Bruggen slaan! - Stephan Beiten, Niek Smal en Jenno de Boer by Tuin- en Landschapsinrichting

BRuGGEN SLAAN! AFSTuDEERONDERzOEk NAAR HET VERBINDEN VAN PLEkkEN AAN kANALEN

Stephan Beiten Jenno de Boer Niek Smal 1

Colofon Titel

‘Bruggen Slaan!’

Ondertitel

Een onderzoek naar het verbinden van plekken aan kanalen

Datum

6 mei 2014

Auteurs

Stephan Beiten, Jenno de Boer en Niek Smal

Opdracht

Ontwerpondersteunend onderzoek t.b.v. afstudeeropdracht Tuinarchitectuur

Opleiding Van Hall Larenstein Larensteinselaan 26A Postbus 9001 6880 GB Velp Drukker

Repro - Van Hall Larenstein te Velp

Beeld omslag:

FIG0.01: Panorama van plek op ‘De Freule’ te Apeldoorn

Bruggen slaan! Afstudeeronderzoek naar het verbinden van plekken aan kanalen

Stephan Beiten Jenno de Boer Niek Smal

Voorwoord

Dit onderzoeksrapport hebben wij geschreven in het kader van ons afstuderen voor de major Tuinarchitectuur, onderdeel van de Bachelor Tuin- en Landschapsinrichting aan Hogeschool van Hall Larenstein te Velp. Dit onderzoeksrapport hebben wij geschreven ten behoeve van verdieping voor onze ontwerpopgave voor de Kanaalzone te Tilburg. Door dit ontwerpondersteunend onderzoek er in de uitwerkingsfase bij te pakken denken wij op een doortastende en frisse wijze het ontwerpdeel te kunnen vervolgen. Door niet alleen met zijn drieĂŤn hard te werken, maar zeker ook door de begeleidingen van onze docenten hebben wij dit rapport kunnen schrijven. Bij deze willen wij onze begeleidend docenten Ard Middeldorp en Adrian Noortman bedanken voor hun plezierige, enthousiaste en kritische begeleidingen. Velp, 6 mei 2014 Stephan Beiten, Jenno de Boer en Niek Smal

Samenvatting

Analyse Voor dit onderzoek zijn kanalen onderzocht in drie steden; Apeldoorn, Groningen en Helmond. Voor iedere plek die gevonden is en een relatie met het kanaal heeft, is een analyse gemaakt. De analyse is gedaan aan de hand van een lagenmodel. Hierin zijn de plekken onderzocht op zonering/programmering, routing/toegankelijkheid, stoffering en ruimtelijke opbouw. Hieruit, en uit het veldonderzoek, zijn ontwerpprincipes in de verbinding met het kanaal gedestilleerd. Sommige ontwerpprincipes kunnen onder een overkoepelende strategie worden geschaard.

Aanleiding en doel De aanleiding voor het schrijven van dit onderzoek ligt bij de afstudeeropdracht van de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting. Voor de major Tuinarchitectuur is na het eerste ontwerpdeel van de afstudeeropdracht de gelegenheid een ontwerpondersteunend onderzoek te doen. Vanuit de vragen die er bij ons als studenten opkwamen gedurende het eerste ontwerpdeel, hebben wij een onderzoek ingesteld naar de koppeling van plekken in de openbare ruimte met een kanaal in hoogstedelijke context. Het doel van dit onderzoek is het vergaren van inzicht en kennis over de verbinding tussen een kanaal en een plek langs het kanaal. Deze doelstelling heeft geleidt tot het formuleren van de volgende hoofdvraag: ‘Hoe kan een plek in de openbare ruimte gekoppeld worden aan een kanaal binnen een hoogstedelijke context?’

Ontwerpprincipes en strategieën Per type plek is dit analysemodel gehanteerd en zijn verschillende ontwerpprincipes onderscheiden. Door meerdere plekken per type te onderzoeken kan geconcludeerd worden welk ontwerpprincipe er per type plek het meeste voorkomt. Op diezelfde wijze zijn ook de strategieën per type plek te ontdekken.

Een plek is een locatie of situatie waarin een plaats zich onderscheidt van haar omgeving. De plek is bijzonder ten opzichte van het gebied waarin het ligt. Een plek kan in een ruimte liggen, maar kan ook een gehele ruimte bevatten. Het is niet per definitie een ruimte. Dit onderzoek richt zich op plekken met een verblijfsprogramma die binnen hoogstedelijk gebied liggen.

De strategieën kunnen op hun beurt weer gerangschikt worden onder hoofdstrategieën. Er zijn vier hoofdstrategieën te bestempelen; bewustwording van de aanwezigheid van het kanaal, bewustwording van de aanwezigheid van de plek, samenhang tussen kanaal en plek en bereikbaarheid tussen kanaal en plek. Onder ieder van deze hoofdstrategieën zijn, zoals gezegd, strategieën onder te verdelen. Sommige van die strategieën zijn terugkomende thema’s in de hoofdstrategieën maar worden met een ander doel ingezet.

Werkwijze In de eerste fase van dit onderzoek is een oriëntatie gedaan op het onderwerp aan de hand van een literatuurstudie. Vervolgens is er doelgericht gezocht naar referentiegebieden. Doormiddel van veldonderzoek zijn de referentiegebieden geïnventariseerd. Aan de hand van een lagenmodel zijn de referentiegebieden uit elkaar getrokken en geanalyseerd. Hierin is per laag gezocht naar de verbinding tussen plek en kanaal. Vervolgens is gekeken naar welke ontwerpprincipes er zijn te onderscheiden en welke strategie er bij de principes hoort.

Het verbinden van plekken aan kanalen kan op tal van verschillende manieren. Dit heeft te maken met een aantal factoren. Eén daarvan is de ligging van de plek ten opzichte van het kanaal. Wanneer een plek op de kanaaloever ligt is de verbinding met het kanaal gemakkelijker gemaakt. Wanneer de plek op een afstand van het kanaal ligt is deze lastiger te verbinden. Waar het uiteindelijk om draait is waar je als ontwerper op in wilt zetten. Hieruit moet worden opgemaakt welke strategieën en ontwerpprincipes van belang zijn bij het maken van de juiste koppeling. Een verbinding tussen plek en kanaal wordt eigenlijk nooit gemaakt door het toepassen van één strategie. Tijdens het onderzoek is geconcludeerd dat er altijd een bepaalde mate van samenspel is tussen verschillende strategieën. Deze ‘strategiecocktails’ maken de sterkste verbinding.

Kanalen In het algemeen geldt dat een kanaal een smalle bak water is dat een rechtlijnige vorm heeft. Langs en op het kanaal bevinden zich kenmerkende elementen, voorbeelden hiervan zijn; bruggen, sluizen en structuren die parallel aan het kanaal liggen zoals een jaagpad of bomenrij. De oevers van een kanaal kunnen zowel strak zijn als natuurlijk ogen. Een kanaal is een smalle waterdoorgang die natuurlijk gevormde landschappen doorsnijdt. Het is een kunstmatig gegraven vaarweg die voor verschillende doeleinden werd aangelegd. Eén van de belangrijkste redenen is om steden bereikbaar te maken over water zodat goederen getransporteerd kunnen worden. Industrie wordt hierdoor vaak gekoppeld aan een kanaal. Naast de binnenvaart wordt een kanaal ook recreatief gebruikt doormiddel van onder andere pleziervaart. Voor dit onderzoek zijn een zestal typen plekken onderscheiden langs het kanaal, te weten; plek op het kanaal, plek op de kanaaloever, plek tussen oever en barrière, plek op brede oever, plek over het kanaal en plek op afstand. Ieder van deze typen heeft zijn eigen kenmerken. Ieder type plek heeft ook zijn eigen problematiek in het vormen van een verbinding met het kanaal.

Inhoudsopgave

Voorwoord 4 Samenvatting 5 1. Inleiding 8 2. Kanalen algemeen 2.1 Eigenschappen kanalen 2.2 Plekken langs een kanaal

14 16 18

3. Casus Apeldoorn 22 3.1 Algemene beschrijving 24 3.2 Lagenbenadering 25 3.3 Ontwerpprincipes plek op kanaaloever 26 3.4 Ontwerpprincipes plek tussen oever en barrière 29 3.5 Ontwerpprincipes plek op afstand 34 3.6 Van ontwerpprincipe naar strategie 39 3.7 Van strategie naar hoofdstrategie 42 4. Strategieën 44 4.1 Plek op het kanaal 46 4.2 Plek op kanaaloever 48 4.3 Plek tussen oever en barrière 50 4.4 Plek op brede kanaaloever 52 4.5 Plek over het kanaal 54 4.6 Plek op afstand 56 4.7 Vergelijking van strategieën en typen plekken 58 5. Ontwerpprincipes 60 5.1 Matrix ontwerpprincipes 62 5.2 Bewustwording aanwezigheid kanaal 64 5.3 Bewustwording aanwezigheid plek 66 5.4 Samenhang 69 5.5 Bereikbaarheid 72 6. Conclusies 74 6.1 Deelvragen 76 6.2 Hoofdvraag 80 6.3 Praktijkvoorbeelden 84 7. Aanbevelingen 96 Bijlage 100 I Literatuurlijst 102 II Afbeeldingverantwoording 103 III Begrippenlijst 104 IV Uitwerking referentiestudies 106 V Conclusies ontwerpprincipes per plek 150

1. Inleiding In het eerste hoofdstuk van dit onderzoeksrapport wordt ten eerste de aanleiding van dit onderzoek omschreven. Vervolgens wordt de doelstelling van het onderzoek geschetst. Hierin wordt uitgelegd wat we met dit onderzoekt willen bereiken. Daarna wordt de werkwijze van het onderzoek behandeld. Hierin komt de vraagstelling met hoofd- en deelvragen naar voren. Ook de afbakening van het onderzoek en de onderzoeksmethodiek vallen onder de werkwijze.

Vooraf aan het onderzoek is een hypothese gesteld. Hierin verwoorden wij wat de we verwachten als onderzoeksresultaten te zullen vinden. Tot slot wordt in de leeswijzer de indeling van het rapport toegelicht.

FIG1.01 (hoofdstukpagina) Zuid-Willemsvaart in het centrum van Helmond

“Wanneer men een brug slaat worden twee groepen met elkaar in contact gebracht, zodat er wederzijds begrip ontstaat. Hierin is de brug een symbool voor de uitwisseling van gedachten en ervaringen. De brug verbindt twee delen die eerder van elkaar gescheiden waren,” aldus het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale (2006). In het kader van het afstudeeronderzoek hebben wij, Stephan Beiten, Jenno de Boer en Niek Smal, onderzoek gedaan naar de verbinding tussen een kanaal en een plek langs dat kanaal.

Werkwijze Vraagstelling Zoals beschreven in de doelstelling is het streven om inzicht en kennis te verkrijgen in de koppeling tussen een plek en kanaal. Dit gebeurt vanuit de volgende vraagstelling;

Aanleiding Doormiddel van een ontwerpondersteunend onderzoek hebben wij inzicht willen verkrijgen in het koppelen van een plek aan een kanaal. In de afstudeerfase van de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting hebben we een masterplan gemaakt voor de Kanaalzone in Tilburg. Dit is een binnenstedelijk industriegebied gelegen aan een kanaal. De vraag die er bij ons opkwam tijdens de totstandkoming van dit plan was hoe bepaalde plekken gekoppeld konden worden aan een lijnvormige structuur, in dit geval het kanaal. In die fase van de afstudeeropdracht hebben we het kanaal ingezet als een belangrijke structuurdrager van het gebied. Door te zorgen voor een heldere structuur in het gebied, wat bijdraagt aan helderheid en oriëntatie, kunnen plekken daaraan gekoppeld worden. De wijze waarop plekken aan een kanaal verbonden konden worden, was voor ons onduidelijk. Dit onderzoek gaat daarom specifiek in op de verbindingsmogelijkheden tussen het kanaal en de plekken die langs het kanaal liggen.

Deze vraag dient als hoofdvraag voor het onderzoek. Hiermee willen we een vertaalslag maken van concrete ontwerpprincipes tot de meer abstracte strategieën die te onderscheiden zijn per plek. Naar aanleiding van de geformuleerde hoofdvraag zijn de deelvragen geformuleerd.

‘Hoe kan een plek in de openbare ruimte gekoppeld worden aan een kanaal binnen een hoogstedelijke context?’

Deelvragen: 1. Wat zijn de specifieke kenmerken van een kanaal en welke plekken kunnen onderdeel zijn van een kanaal? 2. Welke strategieën zijn te vinden om verschillende typen plekken te verbinden met een kanaal? 3. Welke ontwerpprincipes zijn per strategie te onderscheiden? 4. Welke aspecten zijn van belang bij de verbinding van plekken in de openbare ruimte aan een kanaal?

Het ontwerpondersteunend onderzoek, wat een onderdeel is van de afstudeerfase, boodt de mogelijkheid om dieper in te gaan op dit vraagstuk. Het is een onderzoek dat dient ter ondersteuning voor het ontwerpdeel van de afstudeeropdracht. In dit ontwerpondersteunend onderzoek is gelegenheid om te verdiepen in een kwestie of dilemma waar we mee te maken hebben gekregen tijdens het de masterplanfase in het ontwerpdeel. De conclusies van dit onderzoek kunnen meegenomen worden als ontwerpmiddelen in de uitwerkingsfase van het ontwerpdeel. Doelstelling Het doel van het onderzoek is om voor ons als studenten inzicht en kennis te vergaren in het verbinden van plekken die langs het kanaal liggen met het kanaal an sich. We willen helderheid krijgen in de ruimtelijke ontwerpmogelijkheden bij de koppeling tussen kanaal en plek. Hiervoor willen we onderzoeken welke aspecten van belang zijn bij de verbinding en welke ontwerpprincipes daarbij van toepassing zijn. Deze ontwerpprincipes willen we kunnen onderscheiden per plek zodat die als handvaten kunnen dienen voor de vertaling van het masterplan naar het uitwerkingsdeel van de afstudeeropdracht. Daarnaast kan dit onderzoek een handreiking bieden voor ontwerpers die te maken hebben met een ontwerpproject in de nabijheid van een kanaal. Dit onderzoeksverslag kan als ondersteuning dienen in het aantrekkelijk maken van de omgeving rond het kanaal en inzicht bieden in hoe plekken, al dan niet ruimtelijk, met het kanaal verbonden kunnen worden.

FIG1.02 Illustratie: Wat is ruimte? FIG1.03 Illustratie: Wat is een plek?

Vaststelling definities In de beginfase van het onderzoek zijn er herhaaldelijk momenten geweest waarin discussie optrad tussen de ondergetekenden onderling, maar ook met docenten over het begrip ‘plek’. Dit werd vaak in verwarring gebracht met de term ‘ruimte’. Om verdere meningsverschillen daarover te voorkomen hebben die begrippen duidelijk gesteld. Ruimte (FIG1.02): Een locatie of plaats dat wordt omgeven door massa. Binnen deze massa ontstaat een ruimte. Plek (FIG1.03): Een locatie of situatie waarin een plaats zich onderscheidt van haar omgeving. De plek is bijzonder ten opzichte van het gebied waarin het ligt en vormt daarin een brandpunt. Afbakening Een plek kan in een ruimte liggen, maar kan ook de gehele ruimte bevatten. De plek moet een programma of een bijzondere uitstraling hebben. In dit onderzoek richten we ons op plekken die een verblijfsprogramma hebben. Om het onderzoek verder in te kaderen richten we ons op plekken die in hoogstedelijk gebied liggen, dat wil zeggen dat er een hoge bebouwingsintensiteit in de omgeving moet voorkomen. Hier ligt voor ons ook de opgave in het ontwerpdeel van de afstudeeropdracht. Daarnaast moeten de te onderzoeken plekken een visuele relatie hebben met het kanaal of kenmerkende elementen van een kanaal.

Onderzoeksmethode Naar aanleiding van de onderzoeksvragen die we met het doen van dit 11

FIG1.04 Verbeelding van de onderzoeksmethodiek

onderzoek willen beantwoorden is een onderzoeksmethode opgesteld. Doormiddel van het onderzoeken van verschillende relevante onderdelen willen we tot de beantwoording van de onderzoeksvragen komen.

Veldonderzoek

Zie FIG1.04 voor een illustratie van de onderzoeksmethodiek In de eerste fase van het onderzoek zijn we ons gaan oriënteren op het thema kanaal. Hiervoor hebben we literatuuronderzoek gedaan. Hiermee hebben we onderzocht wat de specifieke eigenschappen van een kanaal zijn. Tevens hebben we hiermee een aantal belangrijke terugkerende begrippen in het onderzoek gedefinieerd.

Lagenanalyse

Na de eerste fase is er doelgericht gezocht naar referentiegebieden die voldoen aan de gestelde selectiecriteria. De kanalen moeten door hoogstedelijk gebied gaan en er moeten te onderzoeken plekken zijn die langs het kanaal liggen. Er is in verband met de beperkte tijd voor gekozen om drie steden te bezoeken en de kanalen langs te fietsen op zoek naar plekken die een verbinding met het kanaal hebben. De plekken zijn gesorteerd per type plek. Uit dit veldonderzoek zijn plekken geselecteerd die aan de hand van een lagenmethode geanalyseerd zijn. Hierin is per laag gezocht naar de verbinding die de plek met het kanaal heeft. Per referentieplek zijn er ontwerpprincipes ontdekt. Dit zijn concrete principes die een relatie tussen plek en kanaal geven. Vanuit die ontwerpprincipes is gekeken welke overkoepelende strategie er te definiëren valt. Onder een strategie zijn meerdere ontwerpprincipes mogelijk. De strategieën zijn abstracte vormen van de verbindingsmogelijkheden.

Ontwerpprincipes

Vervolgens is per type plek gekeken wat de overeenkomstige strategieën zijn en welke ontwerpprincipes hieronder vallen. Dit is in een matrix gezet en hieruit kunnen conclusies per type plek worden onderscheiden. Daarna is onderzocht welke strategieën het meestvoorkomend zijn per type plek.

Strategieën

Conclusies per type plek in matrix

Beste strategie per type plek

Aspecten

Hypothese Bij grootschalige plekken of plekken die op afstand liggen van het kanaal verwachten wij dat vooral de ruimtelijk compositie van belang is. De ruimtelijke massa van bebouwing en groen, met een sturende werking van herkenning, ritme en zicht zullen hierbij van belang zijn. Voor de kleinschalige plekken op oevers of op het kanaal zal het detailniveau meer van belang zijn. Hierbij zijn factoren als contrast in materiaal, programma en herkenning belangrijke factoren. De verbinding van plekken langs een kanaal zal waarschijnlijk op minimale wijze aanwezig zijn. Wanneer deze verbinding gemaakt wordt zal dit met name op het functionele vlak gebeuren en minder op esthetisch of ruimtelijk vlak, aldus onze verwachting. Leeswijzer De structuur van dit onderzoeksverslag is volgens de onderzoeksmethode die gehanteerd is. In hoofdstuk 2 wordt uiteengezet wat de kenmerkende eigenschappen van een kanaal zijn. Dit is onderzocht aan de hand van een literatuuronderzoek en aangevuld door veldonderzoek. In dit hoofdstuk worden naast de eigenschappen van het kanaal ook de typen plekken langs het kanaal met de daarbij behorende problematiek aan de orde gesteld. Een voorbeeld van hoe een plek uiteen is gezet wordt aangepakt in hoofdstuk 3. Hierin is een casus van een plek met de lagenbenadering afgebeeld zoals die bij iedere plek is toegepast. Aan de hand van fotobewerkingen en symbolen worden de strategieën en ontwerpprincipes getoond. In hoofdstuk 4 wordt een vergelijk gemaakt van de aanwezig strategieën. Dit hoofdstuk staat in het teken van welke strategieën er zijn te vinden om verschillende typen met het kanaal te verbinden. Het hierop volgende hoofdstuk laat zien welke ontwerpprincipes en per strategie zijn te onderscheiden. Hoofdstuk 6 bevat de conclusie van dit onderzoek. Hierin worden de deelvragen en hoofdvraag beantwoordt. Verder doen we een reflectie op de hypothese. In hoofdstuk 7 doen we aanbevelingen. We geven aanbevelingen over hoe bepaalde situaties kunnen worden aangepakt volgens een stappenplan. Daarnaast worden er aanbevelingen gegeven voor nader onderzoek.

2. kanalen algemeen Voordat er gestart kan worden met het vinden van verbindingen tussen plekken en kanalen is het van belang te weten wat een kanaal eigenlijk is. Dit hoofdstuk richt zich op de eigenschappen van kanalen in het algemeen. Er wordt in dit hoofdstuk ingegaan op het gebruik van een kanaal en wat de verschijningsvorm van een kanaal is.

Daarnaast is het noodzakelijk te weten wat voor typen plekken er zich langs het kanaal bevinden. Doormiddel van eigen inzicht en aan de hand van veldonderzoek zijn een zestal typen plekken langs het kanaal te onderscheiden. Deze typen worden ook in dit hoofdstuk toegelicht.

2.1 Eigenschappen kanalen FIG2.01 (hoofdstukpagina) Van Starkenborghkanaal te Groningen FIG2.02 Het met de hand graven van het Apeldoornskanaal FIG2.03 Het trekken van een boot met paard over een jaagpad FIG2.04 Het kunstmatig graven van een kanaal bij Enschede

In de middeleeuwen zijn steden niet ontworpen om per auto bereikbaar te maken. Voor de ontwikkeling van steden in die tijd was het uiteraard wel van belang dat steden goed bereikbaar waren. Steden ontstonden daardoor aan de grote waterwegen. Door de aanleg van kanalen en grachten werden huizen en gebouwen ook bereikbaar gemaakt.

toegepast. Deze liggen vaak aan het begin en het einde van het kanaal. Hiermee kan het waterpeil en de waterstroming gereguleerd worden. Het aantal sluizen is afhankelijk van het te overbruggen hoogteverschil en de glooiing in het landschap.

Gebruik Kanalen zijn kunstmatig aangelegde waterwegen (FIG2.02&FIG2.04). Ze werden aangelegd voor verschillende doeleinden. Zo werden ze bijvoorbeeld aangelegd om steden, die niet bereikbaar waren via een natuurlijk ontstane waterweg, over water bereikbaar te maken. Het vervoer van goederen over water was tot de komst van de spoorwegen goedkoper en sneller dan over het land. De eerste kanalen werden gegraven voor irrigatie. Ze werden gebruikt om water naar velden te brengen. Tegenwoordig worden kanalen nog steeds gebruikt voor het aanvoeren van water. Naast het aanvoeren van water kunnen kanalen tevens dienen voor het afvoeren van water. Verder worden kanalen aangelegd als bochtafsnijding van een rivier om de vaarweg te verkorten of om onbevaarbare delen van een rivier te overbruggen. In de tijd dat de boten nog niet voorzien waren van motoren, moesten deze vanaf de kant worden getrokken door mensen of paarden (FIG2.03). Hierdoor ontstond een zogenaamd jaagpad op de oever. Na de komst van motoren hoefden de boten niet meer getrokken te worden en werden de jaagpaden overbodig. Tegenwoordig worden deze jaagpaden voor recreatief gebruik ingezet (FIG2.11). Er bevinden zich fietsen wandelpaden op de plek waar vroeger de paarden liepen. EĂŠn van de belangrijkste redenen voor het aanleggen van een kanaal is de scheepvaart, het vervoeren van goederen over water (FIG2.06). Daarom is een kanaal vaak gerelateerd aan industrie. Industriegebieden liggen direct aan het kanaal om bij het lossen aan loswallen goederen snel op de plaats van bestemming te krijgen en andersom. De kanalen worden hier gekenmerkt door steile oevers met walbeschoeiing om schepen direct aan de oever de kunnen aanleggen. Naast de scheepvaart worden kanalen ook gebruikt voor de pleziervaart en andere recreatieve doeleinden als bijvoorbeeld kanovaren en sportvissen (FIG2.10). Verschijningsvormen Om het vervoer in economisch opzicht zo aantrekkelijk mogelijk te maken liggen ze als strakke rechtlijnige vaarverbindingen in het landschap. Hierdoor zijn de vaarroutes het kortst en is de plaats van bestemming het snelst bereikt. Bij de aanleg van een kanaal werd dan ook geen rekening gehouden met het omliggende landschap. Ze staan los van het natuurlijk gevormde landschap en doorsnijden hierdoor de natuurlijke structuren. Regelmatig worden de kanalen begeleid door een bomenrij. Doordat kanalen vaak het natuurlijk gevormde landschap doorsnijden heeft men bij de aanleg van de kanalen te maken gehad met hoogteverschillen in het maaiveld. Om deze hoogteverschillen te overbruggen wordt er gebruik gemaakt van dijken en sluizen. Wanneer het waterpeil van het kanaal hoger ligt dan haar omgeving wordt gebruik gemaakt van dijken om het uitstromen van water tegen te gaan. Om het hoogteverschil over de gehele vaarweg op te vangen worden sluizen in het kanaal 16

FIG2.05 Hezenbergersluis in het Apeldoorns kanaal FIG2.06 Industrie langs het Albertkanaal FIG2.07 Recreatie op en langs het Van Harinxmakanaal FIG2.08 Strakke gemetselde kades in het centrum van Helmond

FIG2.09 Kenmerkende brug als landmark langs de Zuid-Willemsvaart FIG2.10 Pleziervaart als gebruik van een kanaal FIG2.11 Begeleidende bomenrijen aan weerszijden van het kanaal en fietspadFIG2.12 Natuurvriendelijke oever

2.2 Plekken langs een kanaal FIG2.13 Standaardprofiel van een kanaal en de daarnaast liggende ruimte FIG2.14 Uitsnede van een standaardprofiel

2 3

te definiëren ruimte (7). Deze plekken zijn te divers onder de onderzochte kanalen, dat daar niet een standaard voor gegeven kan worden. In het standaardprofiel is er tussen de achterliggende bebouwing nog een barrière weer te geven die zowel een rijweg, haag, bomenrij of iets dergelijks kan bevatten.

Standaardprofiel Door een zestal kanalen te onderzoeken is een standaardprofiel van een kanaal gemaakt. Aan de hand van dit profiel wordt er in dit onderzoek verder gewerkt. Hierin worden achtereenvolgens de typen plekken beschreven die zich langs het kanaal bevinden. Daarnaast wordt per type plek de problematiek aangegeven die de plek kan hebben met de verbinding met het kanaal.

Door middel van het standaardprofiel en referentiestudies zijn een zestal typen plekken langs het kanaal bepaald. Ieder van deze zes typen wordt hierna behandeld. Per type plek worden een aantal voorbeelden gegeven waaruit deze plekken kunnen bestaan. Daarnaast wordt een korte beschrijving van de plek gegeven. Tot slot een weergave van de problemen die zich voor kunnen doen op de plek met betrekking tot het verbinden van de plek met het kanaal.

In het standaardprofiel komt naar voren dat er zich direct aan het kanaal (1) grenzend een oever bevindt. De oever (2) kan kunstmatig of natuurlijk zijn. Bij een kunstmatige oever bestaat deze uit een gemetselde of beschoeide oeverstrook. Hierin kunnen faciliteiten aanwezig zijn om schepen aan te leggen. De hoogte van de kade is afhankelijk van het maaiveld en de waterspiegel en de behoefte van af te meren schepen. Een natuurlijke oever ontstaat zonder invloeden van de mens. Het is een natuurlijke overgang tussen land en water. Een natuurvriendelijke oever is een tussenvorm van de kunstmatige en natuurlijke oever. Dit type oever is aangelegd om de ontwikkeling van natuur en ecologie te stimuleren. Aangrenzend aan de oever bevindt zich een barrière (3), dit is de lijn aan weerszijden van het kanaal in het standaardprofiel (FIG2.13). Dit wordt gezien als een begrenzing van de oever. De barrière kan bestaan uit een pad of rijweg, maar ook een haag of bomenrij behoort hiertoe. Achter de barrière ligt een nader te definiëren ruimte (4). Dit kan een pad of groenstrook zijn en wordt afgesloten door de rooilijn (5) van bebouwing of een privégrens van een kavel. Aan de andere kant van de bebouwing of het privéterrein (6) bevindt zich eveneens een nader 18

FIG2.15 Plek op het kanaal in standaardprofiel FIG2.16 Brug ‘De Freule’ over het Apeldoorns kanaal met verblijfsruimten FIG2.17 Plek op de kanaaloever in standaardprofiel FIG2.18 Zitplek op de kanaaloever

Plek op het kanaal Bij dit type bevindt de plek zich letterlijk op of boven het kanaal. Het water is vanaf de plek waarneembaar en er is direct zich op het kanaal. Voorbeelden van een plek op het kanaal zijn een brug of een ponton. De brug bevindt zich boven het kanaal, terwijl de ponton op het water van het kanaal ligt. De problemen die zich voordoen op de plekken op het kanaal hebben met name te maken met conflicterende belangen. Wanneer er op een brug een verblijfsplek wordt gecreëerd, zal daar ook een doorgaande route langs liggen. Hier krijgt men te maken met het belang van de mensen die op de plek willen verblijven en de mensen die de brug als doorgaande route gebruiken. Ook het bereiken van een verblijfsklimaat op de plek is een probleem waar men daardoor mee te maken krijgt. Naast de problemen op de plek kan de plek zelf als dilemma worden gezien. Wanneer er een te grove plek wordt gemaakt, kan de continuïteit van het kanaal verloren gaan. De maat en schaal van de plek zijn dan niet in verhouding met het kanaal.

Plek op de kanaaloever Aangrenzend aan het kanaal bevindt zich de plek op de kanaaloever. Aan de andere kant wordt de plek begrensd door een barrière. Dit kan een doorgaande route zijn, een pad of een rijweg, of een fysieke barrière in de vorm van bijvoorbeeld een haag of een bomenrij. Vanaf deze plek is het water goed waarneembaar. Dit doordat het water van het kanaal in vrijwel de meeste gevallen altijd te zien is. De plek op zich wordt aangeduid door een verandering in de heersende structuur langs het kanaal, door bijvoorbeeld een ander type materiaal toe te passen. Hiermee krijgt de plek een bijzondere uitstraling. Voorbeelden van plekken op de kanaaloever zijn: een boulevard, een vlonder of steiger, een zitplek, een plein en dergelijke. Net als bij de plek op het kanaal heeft men te maken met conflicterende belangen op de kanaaloever. Hier heeft men eveneens te maken met verblijfsplekken die aan doorgaande routes liggen. Het bereiken van een verblijfsklimaat is hier evenzo een opgave. Ook het toegankelijk maken van de plek valt onder de problematiek. Dit heeft ermee te maken dat de plek aan een barrière ligt die overgestoken dan wel gepasseerd dient te worden. Tot slot kan het hoogteverschil tussen de kade en de waterspiegel een kwestie zijn in het verbinden van de plek met het kanaal. Door een groot hoogteverschil kan het water dan wel het kanaal slecht waarneembaar zijn vanaf de plek.

FIG2.19 Plek tussen kanaaloever en barrière in standaardprofiel FIG2.20 Binnenplein tussen bebouwing als plek achter de barrière FIG2.21 Plek op brede oever in standaardprofiel FIG2.22 Brede kanaaloever waarbij de plek wordt doorsneden door paden die ondergeschikt zijn aan de verschijning van de plek

Plek tussen kanaaloever en barrière De plek die ligt tussen de kanaaloever en de barrière wordt begrensd door de kanaaloever zoals beschreven in het voorgaande type en een barrière. Deze obstructie kan bestaan uit een rijweg/pad of groenstrook, maar ook een privédomein met bebouwing al dan niet met of zonder tuin. De barrière kan dus zeer divers zijn maar is wel een duidelijke grens voor de plek die tussen de kanaaloever en deze barrière in zit. Op de foto [FIG00?] bestaat de barrière uit een haag, bomenrij en rijweg. Voorbeelden van deze plekken zijn onder andere een zitplek, parkje en speeltuin, maar ook een haven behoort hiertoe. Kenmerkend voor deze plekken is dat ze een typerend materiaalgebruik hebben dat ze onderscheid van de omgeving. De problematiek die zich voordoet op dit type plekken heeft net als in de voorgaande twee typen te maken met het vermijden van conflicten tussen verschillende belangen. Doordat de plek achter een barrière ligt zal deze overgestoken moeten worden wil men het kanaal kunnen bereiken, zowel visueel als te voet. Ook het bereiken van een verblijfsklimaat op de plek is een opgave omdat de plek aan twee zijden wordt begrensd door een barrière die eveneens kan conflicteren in belangen. Een ander probleem kan de afstand van de plek tot het kanaal zijn. Vanaf de plek kan er weinig zicht op het kanaal zijn doordat die er te ver vanaf ligt. De meest gangbare verbinding, het zien van het water van het kanaal, kan hierdoor belemmert worden.

Plek op brede oever Een samenvoeging van type twee en drie maakt type vier, de plek op brede oever. Deze plek loopt vanaf het kanaal tot aan de barrière die gevormd wordt door de rooilijn van de bebouwing. Binnen de plek moet wel een doorgaande structuur aanwezig zijn die de plek doorsnijdt. Deze doorsnijdende structuur is echter wel ondergeschikt aan de verschijning van de plek waardoor die alsnog een geheel vormt. De voorbeelden van plekken die behoren tot dit type zijn te vergelijken met de voorgaande typen. Een parkje, speeltuin, sportveld en plein maken deel uit van deze locaties. Een specifiek probleem voor dit type plek is de structuur die de plek in de richting parallel aan het kanaal doorsnijdt. Hierdoor wordt de plek opgedeeld. Het is een vereiste deze structuur van dusdanige conditie te laten zijn waardoor die ondergeschikt is aan de plek en de plek niet wordt opgedeeld in twee delen. Deze doorgaande structuur vormt tevens een barrière. Het vermijden van conflicten tussen verschillende belangen wordt op deze plek daardoor ook een probleem, evenals het creëren van een aangenaam verblijfsklimaat op de plek. Doordat de plek tot een grote afstand vanaf het kanaal kan reiken, kan het kanaal niet overal op de plek goed waarneembaar zijn. Het kanaal is door de variërende afstanden op de plek niet overal goed waarneembaar. Het bereiken van een visuele samenhang tussen kanaal en plek is een dilemma bij dit type.

FIG2.23 Plek over het kanaal in standaardprofiel FIG2.24 Sluiscomplex aan het Apeldoorns kanaal met verblijfsruimten op de brug FIG2.25 Plek op afstand in standaardprofiel FIG2.26 Zicht over de brug naar een plek op afstand van het kanaal achter bebouwing. Door de corridor is zicht op een landmark op de plek

Plek over het kanaal Kenmerkend voor een plek over het kanaal is dat er samenhang in beide zijden van het kanaal is. Deze samenhang ligt voor een groot deel in de vormgeving van de oevers, maar het kan ook samenhang in functies bevatten. Door de samenhang tussen beide oevers wordt er over het kanaal één plek gevormd. De plekken over het kanaal kunnen sterk variëren in grootte. Voorbeelden hiervan zijn een sluis of een park. Een sluis kan vrij klein van formaat zijn, terwijl een park tot over grote oppervlaktes kan reiken. Het formaat vormt echter geen vereiste eigenschap voor de plek. De plek over het kanaal is eigenlijk plek type twee of vier die aan weerszijden van het kanaal voorkomt. Er zullen dus ook dezelfde problemen als bij deze types voor kunnen komen. Het vermijden van conflicten tussen verschillende belangen en het bereiken van een verblijfsklimaat aan doorsnijdende structuren zijn terugkerende thema’s. Ook de afstand van bepaalde delen van de plek tot het kanaal kan een belemmering vormen. Hierdoor kan er geen of weinig zicht op het kanaal zijn, of zullen er doorsnijdende structuren overgestoken moeten worden. Verder vormt de verbinding van de plek aan het kanaal een opgave, net als het verbinden van plekken over het kanaal. Hierin vormt het kanaal een barrière binnen de plek die overbrugt moet worden.

Plek op afstand Op een ondefinieerbare afstand tot het kanaal ligt de plek op afstand. Deze plek moet een visuele verbinding met het kanaal hebben, wil het tot dit type behoren. Deze verbinding kan zowel op het kanaal zelf zijn, als op kenmerkende elementen langs of op het kanaal. Verder bevindt er zich tussen de plek en het kanaal een corridor, een doorgang tussen twee ruimtevormende elementen, die smaller is dan de plek zelf. Deze corridor zorgt voor de bereikbaarheid van de plek vanaf het kanaal en vice versa. Voorbeelden van plekken die op afstand van het kanaal liggen zijn een park, plein, speeltuin of sportveld. Net als bij alle voorgaande typen vormen het vermijden van conflicten tussen verschillende belangen en het bereiken van een verblijfsklimaat een opgave bij dit type. Verder wordt de afstand tussen het kanaal en de plek als een barrière gezien. De afstand zorgt er voor dat het kanaal op zichzelf nauwelijks dan wel niet zichtbaar is. Hierdoor is het verbinden van de plek aan het kanaal een probleem.

3. Casus Apeldoorn Baron Sloetkade Voor dit onderzoek zijn we op referentiestudie geweest in een drietal steden met kanalen: Apeldoorn, Groningen en Helmond. In dit hoofdstuk wordt aan de hand van één referentiegebied het analysemodel toegelicht dat is toegepast bij alle onderzochte plekken bij de drie verschillende steden. In dit model wordt iedere stap die genomen is beschreven. In de eerste paragraaf van dit hoofdstuk wordt de algemene informatie van de plek gegeven. Paragraaf 3.2 geeft de analyse van het referentiegebied weer in een lagenmodel. Hierin worden de plekken geanalyseerd op zonering, routing, stoffering en ruimtelijke opbouw.

Vervolgens worden in 3.3 de ontwerpprincipes per plek uiteengezet. Aan de hand van een fotobewerking worden de ontwerpprincipes concreet weergegeven. Een symbolische weergave van het principe en een begeleidende tekst zullen het ontwerpprincipe verduidelijken. Tot slot worden in paragraaf 3.4 ingegaan op de strategieën die per plek overkoepelend zijn aan de ontwerpprincipes. In de resterende paragrafen wordt nog verder uiteengezet hoe de stappen tot de (hoofd)strategieën worden gezet. De analyse van overige referentiegebieden (resterende uit Apeldoorn, Groningen en Helmond) zijn te vinden in de bijlage. Hiervoor is dezelfde analysemethode gehanteerd.

3.1 Algemene beschrijving FIG3.01 (hoofdstukpagina) Baron Sloetkade, de kade langs het water FIG3.02 Baron Sloetkade te Apeldoorn (oude situatie) Foto bingmaps FIG3.03 De kade met het herkenbare programma, de bankjes FIG3.04 De plek op afstand is een afgesloten collectieve binnentuin FIG3.05 Dwarsprofiel van het referentiegebied

FIG3.06 De smalle corridor verbindt de plekken met elkaar en het kanaal FIG3.07 De jeu de boule-baan is een voorbeeld van een herkenbaar programma

Apeldoorn - Baron Sloetkade Bij dit referentiegebied in Apeldoorn onderscheiden wij een drietal verschillende plekken, te noemen: plek op kanaaloever, plek tussen oever en barriĂ¨re en een plek op afstand. Al deze plekken zijn op hun eigen manier verbonden met het kanaal. Dit kan bijvoorbeeld met behulp van zicht, routing en samenhang in programma of stoffering van het grondvlak. In de lagenbenadering zoals op de pagina hiernaast afgebeeld wordt het referentiegebied geanalyseerd. Voor de lagen is de overzichtsfoto (FIG3.02) als basisondergrond gebruikt. Doormiddel van abstracte analysetekeningen is getracht de essentie van de ontwerpprincipes te destilleren.

3.2 Lagenbenadering 1. Plek op kanaaloever 2. Plek tussen oever en barrière 3. Plek op afstand

Zonering en programmering Plek op kanaaloever & Plek tussen oever en barrière - Beide plekken zijn volledig openbaar, dit voelt ook zo door de minimale barrière (jonge bomenrij) tussen beide delen.

Plek op afstand - Plek voelt als een autonome, semi-openbare plek door de omslotenheid en de beperking van toegang door de smalle corridor. 2 1

Routing en toegankelijkheid Plek op kanaaloever - Langs het kanaal is een continue padenstructuur. Plek tussen oever en barrière - De haag is sturend in toegankelijkheid van de oever. Door te spelen met toegankelijkheid wordt de oever meer autonoom. Plek op afstand - Plek op afstand heeft door haar corridor een zeer aanwezige toegang: hierdoor is deze goed bereikbaar.

Stoffering Plek op kanaaloever - Programma van de plek is herkenbaar door afwijkende stoffering van het grondvlak. Plek tussen oever en barrière - Plek wordt herkenbaar door gebruik van ander materiaal dan op de aanliggende kanaaloever. Plek op afstand - Plek is onderdeel van het kanaal door het gebruik van hetzelfde materiaal aan beide zijden van de corridor. Daarnaast loopt er eenzelfde kade met het continue materiaalgebruik parallel aan het kanaal. Ruimtelijke opbouw Plek op de oever - Plek wordt onderdeel van het kanaal door de boomstructuur welke parallel langs het kanaal loopt. Plek tussen oever en barrière - De plek wordt enerzijds gevormd door terugtrekkende bebouwing en anderzijds door de begeleidende transparante bomenrij, hierdoor wordt de doodlopende straat een speelstraat. Plek op afstand - De plek wordt gevormd door de omringende massa en wordt bereikt door een opening in de continue massa. Het kanaal is vanaf de plek waarneembaar door de grote ruimte die zich over het kanaal heen bevindt. Andersom is de plek waarneembaar vanaf het kanaal door het zicht in de ruimte en het zicht op de bijzondere beplanting. 25

3.3 Ontwerpprincipes Plek op kanaaloever

Zicht op begeleidende structuur van kanaal Vanuit de plek is er goed zicht op de begeleidende structuur van het kanaal. Deze begeleidende structuur bestaat uit een bomenrij, een haag en gazon.

Zicht op water van kanaal De bewustwording van het kanaal is op deze plek sterk door zicht op het water. Het hoogteverschil is minimaal waardoor de waterbeleving sterk is.

Programma herkenbaar door inrichtingselement Op de plek is het programma verblijven duidelijk herkenbaar. Het inrichtingselement wat gebruikt wordt als programma is visueel herkenbaar.

Programma herkenbaar door stoffering Naast het verblijven is op deze plek een jeu de boullesbaan aanwezig. Het programma hiervan is duidelijk herkenbaar door een afwijkende stoffering van het grondvlak.

Contrasterende stoffering van het grondvlak Op de oever is een samenhang van stoffering van het grondvlak. Het grondvlak van de plek contrasteert hiermee, wat de plek herkenbaar maakt.

Overeenkomstig programma van inrichtingselementen Op de oever is verblijven een programma wat continu aanwezig is. Het is vertaald naar inrichtingselementen, deze samen vormen een samenhang.

Samenhang in stoffering van grondvlak De oever kent een duidelijke samenhang van stoffering van het grondvlak. Het grind in samenhang met het gras blijft een herhalend principe.

Samenhang door ritme van massa Op de oever is een sterk ritme gevormd door bomen. Op de plek wordt dit ritme consequent doorgezet.

Samenhang door ritme van inrichtingselementen Op de oever is een tweede ritme aanwezig, van inrichtingselementen. De twee ritmes samen zijn een sterke begeleidende structuur langs het kanaal.

Samenhang door samenvloeiing van ruimtes De plek wordt in de rug enigszins begrensd door de haag, de bomen en de bebouwing. De ruimte boven het kanaal en boven de plek vloeien daardoor samen.

Samenhang door stoffering van zonering De samenhang in stoffering van het grondvlak resulteert in een samenhang van zonering. De gehele oever is openbaar toegankelijk.

Samenhang door toegankelijkeid van zonering De plek is goed toegankelijk gemaakt. Hierdoor wordt de zonering van de oever niet onderbroken.

3.4 Ontwerpprincipes Plek tussen oever en barrière

Zicht op begeleidende structuur van kanaal Vanuit de plek is er goed zicht op de begeleidende structuur van het kanaal. Deze begeleidende structuur bestaat uit een bomenrij, een haag en gazon.

Zicht op ruimte boven kanaal Vanuit de plek is er goed zicht op de ruimte die boven het kanaal gevormd wordt. Die beleving is hier sterker dan op de oever doordat de barrière aan deze zijde daaraan meewerkt.

Zicht op water van kanaal De bewustwording van het kanaal is op deze plek matig door zicht op het water. Het hoogteverschil, de barrière en afstand resulteert in een matige beleving van het water.

Programma herkenbaar door stoffering Het programma is herkenbaar door de verbredende stoffering. Dat programma is hier “spelen op straat”.

Onderbreking continuĂŻteit van verticaal ritme Op de plek wordt het verticaal ritme onderbroken. De bebouwing die continue langs de weg loopt trekt zicht terug. Hierdoor ontstaat de plek.

Onderbreking continuĂŻteit van structuur grondvlak Op de plek verandert de structuur van het grondvlak. Vanuit de oever is er een pad indirect naar de plek. Het grondvlak van de straat verbreedt zich ook.

Herkenbare zonering door ruimte De terugtrekkende rooilijn van bebouwing resulteert in een plek. Een plek tussen bebouwing en barriĂ¨re. De ruimte die hierdoor ontstaat, staat los van andere ruimtes.

Samenhang in stoffering van grondvlak De plek heeft een samenhang in het stoffering van het grondvlak. De rode baksteen met grijze stoeptegel is een stoffering die continue wordt doorgezet.

Samenhang in stoffering van beplanting De haag samen met de bomenrij wordt continue doorgezet bij de plek. Daardoor ontstaat er een samenhang van beplantingsstoffering.

Samenhang door ritme van massa De barriĂ¨re is o.a. een sterk ritme van bomen. Op de plek wordt dit ritme consequent doorgezet.

Samenhang door opeenvolging van ruimtes De ruimtes worden los van elkaar gevormd. De route die deze losse ruimtes doorloopt zorgt voor een opeenvolging van ruimtes. Dit zorgt voor een sterke verbinding.

Samenhang door stoffering van zonering De samenhang in stoffering van het grondvlak resulteert in een samenhang van zonering. De gehele zone is openbaar toegankelijk.

Samenhang door toegankelijkeid van zonering De plek is matig toegankelijk gemaakt. Hierdoor wordt de zonering van de ruimte niet onderbroken.

Lage frequentie van routing Vanuit de plek zijn er een beperkt aantal routes die naar het water gaan. Hierdoor is de oever slecht toegankelijk.

Directe route naar kanaal en plek Vanuit de plek gaat er een directe route naar de oever. Dit versterkt de toegankelijkheid van de oever.

Barrière verzacht door maat en schaal van ruimte De barrière wordt verzacht door een goede verhouding van maat en schaal van de ruimte. De aangename en menselijke maat van de ruimte, voorkomt dat de barrière te hard wordt aangezet.

Barrière door afwijkende stoffering De dwarsverbindingen zijn gemaakt van grind. Dit hangt niet samen met de verharding die op de plek gebruikt wordt. Deze contrastering in stoffering versterkt de barrière.

Barrière door ander programma De barrière die er ligt wordt versterkt door een afwijkend programma. Op de oever en op straat zijn het verblijfsprogramma aanwezig. Het programma verplaatsing op de weg contrasteert hiermee.

Plek op kruising De plek ligt op een kruising van routes, de doorgaande route parallel aan het kanaal en de dwarsverbinding van route naar plek op afstand.

3.5 Ontwerpprincipes Plek op afstand

Zicht op begeleidende structuur van kanaal Vanuit de plek is er redelijk zicht op de begeleidende structuur van het kanaal. Deze begeleidende structuur bestaat uit een bomenrij, een haag en gazon.

Zicht op ruimte boven kanaal Vanuit de plek is er goed zicht op de ruimte die boven het kanaal gevormd wordt. Die beleving is enorm versterkt door de corridor, die een foces creĂŤert.

Contrasterende stoffering van de beplanting Op de plek is een andere type beplanting gebruikt dan wat er op de oever aanwezig is. Door dit contrast aan te brengen onderscheidt de plek zich beter.

Zicht op plek-markerende massa De rand van de corridor markeert sterk de toegang naar de plek. Het zicht op achtergelegen bebouwing laat zien dat daar en plek ontstaat.

Zicht op landmark op plek De opvallend bloeiende heester is een ‘landmark’ wat door de corridor heen de plek markeert. Deze landmark is subtiel in uitvoering. De plek wordt hierdoor beter herkenbaar.

Onderbreking continuïteit van verticaal ritme Op de plek wordt het verticaal ritme onderbroken. De bebouwing die continue langs de weg loopt trekt zicht terug. Hierdoor ontstaat de uitnodiging naar de plek.

Onderbreking continuïteit van structuur grondvlak Op de plek verandert de structuur van het grondvlak. Vanuit de oever is er een pad indirect naar de plek. Het grondvlak van de straat verbreedt zich ook.

Herkenbare zonering door ruimte De plek wordt sterk begrenst door woningen. De interactie tussen ruimte en woning zorgt voor een sterk herkenbare semi-openbare zonering.

Samenhang in stoffering grondvlak De rode verharding wordt vanaf de straat doorgezet naar de plek op afstand. Hierdoor ontstaat een samenhang in de stoffering van het grondvlak.

Lage frequentie van routing De plek heeft maar één route naar de oever. Zogezegd is de frequentie van routes dus laag. Dit maakt de plek minder goed toegankelijk vanaf de kanaaloever.

Indirecte route naar kanaal en plek De corridor is een directe route naar het kanaal, daar waar de route de straat moet oversteken ontbreekt een verbinding naar het kanaal. Er moet een stukje omgelopen worden, dus is de routing indirect.

Barrière door afwijkende stoffering De dwarsverbindingen zijn van rode verharding. Dit hangt niet samen met de stoffering die op de oever gebruikt wordt. Deze contrastering in stoffering versterkt de barrière.en wordt de plek meer van het kanaal afgescheiden.

Barrière door ander programma De barrière die er ligt wordt versterkt door een afwijkend programma. Op de oever en plek zijn het programma verblijf aanwezig. Het programma verplaatsing op de weg contrasteert hiermee.

Geleiding van hoge massa De terugtrekkende rooilijn van bebouwing nodigt uit om de corridor in te lopen. De “uitstekende” poortmassa maakt de doorgang herkenbaar van afstand.

Geleiding door stoffering De stoffering van het grondvlak markeert een verbreding van de ruimte. Deze geleidt de persoon naar de corridor.

Plek aan einde aftakking De plek is gelegen aan het einde van een aftakkende route.

3.6 Van ontwerpprincipe naar strategie Uit de analyse van de casus blijkt dat er een aantal ontwerpprincipes gebruikt zijn om de plek te verbinden met het kanaal. Deze ontwerpprincipes komen in aanraking met diverse ruimtelijke thema’s en aspecten. Om hierin meer duidelijkheid en overzicht te creëren wordt gezocht naar een samenhang in de ontwerpprincipes. De ontwerpprincipes worden vertaald naar strategieën die abstract het overkoepelende doel (de strategie) verbeelden. Het ontwerpprincipe is dus een voorbeeld hoe die strategie bereikt kan worden. Deze vertaling naar strategieën is alleen gebaseerd op de ontwerpprincipes van deze casus.

Bewustwording kanaal door zicht De 3 ontwerpprincipes hieruit zijn een manier om d.m.v. zicht bewust te worden van het kanaal.

Bewustwording plek door programma Er is geconcludeerd dat plekken opvallen door het herkennen van programma. Deze herkenning ontstaat door een inrichtingselement of een afwijkende stoffering.

Bewustwording plek door zichtrelatie Door zicht blijkt een plek herkenbaar te zijn in de omgeving. Ontwerpprincipes om dit te bereiken zijn zicht op landmark of markerende massa.

Bewustwording plek door stoffering De plek kan contrasteren met zijn omgeving door verschil in stoffering. Voorbeelden hiervan zijn verschil in de stoffering van beplanting en het grondvlak.

Bewustwording plek door zonering De plek kan opvallen door een contrasterende zonering. De semi-openbare plek op afstand was hiervan een voorbeeld.

Bewustwording plek door onderbreking continuĂŻteit Het kanaal wordt vaak begeleid door een structuur die continu is. Hiervan afwijken met de stoffering van het grondvlak of verticaal ritme is een middel om de plek herkenbaar te maken.

Samenhang door overeenkomstig programma De plek langs de oever had net als de oever het programma verblijven. Doordat de plek hierop meegaat ontstaat er samenhang.

Samenhang door stoffering De plek koppelt zich aan het kanaal door een samenhang van stoffering. De casus heeft laten zien dat dit kan door samenhangende stoffering van beplanting en grondvlak.

Samenhang door zonering De zonering van een plek is een manier om samenhang te creĂŤren. De casus geeft ons 2 principes om hiermee te werken; samenhangende zonering door samenhang in stoffering en toegankelijkheid. 40

Samenhang door ritme Het kanaal wordt vaak begeleidt door een ritmische structuur. Als bij de plek dit ritme door blijft lopen wordt een koppeling gemaakt. Bij de casus is een ritme van massa en inrich tingselementen gevonden.

Bereikbaar door sturende geleiding De casus heeft 2 ontwerpprincipes gegeven die een (on)bewuste sturing naar de plek teweeg brengen. Dit kan gedaan worden door geleiding van hoge massa en door geleiding door stoffering.

Samenhang door ruimte De ruimte van de plek kan meegaan met de ruimte boven het kanaal, als middel om de plek te verbinden. Volgens de principes kan dit gedaan worden door opeenvolging van of samenvloeiing van ruimtes.

Bereikbaar door locatie t.o.v. routing Het blijkt dat de locatie van de plek t.o.v. de routing belangrijk is om een koppeling te maken. Bij de casus zijn 2 locaties hiervan gevonden.

Toegankelijk door barriĂ¨re De koppeling tussen de plek en het kanaal kan belemmerd worden door een sterke barriĂ¨re. Er zijn 3 principes gevonden om hiermee om te gaan.

Bereikbaar door routing De laatste strategie speelt in op de frequentie en directheid van routing. Er zijn 3 ontwerpprincipes die deze strategie onderbouwen.

3.7 Van strategie naar hoofdstrategie Voorafgaand zijn er ontwerpprincipes gehaald uit de casus. Deze zijn vertaald naar strategiën die overkoepelend waren voor die ontwerpprincipes. Naast de strategieën die gevonden zijn tijdens de analyse van de casus, zijn er door onderzoek nog meer strategieën gevonden. Het blijkt dat deze strategiën onderling nog steeds in relatie staan tot elkaar. Hieronder zijn de strategieën onder 4 hoofdstrategieën gegroepeerd. Deze hoofdstrategieën zijn van belang bij het koppelen van een plek aan een kanaal.

Bewustwording aanwezigheid kanaal Om een plek te koppelen aan een kanaal is het van belang dat men op de plek bewust is van het kanaal. Dit kan ontstaat door bijvoorbeeld zicht. Van afstand is dat vaak de begeleidende structuur van het kanaal en van dichtbij zicht op het water. Een andere, meer indirecte manier van bewustwording, is zicht op kanaal-gerelateerd programma of stoffering. Bij deze hoofdstrategie blijkt dat vooral het zicht zelf noodzakelijk is, en de indirecte manier van bewustwording een bonus is. Ondersteunende strategieën - Bewustwording kanaal door zicht: - Bewustwording kanaal door programma: - Bewustwording kanaal door stoffering.

Bewustwording aanwezigheid plek De tweede hoofdstrategie is bewustwording van plek. In tegenstelling tot de eerste hoofdstrategie is dit een manier om de plek te herkennen vanaf het kanaal. De plek moet contrasteren met zijn context om herkenbaar te zijn. Ondersteunende strategieën - Bewustwording plek door onderbreking continuïteit: - Bewustwording plek door programma: - Bewustwording plek door stoffering: - Bewustwording plek door zichtrelatie: - Bewustwording plek door zonering. 42

Samenhang De derde hoofdstrategie gaat over het creëren van samenhang tussen de plek en het kanaal. Het kanaal heeft een begeleidende structuur op beide oevers. Door de plek hierop te laten aansluiten ontstaat een koppeling met het kanaal. Deze hoofdstrategie kan worden uitgevoerd door 6 diverse strategieën. Ondersteunende strategieën - Samenhang door zonering: - Samenhang door stoffering: - Samenhang door overeenkomstig programma: - Samenhang door ritme: - Samenhang door symmetrie: - Samenhang door ruimte.

Bewustwording aanwezigheid kanaal De vierde strategie en laatste hoofdstrategie gaat over de bereikbaarheid van plek naar kanaal en vice versa. Deze strategie gaat puur over de routing, in welke staat deze aanwezig is, hoe deze onderbroken wordt en waar de plek ligt t.o.v. het kanaal. Ondersteunende strategieën - Bereikbaar door sturende geleiding: - Bereikbaar door locatie t.o.v. routing: - Toegankelijk door barrière: - Bereikbaar door routing.

4. StrategieĂŤn De vergelijking In dit hoofdstuk worden eerst de verschillende strategieĂŤn per plek beschreven. Alle 6 de verschillende typen plek langs een kanaal komen aan bod. Ten slotte worden de de overeenkomsten en verschillen benoemd bij de conclusies in de afsluitende paragraaf.

De codering (als AP1, HE6) die in de matrices worden weergegeven referen aan de door ons bezochte referentiegebieden. Deze zijn allen, inclusief de bijbehorende ontwerpprincipes bijgevoegd in de bijlage.

4.1 Plek op het kanaal FIG4.01 (hoofdstukpagina) Plek nabij restaurant ‘De Brugwachter’ te Apeldoorn FIG4.02 Matrix met ontwerpprincipes voor ‘Plek op het kanaal’

FIG4.03 Plek op het kanaal weergegeven in het standaardprofiel

De bewustwording van het kanaal vanaf de plek gebeurt voor het grootste deel door middel van zichtrelatie. Doordat de plek daadwerkelijk op of boven het kanaal ligt is dit de meest voor de hand liggende en effectieve strategie voor de erkentenis van het kanaal. Bij de bewustwording van de plek geldt dat er vooral gericht moet worden op het programma en de stoffering. Hiermee kan door middel van kleinschalige of fijnmazige ingrepen het meest effectief de bewustwording van de plek gecreĂŤerd worden. De verbinding met het kanaal en de plek wordt het beste bereikt door samenhang in stoffering van het grondvlak en samenhang in ruimte te creĂŤren. Samenhang in stoffering kan voortgebracht worden door de stoffering van de plek terug te laten komen in de stoffering van een doorgaande structuur langs of over het kanaal. Voor samenhang in ruimte geldt dat de ruimte van de plek over gaat in de ruimte van het kanaal. Hiermee wordt de plek een onderdeel van het kanaal. De bereikbaarheid en toegankelijkheid tussen plek en kanaal is niet verder meegenomen in de slotconclusies. Dit is gedaan omdat de plek zich al op het kanaal bevindt.

Bijbehorende strategieĂŤn

4.2 Plek op kanaaloever FIG4.04 Matrix met ontwerpprincipes voor ‘Plek op kanaaloever’

FIG4.05 Plek op kanaaloever weergegeven in het standaardprofiel

De bewustwording van het kanaal gebeurt vanaf de kanaaloever voor het grootste deel door de zichtrelatie die er is met het water van het kanaal. Ook de begeleidende structuur en de kenmerkende elementen van het kanaal waar zicht op is, werken hieraan mee. Voor de erkenning van het kanaal geldt dat de zichtrelatie met het kanaal de belangrijkste strategie is. Ook voor de bewustwording van de plek op de kanaaloever geldt dat de zichtrelatie een gewichtige strategie is. Met name zicht op de markerende massa die de plek met zich mee kan brengen is hiervan een principe. Verder doet de herkenbaarheid van het programma mee aan de bewustwording van de plek op de kanaaloever. Voor de samenhang tussen de plek met het kanaal kunnen meerdere strategieĂŤn worden gebruikt. Door gebruik te maken van dezelfde soort stoffering tussen de structuren parallel aan het kanaal en de plek ontstaat er een samenhang. Ook de continue opzet van bijvoorbeeld een bomenrij langs zorgt voor een ritme waaraan een plek kan worden opgehangen. Hierin is samenhang door ritme het principe. Alle onderzochte plekken op de kanaaloever in hoogstedelijk gebied zijn openbaar toegankelijk. De zonering qua openbaar en privĂŠ speelt in dit type plek verder geen rol. De plek ligt al op de kanaaloever en is daardoor goed bereikbaar.

Bijbehorende strategieĂŤn

4.3 Plek tussen oever en barrière FIG4.06 Matrix met ontwerpprincipes voor ‘Plek tussen oever en barrièrel’

FIG4.07 Plek tussen oever en barrière weergegeven in het standaardprofiel

Net als bij de typen plekken op het kanaal en op de kanaaloever is bij de plek tussen oever en barrière de zichtrelatie de belangrijkste strategie voor de bewustwording van de aanwezigheid van het kanaal. Echter zorgt de barrière ertussen dat deze manier niet altijd vanzelfsprekend is. Eén van deze barrières kan de begeleidende boomstructuur zijn, maar deze associeert men vaak ook met het kanaal, hierdoor kan het kanaal alsnog herkenbaar worden. Zicht op de begeleidende structuur langs het kanaal is hiervan een principe. Voor de bewustwording van de plek op de kanaaloever zijn een aantal strategieën mogelijk. Met name door de herkenning van het programma en de zichtrelatie zijn hiervoor bruikbare strategieën. Om de plek te markeren wordt vaak ingezet op de afwijking van de continuïteit langs het kanaal. Hiermee kan door contrast aan te brengen in bijvoorbeeld de stoffering een zone worden onderscheiden. Dit maakt de plek en het programma herkenbaar. Naarmate de plek verder van het kanaal af komt te liggen (in dit geval dus de plek tussen oever en barrière), wordt de mate van toegankelijkheid van de plek een steeds belangrijker aspect. Door de mate van toegankelijkheid van de plek te beperken wordt de plek meer autonoom en zal de plek eerder aanvoelen als een semi-openbare plek. Samenhang tussen de plek tussen de kanaaloever en een barrière wordt in de meeste gevallen gevormd door een ruimtelijke verbinding. Er wordt met name gewerkt met massa en ruimte om het kanaal te verbinden met de plek. De ruimtes van de plek en het kanaal vloeien samen. Een andere goede maar minder toegepaste strategie is samenhang aanbrengen in de stoffering van het grondvlak. De vermoedelijke reden dat dit minder vaak gebeurt is omdat de plek op variërende afstanden tot het kanaal ligt. Er wordt meer ingezet op het niveau van ruimtelijke opbouw om de plek met het kanaal te verbinden.

Bijbehorende strategieën

4.4 Plek op brede kanaaloever FIG4.08 Matrix met ontwerpprincipes voor â&#x20AC;&#x2DC;Plek op brede kanaaloeverâ&#x20AC;&#x2122;

FIG4.09 Plek op brede kanaaloever weergegeven in het standaardprofiel

Om bewust te worden van de aanwezigheid van het kanaal wordt ook bij de plek op de brede oever ingezet op zichtrelatie. Bij deze strategie is met name de ruimte die boven het kanaal gezien wordt een belangrijk principe voor de herkenning van het kanaal. De plek zelf wordt sterk ruimtelijke begrenst door massa en de ruimte van de plek vloeit over met de ruimte die boven het kanaal aanwezig is. Hierdoor wordt de plek op de brede over in ruimtelijke zin onderdeel van het kanaal. Het bewust worden van de aanwezigheid van de plek gebeurd door het herkennen van het programma aan de hand van inrichtingselementen en de hiervoor genoemde zichtrelatie op de ruimte die boven de plek aanwezig is door de sterke inkadering van massa. De verbinding tussen plek en kanaal wordt voor een groot deel voort gebracht doormiddel van samenhang in stoffering van het grondvlak. Ook de eerder genoemde samenvloeiing van ruimtes maakt een verbinding, maar dan in ruimtelijke zin. De belangrijkste strategieĂŤn om de verbinding te maken zijn dan ook het samenhang aanbrengen in stoffering en de samenvloeiing van ruimtes.

Bijbehorende strategieĂŤn

4.5 Plek over het kanaal FIG4.10 Matrix met ontwerpprincipes voor â&#x20AC;&#x2DC;Plek over het kanaalâ&#x20AC;&#x2122;

FIG4.11 Plek over het kanaal weergegeven in het standaardprofiel

Ook voor de plek over het kanaal geldt dat de zichtrelatie de belangrijkste reden is van de bewustwording van het kanaal. Er is zicht op de ruimte die boven het kanaal aanwezig vanaf de plek, maar er kan ook zicht zijn op het water van het kanaal. Voor de bewustwording van de plek geldt eveneens dat de zichtrelatie de belangrijkste strategie is om de plek te herkennen. Dit geldt zowel voor de ruimte die aanwezig is op de plek als de voor massa vormende elementen die de plek accentueren. Verder is het bewust worden van de plek door programma een belangrijke strategie. Principes die hierin te onderscheiden zijn, zijn de herkenning van de inrichtingselementen die het programma aanduiden en de herkenning van de stoffering van het grondvlak. De grootste problematiek van de plek is mogelijk de doorsnijding van de plek door het kanaal. Dit wordt opgeheven door samenhang aan beide oevers van het kanaal te creĂŤren. Dit kan door middel van symmetrie, samenhang in stoffering en een duidelijke ruimtelijke begrenzing waarin de verhouding in maat en schaal van deze begrenzing nagenoeg van gelijke aard zijn. De bereikbaarheid en toegankelijkheid van de plek over het kanaal zouden versterkt kunnen worden door aanleg van een dwarsverbinding over het kanaal. Bij deze plek is de grootste barriĂ¨re het kanaal zelf. De maatvoering van de plek moet passen bij de maat van het kanaal. De toegankelijkheid en de beleefbaarheid moeten niet belemmerd worden doordat de verhouding in maat en schaal uit verhouding is.

Bijbehorende strategieĂŤn

4.6 Plek op afstand FIG4.12 Matrix met ontwerpprincipes voor ‘Plek op afstand’

FIG4.13 Plek op afstand weergegeven in het standaardprofiel

Door de nauwe corridor en de afstand tot het kanaal is het zicht op het kanaal en haar begeleidende structuur beperkt. Dit gegeven in combinatie met de afstand zorgt ervoor dat vooral de ruimte boven het kanaal voor de bewustwording van de aanwezigheid van het kanaal zorgt. Bij dit type plek wordt net als bij alle andere typen plekken de zichtrelatie als belangrijkste strategie gezien in de bewustwording van het kanaal. Ook voor de bewustwording van de plek geldt de zichtrelatie als belangrijke strategie. Hierin zijn zicht op de markerende massa van de plek, zicht op de ruimte boven de plek en zicht op een landmark de voornaamste principes. Om verwantschap te creëren tussen plek en kanaal kan de strategie samenhang in stoffering worden ingezet. Hierbij wordt het grondvlak van de plek van hetzelfde materiaal gemaakt net als een gewichtige structuur langs het kanaal. Tussen de plek op afstand en het kanaal is altijd een barrière aanwezig. Om de connectie tussen deze twee delen zo groot mogelijk te kunnen zijn, moet deze barrière ondergeschikt zijn aan de maat en schaal van de plek. Dit zal de toegankelijkheid van de plek en het kanaal verhogen. Ook geleiding door massa is een belangrijke strategie die ingezet kan worden om de verbinding tussen en plek op afstand en het kanaal te realiseren. De hoge massa zal de bezoeker van het kanaal geleiden richting de plek. Dezelfde strategie kan ook in het grondvlak worden toegepast. Voor de plek op afstand geldt dat de hoofdstrategie ‘samenhang’ tussen kanaal en plek niet zozeer van belang is. Bij dit type plek wordt er vooral gericht op de bewustwording van het kanaal en de plek en de bereikbaarheid tussen plek en kanaal. Bijbehorende strategieën

4.7 Vergelijking van strategie en type plekken

Barrière

Geleiding

X X X X

X X X X X

X X X X

X X

Aansluiting plek op routing

Routing

Symmetrie

Stoffering

Programma

Zonering

X X X

SAMENHANG

Ruimte

X X X X X

Onderbreking continuiteit

Zichtrelatie

BEREIKBAARHEID TUSSEN PLEK EN KANAAL

Ritme

X X X X X X

Stoffering

Programma X

Programma

Zichtrelatie X X X X X X

TYPE PLEK OP KANAAL OP OEVER TUSSEN OEVER EN BARRIÈRE BREDE OEVER OVER HET KANAAL PLEK OP AFSTAND

Stoffering

HOOFD-STRATEGIE

BEWUSTWORDING BEWUSTWORDING AANWEZIG- AANWEZIGHEID PLEK HEID KANAAL

STRATEGIE

FIG4.14 Matrix met een vergelijking van strategieën per type plek

Aansluiting plek op routing

Geleiding

Barrière

Routing

Zonering

Ruimte

Ritme

Symmetrie

Stoffering

Programma

Zonering

Onderbreking continuiteit

Zichtrelatie

Stoffering

Programma

Stoffering

Programma

Zichtrelatie

STRATEGIE

HOOFDSTRATEGIE

Hoofdstrategieën plek wat gecreëerd moet worden. Dit is sterk afhankelijk van de bereikEr zijn vier belangrijke hoofdstrategieën aanwezig. Deze hoofdstrategiebaarheid. BEWUSTBEREIKBAARën zijn onderverdeeld in verschillende strategieën waarmee de hoofd- BEWUSTWORDING WORDING HEID TUSSEN strategie bereikt kan worden. De matrix (FIG4.14) is eenSAMENHANG geabstraheerde versie van de matrix met de AANWEZIGHEID AANWEZIGPLEK ENvan de ontwerpprincipes per type plek. Voor de geabstraheerde versie PLEK Bij de hoofdstrategie ‘bewustwording van de aanwezigheid HEID van het kamatrix zijn we er van uit gegaan dat meer dan de helft van de mogelijke KANAAL naal’ zijn drie strategieën te onderscheiden: zichtrelatie, programma ontwerpprincipes aanwezig moet zijn om een kenmerkende strategie te KANAAL en stoffering. Het doel van deze hoofdstrategie is dat men bewust wordt vorm voor het type plek. van de aanwezigheid van het kanaal. Hierbij is de herkenbaarheid van het kanaal erg belangrijk. Strategieën Bewustwording van de aanwezigheid van het kanaal Ook bij de ‘bewustwording van de aanwezigheid van de plek’ zijn verWat opvalt aan de matrix is dat de bij de hoofdstrategie ‘bewustwording schillende strategieën onder te verdelen. Hierbij gaat het vooral om het van de aanwezigheid van het kanaal’ bij alle typen plekken de zichtrevormen van contrast van de plek en haar omgeving. Dit kan door de latie met het kanaal moet voorkomen. Wij hebben in de afbakening van strategieën: programma, stoffering, zichtrelatie, zonering en de onderhet onderzoek gesteld dat de visuele relatie met het kanaal een vereiste breking van de continuïteit moet zijn voor de te onderzoeken plekken. Ondanks deze inkadering TYPE langs PLEK het kanaal. Net als bij de bewustwording van de aanwezigheid van het kanaal is bij deze hoofdstrategie de verwachten wij wel dat doormiddel van zichtrelatie het bewust worden X X X X X X OP KANAAL herkenbaarheid van de plek erg belangrijk. van de aanwezigheid van het kanaal de belangrijkste en sterkste manier X X X X X X X X OP OEVER is. De strategieën door programma en stoffering bewust worden van X X X X X X X X X TUSSEN OEVER EN BARRIÈRE De hoofdstrategie ‘samenhang’ hangt nauw samen met de hoofdstratehet kanaal zijn aan de zichtrelatie ondergeschikt. X X X X X X X BREDE OEVER gie ‘bewustwording door aanwezigheid van de plek’. Deze hoofdstrateX X X X X X X X OVER HET KANAAL gie laat alle mogelijke manieren van het verbinden tussen plek en kanaal Bewustwording van de aanwezigheid van de plek X program- X XOok bij X de hoofdstrategie X X X X van de PLEKDaar OP AFSTAND zien. zijn verschillende strategieën in onder te verdelen: ‘bewustwording van de aanwezigheid ma, stoffering, symmetrie, ritme, ruimte en zonering. plek’ valt op dat er een strategie is die bij alle typen plekken van toepassing is. In dit geval is dat de herkenning van de plek doormiddel van het Het creëren van bereikbaarheid tussen plek en kanaal is een aparte programma. Dit is ook in de afbakening van ons onderzoek vastgesteld hoofdstrategie. Deze richt zich hoofdzakelijk op de fysieke verbinding en dus redelijk voor de hand liggend. Opmerking hierbij is wel dat wij tussen plek en kanaal. De fysieke verbinding is afhankelijk van het type verwachten dat de herkenning van de plek door het programma een

van de belangrijkste strategieën is. Verder is de zichtrelatie met de plek algemeen van belang binnen deze hoofdstrategie. De zichtrelatie richt zich met name op herkenning van massa op de plek. Deze strategie komt vrijwel bij alle typen plekken voor, behalve bij de plekken op het kanaal. Deze plekken liggen vaak los in de ruimte en hebben geen markerende massa of omkadering van massa.

Bereikbaarheid tussen plek en kanaal Uit de matrix is af te leiden dat de bereikbaarheid van de plekken op het kanaal en de kanaaloever niet van toepassing is als strategie. Dit heeft er mee te maken doordat er tussen de plek en het kanaal geen barrière aanwezig is. De plek ligt aan of op het kanaal waardoor er geen routing noodzakelijk is tussen plek en kanaal. Bij de overige plekken is dit wel van toepassing.

Uit de matrix blijkt dat voor de bewustwording van plekken die relatief dicht op het kanaal liggen (plek op kanaal, plek op kanaaloever, plek tussen oever en barrière) de onderbreking van de continuïteit erg belangrijk is. Door de onderbreking van de continuïteit langs het kanaal wordt er een bewustwording gecreëerd waardoor de plek herkenbaar wordt. Voor plekken op de brede oever, over het kanaal en op afstand geldt dat de samenhang belangrijker is dan een uitzondering op de regel.

Om de bereikbaarheid van de plek op afstand te bevorderen is het noodzakelijk te weten hoe de plek te bereiken is. Hierin is geleiding naar de plek een veel gebruikte strategie om dit te bewerkstelligen. Deze strategie wordt vrijwel alleen toegepast bij dit type plek.

Voor de plekken die op afstand van het kanaal liggen (plek tussen oever en barrière en plek op afstand) geldt dat er een barrière aanwezig is tussen de plek en het kanaal. Hierdoor is er vaak een duidelijke zonering in mate van openbaarheid aanwezig. Bij de overige plekken is er geen duidelijke barrière aanwezig. Hierdoor is de strategie ‘bewustwording van aanwezigheid van de plek door zonering’ niet van toepassing. Samenhang Opvallend aan de matrix is dat de strategie ‘samenhang in programma’ bij geen van de type plekken een belangrijke strategie vormt. De strategieën die betrekking hebben op het programma vinden we vooral terug in de bewustwording van de aanwezigheid van de plek. Samenhang tussen plek en kanaal kan op verschillende wijzen gecreëerd worden. De strategie ‘samenhang in stoffering’ vinden we vooral terug op de plekken die op de kanaaloever liggen (plek op kanaaloever en plek op brede oever). Deze plekken kunnen worden gekoppeld aan een continue stoffering in het grondvlak langs het kanaal. De strategie ‘samenhang door symmetrie’ is alleen van toepassing voor het type ‘plek over het kanaal’. Hierbij is het belangrijk dat aan beide zijden van het kanaal overeenkomstige elementen terug te vinden zijn. Hiervoor kunnen meerdere principes gebruikt worden. Deze strategie is niet van belang bij de overige typen. Als we kijken naar de strategie ‘samenhang door ritme’ valt op te merken dat deze alleen veelvuldig voorkomt bij de plek op de kanaaloever. De plek op de oever wil zich vooral ophangen aan de ritmische structuur die parallel aan het kanaal loopt. Het ritme zorgt hierbij voor continuïteit en de plek zelf is daaraan ondergeschikt. De strategieën ‘samenhang door ruimte’ en ‘samenhang in zonering’ worden ingezet op alle typen plekken behalve bij de plek op afstand. De plek op afstand heeft niet een sterke ruimtelijke verbinding met het kanaal. Er is tussen het kanaal en de plek een barrière aanwezig met daarbinnen een corridor als verbinding. Bij de overige plekken hangt de ruimte van de plek nauw samen met de ruimte boven het kanaal. Hierdoor ontstaat onder andere het gevoel dat er een samenhang in zonering is. Deze samenhang kan echter ook bereikt worden door een zonering te maken in de stoffering van het grondvlak.

5. Ontwerpprincipes De catalogus Na de vergelijking van strategieën per type plek in het vorige hoofdstuk, worden in dit hoofdstuk per strategie de ontwerpprincipes toegelicht. In een matrix worden in paragraaf 5.1 alle ontwerpprincipes en de overkoepelende strategie getoond. Vervolgens worden in de daaropvolgende vier paragrafen de hoofdstrategieën behandeld. uit deze hoofdstrategieën zijn de strategieën af te leiden die op hun beurt weer leiden tot ontwerpprincipes.

Evenals in het vorige hoofdstuk refereert de codering (als AP1, HE6) die in de matrices worden weergegeven aan de door ons bezochte referentiegebieden. Deze zijn allen, inclusief de bijbehorende ontwerpprincipes bijgevoegd in de bijlage.

5.1 Matrix ontwerpprincipes FIG5.01 (hoofdstukpagina) Brug ‘De Freule’ te Apeldoorn FIG4.02 Matrix met ontwerpprincipes voor ‘Plek op het kanaal’

Matrix Alle bezochte en onderzochte plekken komen terug in bovenstaande matrix. Per referentiegebied zijn er vaak wel een aantal verschillende type plekken te onderscheiden. Deze hebben we in de linker kolom gecategoriseerd. In de overige kolommen staan de hoofdstrategieën bovenaan, daaronder de strategieën en ten slotte de ontwerpprincipes. Deze matrix biedt overzicht welke ontwerpprincipes er per referentiegebied per type plek zijn gevonden.

Strategieën en ontwerpprincipes In de volgende paragrafen staat beschreven en verbeeld hoe de ontwerpprincipes onderdeel uitmaken van de verschillende strategieën. Dit gebeurt aan de hand van een soort catalogus-achtige opbouw waar de ontwerpprincipes geordend zijn per strategie. Deze strategieën zijn vervolgens weer geordend per hoofdstrategie.

5.2 Bewustwording aanwezigheid kanaal

Bewustwording kanaal door zicht Eén van de belangrijkste strategieën is ‘bewustwoording van het kanaal door zicht’. Deze strategie dient als basis voor het verbinden van een plek aan het kanaal. De strategie is opgesplitst in 5 ontwerpprincipes.

Bewustwording kanaal door programma Deze strategie is bijzonder omdat er met een kanaal-gerelateerd programma een verwijzing maakt naar het kanaal. Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld een haven. Door het programma te herkennen is men zich ervan bewust dat het kanaal dichtbij moet zijn. Van deze strategie is slechts één ontwerpprincipe gevonden.

Bewustwording kanaal door stoffering Deze strategie baseert zich op een indirecte herkenning van het kanaal. Er is een stoffering aanwezig die een verwijzing maakt naar het kanaal, in veel gevallen zal deze stoffering dan ook water zijn. Daardoor ontstaat een bewustwording dat het kanaal dichtbijgelegen is.

5.3 Bewustwording aanwezigheid plek

Bewustwording plek door programma Deze strategie gaat er vanuit dat er op de plek een sterk programma aanwezig is. Dit programma wordt herkent door zicht op een inrichtingselement of een afwijkende stoffering van het grondvlak. De strategie vormt de basis voor 2 ontwerpprincipes.

Bewustwording plek door stoffering De plek kan duidelijk herkend worden door een afwijkende stoffering. Deze contrasterende stoffering is aanwezig op 3 verschillende manieren; afwijkende stoffering van inrichtingselementen, afwijkende stoffering van beplanting en afwijkende stoffering van het grondvlak.

Bewustwording plek door zichtrelatie Herkenning van de plek kan ontstaan door een zichtrelatie. Dit gebeurt wanneer er iets aanwezig is wat de aandacht trekt. Dit kan een landmark zijn, zoiets als een kunstwerk of een opvallend bloeiende heester. Een tweede manier is een massa die de plek markeert, bijvoorbeeld een bomengroep. En ten slotte het zicht op de ruimte boven de plek. Ruimte contrasteert sterk met massa en daarmee kan de plek herkenbaar worden.

Bewustwording plek door onderbreking continu誰teit Langs het kanaal is een begeleidende structuur waarin vaak continu誰teit zit. Het doorbreken hiervan resulteert in een contrast, wat de plek herkenbaar maakt. Gedurende dit onderzoek zijn er 3 ontwerpprincipes gevonden die deze strategie vorm geven; onderbreking continu誰teit van het verticale ritme, de structuur van het grondvlak en het programma.

Bewustwording plek door zonering Deze strategie is behoorlijk subjectief tot stand gekomen. Het krijgen van bijvoorbeeld een semi-openbare sfeer, is niet een vastgesteld gegeven. De strategie houdt in dat de plek gemarkeerd kan worden door zonering. Dit kan bereikt worden door beperken van toegankelijkheid, de gemarkeerde ruimte en/of een afwijkende stoffering.

5.4 Samenhang

Samenhang door overeenkomstig programma De plek kan ook juist meegaan in het samenhangend geheel wat er is. Als er gekeken wordt naar de continuĂŻteit van programma, dan is er vaak de functie verblijven langs het water aanwezig. De plek kan meegaan in dit programma. Hiervoor hebben we ĂŠĂŠn ontwerpprincipe gevonden, overeenkomstig programma van inrichtingselementen.

Samenhang door stoffering De plek kan samenhangend zijn aan zijn omgeving door eenzelfde stoffering te gebruiken. Het onderzoek heeft geresulteerd in 4 verschillende ontwerpprincipes; samenhang in stoffering van inrichtingselementen, verticale stoffering, beplanting en stoffering van het grondvlak.

Samenhang door symmetrie Samenhang door symmetrie blijkt alleen voor te komen bij de plek over het kanaal. Hier is het van essentiĂŤel belang om samenhang te krijgen tussen beide oevers, vandaar de strategie symmetrie. De strategie vormt de basis voor 4 ontwerpprincipes; symmetrie in stoffering, reliĂŤf, inrichtingselementen en massa.

Samenhang door ritme Op de plek kan samenhang ontstaan door ritme. Het is vaak een ritme wat al aanwezig is langs het kanaal. De plek reageert hier in feite op, waardoor de plek meegaat met deze verbindende structuur. Deze strategie vormt de basis voor 2 ontwerpprincipes, ritme van inrichtingselementen en ritme van massa.

Samenhang door ruimte De plek kan zich verbinden met het kanaal door een samenhang in ruimtes te hebben. Uit het onderzoek zijn twee verschillende ontwerpprincipes naar voren gekomen, samenvloeiing van ruimtes en een opeenvolging van ruimtes. Het tweede principe is alleen maar gevonden wanneer de verbinding op grote schaal plaatsvindt.

Samenhang door zonering Een samenhang in zonering is een vrij veelkomende manier om een plek te verbinden aan het kanaal. Deze strategie vormt de basis voor 4 verschillende ontwerpprincipes; samenhang in zonering door stoffering, toegankelijkheid, reliĂŤf en ruimte van de plek.

5.5 Bereikbaarheid

Bereikbaarheid door routing Een goede route van en naar de plek is ook één van de belangrijkste strategiën om een plek te verbinden aan het kanaal. Deze strategie vormt de basis voor 4 verschillende ontwerpprincipes; lage frequentie van routing, hoge frequentie van routing, directe- en indirecte routing. De nuance tussen deze verschillende ontwerpprincipes is van invloed op de mate van openbaarheid van de plek.

Toegankelijk door barrière Voor een openbare plek is het van belang dat een route tussen plek en kanaal niet onderbroken wordt door een te sterke barrière. Voor een private/semi-openbare plek geldt het tegenovergestelde. Deze strategie geeft verschillende ontwerpprincipes weer hoe er om kan worden gegaan met deze barrière. In totaal zijn er 6 principes ontstaan. Barrière door maat en schaal, afwijkende stoffering en ander programma. Daar tegenover staat verzachting barrière door maat en schaal, samenhangende stoffering en overeenkomstig programma.

Bereikbaar door sturende geleiding De strategie sturing tot geleiding is in feite de voorbijganger (on)bewust meenemen naar de gewenste locatie. Dit kan zowel grootschalig (sturende massa) als kleinschalig (accenten in verharding) gedaan worden. Deze strategie vormt de basis voor 4 ontwerpprincipes; geleiding door stoffering, hoge massa, transparante wand en lage massa.

Bereikbaar door locatie t.o.v. routing De laatste strategie gaat in op de locatie van de plek en hoe de locatie van plek zich verhoudt tot de routing die naar het kanaal gaat. Deze strategie vormt de basis voor een zestal ontwerpprincipes; plek op aftakking, op kruising, naast continue route, naast kruising, aan einde aftakking en naast aftakking.

6. Conclusies Antwoord op de vragen Het beantwoorden van de hoofd- en deelvragen gebeurt in hoofdstuk 6. De conclusies die getrokken zijn uit het onderzoek worden hierin uiteengezet. Vervolgens wordt er een reflectie gedaan op de vooraf gestelde hypothese. Hierin wordt gekeken of de verwachte uitkomsten ook daad-

werkelijk de conclusies zijn zoals die voorzien waren aan de start van het onderzoek. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een aantal voorbeelden uit de praktijk. Wij achten het namelijk zonde om deze schitterende concrete voorbeelden geheel voor onszelf te houden.

6.1 Deelvragen FIG6.01 (hoofdstukpagina) De Voermanhaven te Groningen FIG6.02 Het standaardprofiel

Deelvraag 1 Wat zijn de specifieke kenmerken van een kanaal en welke plekken kunnen onderdeel zijn van een kanaal?

Deelvraag 2 Welke strategieën zijn te vinden om verschillende typen plekken te verbinden met een kanaal?

Een kanaal is een smalle waterdoorgang die natuurlijk gevormde landschappen doorsnijdt. Het is een kunstmatig gegraven vaarweg die voor verschillende doeleinden werd aangelegd. Eén van de belangrijkste redenen is om steden bereikbaar te maken over water zodat goederen getransporteerd kunnen worden, industrie wordt hierdoor vaak gekoppeld aan een kanaal. Naast de binnenvaart wordt een kanaal ook recreatief gebruikt doormiddel van pleziervaart.

Nadat alle ontwerpprincipes zijn onderverdeeld onder de strategieën blijven er een 18-tal strategieën over. Deze strategieën werken natuurlijk niet allemaal even goed voor elke plek. Zie de matrix op de rechterpagina waarin per type plek de meest voorkomende strategieën staan weergegeven. Er zijn vier hoofdstrategieën te onderscheiden. De eerstgenoemde hoofdstrategie gaat in op de bewustwording van het kanaal. De tweede hoofdstrategie heeft als doel de aanwezigheid van een plek te herkennen. Hoofdstrategie drie gaan in op de samenhang tussen kanaal en plek. De vierde en laatste hoofdstrategie heeft betrekking op de bereikbaarheid tussen plek en kanaal.

Een kanaal kan op verschillende wijzen gekarakteriseerd worden. In het algemeen geldt dat een kanaal een smalle bak water is dat een rechtlijnige vorm heeft. Langs en op het kanaal bevinden zich kenmerkende elementen, voorbeelden hiervan zijn; bruggen, sluizen en structuren die parallel aan het kanaal liggen zoals een jaagpad of bomenrij. De oevers van een kanaal kunnen zowel strak als natuurlijk ogen. Een strakke oever bestaat uit een gemetselde kade of walbeschoeiing terwijl een natuur(vriende)lijke oever onder een bepaalde helling ligt en ecologisch aantrekkelijk is.

Onder ieder van deze hoofdstrategieën zijn strategieën onder te verdelen. Sommige van die strategieën zijn terugkomende thema’s in de hoofdstrategieën maar worden met een ander doel ingezet. Strategieën geldend voor ieder type plek Kenmerkend voor de bewustwording van het kanaal is de strategie ‘zichtrelatie’. Dit is voor ieder type plek een terugkerend doel. Uit de praktijk blijkt dat dit de sterkste manier is om het kanaal te herkennen. Ook voor de bewustwording van de aanwezigheid van een plek geldt dat de zichtrelatie een voorname strategie is die ingezet kan worden om de plek te herkennen. Ook de herkenning van het programma van de plek is een doel om bewust te worden van de aanwezigheid van de plek en wordt algemeen ingezet bij alle typen plekken.

De plekken die we hebben kunnen onderscheiden, met behulp van een aantal referentiestudies, op en rondom een kanaal zijn: - Plek op het kanaal - Plek op de kanaaloever - Plek tussen oever en barrière - Plek op brede oever - Plek over het kanaal - Plek op afstand

Strategieën per type plek Verder zijn er ook verschillen op te merken in strategieën per type plek. Zo is het bij de plek op het kanaal van belang dat er door een accent in stoffering aan te brengen de plek herkend wordt. Ook een onderbreking in de continuïteit van een doorgaande structuur. Voor een plek op de kanaaloever geldt eveneens dat de onderbreking in de continuïteit langs het kanaal de plek herkenbaar maakt. Om samenhang te creëren tussen plek en kanaal kunnen meerdere strategieën worden ingezet. Samenhang in stoffering en ritme in de vorm van massa langs het kanaal zijn veel voorkomende strategieën op dit type plek. Ook het creëren van samenhang in ruimte is een veel toegepaste strategie. Bij de plek tussen oever en barrière geldt net als bij de voorgaande twee typen dat de bewustwording van de aanwezigheid van de plek opgemerkt wordt door een onderbreking aan te brengen in de continuïteit langs het kanaal. Tevens is het doel een aparte zonering te bereiken om de plek te herkennen een veel toegepaste strategie. Samenhang tussen de plek tussen oever en barrière en het kanaal wordt in de meeste gevallen gecreëerd door samenhang in ruimtes en zonering. Bij dit type plek is ook de bereikbaarheid van de plek van belang. De bereikbaarheid kan met name bevorderd worden door een directe routing tussen plek en kanaal en een zwakke barrière tussen plek en kanaal. Voor de plek op de brede oever worden er behalve de algemene strate76

FIG6.03 Matrix met de vergelijking tussen strategieën en type plekken

gieën die gelden voor iedere plek, geen extra strategieën toegepast om bewust te worden van de aanwezigheid van het kanaal en de plek. Een verbinding tussen plek en kanaal wordt gemaakt door samenhang aan te brengen in stoffering van het grondvlak van de plek en de continuïteit van de stoffering langs het kanaal. Hetzelfde geldt voor samenhang in ruimtes en zonering tussen plek en kanaal. Om de bereikbaarheid tussen plek en kanaal te bevorderen is het van belang de barrière die de plek doorsnijdt zo minimaal mogelijk te laten zijn. De strategie die hierbij hoort is ‘door een minimale barrière de bereikbaarheid tussen plek en kanaal te bevorderen’. Bij de plek over het kanaal is het kanaal zelf een barrière die de plek doorsnijdt. Om toch een verbinding tussen plek en het kanaal te kunnen leggen is het belangrijk om samenhang tussen beide oevers van het kanaal aan te brengen. De strategie die hierbij hoort is ‘door symmetrie samenhang aanbrengen tussen kanaal en plek’. Deze samenhang kan eveneens aangebracht worden door het kanaal in dezelfde ruimte of zone te laten zijn als de plek zelf.

X X

X X X X

X X X X X

X X X X

X X

Aansluiting plek op routing

Geleiding

Barrière

Routing

Symmetrie

Stoffering

Programma

Zonering

X X X

SAMENHANG

Ruimte

X X X X X

Onderbreking continuiteit

Zichtrelatie

BEREIKBAARHEID TUSSEN PLEK EN KANAAL

Ritme

X X X X X X

Stoffering

Programma

X X X X X X

Stoffering

HOOFD-STRATEGIE

Zichtrelatie

TYPE PLEK OP KANAAL OP OEVER TUSSEN OEVER EN BARRIÈRE BREDE OEVER OVER HET KANAAL PLEK OP AFSTAND

BEWUSTWORDING BEWUSTWORDING AANWEZIG- AANWEZIGHEID PLEK HEID KANAAL

STRATEGIE

Voor de plek op afstand is het noodzakelijk dat de bereikbaarheid tussen plek en kanaal goed is. De verbinding wordt met name gelegd door zichtrelatie. De bereikbaarheid moet worden bereikt door een directe routing aan te brengen en de barrière tussen plek en kanaal zo minimaal mogelijk te laten zijn. Een andere belangrijke strategie om de toegankelijkheid van de plek te vergroten is de plek doormiddel van geleiding door massa of in stoffering de plek kenbaar te maken.

FIG6.04 Verbeelding van strategie + ontwerpprincipes

FIG6.05 Matrix met de ontwerpprincipes per strategie

Deelvraag 3 Welke ontwerpprincipes zijn per strategie te onderscheiden? Per strategie (18 stuks) zijn er een aantal ontwerpprincipes te onderscheiden. In hoofdstuk 5 wordt dit in catalogusvorm uitgewerkt. Wanneer je als ontwerper een doel hebt om een kanaalomgeving integraal te ontwerpen is dit deel van het rapport een interessant deel om erbij te pakken en de benodigde abstracte ontwerpprincipes eruit te pakken. Deze ontwerpprincipes zijn expres abstract gehouden zodat deze in een tal van situaties gebruikt kunnen worden, ongeacht de te gebruiken materialen. Zie hier aan de rechterzijde de ontwerpprincipes uiteengezet per strategie. Deze strategieën zijn op hun buurt weer onderverdeeld in een viertal hoofdstrategieën. Hieronder is één voorbeeld weergegeven van één strategie inclusief de bijbehorende ontwerpprincipes. De overige strategieën zijn te vinden in hoofdstuk 5. Strategie

Ontwerpprincipes

Deelvraag 4 Welke aspecten zijn van belang bij de verbinding van plekken in de openbare ruimte aan een kanaal? Uit onderzoek blijkt dat er naast strategieën en ontwerpprincipes nog een aantal aspecten te benoemen zijn, welke van belang zijn bij de verbinding van een plek aan een kanaal. Deze aspecten zijn overkoepelend aan de strategieën en ontwerpprincipes. Naar deze aspecten hebben wij niet specifiek gezocht, maar wij zijn deze op een alternatieve wijze te weet gekomen. In een later stadium hebben we de matrix met ontwerpprincipes en strategieën nogmaals bestudeerd. Vervolgens hebben we hieruit gedestilleerd welke aspecten wij onmisbaar achten (individueel of gecombineerd met een ander aspect) voor de verbinding tussen een plek en een kanaal. De overkoepelende hoofdstrategieën zoals die ontstaan zijn in dit onderzoek zien wij als aspecten die van belang zijn bij de verbinding van plekken in de openbare ruimte aan een kanaal. Deze hoofdstrategieën dragen ieder een aspect bij zich die zorgen voor een koppeling tussen twee delen. Zichtrelatie Het eerste, en misschien wel meest voor de hand liggende aspect, is de zichtrelatie. Dit aspect valt onder de hoofdstrategieën ‘bewustwording van de aanwezigheid van het kanaal’ en ‘bewustwording aanwezigheid van de plek’. Hierbij is de herkenning van de plek en het kanaal de prioriteit. Zicht is hierbij het belangrijkste aspect. Het is een van de eenvoudigste verbindingen die tussen een plek en een kanaal te leggen is. Zonder enige vorm van investering, inrichting of detaillering wordt men vanaf het kanaal bewust van de plek en vice versa. Samenhang Ten tweede is de samenhang die er tussen een plek en een kanaal is een zeer voornaam aspect. Ook met samenhang worden er verbinding gecreëerd tussen meerdere (in dit geval de plek en het kanaal) delen. Er kan zowel een ruimtelijke verbinding als een verbinding in de stoffering van het grondvlak gemaakt worden. Door eenzelfde materiaal toe te passen zullen er verbanden ontstaan tussen plek en kanaal. Dit brengt samenhang met zich mee, wat op haar beurt weer leidt tot een koppeling van delen. Bereikbaarheid Verder is de bereikbaarheid tussen de plek en het kanaal een belangrijk aspect dat meetelt in de verbinding tussen plek en kanaal. De bereikbaarheid geeft aan in welke mate de plek en het kanaal ten opzichte van elkaar bereikbaar zijn. Dit maakt een fysieke koppeling. De vorige aspecten zijn met name gericht op de visuele verbinding, terwijl de bereikbaarheid op de werkelijke fysische verbinding ingaat. Met de drie aspecten zichtrelatie, samenhang en bereikbaarheid denken wij de allesomvattende aspecten te hebben gevonden die van belang zijn bij de koppeling van een plek en een kanaal.

6.2 Hoofdvraag FIG6.06 Matrix met de ontwerpprincipes per strategie

Hoe kan een plek in de openbare ruimte gekoppeld worden aan een kanaal binnen een hoogstedelijke context? Het verbinden van plekken aan kanalen kan op tal van verschillende manieren. Dit heeft te maken met een aantal factoren waarvan de ligging van de plek ten opzichte van het kanaal de belangrijkste is. Wanneer een plek op de kanaaloever ligt, is de verbinding zoals verwacht al snel gemaakt. Maar wanneer een plek op een afstand van het kanaal ligt is deze lastiger te verbinden. Daarnaast is het van belang om te weten wat voor soort plek je zou willen creëren; moet het een autonome semi-openbare plek zijn of moet het een openbaar toegankelijk stadspark worden? Dit zijn allemaal vragen die van invloed zijn op de plek, maar zeker ook op de verbinding. Bepaling type plek De eerste stap bij het koppelen van een plek aan het kanaal binnen een hoogstedelijke context, is te definiëren wat voor type plek het is, die gekoppeld moet worden aan het kanaal. Uit het onderzoek is gebleken dat er 6 kenmerkende type plekken zijn: - Plek op kanaal; - Plek op oever; - Plek tussen oever een barrière; - Plek op brede oever; - Plek over kanaal; - Plek op afstand. Kenmerkende strategieën per plek Het blijkt dat elke type plek zijn eigen kenmerken en problemen heeft. Onderzoek laat zien dat er een samenhang in strategieën zit, waarmee met deze eigenschappen wordt omgegaan. Op de volgende pagina’s zijn per type plek de kenmerkende strategieën op een rij gezet. Uitwerking van de strategieën De strategieën zijn onderling verschillend en variëren daarmee van doelstelling. Per strategie blijkt dat er kenmerkende ontwerpprincipes gebruikt worden. De ontwerpprincipes zijn verschillende manieren om het doel van de strategie te bereiken. Een compleet overzicht hiervan is te vinden op (blz huppeldepup). Het proces van hoofdstrategie naar ontwerpprincipe is samengevat en geordend in een matrix, die hiernaast af te lezen is. Combineren van ontwerpprincipes Waar het uiteindelijk om draait is waar je als ontwerper op in wil zetten. Welke strategieën en ontwerpprincipes zijn van belang bij het maken van de juiste koppeling? Een ontwerpprincipe wat in plaats van een verbinding voor een contrast zorgt, hoeft per saldo niet verkeerd te zijn. Het is maar net wat de situatie wenst. Het is daarom sterk van belang te bepalen wat voor een plek er moet ontstaan. Is het een plek die heel subtiel aanwezig is in het beeld, of moet het juist enorm opvallen door te contrasteren met zijn context? Is het een autonome plek of juist niet? Dat soort vragen moet de ontwerper zichzelf stellen voordat de juiste strategie gekozen kan worden. Belangrijk om te vermelden is dat het nooit zo is dat er een verbinding gemaakt wordt met behulp van één strategie. Wij hebben tijdens ons onderzoek eigenlijk constant gemerkt dat er altijd een bepaalde mate van samenspel is tussen een aantal verschillende strategieën. Juist deze ‘strategiecocktails’ maken de juiste verbinding! 80

Plek op het kanaal

Plek op de kanaaloever

Plek tussen oever en barriĂ¨re

Brede kanaaloever

Plek over het kanaal

Plek op afstand

6.3 Praktijkvoorbeelden FIG6.07 Vlijtsekade te Apeldoorn, plek landt door samenspel met boom

FIG6.08 Vlijtseweg te Apeldoorn. Plek ‘zweeft’.

In Apeldoorn zien we een voorbeeld hoe een plek wél werkt en hoe niet. Het bankje links gaat een visueel bindende relatie aan met de boom, terwijl het bankje rechts meer “los in de ruimte” staat. Beide plekken liggen dichtbij het kanaal, maar door het samenhangend beeld links is die plek beter gekoppeld aan het kanaal. 85

FIG6.09 De aanloop naar de brug ‘De Freule’ te Apeldoorn

Hier in Apeldoorn zien we hoe sterk geleiding in ruimte kan werken. Het pad naar de brug wordt geleidt door bebouwing, stoffering en het muurtje. Dit neemt de voorbijganger mee in de sturende richting. De brug zelf is heel transperant opgezet waardoor continu誰teit van het kanaal wordt bevorderd. 87

FIG6.10 Plantsoen Welgelegen te Apeldoorn

Plantsoen Welgelegen in Apeldoorn laat zien hoe sterk een samenhang in stoffering van het grondvlak werkt. De plek aan de oever heeft geen apparte stoffering van het grondvlak, en gaat hierdoor mee in de ruimte. De 4 bomen nabij zorgen ervoor dat de plek meegaat in het ritme aan de oever. 89

FIG6.11 De Voermanhaven te Groningen

In Groningen zien we bij de Voermanhaven een mooi voorbeeld hoe de ruimte boven het kanaal herkend wordt. De ruimte begint waar de bebouwing eindigt en wordt begrensd door het hoge gebouw in de achtergrond. De hoge boom rechts en de brug in het midden geven extra dimensie aan de ruimte. Hierdoor wordt het dieptegevoel versterkt. 91

FIG6.12 Het park rondom kasteel Helmond

In de binnenstad van Helmond is een mooi voorbeeld hoe twee sterk verschillende plekken aan het kanaal gekoppeld kunnen worden. Rechts ziet u een sterk autonome plek die deels in het water ligt. Links ziet u een park die vloeiend oevergaat in het kanaal. Dit laat zien dat de manier van koppeling aan het kanaal heel anders kan. Het is maar net wat de ontwerper wenst. 93

FIG6.13 Piet van Bokhovenpad te Helmond

In Helmond is een mooi voorbeeld aanwezig hoe subtiel soms een plek kan worden herkend. Langs de oever is een ritme van bomen aanwezig. Bij de plek op de oever word dit ritme doorgezet. Echter is er gekozen voor een ander soort boom. Hierdoor wordt de plek op een mooie wijze gemarkeerd. 95

7. Aanbevelingen Nadat het onderzoek is afgelopen blijven de auteurs met misschien nog wel meer vragen zitten dan toen zij aan het onderzoek begon-

nen. In dit hoofdstuk wordt beschreven welke aspecten de onderzoekers graag nog eens onderzocht zouden willen hebben.

FIG7.01 (hoofdstukpagina) Kasteelpark te Helmond

Nadat het onderzoek is uitgevoerd blijven we misschien met nog wel meer vragen zitten dan dat we er in eerste instantie hadden. Zo zijn er een aantal punten die nog nader onderzocht moeten worden om een nog beter beeld te krijgen hoe plekken langs een kanaal verbonden en vormgegeven kunnen worden. De volgende punten behoeven nog verder onderzoek: De bereikbaarheid tussen plek en kanaal hebben we goed en intensief onderzocht. Wat we buiten beschouwing hebben gelaten is de verbinding en aansluiting vanaf het kanaal en de plek naar externe routing. Ook hiervan is het interessant om te weten hoe deze op elkaar reageren en of hier ook niet interessante ontwerpprincipes aan verbonden zijn. Uit ons onderzoek is gebleken dat het juist het samenspel van strategieën is wat de verbinding maakt tussen plek en kanaal. Er is namelijk nooit één strategie die ervoor zorgt dat de verbinding wordt gemaakt. Het zou interessant zijn om in de toekomst te onderzoeken welke verhoudingen en verbanden er tussen de strategieën per type plek aanwezig zijn. En wanneer, bij welke plek, welke strategie het allerbelangrijkste is. Ten slotte is het van belang te melden dat wij dit onderzoek in een beperkte tijd van (slechts) zes weken hebben uitgevoerd. Hierdoor hebben wij maar een beperkt aantal referentiestudies kunnen doen. Om de uitkomst van dit onderzoek krachtiger en betrouwbaarder te kunnen maken is het nodig om het aantal referentiestudies uit te breiden tot er een goede verhouding is tussen alle type plekken. Op deze manier kunnen deze dan ook gelijkwaardig behandeld worden gedurende de analyse.

100

Bijlage De (delen van) onderwerpen die niet nodig waren voor de beantwoording van de hoofdvragen, maar wel van belang zijn voor de onderbouwing van het onderzoek worden in de bijlage toegevoegd. Hier zijn onder andere

101

de referentiegebieden te vinden die allemaal geanalyseerd zijn. Daarnaast is de bijlage de vertrouwde plek voor de afbeeldingverantwoording, literatuurlijst en verklarende woordenlijst.

Bijlage I: Literatuurlijst FIGB.01 (hoofdstukpagina) Park in de West-Indischebuurt te Groningen

Digitale bronnen http://www.bing.com/maps/ http://ahn.geodan.nl/ahn/ https://www.google.nl/maps/ http://www.kanaleninnederland.nl http://nl.wikipedia.org/wiki/Categorie:Kanaal_in_Nederland http://nl.wikipedia.org/wiki/Kanaal_%28waterweg%29 http://nl.wikipedia.org/wiki/Verbindingskanaal_%28Groningen%29 http://www.apeldoorn.nl/gebiedsontwikkeling_kanaalzone http://www.madeinvelp.nl/wordpress/lisa-biris-en-joost-elshoff/ http://nl.wikipedia.org/wiki/Aspect_%28taalkunde%29 http://nl.wikipedia.org/wiki/Aspect_%28astrologie%29 http://www.rijkswaterstaat.nl/water/plannen_en_projecten/bprw/ kanalen/ http://synoniemen.net/index.php?zoekterm=plek http://www.encyclo.nl/begrip/plek http://synoniemen.net/index.php?zoekterm=massa http://nl.wikipedia.org/wiki/Toegankelijkheid http://nl.wikipedia.org/wiki/Bereikbaarheid_%28verkeer%29 Literatuur Het Groot Uitdrukkingenwoordenboek van Van Dale. 2006 Opening spaces, Design as Landscape Architecture. Hans Loidi en Stefan Bernard. 2003 Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur. Meto J. Vroom, 2010 Handwoordenboek Van Dale. 1994 Software Google Earth Pro 4.2. Google TM. 2007

102

Bijlage II: Afbeeldingverantwoording

Afbeeldingen van externe bronnen FIG2.02 www.mijngelderland.nl FIG2.03 familiepraat.wordpress.com FIG2.04 www.beeldbank.rws.nl FIG2.05 www.sportvisserijoostnederland.nl FIG2.06 www.75jaaralbertkanaal.be FIG2.07 www.sportvisserijnederland.nl FIG2.10 www.beeldbank.rws.nl FIG2.11 www.zwerf-fietsen.nl FIG2.12 www.flickr.com; fotograaf: adviesburo RIET Overige afbeeldingen zijn ofwel eigen fotoâ&#x20AC;&#x2122;s of door onszelf vervaardigde illustraties.

103

Bijlage III: Begrippenlijst

Begeleidende structuur Wijze waarop een samengesteld geheel is opgebouwd. (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur 2010, subbron: Van Dale) In ruimtelijke zin is structuur een kader van onderling verbonden lijnen, wanden volumes, enzovoorts die samen een eenheid vormen. ‘De functie van structuur is dat zij houvast biedt voor menselijke waarneming, dat zij ordening aanbrengt in wat zich in tijd en ruimte aan ons voordoet en wel zodanig dat wij er ons een beeld van kunnen vormen, dat wij in ons geheugen kunnen vasthouden.’ (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur 2010)

Continuïteit Ononderbroken samenhang, opeenvolging, doorlopen verband. (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur, subbron: Van Dale) Ritme Regelmatige wisseling in accenten of bewegingen. (Handwoordenboek Van Dale, 1994)

Barrière Afsluiting van in- en doorgangen, versperring. (Handwoordenboek Van Dale, 1994) Een barrière is een punt, lijn of vlak wat een onderbreking vormt voor de verbinding. Deze barrière kan zowel fysiek als psychologisch aanwezig zijn. (Eigen definitie van het begrip) Ruimte Plaats om zich te bevinden of te bewegen. Plaats of plek tussen twee of meer zaken. Geheel van mogelijkheden om iets te realiseren. Door grenzen, met name door drie dimensies bepaalde plaats. Plaats waar men zich vrij kan bewegen. (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur, subbron: Van Dale) Plek Een klein gedeelte van de oppervlakte van iets dat anders is van kleur of uiterlijk dan de oppervlakte er omheen. Plaats, punt zekere uitgestrektheid. (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur, subbron: Van Dale) Massa Een lichaam, een driedimensionaal geheel, dat massa heeft. Wanneer inwendige holten in een massa ontbreken, spreekt men van massieven. (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur, subbron: Van Dale) In het landschap zijn massa’s volumineuze elementen, die waarneembaar boven het maaiveld uitsteken, zoals bodemvormen, bebouwing, bossen en beplanting. Voor de ruimtelijke ontwerper zijn volumes belangrijke middelen om te ordenen, om ruimten te vormen, te modelleren en moduleren. Massa is de contramal van ruimte, geslotenheid tegenover openheid. (Lexicon Van Tuin- en landschapsarchitectuur 2010) Toegankelijk Bereikbaar, openstaand voor, ontvankelijk. (Handwoordenboek Van Dale, 1994) Bereikbaar Bereikt kunnen worden. (Handwoordenboek Van Dale, 1994) Stoffering Datgene waarmee men stoffeert. (Handwoordenboek Van Dale, 1994) Het type of soort materiaal dat toegepast wordt om massa, grondvlak, of elementen aan te kleden.(Eigen definitie van het begrip) 104

105

Bijlage IV: Uitwerking referentie studies FIGB.02 Apeldoorn

FIGB.03 Groningen

Apeldoornskanaal - Apeldoorn

Reitdiep & Van Starkenborghkanaal te Groningen

AP01 Baron Sloetkade (Te vinden in H3. Casus) AP02 Plantsoen Welgelegen AP03 Lange Grafte AP04 De Freule AP05 Vlijtseweg AP06 Restaurant ‘De Brugwachter’ AP07 Cafe ‘De Oude Haven’ AP08 Stadskade AP10 Sluiscomplex

GR01 West-Indischebuurt GR02 Voermanhaven GR03 Jaagpad

106

FIGB.04 Helmond

Zuid-Willemsvaart te Helmond HE01 Barentzpark HE02 Johannes Vermeerlaan HE03 Frans Joseph van Thielpark HE04 Kasteelplein Helmond HE05 Piet van Bokhovenpad HE06 Havenweg

107

AP02 Apeldoorn - Plantsoen Welgelegen 1. Plek op kanaaloever 2. Plek op brede oever 3. Plek over het kanaal

zonering & programma 1. Plek op kanaaloever - Plek wordt herkenbaar door een eigen (verblijfs)programma: bankje. 3 2

2. Plek op brede oever - Plek tussen- en achter bebouwing is slecht toegankelijk, hierdoor is het te beschouwen als een semi-openbare collectieve tuin.

3. Plek over het kanaal - Openbaar park aan beide zijden van het kanaal wat zorgt voor samenhang tussen beide oevers.

routing & toegankelijkheid Plek op kanaaloever - Plek aanliggend aan doorgaande route: goed bereikbaar. Daarnaast ligt de plek op een kruising van een tweetal paden. Plek op brede oever - Plek verbonden door wandelpaden onder bebouwing door. Door de minder goede toegankelijkheid wordt de plek een semi-openbare collectieve tuin. De zware infrastructuur vindt plaats buiten de plek om. Binnen de plek alleen fietsen wandelpaden. Plek over het kanaal - Door ontbrekende brug op deze plek wordt de overzijde niet fysiek verbonden. Stoffering Plek op kanaaloever - Een continue stoffering van gazon langs de oever bindt alle plekken op de kanaaloever aan elkaar. De plek (inrichtingselement: bankje) heeft daarbinnen geen eigen stoffering. Plek op brede oever - Plek wordt samenhangend door doorlopen van gazon als stoffering van het grondvlak. Plek over het kanaal - Aan beide zijdes van de oever is gazon de overheersende stoffering, hierdoor ontstaat samenhang tussen beide oevers. ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - Plek is herkenbaar door stevige massa in de vorm van bomen. Door samenspel met deze bomen krijgt de plek stevigheid binnen de context en valt deze niet in het niets. Plek op brede oever - Torens vormen een ritme welk de gehele plek aaneenschakelt. Plek over het kanaal - Door gelijke hoogte van bebouwing aan beide zijdes van het kanaal ontstaat samenhang tussen de twee oevers.

108

Plantsoen Welgelegen te Apeldoorn Dit plantsoen langs het Apeldoornskanaal is een relatief grote eenheid binnen het centrum van Apeldoorn. Deze eenheid wordt gevormd door herhaling van bouwblokken en de continue stoffering van het grondvlak met gazon. Het reliĂŤf binnen dit referentiegebied zorgt ervoor dat er diverse ruimtes voor en achter de bebouwing fysiek gescheiden wordt. Hierdoor ontstaat een semi-openbare collectieve tuin aan de achterzijde. Aan de kanaalzijde is een groot openbaar park welke goed verbonden is met de doorgaande fietsen wandelroutes langs het kanaal. Ook is er onder meer door de aanwezigheid van reliĂŤf constant zicht op het kanaal.

Plek op kanaaloever

109

Plek op brede oever

110

Plek over het kanaal

111

AP03 Apeldoorn - Lange Grafte 1. Plek op brede oever

zonering & programma Plek op brede oever - Plek is herkenbaar door aanwezigheid inrichtingselementen: doeltjes. Het continue van verblijven is van het kanaal naar de plek getrokken en herkenbaar gemaakt door het doortrekken van het gazon. Daarnaast is het continue van de verkeersfunctie doorbroken en vervangen door verblijfsfunctie: de plek, hierdoor is deze nogmaals herkenbaar gemaakt.

routing & toegankelijkheid Plek op brede oever - De doorgaande route wordt onderbroken, hierdoor wordt de plek extra aangezet waardoor deze nog herkenbaarder wordt. Verder gaat de hoofdrouting om de plek heen, een subtiel fiets- wandelpad doorsnijdt de plek wel.

Stoffering Plek op brede oever - De plek is herkenbaar door verbreding van het doorgaande stoffering van het grondvlak: gazon. Hierdoor wordt de plek ook onderdeel van de doorgaande stoffering van het gazon. Wel wordt het vlak doorsneden door een fiets-/wandelpad. Maar deze doorsnijding gebeurt op dermate fijne wijze dat de stoffering van het grondvlak (gazon) minimaal wordt opgebroken. Hierdoor gaat de samenhang niet verloren.

ruimtelijke opbouw Plek op brede oever - Plek ontstaat door opening in de continue massa. Hierdoor â&#x20AC;&#x2DC;versmeltâ&#x20AC;&#x2122; de ruimte van de plek met de ruimte van het kanaal. De aanwezigheid van het kanaal wordt op twee wijzes kenbaar gemaakt: Vanaf enkele delen van de plek is het kanaal direct waarneembaar, van verder van het kanaal wordt de ruimte boven het kanaal sterk beleefd.

112

Lange Grafte te Apeldoorn Op de luchtfoto links is de oude situatie van de Lange Grafte te zien. In de huidige situatie is er centraal een voetbalveld gelegen, deze programmatische invulling vormt de plek. Deze wordt omsloten door massa, de ontstane ruimte wordt hierdoor onderdeel van het kanaal.

Plek op brede oever

113

AP04 Apeldoorn - De Freule 1. Plek op het kanaal

zonering & programma Plek op het kanaal - Conflicterende belangen (verblijven en verplaatsen) worden ondervangen doordat deze naast elkaar plaatsvinden. Deze zitten elkaar dus niet in de weg. 1 1

routing & toegankelijkheid Plek op het kanaal - De plekken zijn toegankelijk door verbreding van de reling, deze stuurt de bezoeker naar de plek. Op grotere schaal sluit de routing subtiel aan op de wegen in de context.

Stoffering Plek op het kanaal - Plekken zijn herkenbaar door eigen stoffering binnen de brug. De verbreding van de continu誰teit van de stoffering op de brug maakt de plek (herkenbaar). Ondanks deze verbreding komt de stoffering van de plek terug in de continue stoffering van de brug, hierdoor ontstaat samenhang. Ten slotte is de brug zelf is autonoom binnen haar context door eigen materiaalgebruik.

ruimtelijke opbouw Plek op het kanaal - Plekken en de brug zijn herkenbaar door de massa van de pilaren als landmark in te zetten. Verder zorgt de subtiele massa van de brug ervoor dat de continu誰teit van het kanaal niet doorbroken wordt, ook de schuine positionering van de brug t.o.v. het rechte kanaal zelf werkt hierin mee. Ten slotte stuurt de bebouwing in de context de weg op logische wijze richting de brug/kanaalovergang.

114

De Brug ‘De Freule’ te Apeldoorn Links op de foto is de brug ‘De Freule’ te zien. Deze is zeer herkenbaar door haar prominente ligging in de bocht binnen het centrum van Apeldoorn. De massieve pilaren, welke op bovenstaand profiel goed te zien zijn, werken als landmark: Zij markeren zowel de brug als de plekken op de brug. Het grootste probleem omtrent plekken op het water (op de brug) is dat er vaak conflicterende belangen zijn zoals verplaatsen en verblijven. In deze situatie wordt heel duidelijk de scheiding tussen beide functies gemarkeerd door een verbrede doorgaande structuur en een veranderend grondvlak. Hierdoor kunnen beide functies naast elkaar plaatsvinden.

Plek op het kanaal

115

AP05 Apeldoorn - Vlijtseweg 1. Plek op kanaaloever

zonering & programma Plek op kanaaloever - Plek herkenbaar door programma: Inrichtingselement/bankje. Verder voelt de plek als semi-openbaar door gebruik zelfde van hetzelfde materiaal tot aan de voordeur van de bebouwing. 1

routing & toegankelijkheid Plek op kanaaloever - Door ĂŠĂŠn en hetzelfde materiaal te gebruiken ontstaat een shared-space, hierdoor wordt de plek voor autoverkeer minder uitnodigend. De verdere ontsluiting vindt met name buitenom plaats, binnen de plek alleen langzaamverkeersroutes.

Stoffering Plek op kanaaloever - Door het doortrekken van de stoffering van het grondvlak onstaat samenhang in het gebied.

ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - Een continue massa van bebouwing begeleid het kanaal, deze zorgt ook voor rugdekking van de plek. Hetzelfde doen een aantal bomen op de oever, deze bomen zorgen voor rugdekking wanneer men zich op een plek (bankje) bevindt. Vanaf de weg zorgt de minimale opening in bebouwing voor een beperkt uitnodigend gebaar, hierdoor komt het gebied op zichzelf te staan (autonoom)..

116

Vlijtseweg te Apeldoorn Wederom is op de linkerfoto een foto van de oude situatie gezien, dit referentiegebied is in 2012 over de kop gegaan. In de huidige situatie is een strakke kade aanwezig met overal hetzelfde materiaal. Op deze kade staan een aantal bankjes verspreidt welke worden gemarkeerd door een meerstammige berk. Zo werken deze berken als beschutting om fijn te verblijven, daarnaast zorgen zij ook voor de markering van de plek waardoor men weet waar de plek zich bevindt.

Plek op de oever

117

AP06 Apeldoorn - De Brugwachter 1. Plek op het kanaal

zonering & programma Plek op het kanaal - Het doorgaande route ligt los van de plek, hierdoor worden kruisende belangen voorkomen. Het programma is sterk herkenbaar door de aanwezigheid van een inrichtingselement/bankje.

routing & toegankelijkheid Plek op het kanaal - De plek is sterk autonoom door haar ligging welk iets van de oever is. Het water werkt als barrière. Hierdoor wordt wel de ligging van de plek op het water bepaald. Eén heldere entree door een aanwezige trap maakt de vlonder toegankelijk. Doordat dit er maar één is wordt de autonome werking van de ligging op het water versterkt.

Stoffering Plek op het kanaal - Het toepassen van ander type bomen markeert de plek. Daarnaast is de plek ook te herkennen (vlonderplanken + bankje) aan het contrast met de overige stoffering (gazon).

ruimtelijke opbouw Plek op het kanaal - Plek wordt beschut gemaakt door de bomen, waardoor er rugdekking ontstaat. Dit maakt de plek fijn om te verblijven, daarnaast wordt de beleving van het water versterkt doordat het zicht op de rest beperkt wordt. Dezelfde bomen werken als landmark, dit omdat er nergens bomen zo dicht langs het kanaal staan. Verder wordt het begeleidend ritme van het kanaal onderbroken (strakke gazon-oevers), hierdoor ontstaat de plek.

118

Vlonder nabij Restaurant â&#x20AC;&#x2DC;De Brugwachterâ&#x20AC;&#x2122; te Apeldoorn Onder een aantal schitterende elzen welke over het water hangen is een fijne plek om te verblijven ontstaan. Deze plek is een langgerekte vlonder met een aantal bankjes erop. Doordat de vlonder zich een stukje van de oever bevindt ontstaat het gevoel dat je je echt op het water begeeft. De overhangende bomen zorgen ervoor dat het zicht op de oever belemmerd wordt. Hierdoor wordt het water nog sterker beleefd.

Plek op het kanaal

119

AP07 Apeldoorn - Café ‘De Oude Haven’ 1. Plek op kanaaloever 2. Plek op de brede oever

zonering & programma Plek op kanaaloever - Het programma maakt de plek (stoelen, tafels en parasols), hieraan is de plek te herkennen. 2

Plek op de brede oever - Het programma maakt de plek (stoelen, tafels en parasols), hieraan is de plek te herkennen.

routing & toegankelijkheid Plek op kanaaloever - Plek doorbreekt de wandelroute op de kade door afzetting m.b.v. hekjes. Dit definieert de plek en maakt hem opzichzelfstaand/autonoom. Plek op de brede oever - Doorgaande routing doorsnijdt de plek op de brede oever, maar omdat dit dermate subtiel gebeurt, wordt dit als minimale barrière gezien.

Stoffering Plek op kanaaloever - Plek is samenhangend met haar context door gebruik van hetzelfde materiaal. Maar toch is de plek herkenbaar, dit komt door de eigen invulling bovenop het grondvlak d.m.v. inrichtingselementen als stoelen en parasols. Plek op de brede oever - Plek is samenhangend met haar context door gebruik van hetzelfde materiaal. De doorkruisende weg is dermate fijn aangezet met trottoirbanden dat deze weg behalve door haar verkeersfunctie niet als barrière gezien hoeft te worden.

ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - Continue (transparante) bomenrij zorgt ervoor dat de plek op de oever landt op de plek en wordt opgenomen in de doorgaande structuur van bomen langs het kanaal. Plek op de brede oever - Continue (transparante) bomenrij werkt als scheiding tussen beide plekken. De continue massa (bebouwing) zorgt ervoor dat de plek op de brede oever beschutting krijgt en vast komt te liggen/landt in haar context.

120

Café ‘De Oude Haven’ te Apeldoorn Nabij een van de hoofdentrees van het Apeldoornse centrum is een café gevestigt. Dit café heeft haar terras van het trottoir uitgebreid naar de kade aan de andere kant van de weg. Er ontstaat een samenhangend geheel door het gebruik van dezelfde inrichtingselementen op de terrassen. Zelfs het aangevoegde ponton wordt op deze manier bij het domein betrokken. De doorgaande rijweg is van minder belang binnen deze setting en vormt daardoor geen barrière.

Plek op de oever Plek op brede oever

121

AP08 Apeldoorn - Stadskade 1. Plek op kanaaloever 2. Plek tussen oever en barrière

zonering & programma Plek op kanaaloever - De plek op de oever bevindt zich langs een tweetal doorgaande routes met een verkeersfunctie. De plek is toch sterk herkenbaar door de aanwezigheid van het programma: de bankjes

Plek tussen oever en barrière - De plek is sterk herkenbaar door haar programma: een speeltuintje met daaromheen enkele zitelementen verspreidt. De ruimte achter de plek is een semi-openbare plint, door een hoogteverschil d.m.v. een muurtje wordt dit verschil in openbaarheid geaccentueerd.

1 1

routing & toegankelijkheid Plek op kanaaloever - De plekken op de oever worden goed ontsloten door een doorgaand pad langs het kanaal. Plek tussen oever en barrière - De routing naar het kanaal vanaf de plek verloopt niet geheel soepel. Dit is te wijten aan de minimale doorgangen in de haag. Vanaf de doorgaande weg is de verbinding en toegang naar de plek wel goed, dit komt doordat de trottoirbanden zijn verlaagt en de ruimte zich sterk opent.

Stoffering Plek op kanaaloever - De plek op de oever gaat op in de doorgaande stoffering van langs het kanaal. De inrichtingselementen staan op een verbreding van het smalle pad welk continu door het gazon loopt. Plek tussen oever en barrière - De plek tussen oever en barrière heeft een doorgaande stoffering vanaf de barrière: de doorgaande weg. Hierdoor ontstaat samenhang en wordt men nogmaals de plek ingetrokken. Daarnaast is er ook sprake van geleiding door lijngoten, deze zijn met de vorm van het gebouw mee de ruimte ingetrokken.

ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - De plek op de oever ligt in de beschutting van de transparante bomenrij. Hierdoor ontstaat een prettig verblijfsklimaat. Daarnaast zorgen de bomen ervoor de plekken worden opgenomen in de (begeleidende) structuur van het kanaal. Plek tussen oever en barrière - De plek wordt gevormd door de omringende massa die daarnaast ook als trechter werkt en de bezoeker de ruimte in trekt. De bebouwing is van dergelijke maat dat de net aangeplante boompjes ondergeschikt zijn in de ruimtebepaling. Hierdoor is de plek onderdeel van het kanaal.

122

Stadskade te Apeldoorn Met een groots gebaar, de openende bebouwing, wordt de bezoeker echt deze plek binnen getrokken. De begeleidende lijngoten in de verharding versterken dit gebaar. Met name door het grootse gebaar van de bebouwing smelten de ruimtes van het kanaal en die van de plek samen waardoor een verbinding ontstaat. Naast deze plek tussen barriĂ¨re en oever liggen de plekken op de oever enigszins verscholen tussen de bomen. Precies deze bomen zorgen ervoor dat de inrichtingselementen (bankjes) worden opgenomen in de langgerekte structuur langs het kanaal.

Plek op de oever

123

Plek tussen oever en barriĂ¨re

124

125

AP10 Apeldoorn - Sluisje 1. Plek over het kanaal

zonering & programma Plek over het kanaal - De plek is niet sterk door het programma herkenbaar, maar eerder door de aanwezigheid van het bijzondere element: de sluis. Daarnaast wordt de plek omgeven door verkeersfuncties, hierdoor is het contrast nog hoger.

routing & toegankelijkheid Plek over het kanaal - De plek wordt onthouden van zware infrastructuur, deze gaat voornamelijk om de plek heen. Wel gaat er een fietspad over het sluiscomplex heen maar deze is zeer subtiel toegepast waardoor de sluis niet wordt aangetast.

Stoffering Plek over het kanaal - De plek bestaat aan beide zijdes voornamelijk uit gras en het sluiscomplex. Dit zorgt voor samenhang tussen de bijde overkanten van het kanaal. Net als in elke andere situatie langs het kanaal is het water zeer bepalend, maar doordat het water in de sluis erg hoog is wordt het water nog sterker beleeft, en dat van twee kanten.

ruimtelijke opbouw Plek over het kanaal - De massa in de vorm van bomen definieert en begrenst de plek. Daarnaast zijn de bomen een onderbreking in de verder zo kale kanaalvolgende structuur. Hierdoor hebben de bomen een soort van landmark-functie. Verder worden dezelfde bomen aan beide zijdes van het kanaal toegepast, hierdoor ontstaat samenhang.

126

Sluisje te Apeldoorn Een bijzonder element op/langs het Apeldoornskanaal is een sluisje. Dit is een element dat al van verre opvalt waardoor men weet dat er een plek ontstaat, een verblijfsplek in dit geval. Door omsluiting door bomen ontstaat er een besloten geheel waardoor het sluiscomplesx, dat het water hoog houd het water sterk beleefbaar maakt.

Plek over het kanaal

127

GR01 Groningen - West Indischebuurt 1. Plek op kanaaloever 2. Plek tussen oever en barrière

Zonering en programmering Plek op kanaaloever - De plek ligt op de kanaaloever en gaat daardoor op in de doorgaande structuur, het programma is verblijven en is duidelijk herkenbaar door het inrichtingselement (bankje). De continuïteit van programma verblijven aan de oever wordt hiermee doorgezet. 2 1

Plek tussen oever en barrière - Deze plek ligt tussen kanaaloever en achterliggend park, en is daarmee een verbindende plek. De plek is openbaar toegankelijk, en programma is sterk herkenbaar door het inrichtingselement en stoffering van het grondvlak (sportveld).

Routing en toegankelijkheid Plek op kanaaloever - De plek ligt aan een kruising langs de route die parallel loopt aan het kanaal, De plek is goed toegankelijk en men hoeft geen barrière te doorkruisen. Plek tussen oever en barrière - De plek ligt aan een aftakkende route die noord met zuid verbind. De barrière die er is, wordt verzacht door een aanpassende begeleidende structuur (opentrekkende bomenrij) van het kanaal.

Stoffering Plek op kanaaloever - De plek wordt gemarkeerd door een verbreding van het parallelpad. De continuïteit van de begeleidende stoffering van het kanaal wordt doorgezet. Plek tussen oever en barrière - De plek kent een duidelijke doorzetting van de samenhangende stoffering van het grondvlak. De plek (binnen de plek) valt hierin op door zijn contrasterende stoffering.

Ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - Langs het kanaal is een begeleidende structuur van bomen aanwezig. Deze reageert op de plek door een terugtrekkende bomenrij en een bosplantsoen. Aan de overzijde van het kanaal is er een transparante begeleidende structuur aanwezig, waarop zicht is. Plek tussen oever en barrière - De barrière is ruimtelijk matig aanwezig en herkenbaar (zie bovenstaande tekst). De verbinding naar de plek gaat door een opeenvolging van ruimtes. De plek zelf kent een sterke afkadering door massa.

128

West-Indischebuurt te Groningen Langs het van Starkenborghkanaal in Groningen liggen een aantal plekken welke een verdergelegen groot park bij het kanaal betrekken. Maar omdat men vanaf het grote park het kanaal of haar begeleidende structuur niet kan herleiden hebben wij deze buiten beschouwing gelaten. Wel worden de plekken op de kanaaloever en (in) de tussengelegen parkjes behandeld. In de verbindende parkjes is bijvoorbeeld een sterke opeenvolging van ruimtes aanwezig welke een belangrijke plek verbindt aan het kanaal.

Plek op kanaaloever

129

Plek tussen oever en barriĂ¨re

130

131

GR02 Groningen - Voermanhaven 1. Plek tussen oever en barrière

Zonering en programmering Plek tussen oever en barrière - De haven heeft een semi-openbaar karakter, wat gecreëerd wordt door de autonome ligging. Het programma zelf is gerelateerd aan het kanaal, en sterk herkenbaar door de inrichtingselementen. Dit resulteert in een semi-private ruimte langs het kanaal. De doorgaande structuur langs het water is openbaar toegankelijk en heeft als verplaatsen als programma.

Routing en toegankelijkheid Plek tussen oever en barrière - De plek is matig toegankelijk door een lage frequentie van routes die de plek ontsluiten en een afwijkende stoffering van de doorgaande structuur. De plek ligt op een kruising van routes en een aftakking van de doorgaande route.

Stoffering Plek tussen oever en barrière - De haven contrasteert sterk met zijn omgeving door zijn hoogstedelijk karakter, wat vertaald is in de stoffering op grond- en verticaal vlak. Door een afwijkende stoffering van het grondvlak wordt het programma mede herkenbaar. Er is geen samenhang in stoffering herkenbaar.

Ruimtelijke opbouw Plek tussen oever en barrière - Het ruimtelijk kader rondom de plek zorgt voor een sterk autonome plek. De ruimte wordt afgegrensd door de brug die tussen plek en kanaal staan. Hierdoor ontstaat een sterk zicht op de ruimte boven kanaal. De brug en de bomen zorgen voor extra dimensie, en versterken dus die ervaring van ruimte. De overzijde van het kanaal heeft een herkenbare begeleidende massa.

132

Voermanhaven te Groningen Een bijzondere situatie is bij deze toegevoegd aan de lijst met referentiebezoeken: De Voermanhaven langs het Reitdiep in Groningen. Vanuit het haventje, wat door omsluitende bebouwing een zeer sterk autonome plek wordt, is er zicht op het water, bruggetje en de ruimte boven het kanaal. Hierdoor wordt het kanaal uitermate goed beleefbaar ondanks dat het kanaal zelf niet te zien is.

Plek tussen oever en barriĂ¨re

133

GR03 Groningen - Jaagpad 1. Plek tussen oever en barrière

Zonering en programmering Plek tussen oever en barrière - De plek ligt in een doorgaande structuur langs het kanaal, daardoor is de plek openbaar toegankelijk. Het programma is sterk herkenbaar door een afwijkende stoffering van het grondvlak en zicht op het inrichtingselement. Het programma wijkt af van het continue programma en is daardoor herkenbaar. 1

Routing en toegankelijkheid Plek tussen oever en barrière - De route die het kanaal begeleidt kruist nabij de plek. De plek zelf is niet verbonden met een directe route. Mede door de aanwezige afrastering is de plek matig toegankelijk.

Stoffering Plek tussen oever en barrière - De stoffering van de plek wijkt sterk af van de stoffering die continue langs het kanaal loopt, hierdoor valt de plek op.

Ruimtelijke opbouw Plek tussen oever en barrière - Ruimtelijk is de locatie enigzins rommelig opgebouwd. De bebouwing rond de ruimte heen is het sterke kader rondom de ruimte. Daarbinnen is een landschappelijke begroeiïng van bomen en struiken aanwezig. De plek zelf wordt gemarkeerd door een bomengroep welk haast een landmark-functie hebben.

134

Speeltuintje langs het Jaagpad te Groningen Omsloten door een grote groep bomen ligt een klein speeltuintje verscholen. Maar dit speeltuintje maakt zeker deel uit van de ruimte welke langs het Van Starkenborghkanaal ligt. De omringende bomen laten de plek landen in de ruimte en geven het body. Daarnaast is de plek gelegen op een kruising van een aantal doorgaande paden. Dit maakt het speeltuintje zeer goed bereikbaar en belangrijk, ondanks zijn kleine omvang binnen deze grote ruimte.

Plek tussen oever en barriĂ¨re

135

HE01 Helmond - Barentzpark 1. Plek tussen oever en barrière

Zonering en programmering Plek tussen oever en barrière - De plek kenmerkt zich sterk door het basketbalveld, wat centraal in de ruimte ligt. Dit gedeelte is openbaar toegankelijk. Er liggen nog 3 andere sportvelden, deze zijn niet openbaar. Tussen het park en de oever ligt een parkeerplaats, wat zorgt voor een programmatische barrière. 1

Routing en toegankelijkheid Plek tussen oever en barrière - Het park heeft interne routes die logisch aansluiten op de omgeving. Het park wordt omsloten door een autoweg. De overgang van park naar oever gaat moeilijk door een sterke barrière. Het pad wordt hier onderbroken, een gevoel van maat en schaal ontbreekt en de verbinding is niet direct.

Stoffering Plek tussen oever en barrière - Het park sluit aan met zijn stoffering op de continue stoffering die langs het kanaal loopt. Deze stoffering wordt bij de barrière onderbroken door een heesterbeplanting. Het sportveld zelf heeft een alternatieve stoffering waardoor deze contrasteert en opvalt.

Ruimtelijke opbouw Plek tussen oever en barrière - De plek heeft een matige omkadering van massa. Aan de noordzijde is de plek sterk begrenst door begroeiing en bebouwing, aan de zuiden oostzijde is de grens vervaagt. Langs het kanaal een is ritme van bomen wat onderbroken wordt bij de plek, hierdoor vloeien de ruimtes in elkaar over.

136

Barentzpark te Helmond Door een geopende laanstructuur is het kanaal zichtbaar vanaf de plek langs de Zuid-Willemsvaart te Helmond. Dit lijkt een zeer mooie verbinding, maar er schuilen ook een aantal negatieve dingen aan dit voorbeeld. Hier kan overigens wel veel van geleerd worden. Een parkeerplaats en een vak met heesterbegroeiing bemoeilijken de toegang vanaf het kanaal tot de plek en vice versa. Ook het materiaal van het grondvlak wordt doorbroken waardoor de verbinding niet logisch lijkt.

Plek tussen oever en barriĂ¨re

137

HE02 Helmond - Johannes Vermeerlaan 1. Plek tussen oever en barrière

Zonering en programmering Plek tussen oever en barrière - De plek sluit aan op de programmatische continuïteit van de kanaaloever verblijven. Het is in zijn geheel openbaar toegankelijk. 1

Routing en toegankelijkheid Plek tussen oever en barrière - De routing langs het gebied is helder door zijn logische opzet. Rondom de plek lopen routes die aansluiten op het oeverpad. Hier is een matige barrière aanwezig gemaakt door bomen. Er loopt geen directe route naar het programma/plek.

Stoffering Plek tussen oever en barrière - Langs de oever ligt een doorlopende structuur van gras als stoffering. Deze stoffering loopt over in de plek en zorgt voor een sterke samenhang wat resulteert in een heldere verbinding.

Ruimtelijke opbouw Plek tussen oever en barrière - De plek wordt direct omkaderd door een cirkel van hagen. Dit valt in zijn geheel weer in een open ruimte tussen massa van bomen. Daaromheen wordt het kader gemaakt door bebouwing. Op de oever is een structuur van bomen aanwezig die niet reageert op de plek. De afstand van oeverpad naar plek en de kruisende bomenrij maakt de verbinding slechter.

138

Johannes Vermeerlaan te Helmond Tussen twee ‘grote’ boomgroepen ontstaat de plek, en juist hierdoor is deze zo herkenbaar vanaf het kanaal. Men ziet vanaf de doorgaande structuur langs het kanaal het licht al in de plek schijnen. (Andersom, dus vanaf de plek naar het kanaal werkt dit overigens ook) Dit lokt uit om ergens naar toe te gaan.

Plek tussen oever en barrière

139

HE03 Helmond - Frans Joseph van Thielpark 1. Plek op afstand

Zonering en programmering Plek op afstand - Het Frans Joseph van Thielpark heeft als programma: een collectieve tuin. Daarmee wijkt het af van het programma langs de oever. Het gebied is in zijn geheel (net) niet semi-openbaar door de grote opzet. Langs de rand van de ruimte wordt een private zonering bepaald door een hoogteverschil. 1

Routing en toegankelijkheid Plek op afstand - De plek wordt doorkruist door een belangrijke langzaamverkeersroute. Er is er nog een sterke verbinding gecreëerd met het centrum richting noordoosten. Binnen de plek is er nog een routing die rondom gaat. De barriére is sterk en wordt gemaakt door een massa van bebouwing.

Stoffering Plek op afstand - De stoffering sluit aan op zijn omgeving. Richting het centrum is er samenhang in de stoffering gecreëerd wat sterk de verbinding maakt. Binnen de plek ontstaat er een punt van verharding, en de rest is gazon. Bij de verharding wordt nog eens samenhang gecreëerd in de verticale stoffering. Gevels en inrichtingselementen zijn van verweerd koper gemaakt.

Ruimtelijke opbouw Plek op afstand - De plek heeft een sterke omkadering van bebouwing. Aan de noordzijde reageert de bebouwing en ontstaat een seperate plek. De verbinding naar het centrum gebeurd volgens een “trechter”-principe van terugtrekkende gevels. Vanaf de het kanaal loopt een zichtlijn naar een historisch monument welke werkt als landmark. Vanaf de oever is er sterk zicht op de open ruimte boven de plek.

140

Frans Joseph van Thielpark te Helmond Vanaf de kasteeltuin aan de overzijde van de vaart ziet men tussen een aantal hoogbouw door een bijzonder mooi huis staan. Dit trekt de aandacht, en dan nog niet gesproken over de ruimte die je daarvoor ziet. Wanneer je de ruimte betreedt voel je dat je een plek betreden bent die haast semi-openbaar aanvoelt. Dit komt met name door de bebouwing die de plek sterk afkadert en uitkijkt op de collectieve tuin. Met name interessant aan deze plek zijn de verbindende corridors door het spel met zichtlijnen op bebouwing en ruimte.

Plek op afstand

141

HE04 Helmond - Kasteelplein 1. Plek op kanaaloever

Zonering en programmering Plek op kanaaloever - Het park rondom het kasteel is openbaar toegankelijk. Het programma van het park wijkt af van het verblijfsprogramma op de oever. Op de oever ligt een sterk autonome verblijfsplek. Het kasteel is niet openbaar toegankelijk. 1

Routing en toegankelijkheid Plek op kanaaloever - Rondom het kasteel loopt er een pad. Dit pad sluit aan op de autoweg, en daar is de plek gelegen. De plek is slecht toegankelijk door een lage frequentie routes en een sterke omkadering van lage massa.

Stoffering Plek op kanaaloever - Langs de kanaal is een samenhangende stoffering aanwezig. Deze loopt deels door in het park. Het gras contrasteert hier wel sterk mee. Op het water zelf ligt nog een boardwalk met een andere stoffering van het grondvlak. De plek gaat mee met de samenhangende stoffering.

Ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - Het kasteel wordt omsloten door een massa van parkbegroeiing. Daarbinnen zijn een aantal ruimtes die opeenvolgend zijn. Het park opent zich met massa aan de zuidzijde bij het kanaal. De plek op de oever is sterk autonoom, maar gaat wel mee in de ruimte.

142

Kasteeltuin te Helmond Naast het kasteel van Helmond is een bijzondere plek te vinden. Deze is omkaderd door leibomen en muurtjes. Wel heeft de plek goed zicht op het kanaal, haar begeleidende structuur en de bovenliggende ruimte. Je bevindt je haast op het kanaal.

Plek op kanaaloever

143

HE05 Helmond - Piet van Bokhovenpad 1. Plek op kanaaloever

Zonering en programmering Plek op kanaaloever - Het park heeft een duidelijk verblijfsprogramma. Hierop contrasteert het pad met programma verplaatsing en de plek met verblijf aan het water. Het gebied is in zijn geheel openbaar toegankelijk.

Routing en toegankelijkheid Plek op kanaaloever - De routing is eenvoudig van opzet. Het oeverpad krijgt bij de plek een aftakking. Er is een lage frequentie van routes naar de plek. Dit maakt van de steiger een (haast) autonome plek.

Stoffering Plek op kanaaloever - De plek contrasteert sterk met zijn stoffering van het samenhangend geheel. De bomen die ritmische op de oever lopen veranderen hier van soort (van Quercus naar Aesculus). Dit accent in verticale stoffering zorgt voor een herkenning van de plek, terwijl de het ritme gewoon door blijft lopen.

Ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever - De plek wordt omkaderd door een lage massa van hagen. Dit versterkt de beleving van het water. Op de oever loopt een ritmische bomenrij. De bebouwing, haag en bomenrijen geven een beschuttingsgevoel op de plek.

144

Piet van Bokhovenpad te Helmond Langs de doorgaande boomstructuur van eiken ontstaat er een bijzonder plekje. Deze boomstructuur is daarin van groot belang, deze veranderd namelijk van soort. Het mooie daarvan is dat de doorgaande bomenrij, met dezelfde afstanden, gehandhaaft blijft.

Plek op kanaaloever

145

HE06 Helmond - Havenweg 1. Plek op kanaaloever (vlonder) 2. Plek op kanaaloever (terras) 3. Plek op kanaaloever (trap) 4. Plek tussen oever en barrière (terras) 5. Plek tussen oever en barrière (plein)

Zonering en programmering Plek op kanaaloever (vlonder) - Zonering semi-openbaar door inrichtingselementen. Programma verblijven hangt sterk samen met haar omgeving. 4 5

Plek op kanaaloever (terras) - Zonering semi-openbaar door inrichtingselementen. Programma verblijven hangt sterk samen met haar omgeving.

2 1 3

Plek op kanaaloever (trap) - Zonering openbaar door toegankelijke oever. Programma verblijven hangt sterk samen met haar omgeving. Plek tussen oever en barrière (terras) - Zonering semi-openbaar door inrichtingselementen (terrasfunctie). Programma verblijven hangt samen met haar omgeving. Plek tussen oever en barrière (plein) - Zonering semi-openbaar door inrichtingselementen. Wanneer deze verdwijnen is de plek openbaar toegankelijk. Programma verblijven hangt samen met haar omgeving.

Routing en toegankelijkheid Plek op kanaaloever (vlonder) - De plek is matig toegankelijk door een hoogteverschil en lage frequentie van routes. Plek is aftakking van oeverpad. Plek op kanaaloever (terras) - De plek is goed toegankelijk door ligging aan het oeverpad en de doorgaande route. Plek op kanaaloever (trap) - De plek is goed toegankelijk door ligging aan het oeverpad, doorgaande route en een sterke verbinding met centrum. Plek tussen oever en barrière (terras) - De plek is goed toegankelijk door ligging aan de doorgaande route. De barrière is sterk door het doorgaande route en het terras aan de oeverzijde. Plek tussen oever en barrière (plein) - De plek is goed toegankelijk doordat het een plein is, ontsluiting vind aan alle kanten plaats. De barrière is sterk door de doorgaande route en hoogteverschil.

146

Stoffering Plek op kanaaloever (vlonder) - Er is een sterke samenhang in stoffering (gebakken klinkers) op de oever, de plek die haast op het water ligt (vlonderplanken) contrasteert hiermee. Plek op kanaaloever (terras) - De plek gaat mee in de samenhang van stoffering. Er is een samenhang in verticale stoffering van de inrichtingselementen. Plek op kanaaloever (trap) - De plek gaat mee in de samenhang van stoffering. Belangrijke accenten worden gelegd met afwijkende stoffering. Het lijnenspel in de stoffering zorgt voor een versterkte verbinding met het kanaal. Plek tussen oever en barrière (terras) - De plek gaat mee in de samenhang van stoffering. Er is een samenhang in verticale stoffering van de inrichtingselementen. Plek tussen oever en barrière (plein) - De plek gaat mee in de samenhang van stoffering. Er is een samenhang in verticale stoffering van de inrichtingselementen. Het lijnenspel in de stoffering zorgt voor een versterkte verbinding met het kanaal.

Ruimtelijke opbouw Plek op kanaaloever (vlonder) - Plek wordt sterk gekaderd door de oevermuur. Beleving van het water is hierdoor zeer sterk. Plek op kanaaloever (terras) - Plek gaat mee met ritme van bomen. En landt hierdoor op zijn plaats. ww Ruimtelijk kader wordt gemaakt door bebouwing en brug. Plek op kanaaloever (trap) - De zelf is ruimtelijk niet sterk afgekaderd, en vloeit daardoor samen met de ruimte boven het kanaal. Plek tussen oever en barrière (terras) - De plek is sterk afgekaderd door de bebouwing en het ritme van bomen. Door hoogteverschil is er geen zicht op het water. De brug fungeert vooral hier sterk als landmark. Plek tussen oever en barrière (plein - De ruimte ontstaat als gevolg van een trechterwerking vanuit het centrum. De ruimte vloeit samen met de ruimte boven het kanaal.

147

Plek op kanaaloever

148

Plek tussen oever en barriĂ¨re

149

Bijlage V: Conclusies van ontwerpprincipes per plek 1. Plek op het kanaal Bewustwording aanwezigheid kanaal Zichtrelatie - Door locatie van de plek (op het kanaal/water) is de bewustwording van het kanaal eenvoudig te bereiken. Speciaal hierin is ook vaak de beleving van de lengte van het kanaal

2. Plek op oever Bewustwording aanwezigheid kanaal Zichtrelatie - Door locatie dicht aan het water en doorgaande structuur constant zicht hierop. - Direct zicht op water is sterkste bewustwording van aanwezigheid van het kanaal

Bewustwording aanwezigheid plek Programma - Plek wordt vaak herkenbaar gemaakt door een contrasterende stoffering van het grondvlak Stoffering - Plek wordt vaak herkenbaar gemaakt door een contrasterende stoffering van het grondvlak Onderbreking - Structuur grondvlak (bv. reliĂŤf) verandert hierdoor wordt de plek herkenbaar

Bewustwording aanwezigheid plek Programma - Inrichtingselementen zijn zeer sterk aanwezig bij de herkenning van het (verblijf)programma Zichtrelatie - Markering massa: Een plek staat niet los in de ruimte omdat deze steun krijgt van nabijheid massa (bomen/bebouwing). Hierdoor ontstaat ook beschutting, dit maakt verblijven hier aangenaam. Onderbreking - Structuur grondvlak: Verbreding van de doorgaande structuur van het grondvlak markeert de plek

Samenhang Stoffering - Samenhang door gelijke stoffering van het grondvlak Ruimte - Plek valt binnen de ruimte van het kanaal en wordt hier onderdeel van Zonering - Toegankelijkheid is zeer belangrijk ontwerpmiddel voor dit type plek. Omdat dit ontwerpprincipe van zeer grote waarde is bij dergelijke kleinschalige ingrepen. - Ruimtelijke verbinding: Plek mag niet sterk afgekaderd zijn door massa omdat enerzijds het kanaal niet meer beleefbaar zal zijn. Anderzijds komt de toegankelijkheid in het gedrang.

Samenhang Stoffering - Door gelijk gebruik van stoffering van het grondvlak ontstaat samenhang tussen doorgaande structuur kanaal en plek. Ritme - Een continue structuur langs het kanaal wordt doorgezet (bomenrij/ bebouwing). Deze zorgt ervoor dat alle plekken (bv. bankjes) aaneengeregen worden. Ruimte - De ruimte van de plek is onderdeel van de ruimte van/boven het kanaal, dit helpt mee aan de ruimtelijke continuĂŻteit. (Je hoeft geen aparte ruimte maken om een plek toe te voegen Zonering/programmering - Stoffering: Beleving van plek is vooral sterk door kleinschaligheid. Met verschil in stoffering is verschil in zonering subtiel aan te brengen. - Goede toegankelijkheid: Beleving van plek is vooral sterk door kleinschaligheid. Met verschil in toegankelijkheid is verschil in zonering subtiel aan te brengen. - Ruimtelijke verbinding: Beleving van plek is vooral sterk door kleinschaligheid. Met verschil in maat en schaal van de corridor is verschil in zonering subtiel aan te brengen.

150

3. Plek tussen oever en barrière Bewustwording aanwezigheid kanaal Zichtrelatie - Zicht op ruimte boven kanaal: De plek bevindt zich op (kleine) afstand van het kanaal, het kanaal zelf is niet in alle gevallen zichtbaar. De ruimte boven het kanaal die men ziet vanaf de plek is een goede herkenning van het kanaal. - Zicht op water: In een groot aantal gevallen blijft het kanaal vanaf de plek tussen oever en barrière zichtbaar. Dit blijft de sterkste visuele binding met het kanaal. - Zicht op begeleidende structuur: Naast zicht op de ruimte boven het kanaal is zicht op de begeleidende structuur ook een belangrijke manier van herkennen. Deze ontwerpingreep kan tegelijk gezien worden als visuele barrière.

er een programmatische barrière aanwezig is. Hiermee wordt toegankelijkheid tussen plek en kanaal belemmerd. Aansluiting plek op route - Plek op kruising: Door de plek op de kruising te plaatsen wordt er voor gezorgd dat de plek zelf de koppeling vormt tussen externe routing en het kanaal.

Bewustwording aanwezigheid plek Programma - Stoffering: Men is op de hoogte van de aanwezigheid van de plek door afwijkende stoffering van het grondvlak. Zichtrelatie - Zicht op ruimte boven plek: Men is bewust van de aanwezigheid van een plek doordat de plek vaak is opgesloten tussen de barrière en de fysieke barrière. Hierdoor ontstaat zicht op de ruimte die hiertussen ontstaat (boven de plek). Onderbreking - Programma: Het programma van de plek is afwijkend t.o.v. het continue programma welk zich langs de oever bevind. Zonering - Slechte toegankelijkheid: Wanneer er een sterke barrière is, is er een slechte toegankelijkheid van de plek. Hierdoor zal de plek eerder voelen als een semi-openbare plek. - Afwijkende stoffering: Door contrast aan te brengen in stoffering van het grondvlak wordt een zone onderscheiden, dit maakt de plek herkenbaar. Samenhang Zonering - Ruimtelijke verbinding: Er wordt met name gewerkt met massa en ruimte om het kanaal te verbinden met de plek tussen oever en barrière. De ruimtes van de plek en het kanaal vloeien samen. Bereikbaarheid tussen kanaal en plek Routing - Lage frequentie paden: Door een aanwezige barrière is er niet constante toeloop van plek naar kanaal. Dit maakt de plek minder goed toegankelijk, dit is een goed instrument om een autonome plek te creëren. - Directe routing: Door de minimale afstand tot het kanaal is er vaak de mogelijkheid tot een directe verbinding. De barrière opent zich in veel gevallen voor de directe doorsteek. Barrière - Maat en schaal van de barrière is in verhouding: De maat van de barrière is ondergeschikt aan de maat van de plek (en/of het kanaal). Hierdoor wordt de barrière niet als zodanig ervaren. - Verschil in stoffering: De barrière heeft een andere stoffering dan de plek, dit betekent dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen barrière en plek. Waardoor de barrière wel als dusdanig ervaren wordt. - Onderbreking programma: De verbinding wordt doorbroken doordat 151

4. Brede kanaaloever Bewustwording aanwezigheid kanaal Zichtrelatie - Ruimte boven kanaal: De plek bevindt zich op (kleine) afstand van het kanaal, het kanaal zelf is niet in alle gevallen zichtbaar. De ruimte boven het kanaal die men ziet vanaf de plek is een goede herkenning van het kanaal.

5. Plek over het kanaal Bewustwording aanwezigheid kanaal Zichtrelatie - Ruimte boven kanaal: De plek bevindt zich over het kanaal, de beide oevers van de plek worden sterk afgekaderd door massa. Dit zorgt voor een versterkte beleving van de ruimte boven en over het kanaal. - Zicht op water: De plek bevindt zich over het water en op beide oevers langs het kanaal. De centrale ligging van het water zorgt voor een duidelijke bewust wording van de aanwezigheid.

Bewustwording aanwezigheid plek Programma - Inrichtingselementen: Het programma is te herkennen aan de aanwezige inrichtingselementen. Verder valt op dat het grondvlak hieronder vaak doorlopend is, dit bevorderd de samenhang. Zichtrelatie - Ruimte boven plek: Sterke inkadering door massa bepaalt de ruimte van de plek. Deze is van afstand waarneembaar.

Bewustwording aanwezigheid plek Programma - Inrichtingselement: De plek beslaat een (groot) gebied over het kanaal. Hierdoor vallen er vaak meerdere plekken binnen deze grote plek. Het programma van die kleinere plekken zijn te herkennen door het inrichtingselement. - Stoffering: De plek beslaat een (groot) gebied over het kanaal. Hierdoor vallen er vaak meerdere plekken binnen deze grote plek. Het programma van die kleinere plekken zijn te herkennen door de stoffering Zichtrelatie - Markering massa: Binnen deze (grote) plek over het kanaal heen, worden een aantal ontwerpingrepen gedaan waardoor er op grote schaal de inrichtingselementen herkenbaar worden. Bijvoorbeeld een bankje dat wordt gemarkeerd door de aanwezigheid van bomen. - Ruimte boven plek: De plek bevindt zich over het kanaal, de beide oevers van de plek worden sterk afgekaderd door massa. Dit zorgt voor een versterkte beleving van de ruimte boven het kanaal en op de plek.

Samenhang Stoffering - Grondvlak: Door dezelfde stoffering van het grondvlak te gebruiken wordt samenhang gecreëerd. Ruimte - Samenvloeiing van ruimtes: De ruimte boven het kanaal versmelt met de ruimte boven de plek. Hierdoor ervaar je de plek als onderdeel van het kanaal. Dit hangt nauw samen met het ontwerpprincipe ‘ruimte boven de plek’, doordat deze ruimte aanwezig is ontstaat de mogelijkheid tot samensmelting. Zonering - Stoffering: Door samenhang in stoffering ervaart men in welke zone men zich bevind. - Ruimtelijke verbinding: Doordat de ruimte als één wordt ervaren, weet men dat men zich in dezelfde zone bevind, dit is vaak openbaar.

Samenhang Stoffering - Grondvlak: De stoffering van de (grote) plek over het kanaal vloeit over in haar omgeving, hierdoor ontstaat samenhang tussen de plek en de context. Symmetrie - Stoffering: Normaal wordt er bij strategieën alleen gesproken over één zijde van het kanaal. Op deze plek zijn beide oevers van belang. Binnen de plek is er een samenhang in stoffering, zelfs aan twee zijdes van het kanaal, hierdoor ontstaat er samenhang binnen de plek. - Massa: De plek wordt op beide oevers afgekaderd door massa. Hiertussen ontstaat een ruimte. Deze massa zouden voor een (fijne) samenhangende plek van dezelfde hoogte moeten zijn. - Reliëf: Een samenhang in reliëf wordt gecreëerd door de oevers op elkaar af te stemmen. Hierdoor ontstaat een symmetrisch beeld en samenhang binnen de plek. Ruimte - Samenvloeiing: De plek bevindt zich over het kanaal, de beide oevers van de plek worden sterk afgekaderd door massa. Door de samenvloeiing van ruimtes wordt de beleving van de ruimte boven en over het kanaal versterkt. Van belang bij dit ontwerpprincipe is de juiste afstemming van maat en schaal van de breedte van het kanaal en de hoogte van de massa. Zonering - Stoffering: Door samenhang in stoffering aan beide oevers is er een samenhangende zonering. Rondom een kanaal zijn ruimtes vaak openbaar, deze plek dus ook. - Ruimtelijke verbinding: De plek is een samengevloeide ruimte van de ruimte boven het kanaal en de ruimte daaromheen. Hierdoor ontstaat

Bereikbaarheid tussen kanaal en plek Barrière - Maat en schaal in verhouding: De maat van de barrière is ondergeschikt aan de maat van de plek (en/of het kanaal). Hierdoor wordt de barrière niet als zodanig ervaren. - Samenhang in stoffering: Het grondvlak van de brede oever is in zijn geheel samenhangend in stoffering. De barrière is hieraan ondergeschikt en daardoor onopvallend.

152

een samenhang in ruimtes, dit vloeit door in de zonering.

6. Plek op afstand Bewustwording aanwezigheid kanaal Zichtrelatie - Ruimte boven kanaal: Van afstand is het water van het kanaal niet meer te zien, de ruimte daarboven echter wel. Daarnaast is de corridor/ verbinding vaak smal hierdoor is het lastig om als er een doorgaande structuur is, deze dan ook nog te herkennen.

Bereikbaarheid tussen kanaal en plek Barrière - Maat en schaal in verhouding: Bij deze plek is de barrière het kanaal zelf. De maatvoering hiervan moet passen bij de schaal van de plek waardoor de toegankelijkheid en de beleefbaarheid van de overzijde niet belemmerd wordt. - Samenhang in stoffering: Door een grote oppervlakte van hetzelfde materiaal te hebben zijn er nauwelijks te beleven barrières, en worden deze ook niet als zodanig ervaren.

Bewustwording aanwezigheid plek Zichtrelatie - Markering door massa: Binnen de plek op afstand is vaak een markering door massa aanwezig. Deze massa markeert in feite dat er ruimte om zich heen is. - Ruimte boven plek: Van afstand is er door een corridor zicht op de plek. De overgang van nauw naar open is duidelijk zichtbaar door het lichtinval. Het is de ruimte boven de plek die vooral voor bewustwording zorgt. - Landmark: Van afstand is er door een corridor zicht op de plek, naast dat de lichtinval de plek aangeeft, kan dat ook aan de hand van een aanwezig landmark in de vorm van een huis of kunstwerk. Zonering - Ruimtelijk scheidend/sterke inkadering van de plek: De plek op afstand binnen hoogstedelijke context is vaak omgeven door massa in de vorm van bebouwing. Hierdoor ontstaat een autonome plek die vaak iets weg heeft van een semi-openbare plek. Samenhang Stoffering - Grondvlak: Door de plek hetzelfde materiaal mee te geven als wat er ligt in de omgeving van het kanaal worden de gebieden door het grondvlak met elkaar verbonden. Bereikbaarheid tussen kanaal en plek Barrière - Maat en schaal in verhouding: Om een goede verbinding te maken moet de barrière ondergeschikt aan de maat en schaal van de plek. De barrière moet niet te groot zijn anders is de verbinding moeilijk te maken. - Samenhang in stoffering: Wanneer de stoffering van de barrière op gaat in haar context wordt de barrière minder sterk als obstakel gezien. - Onderbreking programma: Wanneer het programma van de plek en de oever doorbroken wordt door een ander programma wordt dit als sterke barrière beschouwd. Geleiding - Hoge massa: Wanneer men bij de plek wilt komen zal men een afstand moeten overbruggen. De bebouwing kan hierin een rol spelen door bijvoorbeeld de bezoeker ‘bij de hand’ te nemen en de muren de bezoeker te laten geleiden naar de plek. - Stoffering: Geleiding door stoffering is een subtiele manier om de bezoeker ‘bij de hand’ te nemen en te begeleiden naar de plek en/of naar het kanaal.

153