, po czym na wolnym ogniu gotować pod przykryciem przez około 10 minut. Jeśli składniki są twarde, wówczas gotujemy je odpowiednio dłużej. Nie można zapominać o tym, iż woda podczas gotowania będzie parowała, wówczas trzeba ją stale uzupełniać.

Dodatkowe informacje Jeśli do odwaru trzeba dodać składniki miękkie, wówczas dodajemy je już po zakończeniu gotowania odwaru i całość przykrywamy na 5 minut, traktujemy tym samym odwar niczym napar. Po zakończeniu wszystkich czynności, leczniczą ciecz należy odcedzić, zaczekać aż nieco ostygnie i wypić, gdy będzie jeszcze ciepła. Nie zostawia się odwaru na kolejne dni, pije się wyłącznie świeży napój.

4.4. Pozostałe prace zielarskie 4.4.1. Zbiór surowców zielarskich Wszystkie surowce zielarskie należy zbierać o określonych porach, bowiem również od nich zależą właściwości ziół. Jeśli opis rośliny nie podaje nam miesiąca, w którym należy roślinę zebrać, wówczas można skorzystać z kalendarza zbiorów, jego wycinek znajduje się poniżej.

Tabela 1. Przykładowy kalendarz zbiorów.

Miesiąc / gatunek rośliny Biedrzeniec anyż Babka zwyczajna

I

II

III

IV

Berberys zwyczajny

V

VI

VII

VIII

fol.

fol.

fruc. fol.

fruc. fol.

IX

X

fruc., radix

fruc., radix

XI

Bez czarny flos flos Wierzba biała cort. cort.

Legenda: cort. – cortex, kora; flos – kwiat; fol. – folium, liść; fruc. – fructus, owoc; radix - korzeń

Z kalendarza zbiorów należy jednak korzystać ostrożnie, ponieważ nie zawsze pogoda danego roku jest do przewidzenia, a okres wegetacyjny może nieco się różnić od ogólnie przyjętego przez wykonujących takowe kalendarze.

Zioła powinny być zbierane ze stanowisk niezanieczyszczonych, najlepiej jeśli są to jednocześnie stanowiska naturalne. Niemniej ze względu na nierzadko występujące trudności w znalezieniu odpowiednich ziół, często pochodzą one z upraw. Ogólna zasada zbioru ziół mówi, że najlepiej zbiera się je w dni pogodne i suche, tuż po przejściu porannej rosy, tj. w godzinach

38

XII

4. Prace zielarskie przedpołudniowych. Wyjątkiem mogą być nasiona, które lepiej zbierać jeszcze nawilżone rosą, gdy torebki nasienne są bardziej odporne na pęknięcia. Zbieranie pozostałych surowców w tych godzinach jest o tyle ważne, że nie są one jeszcze przesuszone, ale nie są również na tyle mokre, by ulec przyśpieszonemu procesowi fermentacji.

4.4.2. Suszenie surowców zielarskich Zioła powinno się suszyć w warunkach naturalnej cyrkulacji powietrza. Mogą do tego służyć specjalnie przygotowane suszarnie ziół, jednak należy pamiętać, że panująca w takich pomieszczeniach nie powinna przekraczać 60°C, ponieważ zioła mogą utracić cenne właściwości. Optymalna temperatura dla większości ziół to 35-40°C. Zioła suszyć można również na wolnym powietrzu, jednak powinno się to odbywać wyłącznie podczas pogody ciepłej suchej i koniecznie pod zadaszeniem, aby surowce nie były nastawione na bezpośrednie promienie słoneczne. Dobrze suszy się również rośliny w szopach czy na strychu, jednak konieczna jest ciągła cyrkulacja powietrza.

Ryc. 42. Suszenie ziół pod zadaszeniem. duoart.blogspot.com

Jeśli suszonych ziół potrzebujemy stosunkowo szybko, wówczas można użyć piekarnika.

Tę metodę suszenia całkowicie się odradza i należy wykorzystywać ją wyłącznie w przypadku braku innych możliwości. Odradzana się ją dlatego, że podczas procesów cieplnych zachodzących w piekarniku, roślina nie tylko traci swój naturalny aromat, ale także część leczniczych właściwości.

Czas suszenia Czas suszenia zależy od tego, z jakim surowcem mamy do czynienia. Okres suszenia powinien być jak najkrótszy, ale nie sztucznie przyśpieszony. Surowce podczas procesu więdnięcia tracą część swoich właściwości, jednak symulowanie dynamizacji osuszania spowoduje jeszcze większą utratę leczniczych składników. Ususzonych ziół raczej nie trzymamy dłużej niż rok, bo tracą one stopniowo swoje właściwości.

Suszenie kwiatów, liści i ziela Przed przystąpieniem do suszenia ziół, należy je dobrze przygotować. Usuwamy więc ze zbiorów niepotrzebne i zniszczone fragmenty, po czym oczyszczamy przeznaczoną do osuszania całość. Kwiaty i liście najlepiej wyłożyć na pergaminie lub papierze pakowym i umieścić na drewnianych blatach. Ziele (to jest łodyga z liśćmi, kwiatami oraz pąkami) można powiązać w pęczki i zawiesić kwiatami do dołu (ryc. 42).

39

4. Prace zielarskie

Suszenie owoców i nasion Suszenie owoców i nasion nie ma ogólnie przyjętych zasad, ponieważ są to surowce tak różnorodne, że każdy z nich może wymagać zupełnie innych warunków. Właśnie dlatego przed suszeniem każdego z nich dobrze jest sprawdzić, co mówią na ten temat źródła zielarskie. Dla przykładu – słonecznik suszy się w całości, po czym wyłupuje się nasionka. Owoce zawierające dużo witaminy C nie powinny być z reguły suszone, ponieważ tracą jej wówczas niezwykle dużo.

Ryc. 43. Suszone owoce. poradynazdrowie.pl

Suszenie korzeni i kłączy Korzenie i kłącze wymagają nieco większych nakładów pracy podczas ich suszenia. Prace należy rozpocząć od oczyszczenia korzeni i kłączy z ziemi, umycia pod bieżącą wodą i osuszenia szmatką. Korzenie można podzielić na mniejsze kawałki, wówczas proces zostanie skrócony.

Korzenie i kłącza potrzebują nieco większej temperatury suszenia niż pozostałe surowce, bowiem jest to aż 60°C. Jednak i tutaj nie można zapominać o rozsądku związanym z pracami tego typu. Średnie podawane w podręcznikach nie zawsze odpowiadają każdej sytuacji, w jakiej może znaleźć się czarodziej. Korzenie są również surowcami zielarskimi, u których dopuszcza się suszenie w piecu lub piekarniku.

4.4.3. Sadzenie roślin Sadzenie roślin jest jedną z tych bardziej skomplikowanych prac zielarskich. Oczywiście prócz właściwej dla każdej rośliny pory sadzenia (tę zawsze należy dokładnie sprawdzić), ważna jest również metoda. Poniżej przedstawiono te najprostsze do wykonania i najczęściej wykorzystywane przez większość mugolskich i magicznych zielarzy.

Ogólne pory sadzenia Najlepszymi porami na sadzenie roślin są oczywiście wiosna i jesień, kiedy to panujące w przyrodzie warunki sprzyjają „zadomowieniu się” rośliny w nowym miejscu. Niemniej początkującym zielarzo-ogrodnikom poleca się raczej wiosnę, sadzenie roślin jesienią może przysporzyć kłopotów. Pogoda podczas sadzenia powinna być raczej pochmurna. Jeśli roślina została zakupiona w pojemniku, wówczas nie trzeba zbytnio martwić się o pogodę czy porę, bowiem okazy takie można wysadzać w trakcie całego okresu wegetacyjnego.

Krzewy i drzewa liściaste z gołymi korzeniami sadzi się wtedy, gdy nie ma nich jeszcze liści, a ziemia nie jest zamarznięta. Krzewy bez bryły korzeniowej należy przed sadzeniem przy-

40

4. Prace zielarskie ciąć. Jesienny termin sadzenia trwa 2-3 miesiące (październik-grudzień). Ponieważ jesienna wilgotność gleby jest dość wysoka, rośliny nie są narażone na przesuszenie. Wiosenne sadzenia zaś sadzić należy w krótkim terminie: kwiecień-początek maja.

Kupowanie roślin do ogrodu Tuż przed zakupem roślin do ogrodu, należy zastanowić się, które rośliny będą do niego pasować i prawidłowo rosnąć. Trzeba więc posiadać takie informacje jak: rodzaj gleby, na której będziemy rośliny sadzić, czy w danym miejscu jest odpowiednia ilość światła i miejsca i czy posadzenie danego gatunku nie będzie oznaczało nieoczekiwanych zmian.

Roślin nie można kupować pod wpływem nagłego podniecenia. Jeśli zielarzowiogrodnikowi zależy na okazałych kwiatach, dobrze jest zapytać się sprzedawcy, czy kupowany okaz wygląda dokładnie tak, jak na plakietce, bowiem w efekcie końcowym może się okazać, że roślina ma kwiaty wyglądające zupełnie inaczej. Jeśli kupujemy rośliny na nieco wyższym poziomie rozwoju, wówczas należy poprosić sprzedającego o pokazanie korzeni, które powinny wypełniać pojemnik, ale nie przylegać do niego ściśle. Zwracamy również uwagę na liście, eliminując z listy zakupów te okazy o liściach przebarwionych czy posiadających dziury (mogą to być pierwsze objawy chorobowe rośliny).

Przygotowanie gleby Zanim przystąpimy do sadzenia rośliny z sadzonki, miejsce należy dobrze przekopać oraz usunąć z niego wszelkie chwasty. Wykopany pod roślinę dołek winien być około dwa razy głębszy od bryły korzeniowej, w sytuacjach, gdy gleba nie jest najlepszej jakości, dołek powinien być jeszcze głębszy. Dół ścielimy glebą odpowiednią dla rośliny, a jeśli nie wiemy, jaka gleba jest dla rośliny właściwa, należy zapytać sprzedającego lub poszukać wcześniej odpowiednich informacji. Poniższe warunki sadzenia nie dotyczą roślin wysiewanych z nasion, bowiem szczegółowe zasady ich sadzenia dokładnie opisują opakowania, w których owe nasiona się znajdują.

Sadzenie drzew i krzewów Korzenie rośliny umieszczamy w przygotowanym wcześniej dole, którego dół ścielimy wzbogaconą ziemią. Po włożeniu bryły korzeniowej, przysypujemy ją wykopaną wcześniej ziemią lub ziemią, którą umieściliśmy na dnie. Ziemia wokół musi zostać udeptana tak, że tworzyć będzie delikatne wgłębienie dookoła rośliny i podlewamy. Obserwujemy, czy gleba osiądzie (wgłębienie zrobi się większe), wówczas należy ziemię uzupełnić. W ten sposób usuwamy nadmiar powietrza wokół rośliny. Przez pierwszych 7-14 dni należy roślinę podlewać dość obficie, nawet wtedy, gdy pogoda jest deszczowa, bowiem tak roślina zostanie lepiej utwierdzona w ziemi.

41

4. Prace zielarskie Sadzenie rośliny z rozsady

Rozsada – młoda roślina wyhodowana w inspektach, specjalnie przygotowanych rozsadnikach lub szklarniach, przeznaczona do uprawy stałej.

Kompost – rodzaj nawozu organicznego składającego się z rozkładających się resztek roślinnych i zwierzęcych, wzbogacający glebę w próchnicę oraz zwiększający pojemność wodną i powietrzną.

Rośliny z rozsady sadzi się tuż po wiosennych przymrozkach przed lub po deszczu, w dzień pochmurny. Jeśli pogoda jest słoneczna, należy sadzić takie rośliny wyłącznie wieczorem.

Gatunki sadzone w ten sposób wymagają większych prac pielęgnacyjnych. Ziemia musi być bardzo dokładnie oczyszczona z chwastów i wzbogacona glebą kompostową. Przed posadzeniem roślinę obficie podlewamy lub spryskujemy. Sadzimy w dołkach, które zasypujemy i sprawdzamy, czy roślina jest dobrze utwierdzona w podłożu. Czynimy to poprzez delikatne Ryc. 44. Rozsada kalafiora w wielopociągnięcie za koniec liścia. Czynność kończymy obfitym pod- doniczce. poradnikogrodniczy.pl laniem posadzonego okazu. Taka uprawa z rozsady dotyczy głównie roślin warzywnych i chociaż początkowo wiąże się z nią dużo wysiłku, z czasem przynosi ona sporo korzyści, bowiem plony są jakościowo lepsze i szybsze. Sadzenie bylin odbywa się na tej samej zasadzie.

Sadzenie roślin cebulowych i bulwiastych Przed zakupem cebulek czy bulw należy ocenić ich kondycję, to znaczy sprawdzić, czy nie posiadają narośli, plam, uszkodzeń oraz czy są jędrne. Są to podstawowe elementy badania zdrowia rośliny. Zakupione rośliny należy jak najszybciej posadzić, aby nie doprowadzić do ich wysuszenia.

Rośliny kwitnące wiosną sadzimy jesienią, a kwitnące latem sadzi się wiosną. Trzeba jednak pamiętać, że te, które zachwycają nas kwiatami porą letnią, są bardzo wrażliwe na przymrozki (z reguły), toteż trzeba je wykopywać i przechowywać w cieplejszych miejscach. Stanowisko dla roślin cebulowych i bulwiastych powinno być słoneczne i najlepiej sadzi się je w towarzystwie innych roślin. Gatunki o małych cebulach i kwiatach, można sadzić w towarzystwie drzew czy krzewów.

Profesjonaliści tuż przed posadzeniem namaczają cebule w preparatach grzybobójczych. Dołek powinien być głębokości trzykrotnej wysokości cebuli. Gleba najlepiej obojętna lub lekko zasadowa, wzbogacona kompostem i spulchniona.

42

Ryc. 45. Sadzenie cebulek. e-ogrodek.pl

4. Prace zielarskie

4.4.4. Gleba Określanie rodzaju gleby na podstawie tabeli Schlichting i Blume (1966) Tabela 2. Oznaczanie rodzaju gleby na podstawie tabeli Schlichting i Blume (1966)

Sposób oznaczenia (za pomocą niewielkiej ilości wilgotnej gleby) Nie można uformować wałka średniej grubości ½ ołówka.

Nie można uformować wałka grubego (grubości ołówka), a gleba nie jest zwięzła.

Nie można uformować wałka grubego, ale gleba jest zwięzła.

Można uformować wałek średniej grubości, a gleba skrzypi między palcami.

Można uformować wałek średniego grubości, ale gleba słabo skrzypi, a po przełamaniu jest matowa.

Można uformować wałek, który po przełamaniu ma lśniącą powierzchnię, łatwo ugnieść z niej bryłę.

Gleba jest miękka jak masło.

Rodzaj gleby silnie piaszczysta piaszczysta piasek gliniasty glina piaszczysta gliniasta ilasta silnie ilasta

Określanie gleby na podstawie rosnących na niej chwastów i dzikich ziół Tabela 3. Określanie gleby na podstawie występujących na niej roślin.

Rodzaj gleby sucha wilgotna podmokła ciężka piaszczysta gliniasta ilasta próchnicza kwaśna alkaliczna uboga w azot bogata w azot

Często występujące rośliny macierzanka piaskowa, jaskier bulwiasty, wilczomiecz sosnka, krwawnik pospolity firletka poszarpana, gwiazdnica pospolita, mięta pieprzowa, strokrotka pospolita czyściec błotny, krwiściąg lekarski, podbiał pospolity, skrzyp polny, rdest wężownik babka zwyczajna, mietlica biaława, pięciornik gęsi, tasznik pospolity bodziszek drobny, fiołek polny, ślaz zaniedbany, złocień polny szałwia łąkowa, gorczyca polna, łopian większy, łoboda rozłożysta jaskier rozłogowy, glistnik jaskółcze ziele, ostróżeczka polna konwalijka dwulistna, marzanka wonna fiołek ptasi, koniczyna polna, przetacznik leśny, szczaw cykoria podróżnik, dzwonek jednostronny, wilczomlecz biały banka średnia, komonica zwyczajna pokrzywa zwyczajna, tobołki polne Ulepszanie gleby

Rośliny ozdobne, kwiatowe często nie lubią gleb ilastych, bowiem są ciężkie i powodują zamulenie gleby. To z kolei wiąże się z nieprzepuszczaniem wody i powietrza, a w dalszej konsekwencji – stworzenie skorupy. Należy wówczas do takiej gleby dodać gruboziarnistego piasku.

Gleby piaszczyste są zbyt przewiewne i przepuszczają wodę w nadmiarze. Same w sobie nie zawierają również zbyt wielu składników odżywczych. Taką glebę ulepszamy za pomocą kompostu, obornika lub torfu.

43

4. Prace zielarskie

Obornik – nawóz naturalny otrzymywany ze sfermentowanych, zwierzęcych odchodów oraz ściółki.

Torf – skała osadowa powstała z niepełnego rozkładu szczątków roślinnych.

Tam, gdzie ziemia ma małą zawartość próchnicy dodajemy ziemi darniowej wymieszanej z torfem i piaskiem w stosunku 2:1:1. W ogrodzie można również poprawić poziom próchnicy za pomocą ziemi liściowej (powstaje z rozkładających się liści), najlepiej z liści bukowych.

Torf stosuje się głównie przy sadzeniu roślin oraz ich rozmnażaniu. Jest doskonałym elementem sprzyjającym wzrostowi i rozwojowi korzeni, co dzieje się za pomocą utrzymania dobrej wilgotności podłoża.

Ryc. 46. Torf. wikipedia.pl

Gdy roślina wymaga gleby kwaśnej, dobrze jest ją uzupełnić ziemią z lasu iglastego, a tych w Polsce wiele. Odczyn kwaśny uzyskuje ona przede wszystkim dzięki rozkładającemu się igliwiu. Tutaj poleca się przede wszystkim ziemię kwaśną powstałą wskutek rozkładu igieł sosnowych.

Ryc. 47. Piasek kwarcowy, gruboziarnisty.

Zadania kontrolne 1. Sporządź napar ziołowy na podstawie poniższej receptury. Obejmuje ona wyłącznie składniki suszone, podczas gdy Ty masz do dyspozycji składniki świeże. Dodatkowo receptura została przygotowana na 500 ml, Ty zaś masz przygotować napój w 250 ml kubku. Nie zapomnij o poprawnym przygotowaniu się do pracy oraz używaniu zaklęć tam, gdzie to możliwe.

5 g suszu mięty pieprzowej, 6 g rumianku oraz 4 g chabra bławatka zalej 500 ml wody i parz pod przykryciem przez 10 minut. Wypij, gdy napój jest jeszcze ciepły.

2. Wypunktuj zasady, którymi należy kierować się przy zakupie roślin.

3. Na podstawie dostępnych źródeł opisz proces powstawania torfu, jego znaczenie w zielarstwie oraz jego podstawowe rodzaje.

4. Spójrz na tabelę nr 1 i na jej podstawie określ, które miesiące nie są popularne jako okres do zbioru roślin. Jak myślisz, z czego to wynika?

44

5. Podziały roślin.

T

emat podziału roślin jest o tyle istotny, że często w opisach roślin pojawią się wyłącznie hasła, które początkowemu zielarzowi mogą mówić niewiele. Poza tym zielarz powinien dobrze rozpoznawać właściwości roślin po haśle pojawiającym się wraz z opisem rośliny.

Część z tych podziałów podaje również informacje na temat zastosowania czy też zasad poprawnej pielęgnacji. W ten sposób możemy rozpoznawać i dzielić świat roślin ze względu na różne warunki.

Ten rozdział służy wyłącznie podziałom sztucznym, to jest nie obejmuje taksonomii i systematyki roślin.

5.1. Podział roślin ze względu na budowę łodygi i cykl rozwojowy.

rośliny

zielne

jednoroczne

dwuletnie

drzewiaste

byliny

krzewinki

Schemat 3. Podział roślin ze względu na budowę łodygi i cykl rozwojowy.

45

krzewy

drzewa

5. Podziały roślin.

Rośliny zielne Rośliny zielne to te, których nadziemny pęd (głównie łodyga) jest zielony, soczysty, niezdrewniały. W naszym klimacie rośliny te dodatkowo zamierają pod koniec okresu wegetacyjnego. Nie powinno się roślin zielnych mylić z pojęciem roślin zielonych, bowiem do tych drugich należą przede wszystkim te okazy, które wytwarzają chloroplasty, są samożywne i reprezentują różne formy życiowe. Należą więc do nich tak rośliny zielne jak i rośliny drzewiaste. W opozycji do roślin zielonych znajdują się rośliny bezzieleniowe, które są pasożytami całkowitymi.

Rośliny zielne dzieli się na: jednoroczne (terofity) – rośliny, które przechodzą cykl rozwojowy w ciągu jednego okresu wegetacyjnego. Po tym okresie roślina taka obumiera, pozostawiając po sobie jedynie nasiona, które w przyszłym roku przejdą przez kolejny cykl rozwojowy. Rośliny jednoroczne zaś dzieli się na jare (kiełkujące wiosną, rozwijające się i wydające owoce tego samego roku, po czym obumierają) oraz ozime (kiełkują jesienią, zimują pod śniegiem i na wiosnę wznawiają rozwój).

Należy również pamiętać, że w naszym klimacie nie wszystkie rośliny zielne da się uprawiać jako byliny (jak to się dzieje w klimatach tropikalnych), dlatego to, co dla nas może oznaczać terofit np. w Ameryce Południowej może być byliną. dwuletnie – rośliny, które do przejścia pełnego cyklu rozwojowego potrzebują dwóch okresów wegetacyjnych. Najczęściej w pierwszym roku wytwarzane są organy spichrzowe, dzięki którym roślina przetrwa zimę oraz liście asymilujące, zaś w drugim roku wykształcane są kwiaty i nasiona, po czym roślina ginie. byliny – rośliny zielne, które żyją dłużej niż dwa lata i w tym okresie wydają nasiona wielokrotnie. Jako jedyne rośliny zielne należą do roślin wieloletnich. Jako rośliny zielne wypracowały sobie liczne strategie przetrwania zim, do których głównie należą organy przetrwalnikowe. Niektóre rośliny wykształcają również podziemne pąki, które czekają na rozpoczęcie okresu wegetacyjnego. Od roślin drzewiastych, prócz budowy łodygi, wyróżnia je to, że ich nadziemna część obumiera na zimę.

Ryc. 47. Roślina jednoroczna - słonecznik. wikipedia.pl

Ryc. 48. Roślina dwuletnia - fiołek ogrodowy. wikipedia.pl

Rośliny drzewiaste Wszystkie rośliny drzewiaste są roślinami wieloletnimi o zdrewniałych łodygach. Wśród roślin tych występuje kilka pośrednich rodzajów, my jednak na tym poziomie nauki zajmiemy się głównymi trzema, do których należą:

46

Ryc. 49. Bylina - poziomka pospolita. wikipedia.pl

5. Podziały roślin. krzewinki – osiągające do około 0,5 metra rośliny drzewiaste, często o płożącej się naturze. Rosną tuż przy ziemi, do której często przylegają również pędy. Nie posiadają osi głównej. krzewy – rośliny drzewiaste o wysokości powyżej 0,5 metra, mają krótki pęd główny, z którego rozgałęziają się pędy boczne. Nie mają osi głównej. drzewa – wieloletnie rośliny drzewiaste, będące największymi roślinami lądowymi. Od krzewów i krzewinek odróżnia je posiadanie osi głównej, którą stanowi pień drzewa, rozgałęziający się dopiero od pewnej wysokości. Rozgałęzienia te wraz z liśćmi tworzą koronę drzewa. Ową koronę mogą jednak również stanowić pęki liści.

Ryc. 50. Wrzos pospolity - przykład krzewinki. wikipedia.pl

5.2. System Raunkiæra Ryc. 52. Jeżyna popielica - przykład krzewu. wikipedia.pl

Pochodzący z 1905 roku system Raunkiæra jest jednym ze sztucznych systemów podziałów roślin. Słynny botanik oparł go na sposobie przeżywania niesprzyjającego wzrostowi rośliny okresu, zaznaczając w nim przede wszystkim miejsce zimowania i rozmieszczenia pąków spoczynkowych. Tak powstało pięć grup.

Fanerofity Fanerofity (rośliny jawnopączkowe) to rośliny trwałe, których pączki zimujące znajdują się na pędach nadziemnych, powyżej 50 cm nad powierzchnią gleby oraz nie są przykrywane śniegiem. Zalicza się do nich głównie drzewa, krzewy oraz epifity. W grupie tej wyróżnia się również cztery podgrupy:

Ryc. 51. Wiśnia piłkowana - przykład drzewa. wikipedia.pl

megafanerofity – drzewa o wysokości ponad 30 metrów, mezofanerofity - drzewa o wysokości 8-30 metrów, mikrofanerofity – drzewa i krzewy o wysokości 2-8 m, nanofanerofity – drzewa i krzewy poniżej 2 metrów wysokości;

Chamefity Chamefity (rośliny niskopączkowe) to rośliny posiadające pączki spoczynkowe dość blisko gleby (najczęściej 10-40 cm nad jej powierzchnią). Często pokrywa śnieżna jest przez nie wykorzystywana jako ochrona przed mrozem.

47

Ryc. 53. Christen C. Raunkiær. wikipedia.eo Christen C. Raunkiær (1860-1938) – duński czarodziej, znany również mugolom. Zasłynął podziałem roślin ze względu na zimowanie pąków. Był wykładowcą Uniwersytetu Kopenhaskiego.

5. Podziały roślin.

Zalicza się do nich:

Roślina poduszkowa – roślina o niskim pokroju o skupionych blisko siebie pędach tak, że tworzy płaską lub półkolistą poduszkę.

Półkrzew – forma pośrednia między krzewem a rośliną zielną. Tylko dolna część takiej rośliny jest zdrewniała, zaś pozostała część może obumierać na zimę.

Kseromorfizm - zmiany w roślinie, dzięki którym przystosowuje się ona do warunków o niskiej wilgotności lub całkowicie suchych.

Liść odziomkowy – liście wyrastające z kłącza lub pełzających po gruncie rozłogów.

krzewinki, półkrzewy, rośliny zielne o trwałych, pełzających pędach, rośliny poduszkowe.

Do chamefitów zalicza się wiele roślin rosnących w tundrze i w wysokich górach, a także wiele gatunków ze stepów oceanicznych. Ich wzrost określa się jako karłowaty, a zdolność do kseromorfizmu powoduje, iż rośliny te mogą rozprzestrzeniać się na obszarach skrajnie suchych, pustynnych.

Ryc. 54. Lepnica bezłodygowa - przykład rośliny poduszkowej. wikipedia.pl

Hemikryptofity Hemikryptofity, czyli rośliny naziemnopączkowe, posiadają pączki odnawiające równo z powierzchnią gruntu i chronią je liście odziomkowe, ściółka lub zewnętrzna warstwa gleby. Do tego typu roślin należy prawie połowa wszystkich gatunków roślin właściwych dla strefy umiarkowanej. Pąki spoczynkowe znajdują się u podstawy obumarłych łodyg, a przed wysychaniem chroni je najcieńsza warstwa ściółki czy śniegu. Ze względu na szerokie zróżnicowanie tej grupy roślin, wyróżnia się wiele podgrup, wśród których najważniejszymi są rośliny bezrozetowe (z rozłogami lub bez), półrozetowe (mając rozetę liściową w dole pędu i ulistnioną łodygę) oraz rozetowe (rozeta w dole pędu, nieulistniona lub słabo ulistniona łodyga).

Kryptofity Nazywane inaczej skrytopączkowymi kryptofity są roślinami, których części nadziemne obumierają całkowicie, a ich pączki znajdują się głęboko w glebie lub przeżywają niesprzyjającą porę w wodzie. Głębokie umieszczenie pączków chroni je przed niskimi temperaturami oraz wysuszeniem. Występują głównie tam, gdzie wyraźne zaznaczone są pory deszczowe i suche, jak na przykład w basenie Morza Śródziemnego czy na euroazjatyckich stepach.

Do kryptofitów zaliczamy:

Ryc. 55. Pałka szerokolistna, helofit. msw-pttk.org.pl

geofity, czyli rośliny ziemnopączkowe, wśród których znajdują się geofity kłączowe, cebulowe i korzeniowe; hydrofity (w nieco szerszym znaczeniu), czyli rośliny wodne, wieloletnie z liśćmi całkowicie zanurzonymi. Ich budowa jest zróżnicowana, w zależności od trybu życia, dlatego też wylicza się wśród nich głównie: rośliny podwodne (całe zanurzone w wodzie), rośliny z liśćmi pływającymi na powierzchni i rośliny ziemnowodne (część pędów rozwija się w wodzie, a część ponad jej powierzch-

48

Ryc. 56. Grążel żółty, hydrofit. wikipedia.pl

5. Podziały roślin. nią, tworząc formy lądowe); helofity, czyli rośliny błotno pączkowe, których pędy zimują w błocie lub na stanowiskach bagiennych. Należą do nich rośliny zanurzone w wodzie o częściach górnych wznoszących się w powietrzu.

Terofity Terofity, czyli opisane już wcześniej rośliny jednoroczne, wykształciły chyba najskuteczniejszy system przetrwania, bowiem jedynym organem rośliny przeżywającym zimę jest nasienie. Niemniej ma to również swój minus – wraz z rozpoczęciem okresu wegetacyjnego, ze względu na minimalne ilości zmagazynowanych substancji, roślina musi sama zdobyć wszystkie składniki odżywcze, aby zakwitnąć i wydać owoc. Jeśli więc okres ten jest zbyt krótki, roślina może nie utrzymać się przy życiu, co z kolei wiąże się z brakiem owoców i nasion i całkowitym obumarciem.

5.3. Podział roślin ze względu na zapotrzebowanie na wodę W podziale roślin ze względu na zapotrzebowanie na wodę wyróżnia się następujące grupy roślin: hydrofity, rośliny wodolubne (patrz rozdział 5.2.); hygrofity, rośliny wilgociolubne i bagienne – występują w siedliskach o dużej wilgotności powietrza i gleby. Najczęściej spotykane są w dolnych piętrach lasów tropikalnych. Ich budowa zapewnia skuteczną transpirację w warunkach wilgotności dochodzącej nawet do 100%, a system korzeniowy takich roślin jest słabo rozwinięty; mezofity – rośliny o zmiennym i mieszanym zapotrzebowaniu na wodę, najczęściej występują na polach uprawnych, łąkach i w lasach. Dobrze rozwijają system korzeniowy. tropofity – rośliny klimatu zmiennego, ich pojawianie się określa się jako cykliczne. W naszym klimacie można zaliczyć do nich główne grupy roślin zielnych (jednoroczne, dwuletnie i byliny); halofity, rośliny słonolubne i słonorośla –przystosowane do życia na silnie zasolonym podłożu. Wytwarzają mięsiste tkanki, a dobrze rozwinięte gruczoły wydzielnicze umożliwiają wydalanie nadmiaru soli. Taka roślinność występuje głównie na terenach pustynnych i półpustynnych, a także na obszarach nadmorskich i śródlądowych. kserofity, rośliny sucholubne – rośliny, które doskonale przystosowały się do życia w miejscach suchych i skrajnie suchych, a część z nich dodatkowo doskonale magazynuje wodę. Wśród nich wyróżnia się sukulenty i suchorośla.

49

Ryc. 57. Siewka namorzyna, halofit. wikipedia.pl

Ryc. 58. Kolecja krzyżowa, suchorośle. wikipedia.pl

5. Podziały roślin.

5.4. Podział roślin ze względu na zapotrzebowanie na światło W podziale roślin uwzględniającym warunki świetlne konieczne do ich rozwoju wyróżnia się zaledwie trzy grupy: heliofity, rośliny światłolubne – do prawidłowego rozwoju takich roślin wymagana jest spora ilość światła. Miejsca zacienione powoduje, że rośliny obumierają lub rozwijają się bardzo wolno. skiofity, rośliny cieniolubne – rośliny takie do prawidłowego rozwoju wymagają miejsca zacienionego. Rosnąć na stanowiskach nasłonecznionych mogą nie wytrzymywać konkurencji z innymi roślinami bądź rozwijają się nieprawidłowo. Wiele takich roślin występuje w runie leśnym. W istocie roślina cieniolubna okazuje się jednak pojęciem dość ogólnym i nie zawsze oddającym rzeczywistość. Dzieje się tak dlatego, że częściej rośliny rosną w zacienionych miejscach ze względu na wysoki poziom wilgotności oraz niską konkurencję, a nie ze względu na ograniczony dostęp do światła. rośliny kompasowe – rośliny, które ze względu na silnie nasłonecznione stanowisko, wykształciły system obronny zapobiegający przed nadmierną utratą wody i zbyt silnym nasłonecznieniem. W efekcie ruchów tropicznych blaszki liściowe ustawiają się pionowo i równolegle do kierunku padania promieni słonecznych. W ten sposób roślina korzysta ze słabszego światła wschodniego i zachodniego, unikając najsilniejszego natężenia światła.

5.5. Podział roślin ze względu na kryterium użytkowe Rośliny alimentacyjne Roślinami alimentacyjnymi nazywamy wszystkie te gatunki jadalne, które wykorzystywane są przez człowieka jako pokarm, zawierające składniki odżywcze. W tej grupie wyróżnia się wiele podgrup, z których najważniejszymi są: rośliny cukrodajne, rośliny miododajne – najczęściej o wonnych i barwnych kwiatach, dostarczające pszczołom surowca do produkcji miodu; rośliny oleiste – owoce takich roślin zawierają nawet Ryc. 59. Plantacja trzciny cukrowej. ko70% tłuszczu, który może być wykorzystywany jako su- lumb.pl rowiec do produkcji olejów roślinnych; rośliny owocowe – rośliny, których owoce są jadalne, najczęściej są to krzewy i drzewa owocowe, ale zdarzają się również rośliny zielne (jak np. poziomka); rośliny warzywne – rośliny, których korzenie, łodygi, liście, a czasem nawet owoce (jak u pomidorów) są jadalne;

50

5. Podziały roślin. zboża – rośliny uprawne z rodziny traw, często przetwarzane na produkty konsumpcyjne takie jak mąki czy kasze.

Rośliny pseudoalimentacyjne Rośliny pseudoalimentacyjne to takie, które są spożywane, ale nie mają żadnej wartości odżywczej. Tutaj wyróżnia się: używki – np. kawa, herbata; przyprawy – rośliny zawierające substancje aromatyczne, poprawiające smak potraw. Są roślinami uprawnymi zaliczanymi do ziół.

Ryc. 60. Plantacja herbaty w Malezji. wikipedia.pl

Rośliny przemysłowe Rośliny przemysłowe są roślinami uprawnymi, które dostarczają surowca dla różnych gałęzi przemysłu. Tutaj wyróżniamy: rośliny lecznicze – dostarczające surowców do produkcji leków, rośliny magiczne – rośliny uprawne występujące wyłącznie w magicznym świecie lub rośliny mające magiczne właściwości i występujące w świecie Mugoli; często dostarczają surowce do produkcji magicznych mikstur; rośliny dostarczające drewno (np. do produkcji papieru), rośliny włókniste – dostarczają surowce, z których wytwarzane są włókna do tkanin, dywanów itd., np. len czy bawełna; rośliny olejkodajne – jedna z podgrup w obrębie ziół i/lub roślin leczniczych, zawierają olejki eteryczne, mające znaczenie w lecznictwie za pomocą leków oraz w aromaterapii; rośliny oleiste – konieczne do produkcji olejów roślinnych; rośliny kauczukodajne – używane do produkcji lateksu naturalnego; rośliny garbnikodajne – rośliny, których właściwości wykorzystywane są do zapobiegania procesom gnicia skór;

51

Ryc. 61. Ron Weasley przesadzający Mandragorę. harrymedia.pl

Ryc. 62. Kwiat bawełny zwyczajnej. wikipedia.pl

Ryc. 63. Kwiat pietruszki zwyczajnej. wikipedia.pl

5. Podziały roślin.

Pozostałe rośliny w obrębie kryterium użytkowego W podziale ze względu na kryterium użytkowe znajdują się również: rośliny energetyczne – rośliny, z których uzyskuje się surowce do produkcji energii cieplnej; rośliny pastewne – przeznaczane na paszę dla zwierząt; rośliny rekultywacyjne – przeznaczane na tworzenie surowca mającego przywrócić zdatność gleby; rośliny ozdobne – rośliny pełniące funkcję dekoracyjną, mogą być zarówno ogrodowe jak i doniczkowe., rośliny magiczne – rośliny występujące wyłącznie w Świecie Magii, a także rośliny posiadające magiczne właściwości i występujące w Świecie Niemagicznym z tą uwaga, że owe właściwości Mugolom nie są znane.

Zadania kontrolne 1. Przeczytaj ponownie rozdział 5.5. i oceń, czy każdy gatunek znajdzie się wyłącznie w jednej grupie roślin użytkowych. Odpowiedź uzasadnij, a swoje stanowisko poprzyj przykładami.

2. Do każdej z grup roślin w podziale ze względu na kryterium użytkowe dopisz po dwa przykłady roślin.

3. Wpisz P, jeśli zdanie jest prawdziwe lub F, jeśli zdanie jest fałszywe.

Byliny są jedynymi wieloletnimi roślinami zielnymi.

Drzewo Wiggen może być fanerofitem.

Krzewy mają oś główną.

Używki są roślinami alimentacyjnymi.

52

6. Drzewa i leśnictwo.

L

as jako najbardziej skomplikowany ekosystem lądowy ma ogromną rolę w kształtowaniu warunków biosfery. Mowa głównie o wiązaniu energii słonecznej i wydzielaniu tlenu, ale ma także wpływ na klimat oraz obieg wody w przyrodzie. Dla nas, zielarzy, ma on szczególne znaczenie, bowiem zawiera w sobie olbrzymie zasoby gatunków roślin, z których pozyskuje się surowce zielarskie. W lasach zaś dominującą formą są drzewa – największe rośliny lądowe.

6.1. Las Lasami nazywamy takie kompleksy roślinne, które charakteryzują się przewagą drzew rosnących w zwarciu. Pojęcie lasu może być jednak różnie definiowane przez odmienne dyscypliny nauk. Las jako jeden z rodzajów ekosystemu lądowego należy do najtrwalszych i jednocześnie najbardziej złożonych formacji o dość dynamicznej równowadze w danych warunkach środowiska.

Ze względu na obszar występowania, klimat i układ roślinności lasy dzieli się na: lasy strefy umiarkowanej, lasy strefy podzwrotnikowej,

53

6. Drzewa i leśnictwo. lasy strefy zwrotnikowej, lasy strefy podrównikowej, lasy strefy równikowej.

Ze względu na budowę liści drzew występujących w lasach, można je podzielić na: lasy liściaste, lasy iglaste, lasy mieszane.

Ze względu na sposób gospodarowania lasami, można je podzielić na: lasy ochronne – ich rolą jest ochrona gruntów, mikroklimatu, wód i terenów zamieszkanych przez człowieka. Mają one również funkcje uzdrowiskowe i wypoczynkowe; lasy gospodarcze – stanowią magazyn surowca drzewnego, lasy odroślowe – powstały one z odrośli.

6.2. Warstwowa struktura lasu Las wykazuje wyraźną strukturę warstwową. Najniższą warstwę stanowi ściółka, w której znajdują się opadłe liście, nasiona, owoce, pióra i zwierzęce włosie, a także odchody. Ze względu na to, że ściółka ulega permanentnemu wymywaniu, możliwe jest powstawanie próchnicy.

To właśnie w niej znajdują się organizmy glebotwórcze.

Ryc. 64. Budowa warstwowa lasu.

54

6. Drzewa i leśnictwo.

Warstwą znajdującą się nad ściółką jest runo leśne, które stanowi przyziemną warstwę. To w nim rozwijają się grzyby i najczęściej niskie rośliny zielne. Do runa wlicza się również krzewinki, mchy i porosty. Ze względu na niski dostęp światła słonecznego, w runie leśnym spotyka się przede wszystkim rośliny cieniolubne. Znacznie lepiej rozwinięte jest runo lasów monsunowych, w których natężenie światła jest większe. Spory stopień rozwinięcia runa obserwuje się też w wilgotnych lasach strefy umiarkowanej, a tam, gdzie drzewa zrzucają liście na zimę, obecne są sezonowe zmiany składu runa leśnego. Należy również zauważyć, że runo leśne jest ściśle związane z tzw. aspektem wiosennym – kwitnięciem roślin runa zanim drzewa wykształcą liście.

Kolejną warstwą jest podszyt, w którym znajdują się przede wszystkim krzewy oraz młode drzewa do wysokości około czterech metrów. Podszyt jest warstwą dość ważną, bowiem zapobiega przed wysychaniem gleby i jej zarastaniem, a także chroni drzewa chociażby przed innymi organizmami. W przeciwieństwie do runa, w którym rosną głownie rośliny cieniolubne, podszyt budują rośliny jedynie znoszące ocienienie.

Warstwą najwyższą są korony drzew, które budowane są przez drzewa iglaste i liściaste. Drzewa znajdujące się nieco niżej również są światłolubne, jednak nie lubią prażącego słońca, a także nie są narażone na działanie silnego wiatru. Te niższe drzewa są właśnie idealnym siedliskiem dla zwierząt, w tym przede wszystkim ptaków. Korony drzew zatrzymują najwięcej światła, opadów i wiatru.

Ryc. 65. Ściółka. wikipedia.pl

Ryc. 66. Runo leśne. zdjecia.biz.pl

Ryc. 67. Podszyt. wikipedia.pl

6.3. Drzewo i jego budowa.

Drzewa są największymi roślinami lądowymi. Mają zdrewniałą łodygę, są wieloletnie i posiadają wyraźną główną łodygę, którą nazywa się pniem. Na pewnej wysokości pień ulega rozgałęzieniu pokrytemu liśćmi – jest to korona drzewa. Koronę drzewa mogą również tworzyć same pęki liści, czego przykładem są rośliny palmowe. Mugole naukę o wszystkim, co dotyczy drzew, nazywają dendrologią, w świecie magii analogicznie naukę tę nazywa się magidendrologią.

Kształt korony drzewa nazywa się jego pokrojem i wyróżnia się cztery jego rodzaje. Przedstawiono je na ryc. 69.

Jeśli drzewo rośnie samo, wówczas nazywa się je soliterowym.

Drzewa takie mają najczęściej funkcję ozdobną, dlatego też soliterami są głównie rośliny charakteryzujące się efektownym kwitnięciem. Jeśli drzewa rosną w grupach, wówczas mamy do czynienia z zadrzewieniem, dalej mamy już wyłącznie wspomniane wcześniej lasy, w których to drzewa rosną w zwarciu i obejmują większe obszary.

55

Ryc. 68. Palma daktylowa. wikipedia.pl

6. Drzewa i leśnictwo.

Ryc. 69. Pokroje drzewa: a, b - stożkowaty, c - kolumnowy, d) okrągławy, e) parasolowaty.

6.4. Podział tradycyjny drzew Podział drzew na iglaste i liściaste jest podziałem umownym, związanym z tradycją i terminologią właściwą leśnictwu i opiera się on głównie na budowie liścia.

Drzewa iglaste (szpilkowe) mają liście w kształcie łusek lub szpilek. Z reguły są to drzewa wiecznie zielone, a wyjątkami są modrzewie i metasekwoje. Ze względu na sporą wytrzymałość tych drzew na niskie temperatury i długie zimy, spotyka się je głównie na zimniejszych obszarach, głównie na północy oraz w górach. Ich spore grupy można jednak również zauważyć na terenach charakteryzujących się całorocznym okresem wegetacyjnym. Wśród drzew iglastych wyróżnimy gatunki sosen, modrzewi, cisów, cyprysów, araukarii, świerków i jodeł.

Drzewa liściaste maja liście o dość szerokich blaszkach, a występują głównie w cieplejszych klimatach. Ponieważ w klimacie umiarkowanym pobieranie wody zimą jest utrudnione, drzewa liściaste zrzucają liście na zimę. Gdy tylko temperatura zaczyna spadać, pomiędzy liściem a gałązką tworzy się przegroda blokująca doprowadzanie wody, a wraz z nią substancji odżywczych. Liść po pewnym czasie usycha i przy podmuchu wiatru opada.

Ryc. 70. Lipa drobnolista drzewo liściaste. ulanow.pl

Poza tym drzewa można podzielić również ze względu na ich użytkowość. I tak wyróżniać będziemy na przykład: drzewa wykorzystywane w budownictwie, drzewa na surowiec energetyczny, drzewa jako surowiec spożywczy (drzewa owocowe, ale także drzewa, z których wykorzystywana jest kora czy nasiona), drzewa lecznicze, drzewa na surowiec do produkcji papieru, drzewa do produkcji mebli, drzewa wykorzystywane w ziołolecznictwie.

56

Ryc. 71. Świerk pospolity drzewo szpilkowe. drzewnictwo.com.pl

6. Drzewa i leśnictwo.

Zadania kontrolne 1. W dostępnych źródłach sprawdź, na których obszarach kuli ziemskiej przeważają lasy liściaste, lasy iglaste i lasy mieszane.

2. Wyjaśnij znaczenie lasu dla zielarza.

3. Podaj 5 gatunków drzew liściastych.

4. Podaj po 2 przykłady dla podanych w rozdziale 6.4. grup podziału drzew ze względu na ich użytkowość.

5. Określ pokrój poniższych drzew.

pokrój …………………………………

pokrój …………………………………

pokrój …………………………………

pokrój …………………………………

pokrój …………………………………

pokrój …………………………………

6. Wyjaśnij co to jest słój przyrostu rocznego i jakie jest jego znaczenie w określaniu wieku drzew.

57

Dla zainteresowanych zielarstwem

Dla zainteresowanych zielarstwem Lasy obecnie zajmują około 30% powierzchni Ziemi. W samej Europie stopień zalesienia jest zróżnicowany. Finlandia w 70% pokryta jest lasami, podczas gdy w Holandii zalesienie wynosi około 10%. Polski poziom lesistości wynosi 30%, przy czym są to głownie lasy ukształtowane przez człowieka, a co się z tym wiąże, gatunki nie zawsze mają odpowiadające im warunki siedliskowe. Lasy pochodzenia naturalnego stanowią w Polsce niewielki odsetek.

Puszcza Białowieska jest przykładem lasu pierwotnego, człowiek do tej pory nie zmienił jej w żadnym stopniu, a sam obszar znajdującego się na tym terenie parku narodowego objęty jest ścisłą ochroną.

Prócz lasu jako ekosystemu lądowego, wyróżnić należy łąki, murawy kserotermiczne i agroekosystemy. Łąki są zbiorowiskami roślinnymi tworzonymi głównie przez trawy i turzyce, rozwijające się na glebach o stosunkowo zróżnicowanym poziomie wilgotności. Jeśli łąki nie są koszone, następuje sukcesja wtórna, a z nią wiąże się powstanie odpowiedniego dla danych warunków lasu. Murawy kserotermiczne to zbiorowiska składające się przede wszystkim z bylin.

Występują na dobrze nasłonecznionych zboczach. Agroekosystemy z kolei są całkowicie związane z działalnością człowieka. Dość łatwo domyślić się, iż mają one związek z uprawą roli, dzięki której tworzą się pewnego rodzaju układy ekologiczne.

Najwyższe drzewa na świecie: Sekwoja wiecznie zielona: 115,6 m, Park Narodowy Redwood, Kalifornia, USA; Eukaliptus królewski „Centurion”: 99,5 m, Tasmania; Daglezja zielona: 99,4 m, hrabstwo Coos, Oregon, USA; Świerk sitkajski: 96,7 m, Park stanowy Prairie Creek Redwoods, Kalifornia, USA; Mamutowiec olbrzymi: 94,9 m, Redwood Mountain Grove, Park Narodowy Kings Canyon, Kalifornia, USA. w Polsce: Jodła pospolita (Abies alba): prawie 60 m, rezerwat przyrody Komorzno w województwie opolskim; Świerk pospolity (Picea abies): 51 m, Puszcza Białowieska.

Najstarszym drzewem na naszej planecie jest Stare Tjikko, szwedzki świerk liczący 9550 lat. Drugie najstarsze na Ziemi drzewo ma około 5000 lat i jest nią rosnąca w Górach Białych (USA) sosna. 4000 lat ma cis z Llangernyw, wioski znajdującej się w północnej Walii. Czwartym najstarszym drzewem świata jest Sarv, rosnący w Iranie cyprys. Poza tym jednymi z najstarszych drzew są chilijskie Alerce oraz włoskie Drzewo Stu Koni.

58

7. Ogrodnictwo

7. Ogrodnictwo

C

zęsto wydaje się, że ogrodnictwo to przede wszystkim sztuka zakładania pięknie kwitnących kompozycji na większym obszarze, podczas gdy nawet szkolna cieplarnia stanowi specyficzny rodzaj ogrodu. Zielarze szczególnie cenią sobie ogrody jako źródło surowców zielarskich, bowiem nie zawsze możliwe jest ich uzyskanie ze środowiska naturalnego. Cieplarnie mają nie mniejsze znaczenie, szczególnie wtedy, gdy zielarz uprawia rośliny egzotyczne. W tym rozdziale poznasz nie tylko teorię związaną z ogrodnictwem, ale przede wszystkim dowiesz się o różnych rodzajach ogrodów i właściwych im roślinach.

7.1. O ogrodnictwie.

Ogrodnictwo jest nauką o wszystkim, co dotyczy roślin ogrodowych, a także o tym, jak należy owe ogrody projektować i nimi zarządzać, uzyskując najbardziej optymalne rezultaty przy określonych nakładach własnych. Można powiedzieć, że ogrodnictwo jest zawsze wspierającą siostrą zielarstwa.

Ogrody nazywane w rozwiniętych krajach „oddechami życia” znane są już od starożytności. Pojawiają się w starożytnych księgach, nazywane są w różny sposób, ale najsłynniejszym

59

7. Ogrodnictwo ogrodem jest chyba biblijny raj. Dobrze znane są również szące ogrody Semiramidy, których powstanie wiąże się ściśle z Babilonią, a opisywane były barwnie przez wszystkie starożytne narody. Zresztą zaliczone zostały do siedmiu cudów świata. W starożytności ogrodnictwo sięgnęło rangi sztuki, ale nie dotyczyło jedynie uprawiania przepięknych, egzotycznych ogrodów mających funkcję ozdobną. Także w tym okresie uprawa roślin warzywnych i sadowniczych stanęła na bardzo wysokim poziomie, dając podwaliny dzisiejszej uprawie, w tym stosowaniu nawozów czy ochronie roślin przed szkodnikami.

Ogrody starożytne miały jasną i prostą kompozycję, co nie znaczy, że nie były rozbudowane. Dla przykładu prywatne ogrody rzymskie budowane były na planie prostokąta, który otoczony był przez zabudowę mieszkalną. Składały się one z kilku ogrodów ozdobnych, stosowano w nich również fontanny, a także ogrodów, w których uprawiano rośliny alimentacyjne. Taką sztukę zakładania ogrodów uprawiali również ludzie średniowiecza, aczkolwiek zwiększył się wówczas udział ogrodów uprawnych, przy których nie brakowało winnic. W czasach renesansu ogrody podporządkowane były już układowi mieszkalnemu, a w baroku sztuka ich zakładania poszła w dwóch kierunkach. Jedne charakteryzował przepych i żywiołowość przyrody, drugie z kolei były proste i harmonij-

Ryc. 72. Wyobrażenie wiszących ogrodów Babilonu (Martin van Heemskerck). Na dalszym planie Wieża Babel. wikipedia.pl

Ryc. 74. Ogród w stylu japońskim. japanorbit.com

ne. Oba te kierunki charakteryzował jednak dynamizm i ścisłe połączenie z zabudową mieszkalną.

XVIII wiek przyniósł większe zmiany w zakładaniu ogrodów. Głównie geometryczne plany zastąpiła swoboda, idąca w parze z ówczesną sztuką, dodatkowo łącząc ją z wpływami dalekowschodnimi. W wieku XIX zapanował romantyzm, dlatego też ogrody zaczęto zakładać na przykład przy ruinach, które dodawały uroku i piękna. Sielankowy wygląd dopełniały formy rustykalne, melancholijne i majestatyczne.

Ryc. 73. Ogród w stylu francuskim.

7.2. O rodzajach ogrodów Jak już zostało wspomniane wcześniej, ogrody można podzielić ze względu na funkcję, skład i budowę. Wyróżnia się ogrody: warzywny – miejsce, w którym uprawia się głównie warzywa,

60

7. Ogrodnictwo

Ekosystem - fragment przyrody tworzonej przez zwierzęta i rośliny, które wchodzą we wzajemne powiązania.

sad – miejsce, w którym uprawiane są rośliny o jadalnych owocach. Głównie są to drzewka i krzewy owocowe, ale w sadzie równie dobrze można uprawiać rośliny zielne takie jak truskawki. Specyficznym rodzajem sadu są winnice, w których uprawia się wyłącznie winogrona. cieplarnia, szklarnia – miejsce, w którym możliwa jest uprawa roślin przez cały rok, bez względu na okres wegetacyjny. Ze względu na szklaną (czasami szkło zastępuje się znacznie tańszą folią) obudowę takich pomieszczeń, maksymalnie wykorzystywana jest energia słoneczna, a rośliny żyją w specyficznym mikroklimacie.

Zdarza się, że cieplarnie są dodatkowo ogrzewane i sztucznie oświetlane, dzięki czemu panuje w nich stosunkowo stała temperatura i rozwijać się mogą rośliny egzotyczne. Szklarnie często błędnie nazywane sztucznymi hodowlami, chroniąc rośliny przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi, zapobiegają również licznym chorobom roślin. W cieplarniach uprawiane są zarówno rośliny warzywne, sadownicze jak i ozdobne, ziołowy – miejsce nastawione na uprawę roślin przydatnych w zielarstwie, ozdobny – miejsce, w którym uprawia się przede wszystkim rośliny ozdobne, ma ono zawsze funkcję estetyczną, najczęściej takie ogrody można obserwować przy domach, mieszany – miejsce, które zawiera elementy ogrodu ziołowego, ozdobnego, warzywnego i owocowego. Spotykane głównie na tzw. rodzinnych ogrodach działkowych, botaniczny – miejsce, w którym uprawiane są przede wszystkim rośliny zagrożone, spełnia ono wówczas funkcję ekosystemu zastępczego.

Ogrody takie spełniają również funkcje naukowe, palmiarnia – rodzaj szklarni przystosowanej do eksponowania w klimacie umiarkowanym roślin tropikalnych, głównie palm. Palmiarnie mogą stanowić część ogrodów botanicznych, alpinarium (ogród skalny) – specyficzny rodzaj ogrodu, w którym próbuje się odtworzyć górskie środowisko naturalne. W związku z tym składać się będzie głównie ze skał i kamieni, a uprawia się w nich przede wszystkim rośliny ozdobne;

61

Ryc. 75. Sad. uprawyekologiczne.pl

Ryc. 76. Szklarnie. projektoskop.pl

Ryc. 77. Palmiarnia. blogspot.com

Ryc. 78. Alpinarium. orchidalia.pl

7. Ogrodnictwo ogród zimowy – ogród będący częścią domu mieszkalnego, w którym rośliny uprawia się przez cały rok; pomarańczarnia (oranżeria) – oddzielny budynek przydomowy, będący poniekąd szklarnią, zazwyczaj ma walory dekoracyjnowypoczynkowe, a hodowane są w nim głównie rośliny egzotyczne.

7.3. O stylach ogrodów*

Ryc. 79. Ogród w stylu japońskim. ogrodyprojekty.com

Skoro zakładanie ogrodów jest sztuką, to nie może zabraknąć również różnych jej stylów. Oto ich przykłady: styl japoński – tradycyjne japońskie ogrody spotyka się zarówno przy domach, jak i w miejscach publicznych, przy świątyniach czy zabytkach. Styl ten charakteryzuje się harmonią natury, w której nic nie jest naruszone. Asymetryczny układ takich orientalnych ogrodów dopełniają kamienne dodatki (chociaż te mogą być też częścią dominującą ogrodu), żwir, woda i drewno. W stylu japońskim każdy detal ma swoją symbolikę, dlatego też ułożenie konkretnych elementów nigdy nie jest przypadkowe, nawet pory roku reprezentowane są przez rośliny, a te winny najczęściej wspólnie symbolizować długowieczność. Wśród roślin charakterystycznych spotkamy popularne wiśnie, magnolie, azalie japońskie, pięknie kwitnące drzewa karłowate. styl angielski – ukształtowany na początku XVIII wieku styl charakteryzujący się nieregularną budową, czerpiący z krajobrazowości, malowniczości terenów, naśladujący naturalne widoki. Rozwinęły się dokładnie dwa nurty stylu angielskiego – naturalistyczny, z rozległymi, krajobrazowymi łąkami oraz nastrojowosentymentalny, w którym sporą rolę odgrywały sztuczne obeliski czy ruiny. Oba nurty nie wykorzystywały płotów, wszystko miało wyglądać naturalnie, toteż granice ogrodu często stanowiły skały czy oczka wodne. Ze względu na duże powierzchnie takich ogrodów, ich częścią charakterystyczną będzie również jeziorko

62

Ryc. 80. Ogród angielski. wytworniatlenu.pl

Ryc. 81. Ogród francuski. atrakcje-turystyczne.pl

Ryc. 82. Ogród śródziemnmorski. andrzejbanach.eu

7. Ogrodnictwo bądź stawik. Wśród roślin charakterystycznych wymienić trzeba przede wszystkim trawy, strzyżone pod igłę drzewka i krzewy i przede wszystkim róże, których nie powinno się umieszczać w ogrodzie na siłę, jeśli nie można zapewnić im odpowiednich warunków. styl francuski – ukształtowany w XVII wieku styl ogrodowy charakteryzujący się symetryczną budową, budowany głównie przy pałacach, będący ich częścią kompozycyjną. Architekci ogrodów francuskich zawsze dążyli do wspaniałości, Ryc. 83. Ogród romantyczny. a z tym wiązał się występujący w nich przepych.

Elementami charakterystycznymi są altany, liczne urządzenia wodne, kaskady, promenady, a nawet groty. Wśród roślinności spotkać można: liczne drzewa liściaste, egzotyczne rośliny ciepłolubne, lilie, słoneczniki, stokrotki, irysy, tulipany, goździki i jaskry. styl śródziemnomorski – ogród mający pozornie formę niejednolitą, jednak wszystkie elementy w nim umieszczone musza być dobrane w bardzo staranny sposób. Najczęściej takie ogrody spotyka się na małych do zagospodarowania terenach, ponieważ optycznie powiększają one działki. Ogrody projektowane w tym stylu są dość łatwe w utrzymaniu i pielęgnacji. Najczęściej pojawiającymi się kolorami są mocne poRyc. 84. Ogród vintage. blogspot.com marańcze, żółcie, czerwienie i błękity. Wśród roślin najczęściej spotyka się zioła takie jak majeranek, rozmaryn, lawenda czy szałwia oraz pelargonie i jałowce. Elementem charakterystycznym są też rośliny twardolistne. styl holenderski – powstał już w wieku XV, ale jego prawdziwy rozkwit przypadł na wiek XVII. Charakteryzuje się dość dużym obsadzeniem terenu i geometrycznymi formami. Sam styl łudząco przypomina styl francuski, jednak Holendrzy ze względu na panujące w ich kraju warunki, musieli wprowadzić kilka modyfikacji.

Dzisiaj ogród holenderski zawsze podzielony jest na mniejsze strefy, które mają różne funkcje: rekreacyjne, typowo ozdobne, wypoczynkowe, a także projektowane są strefy specjalnie dla dzikich zwierząt, szczególnie ptactwa, z którego Holandia słynie. W ogrodzie holenderskim pojawiają się fontanny, obeliski, posągi oraz rzeźby. Jeśli chodzi o roślinność, to spotkamy przede wszystkim orchidee, tulipany, lilie, narcyzy i krokusy oraz przycięte w rożne formy żywopłoty i drzewka. styl romantyczny – ukształtował się w 1 połowie XIX wieku i stanowił wyraz kultu natury. Ogród projektowany na dużych przestrzeniach, aby jego część pozostawała w stanie naturalnym, a reszta elementów była organizowana tak, że wyglądała jak dzika, bez udziału człowieka. Często w ogrodach takich pojawiają się też rzeźby czy popiersia postaci historycznych, a czasami ogrody te budowane są w towarzystwie ruin sztucznych.

63

7. Ogrodnictwo styl vintage – jeden z najpóźniej ukształtowanych kierunków w sztuce ogrodowej i jest wytworem współczesnego społeczeństwa. W ogrodach tego typu stosuje się przede wszystkim elementy stare lub sztucznie postarzane, które wraz z betonową posadzką i szkłem dają często wrażenie nieco opuszczonego miejsca, rodem z Tajemniczego ogrodu Frances Hodgson Burnet. Styl ten to również posiadanie altanki oraz stylizowanych na stare mebli. Wśród roślinności pojawiają się pnącza, drzewka o wiszących gałęziach (np. wierzby), paprocie i rośliny ozdobne stylizowane na dziko rosnące.

Zadania kontrolne 1. Podane poniżej rośliny przyporządkuj do rodzajów ogrodów, które poznałeś w rozdziale 7.2. marchew zwyczajna, daktylowiec właściwy, poziomka truskawka, bazylia wonna, zawilec gajowy, jabłoń domowa, pietruszka zwyczajna, limeta kwaśna, szarotka alpejska, mięta pieprzowa.

2. Na podstawie dostępnych źródeł sporządź krótką notatkę na temat karesansui i jego roli we współczesnej sztuce ogrodniczej.

3. Wykonaj własny projekt ogrodu zgodnego z jednym ze styli, jakie poznałeś w rozdziale 7.3.*

64

8. Życie roślin w wodzie

8. Życie roślin w wodzie

W

oda na Ziemi zajmuje powierzchnię około 360 ml km2, co stanowi około 71% powierzchni naszej planety. W ekosystemach wodnych bardzo szybko rozwinęło się życie, a występujące w głębiach oceanów organizmy po dziś dzień nie są zbadane. W tym rozdziale dowiesz się, jak zorganizowane jest życie w wodach słodkich i słonych oraz jakie są jego elementy charakterystyczne.

8.1. Zasoby wodne Ziemi Na wody naszej planety składają się wody morskie i śródlądowe. Oceany i morza stanowią 95% całego systemu wodnego Ziemi, podczas gdy pozostałe 5% zajmują wody śródlądowe, wśród których wyróżniamy wody powierzchniowe, wody podziemne i wody atmosferyczne. Wody powierzchniowe to wszelkiego rodzaju rzeki, jeziora, bagna, zbiorniki zaporowe itd. Wody śródlądowe charakteryzują się bardzo duża różnorodnością.

Wody można podzielić ze względu na zasolenie i wówczas mówi się o: wodach słonych, do których zalicza się morza i oceany o różnym stopniu zasolenia,

65

8. Życie roślin w wodzie wodach słonawych – są to głównie ujścia rzek, wodach słodkich, wśród których znajdują się między innymi rzeki, jeziora czy źródliska.

8.2. Różnice pomiędzy wodami morskimi a śródlądowymi Morza i oceany ze względu na bardzo dużą rozciągłość powierzchniową mają ogromny wpływ na życie na lądzie, szczególnie gdy mowa o klimacie. Poziom wody w takich zbiornikach jest stosunkowo stały, a ich wiek jest równy wiekowi skorupy ziemskiej. Wody słone (bo to właśnie są morza i oceany) zawierają więcej organizmów unoszących się na ich powierzchni niż występujących na brzegach czy dnie.

Zbiorniki wodne śródlądowe są znacznie młodsze, są nietrwałe o sporych wahaniach poziomu wody. W przeciwieństwie do mórz i oceanów, środowisko, w którym występują tego typu wody, silnie oddziałuje na to, co się w nich dzieje i jak przebiega życie, podczas gdy ich wpływ na środowisko jest znikomy i przestrzennie ograniczony.

8.3 Staw Staw jest mało złożonym zbiornikiem wodnym, który może mieć pochodzenie zarówno naturalne jak i wtórne. Ze względu na to, że są dobrze odizolowane od lądu i innych wód śródlądowych, często służą jako podstawy różnego rodzaju analiz. Rośliny rosnące w stawach i przy nich tworzą warstwy przedstawione na poniższym schemacie.

Ryc. 85. Staw naturalny. wikipedia.pl

Rośliny przybrzeżne

trzcina

pałka

Rośliny o liściach pływających

grzybień

grążel

Rośliny o liściach zanurzonych

rdestnica

rogatek

Schemat 4. Warstwowa roślinność stawu

66

8. Życie roślin w wodzie

8.4. Jezioro Trofizm (trofia wód) – czynniki środowiskowe wpływające na stan zasobów pokarmowych zbiornika. Trofizm może być również pojęciem używanym w odniesieniu do lądu oraz występujących pomiędzy organizmami stosunkami pokarmowymi.

Jezioro jest śródlądowym zbiornikiem wodnym, które powstaje w wyniki zapełnienia misy jeziornej wodami powierzchniowymi, a większość obecnych jezior ma podłoże polodowcowe. Wielu błędnie nazywa jeziora większymi stawami, podczas gdy występuje pomiędzy nimi zasadnicza roślina. W jeziorze bowiem występuje strefa afotyczna, czyli dolna strefa, do której nie dochodzi światło słoneczne, a co się z tym wiąże – niemożliwa jest fotosynteza i brak jest w niej roślinności. Jeziora również ze względu na większą zazwyczaj powierzchnię i mniejszą izolację od lądu oraz pozostałych wód, są znacznie bardziej niż stawy zróżnicowane.

Chociaż podziałów jezior jest wiele, to zielarzy interesować będzie wyłącznie podział jezior ze względu na trofię. Wyróżnia się tutaj 5 głównych typów jezior:

Jezioro oligotroficzne -wysoki poziom natlenienia, niska zawartość substancji odżywczych rozpuszczonych w

wodzie, bogactwo gatunków fauny i flory, jednak ich liczebność jest niewielka, głębokie, duża przeźroczystość, brak procesów gnilnych, dno piaszczyste lub żwirowe; -szuwary wysokie, turzyce, ramienice i różnego rodzaju hydrofity zanurzone w wodzie oraz z liśćmi pływającymi -Morskie Oko, Zadni Staw Polski (zdj.),

Jezioro mezotroficzne - jezioro średnio żyzne o umiarkowanie wysokiej produkcji biologicznej z możliwością pojawienia sie planktonu, niewiele substancji odżywczych, przejrzystość do 7 metrów w okresie wegetacyjnym, nasycenie tlenem do 60%, średnio bogata fauna i flora lecz mało liczebna, stan pośredni między jeziorem oligotroficznym, a eutroficznym, - szuwary, dobrze rozwinięta roślinność brzegowa, ramienice, - Jezioro Zmarłe Duże, część wód jeziora Wigry

Jezioro eutroficzne - duża koncentracja substancji odżywczych, bogate życie i niskie natletnienie, stosunkowo płytkie, najczęściej zielone lub zielonożółte, mało przeźroczyste (do 1 m), duża zawartość mułu, z czasem przekształcają się w bagna lub torfowiska, - trzcina pospolita, oczeret jeziorny, pałka, moczarka kanadyjska, lilia wodna, - Hańcza, Wigry

Jezioro dystroficzne - barwa żółta lub brązowawa, woda mętna o niewielkiej przejrzystości, płytkie, uboga fauna i flora, spora zawartość zooplanktonu przy niewielkiej ilości fitoplanktonu, - mchy, wełnianka, rosiczka, bobrek trójlistkowy - jeziorka w rezerwacie przyrody Dury

Jezioro hypertroficzne

67

- ostatnie stadium przed śmiercia jeziora, brak tlenu już poniżej kilku centymetrów od powierzcni, brak możliwości rozwoju rośinności, mętne,zerowa przeźroczystość wody

8. Życie roślin w wodzie

68

8. Życie roślin w wodzie

69

8. Życie roślin w wodzie

Wzory i tablice

70

71