De Parken van Parkstad - Sjaak Punt

DE PARKEN VAN PARKSTAD

VISIE EN ONTWERP OP DE CAUMERBEEK EN HAAR OMGEVING TE HEERLEN AFSTUDEERRAPPORT LANDSCHAPSARCHITECTUUR SJAAK PUNT VAN HALL LARENSTEIN 19-06-2015

2

VOORWOORD Beste lezer, Voor u ligt het plan van de Parken van Parkstad.

Tijdens mijn afstudeerperiode heb ik mij voor het eerst in mijn leven gericht op het heuvelrijke landschap van Zuid-Limburg. Dit was voor mij een enorme uitdaging om op een relatief onbekend terrein af te studeren.

Ik heb ontzettend veel geleerd van deze periode en heb er erg van genoten hiermee bezig te zijn.

Daarom wil ik allereerst de begeleiders bedanken die mij geholpen hebben om tot dit plan te komen. Zij stuurden me waar nodig de goede kant op en lieten me hoofdzaken van bijzaken onderscheiden.

Verder wil ik ook het ‘Parkstad Limburg’ groepje bedanken waarmee ik samen aan het plangebied heb gewerkt. Een ieder met zijn of haar eigen plan maar wel als een groep.

Ik wens u veel plezier met het lezen van dit afstudeerrapport! Als u naar aanleiding hiervan nog vragen heeft, schroom dan niet deze vragen aan mij te stellen, ik beantwoord ze graag. Stuur een mail met uw vragen naar sjaak_punt@hotmail.com.

Sjaak Punt

3

4

SAMENVATTING Parkstad in Zuid limburg is een stedelijk gebied dat bestaat uit een aantal grote dorpen zoals, Heerlen, Landgraaf, Kerkrade en Hoensbroek.

Er wordt in dit afstudeerwerk gefocust op 3 verschillende problemen die spelen in deze regio.

• In de beleving is de grijze bebouwingstructuur leidend in plaats van de groenstructuur.

• Parkstad ligt als een stedelijke barriëre tussen het heuvelland en de Brunssummerheide ipv een aantrekkelijke verbindingszone.

• Er is in Parkstad steeds meer wateroverlast tijdens piekafvoeren tijdens extreme wateroverlast.

De doelen die hier uit voorkomen zijn het recreatief verbinden van de Brunssummerheide met het heuvelland en de naam Parkstad invulling geven.

Deze problematiek wordt opgelost door één aaneengesloten groene structuur te maken door Parkstad heen die verankerd is op het systeem van beken.

Voor het maken van deze groenstructuur wordt gebruik gemaakt van de overgebleven ruimtes die tussen de verschillende dorpen liggen. De dorpen zijn in de loop der tijd vaak net niet tegen elkaar aangegroeid waardoor er een groene strook overblijft.

Al deze verschillende groengebieden hebben allemaal hun eigen identiteit, functie en doelgroep. Aan de hand hiervan zijn de Parken van Parkstad onstaan, een structuur van parken die z In deze groenstructuur wordt een routenetwerk aangelegd voor langzaam verkeer.

Die zorgt voor een goede verbinding door heel Parkstad heen. Het route-netwerk loopt waar mogelijk met de beken mee.

Dit plan richt zich op de Caumerbeek en zijn omgeving waarbij de Caumerbeek de structuur

drager wordt die van al de parken één sterke structuur maakt. Het beekdal krijgt weer de ruimte om te meanderen waarmee de capaciteit van de beek wordt vergroot.

Door deze vergroting in capaciteit kunnen er delen van de stad afgekoppeld worden van het rioolstelsen en afwateren naar de beek toe, door middel van een systeem van molgoten en wadi’s.

Voor de verdere uitwerking is er een plan gemaakt voor eens strook van zes parken langs de Caumerbeek. Elk van deze parken heeft een heel sterke eigen identiteit en functie, waarin bij alle parken de beek de constante factor is. Het gaat hier om de volgende parken. Het Boerenpark, het Waterpark, het Sportpark, het Schoolpark, het Historische Park en het Natuurpark.

Een van deze parken is uitgewerkt tot een concreet ontwerp, namelijk het Schoolpark.

Het schoolpark bestaat uit twee delen. Een hoog deel en een laag deel. In het hoge deel aan de oostzijde van het park, staat de school waar veel exacte, techische opleidingen worden gegeven. Het karakter van dit hoge deel van het schoolpark wordt dan ook heel exact, strak en hoogstedelijk. In het lage deel staat de school waar veel artistieke opleidingen worden gegeven zoals theater en muziek, en loopt het natuurlijke beekdal met de meanderende beek door dit deel. Hierdoor krijgt het lage deel een heel vrij en los karakter dat aansluit bij het type school wat in dit deel staat.

Samen vormen deze twee delen één park waarbij beide vormentalen bij elkaar komen boven de beek in de vorm van twee ontmoetingsplekken. Eén van deze twee ontmoetingsplekken is uitgewerkt tot een detail 1:100 als ultiem punt waar het hele plan door alle schalen heen bij elkaar komt. Waarin de ontmoetingsplek de twee thema’s van het hele plan bevat. Namelijk recreëren in parkstad en het verbinden van gebieden met een verschillende identiteit en recreatieve waarde.

5

6

INHOUDSOPGAVE 1 Introductie plangebied............................................. 8 2 Masterplan.............................................................. 13

2.1 Problematiek............................................. 14

2.2 Ontwerpopgave........................................ 20

2.3 Visie.......................................................... 20

2.4 Masterplan................................................ 24 2.4.1 Overzicht..................................... 24 2.4.2 Water........................................... 26

2.4.3 Koppelen aan beek...................... 32 2.4.4 Recreatie...................................... 34 3 Deeluitwerking ‘Parken van Parkstad’...................... 37

3.1 Concept.................................................... 38

3.2 De parken van Parkstad............................. 38

3.2.1 Totaal overzicht............................ 38 3.2.2 Boerenpark.................................. 40 3.2.3 Waterpark....................................42 3.2.4 Schoolpark...................................46

3.2.5 Historisch park............................. 50 3.2.6 Natuurpark.................................. 52 4 Ontwerp, het Schoolpark 55

4.1 Identiteit Schoolpark.................................. 56

4.2 Concept.....................................................56

4.3 Het plan.................................................... 57 4.3.1 Ontwerp...................................... 57 4.3.2 Impressies.................................... 60 5 Detail, ontmoetingsplek beek.............................

65

5.1 Concept.....................................................66

5.2 Plankaart....................................................68

5.3 Doorsnede................................................. 70 6 Literatuurlijst............................................................72 Bijlagen (Los)

1 Masterplankaart

2 Deeluitwerking plankaart

3 Profielen deeluitwerking

4 Ontwerp schoolpark plankaart

5 Ontmoetingsplek plankaart

6 Ontmoetingsplek doorsnede

7

INTRODUCTIE

fi g 1.1 Overzicht Nederland 8

PLANGEBIED:

PARKSTAD (HEERLEN), ZUID LIMBURG

fi g 1.2 Overzicht Limburg 9

PARKSTAD (HEERLEN), ZUID LIMBURG Het plangebied is Parkstad Zuid-Limburg. Tussen 2013 en 2020 richt de IBA (Internationale Bau Ausstellung) zich op deze regio en heeft in juni 2014 een open prijsvraag uitgegeven om met ideeën en plannen te komen om deze regio verder te ontwikkelen. Deze prijsvraag was dan ook de aanleiding om mijn afstudeerperiode hierop te richten.

Parkstad is een verstedelijkte regio in ZuidLimburg, welke bestaat uit de de dorpen Heerlen, Landgraaf, Kerkrade, Voerendaal, Simpelveld, Nuth, Brunssum en Onderbanken.

Deze regio een voormalige mijnstreek, waar anno 2015 nog veel van te zien is.

fi g 1.4 Heuvelland van Zuid Limburg

Een van de meest opvallende gevolgen van dit mijnverleden is enorme expansie die de regio heeft gehad toen de mijnen nog open waren, dit maakt dat het is uitgegroeid tot één stedelijk gebied, in plaats van al de verschillende losse dorpen. Vandaar de naam Parkstad, het is niet meer een regio met een aantal dorpen, maar het is één verstedelijkte regio en zo willen ze zich ook presenteren.

Helaas is Parkstad na het sluiten van de mijnen enigzins in verval geraakt en mist het nu een ‘core business’. Verder spelen vergrijzing en krimp een sterke rol in dit verval.

Zo zijn er een hoop problemen waar Parkstad anno 2015 mee te maken heeft.

fi g 1.5 Brunssummerheide Maar naast deze problemen zijn er ook kansen voor regio. Parkstad ligt ingesloten tussen het karakteristieke heuvelland van Zuid-Limburg en het mooie heidegebied, de Brunssummerheide.

Deze 2 prachtige toerischtische trekpleisters liggen strak tegen Parkstad aan en bieden veel kansen voor de regio.

Verder is het een internationaal aantrekkelijke regio vanwege de grote steden in duitsland die om de hoek liggen zoals Aken en even verder ook Keulen. Dit biedt veel kansen voor internationale bedrijvigheid in Parkstad.

fi g 1.3 Centrum Heerlen 10

Parkstad is een mix van oude historie en nieuwe

ontwikkelingen. Van oude romeinse wegen, middeleeuwse structuren en mijnschachten tot moderne architectuur, snowworld en het gaiapark.

Dit maakt Parkstad tot een regio waar ook veel kansen zijn op het gebied van recreatie.

fi g 1.6 Logo IBA Parkstad

fi g 1.7 Nederlands mijnmuseum Heerlen

fi g 1.8 Topografi sche kaart plangebied 11

12

2 MASTERPLAN

PARKEN VAN PARKSTAD

13

MASTERPLAN PROBLEMATIEK Parkstad presenteert zich als één samenwerkende regio die als één groene stad beleeft wordt. Helaas reikt dit nu niet verder dan alleen die presentatie, want de beleving is totaal anders. In de praktijk komt Parkstad vooral over als één grijze brij zonder duidelijke structuur en samenhang.

Dit probleem komt voort uit de historie van Parkstad. Voorheen waren het enkel kleine dorpen met elk een eigen dorpskern, die vrij ver uit elkaar lagen. Maar sinds de opkomst van de mijnen zijn deze dorpen explosief gegroeid, waardoor ze bijna allemaal tegen elkaar aan zijn gegroeid.

fi g 2.1 Principe groei van dorpen

Dit groeien gebeurde logischerwijs vanuit de verbindingswegen, waardoor nu meerderheid van de wegen in de bebouwing staan. Dit maakt dat bijna heel Parkstad wordt beleefd als één grijze brij.

Wat opvalt is dat de dorpen niet helemaal tegen elkaar aan zijn gegroeid, maar dat er overal nog ruimte tussen zit. Dit zijn groene (rest)ruimtes die aan de ‘achterkanten’ van de bebouwing liggen.

fi g 2.2 Grijze beleving in wijken

fi g 2.3 Grijze beleving langs hoofdroutes 14

GRIJZE STRUCTUUR IS LEIDEND

fi g 2.4 Bebouwingsstructuur Parkstad 15

MASTERPLAN PROBLEMATIEK Een ander probleem van Parkstad is dat er geen recreatieve structuur aanwezig is. Er mist een netwerk dat Parkstad ontsluit naar de gebieden die er omheen liggen.

Parkstad is omsloten door 2 prachtige gebieden, het Limburgse heuvelland aan de westkant en de Brunssummerheide aan de oostkant.

Het probleem is dat Parkstad nu als een grote stedelijke barri辿re functioneert tussen deze 2 gebieden, in plaats van een aantrekkelijk, groen, stedelijk landschap. (Wat de naam Parkstad wel doet vermoeden.)

Maar ook binnen Parkstad is er geen recreatief routenetwerk dat de verschillende recreatieve voorzieningen binnen Parkstad met elkaar verbindt. Voorzieningen zoals het Gaiapark, Snowworld, Centrum Heerlen, de verschillende parken binnen Parkstad en al de kastelen in en rondom het plangebied. Al deze recreatieve kwaliteiten en voorzieningen liggen nu min of meer ge誰soleerd van elkaar.

fi g 2.5 Fietsers in het heuvelland, Parkstad wordt gemeden.

fi g 2.6 Gaiapark, ge誰soleerd van andere recreatieve voorzieningen

fi g 2.7 Snowworld, ge誰soleerd van andere recreatieve voorzieningen 16

RECREATIEVE STRUCTUUR?

fi g 2.8 BarriĂŠre in plaats van goed recreatief netwerk 17

MASTERPLAN PROBLEMATIEK Wateroverlast is een steeds vaker voorkomend probleem in Parkstad. Door de klimaatverandering komen er meer extreme weersomstandigheden voor in de vorm van piekafvoeren.

Doordat het watersysteem niet op deze piekafvoeren is berekend treedt er vaker wateroverlast op. Dit resulteert in ondergelopen kelders, wegen & tunnels wat ernstige verkeershinder veroorzaakt.

Ook veroorzaakt dit op veel plekken bodemerosie. Door het sterke reliĂŤf van ZuidLimburg ontstaan er modderstromen die de bodem eroderen.

De oorzaak van deze overlast komt doordat het watersysteem hier niet meer op berekent is. Al het regenwater wordt direct afgevoerd naar het riool en het riool is hier in de meeste gevallen niet op berekent.

De beken kunnen de piekafvoeren ook niet hebben, omdat deze op veel plekken zijn gekanaliseerd om zo min mogelijk ruimte in beslag te nemen. Op veel andere plekken zitten ze in een rioolbuis onder de grond, waardoor de capaciteit van de beken nog kleiner wordt.

fi g 2.9 Gekanaliseerde beek

fi g 2.10 Beek onder de grond 18

fi g 2.11 Beek onder de grond

WATEROVERLAST

fi g 2.12 Wateroverlast in Heerlen

fi g 2.13 Wateroverlast in Heerlen

fi g 2.14 Wateroverlast in Heerlen

fi g 2.15 Modderstroom bij ondergelopen tunnel 19

MASTERPLAN VISIE Naar aanleiding van de eerder genoemde problemen in Parkstad, komen de volgende doelen naar voren die van Parkstad een aantrekkelijke regio moeten maken voor zowel toeristen als ook de huidige inwoners van Parkstad.

DOELEN - Recreatief verbinden van de Brunssummerheide met het Heuvelland - De naam Parkstad invulling geven Uit deze twee doelen komt de volgende ontwerpopgave. Deze ontwerpopgave is leidend voor de verdere uitwerking van het masterplan.

ONTWERPOPGAVE - Ontwerp een sterk en groen recreatief netwerk dat verankerd is op de beken, wat de grote groene gebieden in Parkstad met elkaar verbind en wat de nieuwe structuurdrager van Parkstad wordt.

fi g 2.17 Langzaam verkeersroutes 20

fi g 2.16 Concept: Parkstad als verbindingszone HOOFDVISIE Uit deze ontwerpopgave komt de volgende visie naar voren.

De leidende recreatieve structuur van Parkstad is een groene structuur. De groene structuur bestaat uit de de ruimtes die zijn overgebleven tussen de verschillende dorpen in. (zie fi g 2.16 en fi g 2.17) Deze groene gebieden liggen nu aan de ‘achterkanten’ van de verschillende dorpen en wijken, maar dit worden de ‘voorkanten’ van de recreatieve structuur.

Door de groene ‘ruggengraat’ komt een recreatieve route die deze ‘ruggengraat’ beleefbaar maakt. De groene structuur is verankerd op de beken, wat het tot één groot duurzaam watersysteem maakt. De beken zijn als het ware de touwen die de groene gebieden aan elkaar knopen. Elk groene gebied heeft zijn eigen identiteit, zo ontstaat er een diversiteit aan recreatieve gebieden die voor veel afwisseling zorgen binnen het geheel van Parkstad.

GROENE STRUCTUUR

fi g 2.18 Visiekaart Parkstad totaal 21

MASTERPLAN VISIE Om de groenstructuur te ontsluiten wordt er een recreatief routenetwerk aangelegd in de groenstructuur.

Hierdoor wordt de groene ruggengraat beleefbaar en toegankelijk. Het routenetwerk richt zich op het langzame verkeer zoals fi etsers, en op kleinere schaal wandelaars.

Het recreatieve netwerk loopt, waar mogelijk, mee met de beekdalen. Hierdoor wordt het meest vormgevende element van het landschap, de beek, beleefbaar en wordt het beekdal herkenbaar als recreatief gebied.

fi g 2.19 Visiekaart Parkstad recreatief netwerk 22

De routes hebben een herkenbaar profi el met een gelijkwaardige maatvoering. Dit maakt het netwerk als geheel overzichtelijker en raakt men minder snel gedesoriĂŤnteerd. Ook moet het route netwerk goed verbonden zijn met de huidige infrastructuur.

Langs de routes liggen allerlei verschillende recreatieve hotspots. Die elk hun eigen identiteit hebben. Denk hierbij aan: - Kastelen - CarrĂŠboerderijen - Watermolens - Horeca (kan ook gecombineerd zijn met hierboven genoemde opties)

Vanuit de visie voor heel Parkstad wordt er vervolgens ingezoomd op het masterplangebied.

Dit is het gebied rond de Caumerbeek midden in de stad Heerlen. De reden hiervoor is dat dit gebied dwars door de stad heen loopt en nu nog geen doorlopende structuur is.

Verder grenst dit gebied aan het centrum van Heerlen waardoor het veel kansen biedt om recreatie heerlen in te brengen en kan dit gebied ook als startpunt gebruikt worden om de regio te ontdekken.

Verder is in dit hoogstedelijke de problematiek van Parkstad het meest aanwezig en ligt hier de eerste stap naar een mooier en beter Parkstad.

23

MASTERPLAN

OVERZICHT

Het plangebied van het masterplan ligt rondom de Caumerbeek in Heerlen. Dit is een onderdeel van de grotere, overkoepelende groenstructuur van de visie voor Parkstad. In dit hoofdstuk wordt eerst een overzicht van het masterplan gegeven om het vervolgens verder uit te werken in de thema’s water, recreatie en het koppelen van de wijken aan de groenstructuur.

Door verder in te zoomen op het plangebied is er een extra doel bij gekomen, namelijk ‘Het verbeteren van de woon/leefomgeving van de inwoners van Parkstad. Dit houdt in dat de groenstructuur niet alleen maar een toeristische verbindende groenstructuur is, maar juist ook voor de bewoners van de omliggende wijken.

Dit komt tot uiting in de ‘Parken van Parkstad’.

Elk van de verschillende groengebieden in het plangebied heeft zijn eigen unieke omgeving en identiteit. Aan de hand hiervan wordt elk groengebied omgetoverd tot een park met een eigen identiteit, gebruik, en hoofddoelgroep. De parken die aan de orde komen zijn onder andere een Boerenpark, Mijnpark, Bedrijvenpark, Waterpark,Schoolpark, Natuurpark en Sportpark. Elk van deze parken zijn uniek en bieden functies en verschillende vormen van recreatie voor zowel inwoners van Heerlen, als toeristen die het gebied bezoeken.

Alle parken liggen aan de beek op het Mijnpark

fi g 2.20 Klein stuk Caumerbeek heringericht 24

na, het Mijnpark wordt door middel van het route-netwerk aan beek verbonden.

Het route-netwerk ontsluit alle parken en zorgt voor de verbinding op grotere schaal. Daarom hebben de routes een herkenbaar profi el.

De beek is de kern van het watersysteem.

Steeds meer treedt er, door onder andere klimaatverandering, wateroverlast tijdens piekafvoeren op. Het regenwater wordt volledig via het rioolstelsel afgevoerd naar de waterzuiveringsinstallaties. Dit veranderd in het nieuwe Parkstad, waar de beek nu voor grote delen in een rioolbuis onder de grond ligt of gekanaliseerd is, gaat de beek in de toekomst weer bovengronds stromen. Het beekdal wordt uitgegraven en de beek krijgt ruimte om te meanderen. Deze ingreep vergroot de veerkracht van de beek enorm omdat de afvoercapaciteit vergroot wordt.

Doordat de capaciteit van de beek vergroot wordt kan er een deel van de stad afgekoppeld worden van het regenwaterriool en kan het regenwater direct naar de beek worden afgevoerd. Dit gebeurt door middel van een bovengrondse afvoer in het straatprofi el. Via een systeem van molgoten en wadi’s komt het regenwater uiteindelijk in de beek terecht waar het water verder de stad uit wordt afgevoerd en daarmee het wateroverlast beperkt.

fi g 2.21 Plankaart: Masterplan (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 1) 25

MASTERPLAN De Caumerbeek is het middelpunt van het watersysteem in de stad. De beek ligt nu voor een groot deel onder de grond of is gekanaliseerd.

het regenwater dat in de wadi’s terecht komt kan daar terplekke in de grond infi ltreren, alleen bij overschotten tijdens piekbuien zal het water doorstromen de beek in.

In de nieuwe situatie gaat de caumerbeek over de gehele lengte van de beek weer bovengronds stromen. Hierbij wordt het beekdal uitgegraven zodat de beek weer ruimte krijgt om te meanderen. (zie fi g ... & ..) Het beekdal heeft een gemiddelde breedte van ongeveer 50 meter, dit kan echter in de zeer hoogstedelijke gebieden iets minder zijn.

Ook wordt het water in de wadi’s gefi lterd voor het de beek in stroomt. Hierdoor treedt er minder vervuiling in de beek zelf op. Dit systeem van molgoten en wadi’s wordt verder uitgewerkt.

Door deze breedte wordt de beek, en daarmee het gehele watersysteem, een stuk veerkrachtiger omdat de capaciteit van de beek hierdoor toeneemt.

In fi guur ... is bij de blauwe pijlen te zien welke straten voor dit systeem in aanmerking komen, vanwege het afschot van de straat richting het beekdal.

Het beekdal heeft 2 standaardprofi elen die de basis vormen voor de verdere uitwerking.

Een smal profi el met grote hoogteverschillen (zie fi g ...) en een breed profi el met kleinere hoogteverschillen. (zie fi g...)

Door de toegenomen capaciteit van de beek kan de beek meer water afvoeren. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om delen van de stad af te koppelen van het regenwaterriool. In het straatprofi el wordt door middel van een systeem van molgoten en wadi’s het water bovengronds afgevoerd naar de beek toe. Een groot deel van

fi g 2.23 Streefbeeld beek 26

fi g 2.22 Gekanaliseerde Caumerbeek

WATER

fi g 2.24 Masterplan watersysteem 27

MASTERPLAN

fi g 2.25 Standaardprofi el beek, smal met groot hoogteverschil.

28

WATER

29

MASTERPLAN

fi g 2.26 Standaardprofi el beek, breed met klein hoogteverschil

30

WATER

31

MASTERPLAN Brede hoofdweg met ‘wadi-middenberm’ Voor de bredere hoofdwegen die een brede middenberm hebben kan de middenberm ingezet worden als wadi.

Hierdoor kan het riool voor deze weg worden afgekoppeld. Het regenwater wordt opgevangen, vastgehouden en gezuiverd in de wadi, waar het kan infi ltreren en bij piekbuien vertraagd worden afgevoerd richting een regenwatervijver, infi ltratiegebied of beek.

Ook levert deze ingreep een natuurlijker beeld van de weg op, wat esthetische kwaliteit van de weg bevorderd

fi g 2.27 Wadi-middenberm

Straat met open molgoot Dit profi el is gericht op de straten met weinig ruimte, waar je wel het water op een duurzame manier af wil voeren. Dit kan door middel van een open molgoot in het midden van de weg.

Door deze molgoot wordt het regenwater bovengronds afgevoerd en kan het uiteindelijk afwateren op een wadi, regenwatervijver, infi ltratiegebied of beek.

Omdat deze ingreep grijs is, moeten de straten wel (indien mogelijk) beplant worden met bomen, om een groen karakter aan de straat mee te geven.

fi g 2.28 Referentie open molgoot

Straat met ‘wadi-voortuin’ Dit profi el is gericht op de straten met diepere voortuinen en een wat breder profi el.

Door (per woningblok) de voortuinen in te zetten voor een wadi kan heel de straat op deze wadi afwateren. Hierdoor kan de afwatering afgekoppeld worden van het riool.

Het regenwater wordt opgevangen, vastgehouden en gezuiverd in de wadi, waar het kan infi ltreren en bij piekbuien vertraagd worden afgevoerd richting een regenwatervijver, infi ltratiegebied of beek.

32

fi g 2.29 Referentie wadi

KOPPELEN AAN BEEK

fi g 2.30 Profi el brede hoofdweg met ‘wadi-middenberm’

fi g 2.31 Profi el straat met open molgoot

fi g 2.32 Profi el straat met ‘wadi-voortuin’ 33

MASTERPLAN Het recreatieve route-netwerk bestaat uit twee onderdelen. De hoofdroutes, en de groenblauwe straten die op deze hoofdroutes en de beek aantakken.

Allereerst de hoofdroutes. De hoofdroutes verbinden alle parken met elkaar en verbinde uiteindelijk ook het heuvelland met de Brunssummerheide. Deze routes zijn voornamelijk gericht op fi etsverkeer. Figuur (...) geeft een idee van hoe deze routes eruit kunnen zien.

te volgen kom je al snel uit in een van de Parken van Parkstad.

De groenblauwe straten verbinden de wijk- en buurtparkjes met de beek. hierdoor ontstaat er ĂŠĂŠn robuuste, duurzame groenstructuur die reikt tot aan de voordeur van de inwoners van Parkstad.

Door gebruik te maken van dit route-netwerk kun je Parkstad in bijna elke richting doorkruisen zonder dat je het idee hebt dat je door de stad zelf rijdt. In plaats van door een stad, rij je nu door een ketting van unieke parken met elk hun eigen identiteit en functie.

Dit zorgt voor een heel afwisselende beleving, waar de Caumerbeek de constante factor in deze beleving is.

Het tweede onderdeel is het koppelen van de wijken aan dit routenetwerk. Dit gebeurt door de afgekoppelde groenblauwe straten van het watersysteem. Door de afkoppeling van het watersysteem hebben deze straten veel groener straatprofi el dan de andere normale straten in Parkstad. Al deze straten wateren af richting het beekdal en leiden daarmee dus ook naar de hoofdroutes. Door deze straten heuvelafwaarts

fi g 2.34 Referentie hoofdroute 34

fi g 2.33 Referentie hoofdroute

RECREATIEVE ROUTE

fi g 2.35 Masterplan routelaag 35

36

3 DEELUITWERKING DE PARKEN VAN PARKSTAD

37

PARKEN VAN PARKSTAD Vanuit het masterplan is er ingezoomd op het zuidelijke deel van de het plangebied. Hier wordt in een doorlopende groene structuur een reeks van parken gerealiseerd die elk een eigen identiteit hebben.

Het gaat hier om een reeks van 6 parken, met elk hun eigen identiteit, gebruik en doelgroep. Waarbij de Caumerbeek als kapstok functioneerd waar de parken op geënt zijn.

De Caumerbeek beek is de lijn die de parken verbindt. Daarom heeft de Caumerbeek overal ongeveer dezelfde verschijningsvorm om de continuïteit van de structuur aan te geven.

De beek krijgt overal een natuurlijke loop, waarbij de beek kan overstromen in het beekdal. Dit vergroot de veerkracht van het watersysteem en lost een deel van de wateroverlast bij piekafvoeren op.

Naast de doorlopende beekstructuur is er ook een doorlopende recreatieve hoofdroute die de parken met elkaar verbindt. Deze route is onderdeel van het recreatieve netwerk uit het masterplan, wat het heuvelland met de Brunssummerheide verbindt.

In de groenstructuur liggen (meestal op de schanierpunten van de parken) recreatieve gebouwen. Vaak zijn dit carréboerderijen en watermolens, maar ook de 2 scholen en een kloostercomplex.

De Parken van Parkstad zijn als volgt: het Boerenpark, het waterpark, het sportpark, het schoolpark, het historsche park en het natuurpark.

Hieronder worden de parken kort uitgelegd.

• Boerenpark, hier draait het om kleinschalige stadslandbouw waarbij de inwoners van Heerlen kunnen participeren in de productie van hun eten. Dit alles wordt gefaciliteerd door een nieuwe stadsboerderij.

• Waterpark, dit park bestaat uit 2 delen.

Een natuurlijk waterretentiedeel en een cultuurlijk waterzuiveringsdeel.

38

fi g 3.1 Concept: Parken van Parkstad • Sportpark, dit park beslaat een bestaand sportcomplex dat door de nieuw recreatieve route onderdeel wordt van de groenstructuur van de Parken van Parkstad.

• Schoolpark, het schoolpark bestaat uit 2 delen, beiden gerelateerd aan de 2 MBO scholen van Arcus die in het plangebied liggen. Het schoolpark heeft 2 identiteiten die aansluiten bij de opleidingen die op de scholen gegeven worden.

• Historisch Park, dit park is het huidige Aambos wat al een mooi wandelpark is.

Het park wordt onderdeel van de structuur door de beek en de rand van het park aan te pakken, waardoor het onderdeel wordt van de Parken van Parkstad.

• Natuurpark, in het natuurpark staat bleefbare natuur centraal, denk hierbij aan wilde grazers. Het is een halfopen park waar de recreatieve route doorheen loopt, langs de route liggen enkele oude carréboerderijen waar horeca of een bed & breakfast in gerealiseerd kan worden.

fi g 3.2 Plankaart: Parken van Parkstad (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2) 39

BOERENPARK In het boerenpark draait het om stadslandbouw.

Er wordt een nieuwe carrĂŠboerderij gebouwd die gaat functioneren als stadsboerderij.

Vanuit deze stadsboerderij worden de lokaal geproduceerde gewassen verkocht en functioneert de stadsboerderij als de recreatieve uitvalsbasis van het Boerenpark.

Verder wordt er in het boerenpark een schaalverkleining gedaan, er komen meer kleine akkers.

Ook worden er houtwallen toegegvoegd om zichtlijnen naar de stadsboerderij te accentuĂŤren.

fi g 3.3 Principe Boerenpark

Het beekdal van de Caumerbeek wordt wat uitgegraven zodat de beek kan gaan meanderen.

De recreatieve hoofdroute loopt op de grens van het beekdal en de akkers, waardoor beide gebieden beleefd worden.

Hoe bekostigd?

Een deel van de kosten worden gedekt door de opbrengsten van de stadsboerderij, dit is dan ook de motor voor de ontwikkeling van het Boerenpark. fi g 3.4 Referentie lokale verkoop gewassen fi g 3.5 Profi el Boerenpark 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

40

LANDBOUW ROND STADSBOERDERIJ

fi g 3.6 Plankaart Boerenpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

41

WATERPARK Het Waterpark bestaat uit twee delen, een natuurlijk deel en een cultuurlijk deel. Het natuurlijke deel heeft als voornaamste functie, waterretentie en het cultuurlijke deel heeft als voornaamste functie het water fi lteren door middel van een helofytenfi lter.

Aan de noordzijde van het waterpark ligt het natuurlijke deel. Deze plas kan grote hoeveelheden water opvangen tijdens piekafvoeren.

Verder is dit deel vooral gericht op rust en op natuurbeleving. Daarom zijn grote delen van de plas ingepakt met bos, om dit gevoel van rust en het ontvluchten van de stad te onderstrepen.

Ook benadrukt het bos de de randen en daarmee de schaal van de plas.

fi g 3.7 Principe Waterpark

De recreatieve hoofdroute loopt eerst langs de oostzijde van de plas om vervolgens de plas over te steken op een drijvend pad. Dit versterkt de beleving van het water in het Waterpark

fi g 3.8 Referentie retentieplas Waterpark fi g 3.9 Profi el natuurlijk deel Waterpark 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

42

NATUURLIJKE RECREATIEPLAS

fi g 3.10 Plankaart Waterpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

43

WATERPARK Het cultuurlijke deel ligt in het zuidelijke deel van het Waterpark, hier wordt het water van de beek gefi lterd.

Het cultuurlijke deel heeft is een grote vijver, waarin een rechthoekig, drijvend helofytenfi lter ligt. De randen doen denken aan een kade, waar op gerecreëerd kan worden.

Naast dat het water hier gefi lterd wordt kan deze vijver ook zeer goed gebruikt worden om te zwemmen.

De recreatieve hoofdroute loopt langs de oostkant van de vijver in het waterpark onder een dubbele bomenrij door. Deze bomenrijen staan rondom de vijver om de randen te benadrukken en er één ruimte van te maken.

fi g 3.11 Referentie cultuurlijke vijver

Hoe bekostigd?

De kosten die gepaard gaan bij de realisatie van het Waterpark worden voor een groot deel bekostigd door het waterschap. Dit omdat het waterpark van groot belang is voor het komen tot een duurzaam en veerkrachtig watersysteem.

fi g 3.12 Plankaart: Waterpark fi g 3.13 Profi el cultuurlijk deel Waterpark 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

44

STEDELIJK HELOFYTENFILTER

fi g 3.14 Plankaart: Waterpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

45

SCHOOLPARK Het Schoolpark bestaat ook uit 2 delen. Dit komt door de twee MBO scholen die in het park liggen. Het zijn beide scholen van het scholengemeenschap Arcus.

In het hoge deel van het Schoolpark ligt de vestiging van Arcus waar techniek, bouw & infrastructuur, mobiliteit en autotechniek wordt gegeven. Dit zijn allemaal heel exacte opleidingsrichtigen en daar wordt het park qua karakter dan ook op gericht.

Het hoge deel is heel strak vorm gegeven langs een grote as die die doorkruist wordt door verschillende kleinere, smallere wandelpaden.

De ruimtes worden geaccentueerd door rechte bomenrijen en grote borders met vaste planten.

fi g 3.15 Principe Schoolpark

De huidige parkeerplaats van de school wordt vervangen door een groot plein waar de hoofdas op uitkomt. Onder dit plein komt een parkeerkgarage die het verlies op parkeerplekken moet compenseren. Door het plein in het park te leggen komt de school met het gezicht naar het park toe te liggen omdat dit nu de centrale buitenruimte van de school is.

Al deze ruimtes zijn publiek toegankelijk.

Het schoolpark krijgt twee verschillende identiteiten die aansluiten bij de scholen, maar blijft toch ĂŠĂŠn park, maar dan met twee verschillende vormentalen.

fi g 3.16 Referentie Schoolpark hoog deel

fi g 3.17 Profi el Schoolpark hoog deel 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

46

HOOG DEEL, BOUW & INFRA

fi g 3.18 Plankaart: Schoolpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

47

SCHOOLPARK Het lage deel van het schoolpark ligt langs de beek in het zuidelijke deel van het park. Hier ligt de kleinere vestiging van de twee Arcus scholen.

Op deze vestiging worden de meer kunstzinnige opleidingen gegeven.

Bij de artistieke opleidingen (zoals theater, muziekant, licht en geluid enz) kun je mensen veel minder in een hokje plaatsen en zoeken ze meer hun eigen weg.

Dit is dan ook de identiteit van dit deel van het park. het gaat om een laag en slingerend beekdal met veel rietvegetatie, bloemrijke grassen en solitaire pioniersbeplanting zoals berken en elzen.

fi g 3.19 Referntie laag deel met ontmoetingsplek

Omdat de school van het lage deel een stuk kleiner is dan de school van het hoge deel, zijn ook de twee identiteiten niet even groot.

Het is een park met 2 verschillende vormentalen, maar toch is het een park doordat beide scholen een duidelijke functie aan het park geven.

Hoe bekostigd?

Het de kosten voor de aanleg van het schoolpark kunnen voor een deel toegeschreven worden aan de scholen. Dit omdat het schoolpark de scholen een stuk aantrekkelijker maakt en goed op de kaart zet.

fi g 3.20 Referntie ontmoetingsplek

fi g 3.21 Profi el Schoolpark laag deel 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

48

LAAG DEEL, KUNST & MUZIEK

fi g 3.22 Plankaart: Schoolpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

49

HISTORISCH PARK Het Historisch park, ook wel het Aambos, is een bestaand wandelpark wat al lang in Heerlen aanwezig is.

In het park staan de thema’s rust en zorg centraal, wat vooral komt door het kloostercomplex Huize ten Berg aan de noordzijde van het park. Dit kloostercomplex is nu nog volledig afgesloten, maar in de toekomst wordt de ruimte eromheen onderdeel van het park.

De ingrepen die hier gedaan worden richten zich vooral op het realiseren van een natuurlijke, meanderende loop van de caumerbeek. En op het aanleggen van de recreatieve hoofdroute die voor de verbinding met de andere parken, en uiteindelijk het heuvelland en de Brunssummerheide, zorgt.

fi g 3.23 Principe Historisch Park

De recreatieve route loopt ook hier langs de bosrand en de beek, waardoor beiden goed beleefbaar zijn.

Hoe bekostigd?

De grootste ingreep is hier de beek. Dit wordt bekostigd door het waterschap, omdat het uitgraven van het beekdal zorgt voor een veerkrachtiger watersysteem.

fi g 3.24 Referentie Historisch Park (Aambos) fi g 3.25 Profi el Historisch Park 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

50

AAMBOS

fi g 3.26 Plankaart: Schoolpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

51

NATUURPARK In zuidelijkste park van de reeks is het Natuurpark en tevens de bron van de Caumerbeek. De identiteit van dit park is natuur.

Dit park wordt helemaal open, de kavelgrenzen komen te vervallen en de hekken gaan weg.

Het Natuurpark wordt beheerd door wilde grazers zoals de schotse hooglander. Hierdoor ontstaat een halfopen landschap wat toegankelijk is voor recreanten. In het park liggen ook nog enkele oude carrĂŠboerderijen die functioneren als recreatieve voorziening in het park, bijvoorbeeld een restaurant of een bed & breakfast.

fi g 3.27 Principe Natuurpark

De grootste ingrepen zijn het realiseren van een omheining om het park om de wilde grazers binnen het park te houden.

De beplantingsgemeenschappen zullen in de loop der tijd veranderen naar de potentiĂŤle natuurlijke vegetatie.

Hoe bekostigd?

De grootste kosten in het natuurpark zijn het plaatsen van de omheining en het opkopen van de particuliere gronden in het park. Dit wordt gedaan door de gemeente. Inkomsten kunnen gegenereerd worden door het verkopen van wildvlees in de restaurants in het park, of daarbuiten.

fi g 3.28 Referentie Schotse Hooglander

fi g 3.29 Profi el Natuurpark 1:1000 (overzicht profi elen deeluitwerking, zie bijlage 3)

52

BRON VAN DE BEEK

fi g 3.30 Plankaart: Natuurpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 2)

53

54

4 ONTWERP

HET SCHOOLPARK

55

SCHOOLPARK, ONTWERP Het schoolpark is verder uitgewerkt tot een ontwerp, omdat dit een van de meest cruciale punten in het hele plan is. Dit omdat er in de hudige situatie niet een duidelijke groenstructuur aanwezig is. Er ligt een zware infrastructuur doorheen die in de huidige situatie zeer dominant is. Ook is het spoor een barriëre die de doorlopende structuur doorbreekt.

Het doel is hier het maken van een park met twee identiteiten die aansluiten bij de twee MBO scholen van Arcus in het plangebied.

De school aan den noordzijde van het park geeft de meer exacte vakken zoals bouw & infra, mobiliteit en autotechniek. De school aan de zuidzijde van het plangebied geeft juist artistieke vakken zoals theater, muziek en licht en geluid.

De omgeving van beide scholen zijn een verbeelding van het type opleiding wat er op de school gegeven wordt. Hierdoor ontstaat een campus-achtig park met twee heel eigen identiteiten, wat echter wel beleefd wordt als één park. (fi g 4.1) Verder zijn er nog twee andere hoofduitgangspunten voor het ontwerp: • Sterke verbindende routestructuur, zowel noord-zuid als oost-west (fi g 4.2) • Beide structuren lopen door tot aan het spoor waar het de beek zichtbaar onder het viaduct gaat om zijn weg vervolgens te vervolgen. (fi g 4.3) De belangrijkste ingrepen voor het lage deel (west) zijn het uitgraven van het beekdal.

Het aanleggen van de routestructuur en het aanleggen van de beplanting. deze bestaat vooral uit solitaire bomen en ruigtes.

De belangrijkste ingrepen voor het hoge deel zijn de aanleg van routestructuur, plantvakken en de bomenrijen.

Ook zijn er een aantal zaken die gesloopt of verwijderd moeten worden. Het voornaamste van deze te slopen onderdelen zijn de Albert 56

fi g 4.1 Concept 2 identiteiten, 1 park

fi g 4.2 Concept verbindingen

fi g 4.3 Concept doorlopende groenstructuur Heijn aan de noord-oost zijde van de grote rotonde en de fi etsstroken en trottoirs langs de weg die noord-zuid door het plangebied loopt.

fi g 4.4 Plankaart: Ontwerp Schoolpark (voor totale plankaart op schaal, zie bijlage 4) 57

SCHOOLPARK, VRIJ DEEL Het ‘vrije’ deel van het schoolpark met het beek dal heeft de volgende volgende identiteit, vormentaal, sfeer, materialisatie en beheer.

Identiteit en sfeer Een natuurlijke sfeer, waar vooral vochtige en ruige vegetatie voorkomt.

Vormentaal Het is een open gebied met solitaire bomen, organisch gevormde plantvakken en slingerende paden. Hier zijn geen duidelijk geaccentueerde lijnen.

Materialisatie De wandelpaden zijn allemaal van halfverharding (fi g...) behalve de paden die naar de ontmoetingsplekken gaan boven het beekdal.

fi g 4.5 Referentie beplantingstype beek

Beplanting De opgaande beplanting bestaat uit solitaire pioniersbeplanting zoals berken, wilgen en elzen. De overige beplantingstypen zijn bloemrijke graslanden, gazon (langs de wandelpaden) en een aantal plantvakken met vaste planten en een enkele heester.

Beheer Het beheer is extensief. Alleen langs de paden wordt regelmatig gemaaid. fi g 4.6 Referentie halfverharde wandelpaden

fi g 4.7 Referentie ontmoetingsplekken bij de beek 58

SCHOOLPARK, EXACT DEEL Het ‘exacte’ deel van het schoolpark op het hogere deel heeft de volgende volgende identiteit, vormentaal, sfeer, materialisatie en beheer.

Identiteit en sfeer De sfeer in het ‘exacte’ van het park is hoogstedelijk, statig en uniform. De enige diversiteit in plantsoorten komen voor in de vaste planten borders.

Vormentaal De vormentaal bestaat vooral uit strakke lijnen en assen, met duidelijk afgebakende ruimtes door beplanting hierdoor ontstaat een soort modern coulissenlandschap.

fi g 4.8 Referentie vaste plantenborders

Materialisatie De grote noord-zuid as bestaat uit natuursteen (fi g...), de overige wandelpaden zijn van asfalt.

Beplanting De bomenrijen bestaan uit Hollandse linde’s, dit geeft een uniform beeld en versterkt het lijnenspel. De plantvakken bestaan uit rijkbloeiende vaste planten en grassen.

Beheer Het beheer van dit deel van het park is intensief vanwege het strakke gazon dat in het hoogseizoen wekelijks gemaaid moet worden om het hoogstedelijke beeld te bereiken.

fi g 4.9 Referentie natuursteen verharding hoofdas

fi g 4.10 Referentie identiteit ‘exact’ deel (TU delft) 59

SCHOOLPARK, ONTWERP

fi g 4.11 Impressie Schoolpark laag deel

60

61

SCHOOLPARK, ONTWERP

fi g 4.12 Impressie Schoolpark hoog deel

62

63

64

5 DETAIL

ONTMOETINGSPLEK BEEK

65

ONTMOETINGSPLEK Als uiteindelijk detail wordt één van de ontmoetingsplekken uitgewerkt. De reden hiervoor is dat op deze vlonders beide identiteiten van het schoolpark bij elkaar komen boven de beek, wat de koppelende structuur is die alle parken met elkaar verbindt.

metalen rooster wat het hoogstedelijke karakter representateert.(zie fi g 5.4) Het vanaf het lage deel wordt een vlonderpad van grove planken. (zie fi g 5.5)

De ontmoetingsplekken zijn twee vlonders die aan de beek liggen in het beekdal. Ze hebben als functie het koppelen aan elkaar koppelen van beide deelgebieden in het schoolpark. Door deze ingreep wordt het schoolpark één geheel.

Ook maken ze de beek als structuurdrager van de Parken van Parkstad beleefbaar.

Concept ontmoetingsplekken Het concept achter de twee vlonders is dat elk deelgebied een eigen ontmoetingsplek heeft met de vormentaal van het deelgebied. Het vlonder aan de oostzijde van de beek heeft de vormentaal van het hoge deel van het Schoolpark en het vlonder aan de westzijde van de beek heeft de vormentaal van het lage deel van het Schoolpark.(zie fi g 5.1) Het vlonder aan de oostzijde van de beek, die van het hoge deel, wordt hier verder uitgewerkt. Het vlonder krijgt een de vorm van een driehoek, wat relateert aan de plantvakken van het hoge deel.

Concept vlonder hoog deel Het concept achter het ontwerp van de vlonder zelf is, dat het lage zitgedeelt zich twee kanten op richt, naar de beide scholen toe. Hierdoor legt het vlonder een zichtrelatie met de twee scholen waardoor de twee identiteit in vorm en functie (de scholen) op het vlonder bij elkaar komen boven de beek. (zie fi g 5.2) Materialisering De materialisering van het vlonder bestaat uit voornamelijk drie materialen die aan de deelgebieden relateren. Het vlonder wordt gemaakt van geschaafde hardhouten planken, wat een compromis is tussen de twee deelgebieden, hout van het lage deel en strak geschaaft van het hoge deel.(zie fi g 5.3) Het pad vanaf het hoge deel wordt bedekt met een 66

fi g 5.1 Concept ontmoetingsplekken bij de beek

fi g 5.2 Concept indeling ontmoetingsplek

DETAIL

fi g 5.3 Referentie materialisering vlonder

fi g 5.4 Referentie metalen pad (hoog deel)

fi g 5.5 Referentie vlonderpad (laag deel) 67

fi g 5.6 Plankaart detailontwerp ontmoetingsplek van het hoge deel (schaal 1:100) 68

69

fi g 5.7 Doorsnede detailontwerp ontmoetingsplek van het hoge deel (schaal 1:50)

70

71

LITERATUURLIJST Websites www.ahn.nl www.iba-parkstad.nl www.groenblauwenetwerken.nl maps.google.nl www.bing.com/maps www.limburgsekastelen.nl Afbeeldingen fig 1.3 http://cycloteam.com/wp-content/uploads/2013/11/Heerlen.jpg fig 1.4 http://www.bromfietsclubbeegden.nl/style/bg.jpg fig 1.5 https://sandrabrennand.files.wordpress.com/2015/04/dsc01233.jpg?w=1000&h=491 fig 1.6 http://www.iba-parkstad.nl fig 1.7 http://www.ema-reizen.nl/_cache/_public/Mijnmuseum-Heerlen-1_ YXJfNjAweDQzNV8vX2Fzc2V0L19wcml2YXRlL3Nob3AvcHJvZHVjdEltYWdlLzk_05177d5d.jpg fig 2.2 Google Streetview fig 2.3 Google Streetview fig 2.5 http://www.gulpen-wittem.nl/ fig 2.6 http://www.l1.nl/sites/default/files/imagenodes/gaia.jpg fig 2.7 http://www.bsfe.be/wp-content/uploads/2015/03/Snowworld_1.jpg fig 2.10 Google Streetview fig 2.11 Google Streetview fig 2.12 http://www.refdag.nl/polopoly_fs/regenval_1_588776!image/2602512961.jpg_gen/ derivatives/landscape_490/2602512961.jpg fig 2.13 http://www.nrc.nl/wp-content/uploads/2013/07/ANP-24141599.jpg fig 2.14 http://www.gelderlander.nl/polopoly_fs/1.4469666.1406711398!image/image-4469666.jpg fig 2.15 http://www.l1.nl/sites/default/files/imagenodes/fietstunnel_landgraaf_heerlen_wateroverlast. jpg fig 2.17 http://www.evenementen-nederland.nl/wp-content/uploads/2014/05/2013-F4D-De-Peel.jpg fig 2.20 http://www.caumerbeek.nl/wp-content/uploads/2015/05/Aambos-PascalMoors-2.jpg fig 2.23 https://vangoghwandeling.files.wordpress.com/2015/03/renkumsbeekdal.jpg fig 2.27 http://www.levenindepiekenhoef.nl/images/piekenhoef/informatie/20121231nattewadi01.jpg fig 2.28 http://www.groenblauwenetwerken.com/uploads/03-2-1-Molgoot-Hunsrueckhaus-amErbeskopf-01-opMAAT-Amar-Sjauw-En-Wa-1300x650.jpg fig 2.29 http://www.groenblauwenetwerken.com/uploads/002-Kronsberg-001-Dreiseitl-1300x650.jpg fig 2.33 http://www.pannekoekgww.nl/media/697/4__large.jpg fig 2.34 http://plegt-vos.nl/assets/images/Nieuw_Fietspad.jpg fig 3.4 http://www.biologischnetwerk.nl/fotoalbum/51/Oogstfeest08(003).JPG fig 3.8 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/84/Rosmalense_plas.JPG fig 3.11 http://nl.zooverresources.com/images/E72263L2B2280334D0W900H675/Ekaterinburg.jpg fig 3.12 http://www.urbangreenbluegrids.com/uploads/Erasmusgracht-005-Madeleine-dErsu1300x650.jpg fig 3.16 http://www.mecanoo.nl/DesktopModules/40fingers/Images/img. ashx?mode=icon&out=img&h=0&w=1500&File=/Portals/_default/Mecanoo/ PRProjects/44/20140710-1124270.jpg&Q=70 fig 3.19 http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2014/05/537ab9cac07a80d85900004e_ ume-campus-park-thorbj-rn-andersson-sweco-architects_campus_ume_-keeson_8495_010.jpg 72

fig 3.20 https://originalgalaxy.files.wordpress.com/2012/09/026_042smaller1.jpg fig 3.24 http://files.renelemmensnatuurfotografie.nl/system_preview_detail_200005471-8c9e88d992public/Aambos%20herfst%2001.jpg fig 3.28 https://bbcdn.cdn77-ssl.net/images/users/7170/benb/12owr.jpg fig 4.5 https://wimdirckx.files.wordpress.com/2013/05/wdx1142.jpg fig 4.6 http://www.fronikbv.nl/wp-content/uploads/2014/05/P5090835.jpg fig 4.7 http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2014/05/537ab9cac07a80d85900004e_ ume-campus-park-thorbj-rn-andersson-sweco-architects_campus_ume_-keeson_8495_010.jpg fig 4.8 https://c4.staticflickr.com/4/3339/3250883236_97dc67d683_b.jpg fig 4.9 http://www.struykverwoinfra.nl/files/nieuws/CatharinaAmaliapark-004.jpg fig 4.10 http://www.mecanoo.nl/DesktopModules/40fingers/Images/img. ashx?mode=icon&out=img&h=0&w=1500&File=/Portals/_default/Mecanoo/ PRProjects/44/20140710-1124270.jpg&Q=70 fig 3.19 http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-con fig 5.3 http://viewstockholm.com/attachments/1200348-cache-medium2-716.jpg fig 5.4 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Le_jardin_des_G%C3%A9ants.

JPG/1024px-Le_jardin_des_G%C3%A9ants.JPG fig 5.5 http://www.sigmaplan.be/nl/nieuws/algemeen/info-en-netwerkmoment-sigmaplan-2013/88#.

VYNaBfntlBc

73

74