Preview bidbook 2018Eindhoven|Brabant Culturele Hoofdstad by Maters & Hermsen Bedrijfsjournalistiek

Geachte lezer, In uw handen ligt een preview voor het bidbook 2018Eindhoven|Brabant. Deze preview geeft een beeld van de inhoudelijke koers en programmering waarmee 2018Eindhoven|Brabant zich kandidaat wil stellen voor Culturele Hoofdstad van Europa 2018. In oktober dit jaar wordt het officiële bidbook gepresenteerd en ingediend bij het ministerie van OCW. In november start de selectieprocedure. Deze preview is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met de deelnemende steden en met inbreng van Brabantse organisaties, verenigingen, deskundigen en inwoners. De preview biedt al een goed beeld van de richting die het bidbook zal laten zien, de hier genoemde projecten geven een goede illustratie van het programma in 2018. Het is “werk in uitvoering” en dus nog niet volledig of in steen gebeiteld. Het komende halfjaar wordt nog gewerkt aan inhoud en vormgeving om uiteindelijk een zo actueel mogelijke visie en programmering aan de jury te kunnen presenteren.

Eindhoven, breda, helmond, ’s-hertogenbosch, tilburg en de provincie: samen voor culturele hoofdstad Europa heeft elk jaar twee culturele hoofdsteden, in 2018 zijn Nederland en Malta aan de beurt. Vijf Nederlandse kandidaten dingen mee naar de titel “Culturele Hoofdstad van Europa”,

2018Eindhoven|Brabant is er één van. De overige kandidaten: Utrecht, Maastricht, Den Haag en Leeuwarden. Eind 2013 maakt een Europese vakjury bekend welke Nederlandse kandidaat de titel mag dragen. Europese Culturele Hoofdsteden hebben als doel het versnellen van de maatschappelijke ontwikkeling van steden. Kortom: cultuur als aandrijfriem om op voorsprong te komen of te blijven. Cruciaal daarbij is dat de burger bij de ontwikkeling van de stad wordt betrokken, dat de deelname van inwoners aan culturele activiteiten wordt bevorderd en dat Europese contacten worden gelegd. Eindhoven stelt zich kandidaat voor de titel en voert het programma samen uit met de steden Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg en Breda. Omdat de stad en de regio Nederland en Europa veel te bieden hebben, meer dan menigeen op grond van hun imago verwacht. En ook omdat Eindhoven en Brabant elkaar én de inspirerende en verbindende kracht van cultuur meer dan ooit nodig hebben om zichzelf verder te ontwikkelen.

BIDBOoK VERSIE 1.0

DE KUNST VAN HET SAMEN LEVEN

Afgestudeerde designers van de Design Academy Eindhoven

Inhoudsopgave Visioen van 2018 Motto en missie Drie themaâ&#x20AC;&#x2122;s De routes H1: Het rendement H2: De kunst van het samen leven H3: Een meerjarig programma H4: Wij verbinden mensen H5: Wij maken de stad H6: Wij ontdekken de toekomst Wat gaan we zien in 2018? De projecten H7: Arme wortels, rijk DNA H8: De honger van Eindhoven H9: Innovatief organiseren H10: De voorbereidingen H11: Organisatie- en infrastructuur

8 10 12 14 18 20 24 26 30 34 38 138 142 144 149 152

Visioen

Matthijs Rümke, artistiek leider Het Zuidelijk Toneel 21 maart 2018, de eerste dag van de lente, vijf uur in de namiddag, ik zit op een terras op Strijp-S in Eindhoven. Boven me wappert een vlag. 2018Eindhoven|Brabant, Culturele Hoofdstad van Europa, staat er op. Het is gelukt, denk ik. Het was hard knokken, maar het is gelukt. Wij hier, deze spannende steden, vol energie en toekomstverwachtingen, zijn Culturele Hoofdstad van Europa. We hebben laten zien wat voor rijkdom er ontstaat als steden over hun eigen schaduw heen stappen en hun identiteit verbinden aan die van de andere steden. Het “volkse” van Tilburg, de techniek en de blik op de toekomst van Eindhoven, het historisch erfgoed en bewustzijn in ’s-Hertogenbosch, de beeldcultuur van Breda en de energie die Helmond put uit een nieuwe blik op het industrieel erfgoed; de verbinding tussen de steden levert een enorme energie op. De Frankfurter Allgemeine Zeitung noemt Brabant deze ochtend in een artikel de aantrekkelijkste groeiregio van Europa. Dat besef is in de rest van Nederland al een tijd gemeengoed. Of je nu student bent aan één van de universiteiten, artiest, beginnend ondernemer: Brabant staat op nummer één in Europa. Het was alleen wachten op het moment dat de Brabanders dat zelf zouden gaan zien.

De 20ste eeuw begraven De Frankfurter Allgemeine Zeitung schrijft dat dit feit niet als een verrassing kwam. Het was al jaren duidelijk dat de economische dynamiek in de regio enorm is. Voor Brabant zelf was de titel Culturele Hoofdstad het laatste duwtje in de rug. Het begon al twee jaar geleden, toen we met heel Brabant het Jheronimus Bosch-jaar tot een verpletterend succes wisten te maken. En de eerste maanden van 2018 laten al zien dat dit jaar door iedereen wordt gevierd. Het lijkt erop dat we voorgoed afscheid hebben genomen van de rangen en standen uit voorgaande eeuwen. Het samengaan van het technisch vernuft uit Eindhoven en de sociale inzichten van Tilburg zorgen ervoor dat de hele wereld hier komt kijken hoe de nieuwe economie, niet meer

louter gefocust op groei, een nieuwe vorm van samen leven oplevert. Het lijkt er op alsof alle kunstenaars die iets te melden hebben op het gebied van samen leven en participatie zich dit jaar in Brabant gevestigd hebben. De musea hebben nieuwe manieren gevonden om zich met hun collecties rechtstreeks te wortelen in de harten van de mensen. Gek eigenlijk, denk ik. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 begroef men de 19e eeuw met z’n rangen en standen. En nu, honderd jaar later, begraven we met 2018Eindhoven|Brabant de zuilen en instituten van de twintigste eeuw. Het ging gelukkig wat vreedzamer, maar het zicht op de nieuwe wereld is er niet minder opwindend door. En het gebeurt HIER! Zoals in de spoorzones, de nieuwe, dynamische harten van de grote steden van Noord-Brabant als symbolische plekken voor de toekomst van Europa. Ik hoor een geluid achter me, keer me om en zie een zes meter hoge robot op me afkomen. Zij (of is het een hij?) kijkt me aan, met een opvallend realistische oogopslag; een effect dat de studenten van de TU Eindhoven in alle openheid en in samenwerking met andere universiteiten hebben gerealiseerd. Ik sta op, keer me naar de humanoïd machine en beweeg mijn armen. Ze kopieert de bewegingen en al snel komen we tot een dans; het is een van de meest geliefde spelletjes die de bezoekers van Strijp-S met haar spelen. Ze kan met je dansen en “leert” zo nieuwe bewegingen. Straks, om 19.00 uur, loopt ze op eigen houtje dwars door de stad naar het Parktheater om de hoofdrol te spelen in de theatervoorstelling “Frankenstein future baby!”

Wereldtentoonstelling Mijn prille vriend Antonio Jimenez komt lachend op me af. Hij is 42 jaar, IT’er, komt uit Madrid en vertoeft nu een half jaar in Brabant. Toen Antonio een jaar geleden een invulling zocht voor zijn sabbatical, stuitte hij op de site van 2018Eindhoven|Brabant. Daarop las hij dat je aan bijna alle manifestaties van onze Europese Hoofdstad daadwerkelijk mee kunt doen. Als speler, als danser, als timmerman, als denker, als

“lichaam”. Antonio is zenuwachtig en opgetogen, vanavond heeft hij een première in Breda. Hij doet mee aan de “beeld-skype-lichaamdansmanifestatie” in het Chassé Theater. Negen theatervoorstellingen uit heel Europa worden aan elkaar gekoppeld en tot één performance gesmeed. Antonio is vanavond lichaam én IT’er. Hij geeft me een vriendschappelijke stomp en is weg, op naar Breda. Ik realiseer me dat het alweer bijna drie maanden geleden is dat het jaar werd geopend met de aankomst van de karavaan die vanuit Malta dwars door Europa naar Noord-Brabant was getrokken. En hoe verbazingwekkend het is dat deze editie van Europese Hoofdstad alle kenmerken van een wereldtentoonstelling in zich herbergt. Mede door het feit dat zoveel Europese Universiteiten aan één van de projecten een onderzoekstraject hebben gekoppeld. Ook de klimaatneutrale realisatie van zoveel projecten krijgt veel bewondering van de internationale pers. En veel politieke kopstukken in Europa benoemen en roemen het gegeven dat 75% van de projecten met medewerking van de plaatselijke bevolking tot stand is gekomen. We hebben er lang op gestudeerd en mee geëxperimenteerd, maar de beleving van kunst heeft zich een nieuwe weg in het dagelijks leven geboord. Vroeger zorgde kunst in de openbare ruimte nogal eens voor irritatie en gevoelens van uitsluiting, nu lijkt het ons gelukt om het bekijken van kunst en culturele participatie tot een vanzelfsprekend onderdeel van het leven te maken. Over twee jaar gaan we ons bezinnen. Daar zijn we al mee begonnen trouwens. Elk project heeft een aantal beschrijvers, consultants-inresidence, die alles bijhouden. Want 2020 openen we met dat wat gaat blijven. Met een aantal openingsmanifestaties en een groot, veelvormig congres. Een “participatiecongres” dat twee maanden duurt, dat richtinggevend zal zijn en waar met behulp van de modernste technieken burgers uit heel Europa hun bijdrage aan leveren. We stellen vast welke onderdelen en lessen van 2018Eindhoven|Brabant blijvend moeten zijn, voor ons en voor andere steden in Nederland en Europa. Hier leggen we het duurzame fundament voor het nieuwe Brabant.

De opwindende stad Het wordt tijd om op te stappen bedenk ik. Samen met tienduizenden medebezoekers vier ik vanavond de start van de lente met een reis langs de vijf grote steden, voor een groots en feestelijk programma. Door de speciale snelle treinverbindingen tussen de steden ervaren we het geheel als één, nieuwe, opwindende stad. Ik eindig vannacht – gelukkig – in een klooster. Speciaal door de kunstenaar Anselm Kiefer ingericht, waar ik, na alle feestelijkheden, even kan rusten en genieten van pure schoonheid. En dan vergeet ik de ferme woorden en de grote, collectieve dromen. Dan denk ik dat 2018 ook het feest van de kleine, kwetsbare en individuele verwondering moet zijn. Want ook zo kunnen kunst en cultuur levensbepalend zijn. Al creëren we maar enkele unieke momenten voor een paar mensen, ook dan is het jaar geslaagd. Ik sta op, wil betalen en denk opeens aan een voorval, zo’n halve eeuw geleden. Ik was vijf, het moet ongeveer acht uur ’s avonds geweest zijn, mijn moeder had me net in bed gelegd. De drie gitaristen besloten een klein concert te houden in mijn slaapkamer. Ze waren bij mijn ouders te gast; mijn moeder is pianiste, vandaar. De onbekende mannen kwamen binnen, mijn vader stond grijnzend in de deuropening. Ze begonnen tegelijk, dat vond ik al een wonder. Laat staan de manier waarop ze naar elkaar keken en zacht en hard afwisselden. Het was waarschijnlijk het stuk Danza van Manuel de Falla. Ik denk dat ik die ervaring altijd heb willen reproduceren. Ik ervoer de magie, de kracht van de abstractie. Ik ervoer een emotie waarvan ik niet wist dat ik die had. Het leek op een stormachtige windvlaag, een natuur die sterker was dan alles wat ik daarvoor beleefd had.

MOTTO EN MISSIE

2018EINDHOVEN|BRABANT Eindhoven stelt zich kandidaat voor de titel van Culturele Hoofdstad 2018 en voert het programma samen uit met Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg, Breda en de provincie Noord-Brabant. Omdat de stad en de regio Nederland en Europa veel te bieden hebben, meer dan menigeen op grond van hun imago verwacht. En ook omdat Eindhoven en Brabant elkaar én de inspirerende en verbindende kracht van cultuur meer dan ooit nodig hebben om zichzelf verder te ontwikkelen.

DIT IS WIE WE ZIJN

De kracht van Eindhoven|Brabant: high tech en high touch Eindhoven en Brabant staan bekend om hun levenskunst: de high touch. Vriendelijkheid en vertrouwen, gevoed door een sterk sociaal netwerk, daar is de provincie op gebouwd. En op ongebruikelijke netwerken. De regio Eindhoven maakt nationaal en internationaal naam met het Triple Helix-model, de innige samenwerking tussen bedrijfsleven, overheid en onderwijs. Die samenwerking richt zich met name op dat andere punt waarin de regio toonaangevend is: high tech. De combinatie van high touch en high tech is uniek en leverde het gebied vorig jaar het predicaat Smartest Region in the World op.

structurele en zichtbare positie van cultuur. Vanuit de gedachte dat cultuur als bron van inspiratie en creativiteit meer dan ooit nodig is om sociaal en economisch overeind te blijven. En natuurlijk, laten we eerlijk zijn: we willen ook profiteren van de promotie en extra inkomsten die 2018Eindhoven|Brabant onze regio zal opleveren.

DIT IS WAT WE BIEDEN

We komen niet alleen wat halen. Wat we bieden is een meerjarig artistiek programma dat een bijdrage levert aan de verbondenheid tussen Europeanen. En daarnaast door cultuur gevoede ideeën over de Europese samenleving van de toekomst. Met beide uitgangspunten gaan we experimenteren in en naar 2018. Met innovatieve en duurzame sociale en economische modellen.

De zwakte van Eindhoven|Brabant: weinig zichtbare cultuur

ONS MOTTO:

De kunst van het samen leven. 2018Eindhoven|Brabant viert en onderzoekt de pracht en kracht van unieke combinaties en opwindende tegenstellingen in Eindhoven, Brabant en Europa.

ONZE MISSIE:

Kunst en cultuur in te zetten als inspiratiebron en aanjager voor het ontwikkelen van een moderne Europese mozaïekmetropool, waar de Brabantse steden, inwoners, bedrijven en instellingen – samen met hun Europese counterparts – duurzaam van de opbrengsten profiteren.

De ontwikkeling van kunst en cultuur loopt in Brabant achter op de economische groei en internationalisering. Los van enkele indrukwekkende monumentale gebouwen en musea zijn er weinig culturele iconen. Sla de buitenlandse reisgidsen over Nederland er maar op na: terecht of niet, je leest er maar weinig redenen om de Brabantse steden als toerist te bezoeken. De kunst en cultuur zijn er vaak wel, maar te weinig zichtbaar in de openbare ruimte. En juist in deze tijd, waarin bedrijven met innovatieve creaties het verschil moeten maken, heeft de regio de creatieve voeding van kunst en cultuur nodig. Evenals culturele voorzieningen van hoge kwaliteit die Eindhoven en Brabant interessant maken voor buitenlandse kenniswerkers en investeerders.

DIT IS WAT WE WILLEN ZIJN

Tel die kracht en die zwakte bij elkaar op en het is duidelijk waarom juist Eindhoven met Brabant de culturele gastheer van 2018 wil zijn. We zijn een van de Europese regio’s met de meeste potentie. Om te overleven, hebben we als Brabantse steden elkaar, meer zelfbewustzijn en een sterkere identiteit nodig. En bovenal een prominente,

Daarvoor zetten we het beste in dat Brabant te bieden heeft: de ervaring om via samenwerking spannende koppelingen te leggen tussen kunst en innovatie. En: speelruimte. Eindhoven heeft als grote stad nog maar een korte geschiedenis. Daarom hebben we veel ruimte, zowel fysiek als in het hoofd. De ontdekkingstocht in 2018 ondernemen we samen met Europa, in alle openheid. En de uitkomsten delen we, zodat ook andere steden en landen er hun voordeel mee kunnen doen. Daarbij onderscheiden we ons niet alleen met het artistieke programma, maar ook in de manier waarop we het organiseren: duurzaam, innovatief en met unieke samenwerkingsverbanden. .

3 THEMA’S Met een meerjarig artistiek programma zetten we kunst en cultuur vooral in als inspiratiebron en verbindende factor. Samen met miljoenen bezoekers experimenteren we met de kunst van het samen leven op verschillende niveaus. In en voor Europa, in en voor wijken en steden. Dat gebeurt op basis van drie thema’s: ‘wij verbinden mensen’ (hoofdstuk 4), ‘wij maken de stad’ (hoofdstuk 5) en ‘wij ontdekken de toekomst’ (hoofdstuk 6).

WIJ VERBINDEN MENSEN

Met het thema ‘wij verbinden mensen’ leveren we een bijdrage aan de verbondenheid tussen mensen, zowel in Europa als in Brabant en Nederland. Vanuit de gedachte dat je eenheid op het continent niet kunt bouwen op economische en politieke gronden alleen. Ook in steden, wijken en dorpen blijft het zoeken naar verbondenheid en solidariteit. Wij gaan bewijzen dat diversiteit geen last is, maar een inspiratiebron. En dat cultuur geen pantser vormt, maar een ruggengraat.

WIJ MAKEN DE STAD

Eindhoven en Brabant willen – gezamenlijk met de rest van Europa – aan nieuwe vormen van samen leven bouwen. Dus gaan we experimenteren met hedendaagse uitdagingen als de vergrijzing, sociale verbondenheid en het milieu. Dat experimenteren doen we zoveel mogelijk samen met andere steden in binnen- en buitenland. Doel: met een innovatief cultureel programma bijdragen aan nieuwe oplossingen voor maatschappelijke uitdagingen.

WIJ ONTDEKKEN DE TOEKOMST

Met 2018Eindhoven|Brabant worden Eindhoven en de hele provincie één groot living lab, waar we met verbeelding als drijvende kracht gaan werken aan de stad en het Europa van de toekomst. Dat doen we experimenterend, met de nieuwste technologische innovaties en zoveel mogelijk met elkaar en open source. We leggen onverwachte verbindingen tussen kunst, bedrijfsleven en andere sectoren. We denken dapper en groot, en tegelijkertijd met de mens als maat. We bedenken innovatieve ideeën door elkaar vooral als deelnemer en co-creator te zien; zo brengen we cultuur weer naar het hart van de samenleving. En zo overtuigen we mensen dat ze zelf het vermogen hebben om de toekomst te helpen vormen.

2018: Eindhoven met Breda, Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg en de provincie Eindhoven is kandidaat voor de titel van Culturele Hoofdstad van Europa voor 2018 en werkt voor de uitvoering van het programma samen met Tilburg, ’s-Hertogenbosch, Breda, Helmond en de provincie Noord-Brabant. Samen vormen zij het bestuurlijk netwerk BrabantStad. Voor 2018 zetten we onder aanvoering van Eindhoven de specifiek sterke punten van de afzonderlijke steden en van de provincie als geheel in. Eindhoven zet in op de combinatie kunst en techniek, met een nadruk op nieuwe media en urban culture. De kracht van Helmond ligt in het aanwezige industriële erfgoed en technische innovaties, onder andere in de automotive-sector. Breda en ’s-Hertogenbosch zetten hun prachtige historische binnensteden in, waarbij Breda zich daarnaast richt op de beeldcultuur en ’s-Hertogenbosch op de herdenking van het vijfhonderdste sterfjaar van Jheronimus Bosch in 2016. Tilburg investeert nadrukkelijk in sociale innovatie en kent van oudsher een sterke traditie op het gebied van de podiumkunsten. Het “stadteland” van de provincie draagt bij met bijzondere verbindingen tussen techniek en traditie, met grootschalige cultuurhistorische complexen en met een sterke amateurkunstensector. Door als steden en provincie samen te werken, kunnen we een zo breed en kwalitatief goed mogelijk cultureel programma presenteren. En daarnaast een zo compleet mogelijk gebied exploreren waar we kunnen experimenteren met nieuwe oplossingen voor actuele maatschappelijke thema’s. De samenwerking leidt tot meerwaarde, zowel voor Brabant als voor Europa.

Uitnodiging aan andere Europese steden: doe met ons mee! 2018Eindhoven|Brabant wil nieuwe ideeën in nauwe samenwerking met andere steden in Europa ontwikkelen. Vanuit open innovatie, een methode waar we de afgelopen jaren al veel ervaring mee opdeden. Om die reden mag dit bidbook worden gelezen als een uitnodiging aan Europese steden om zoveel mogelijk kennis bij ons te komen halen en om actief te participeren.

DE ROUTES Eén van de grootste uitdagingen voor culturele hoofdsteden is om een aantrekkelijk programma helder aan te bieden voor de bezoekers uit binnen- en buitenland, het hele jaar door. 2018Eindhoven|Brabant biedt een uniek programma aan. Met Strijp-S in Eindhoven als epicentrum en veel bijzondere programmaonderdelen in de omliggende stedelijke en groene regio. We nemen de bezoekers mee door het programma aan de hand van routes. In 2018 kan iedere bezoeker zijn of haar route(s) naar smaak en interesse samenstellen, met behulp van een handige app. De routes leiden de bezoeker langs thema’s, kunstdisciplines, locaties etc. In dit bidbook worden de belangrijkste projecten aan de hand van enkele exemplarische routes gepresenteerd.

EINDHOVEN & EUROPA De recente successen van Eindhoven en de regio zijn mede tot stand gebracht doordat de blik altijd naar buiten is gericht, op samenwerking met het buitenland. Op de schrale Brabantse zandgronden was weinig te halen, dus trok men er op uit. Wie kaarten van Nederland uit de zeventiende eeuw bestudeert, valt het op hoeveel weggetjes in Noord-Brabant naar het zuiden lopen. Die natuurlijke blik op Europa willen we in 2018 als nooit tevoren gaan inzetten. Met cultuur als hét middel om als Europeanen met elkaar in contact te komen. Om de rijkdom aan diversiteit te tonen en om nieuwe verbindingen te leggen. Vanuit onze gezamenlijke geschiedenis, voor onze gezamenlijke toekomst.

NOMADEN & NETWERKEN We trekken in 2018 rond en gaan op reis, Brabant en Europa in. Omdat carnavalsoptochten, processies en bloemencorso’s deel uitmaken van ons erfgoed. We koppelen de kunsten los van de instituties en brengen ze naar de mensen toe in plaats van andersom. Dit sluit aan bij de moderne netwerksamenleving, waarin we als moderne nomaden via nieuwe communicatiemiddelen steeds meer los komen te staan van onze vertrouwde fysieke omgeving. We leggen nieuwe verbindingen in Brabant en tussen Brabant en Europa, en laten zien hoe inspirerend culturele diversiteit kan zijn.

JONG & CULTUUR Wie als een kind kijkt, heeft de kunsten niet nodig als alternatieve blik. Dat jeugdig vermogen zetten we in voor onze doelen in en naar 2018. Maar andersom willen we iedereen onder de 18 ook laten ervaren hoe kostbaar die alternatieve blik is, en dat je die de ruimte mag geven. De kracht van de huidige generatie jongeren is dat netwerken en ideeën delen voor hen heel gewoon is. Jongeren zijn snel in het adapteren van technologische vernieuwingen en weten als geen ander hoe je naast consument ook producent en distributeur kunt zijn. Hun gedrag wordt gestuurd door de sociale netwerken. Het onafhankelijk denken en scheppen komt daarmee in het geding. Welke rol kan kunst vervullen bij het stimuleren van autonoom denken en vernieuwen? Omgekeerd stellen we de vraag hoe jongeren kunnen bijdragen aan maatschappelijke en culturele vernieuwingen door de manier waarop ze nieuwe platforms, podia en media benutten.

VAN GOGH, BOSCH & ANDERE ICONEN Vincent van Gogh is de meest bekende en gewaardeerde kunstenaar die Noord-Brabant ooit voortbracht. Check welke namen van kunstenaars men het meest zoekt op Google en je vindt Picasso op 1 en Van Gogh op 2. Met iconen van de Europese kunsten vestigen we de aandacht op de gezamenlijke culturele geschiedenis die we als Europeanen met elkaar delen. En op de verbindende kracht die daarvan uit kan gaan. In 2016 herdenken we als start van het meerjarig programma het vijfhonderdste sterfjaar van de beroemde schilder Jheronimus Bosch. En in 2018 eren we Van Gogh met een grote overzichtstentoonstelling. Ook de komende jaren besteden we veelvuldig aandacht aan Van Gogh. Zo organiseren de culturele hoofdsteden Marseille (2013) en Mons (2015) in samenwerking met 2018Eindhoven|Brabant ook een Van Gogh-expositie. Door de thema’s van de drie tentoonstellingen op elkaar af te stemmen, creëren we de komende jaren een thematische route door Europa. Om deze verder vorm te geven, tekende 2018Eindhoven|Brabant een intentieverklaring met diverse Nederlandse en buitenlandse partijen voor een Europese Van Gogh-route.

KUNST & TECHNOLOGIE Met 2018Eindhoven|Brabant gaan we met een andere blik op zoek naar innovatieve ideeën voor maatschappelijke problemen. Die alternatieve blik stimuleren we met de inspiratie van cultuur, de dodehoekspiegel bij uitstek. Want kennis zonder verbeelding levert niks nieuws op. En we zoeken naar originele invalshoeken door slimme en onverwachte verbindingen te leggen. Tussen verschillende sectoren, zoals de cultuursector en het bedrijfsleven bijvoorbeeld. Maar eerst en vooral door de koppeling te leggen waar Brabant groot mee is geworden, die tussen kunst en technologie.

MEEDOEN & MEEMAKEN Als kunst en technologie een belangrijk inhoudelijk motief van 2018Eindhoven|Brabant is, dan is meedoen ons belangrijkste middel. Of eigenlijk doel en middel tegelijkertijd. Middel omdat we nieuwe ideeën willen bedenken door zoveel mogelijk open source en met burgers en publiek als co-creators te werken. Doel omdat sociale verbondenheid als thema hoog op onze agenda staat. Zowel in Europa als op lokaal niveau. Zo gaan we nieuwe culturele modellen bedenken en uittesten op wijkniveau om participatie en betrokkenheid te vergroten. Noord-Brabant heeft een belangrijke troef in handen om dat met succes te doen: kunst en cultuur leven er sterk op amateurniveau. Maar liefst 300.000

mensen in Brabant beoefenen een vorm van kunst en cultuur in hun vrije tijd. Zij vormen de humuslaag waarop de culturele piramide verder gebouwd kan worden. Zij zijn de co-creators van 2018Eindhoven|Brabant, en hebben dus een belangrijke stem in de totstandkoming van het programma. Culturele Hoofdstad wordt gebouwd op hun enthousiasme, kunde, betrokkenheid en gastvrijheid.

STAD & LAND De stad van de toekomst is de complete stad. Door de groeiende mogelijkheden om flexibel te werken worden mensen steeds vrijer in hun keuze om zich ergens te vestigen. Groene buitengebieden zijn daarom een belangrijke troef voor stedelijke regio’s als vestigingslocatie. Als plekken voor stilte en contemplatie. Of voor sport en recreatie. Het platteland heeft in Brabant altijd veel invloed gehad op de ontwikkelingen in de stad. Denk aan de schapen in de omgeving van Tilburg waarvan de wol als grondstof in de textielindustrie werd gebruikt. Hoe kunnen we de nabijheid van het platteland blijven benutten? En welke rol kan cultuur daarbij spelen?

RUIMTE & VERBEELDING We zetten de spoorzones van Eindhoven, Breda, Helmond, ’s-Hertogenbosch en Tilburg in als dé ultieme stadslabs. Daar ontwikkelen we tijdelijke alternatieve gemeenschappen waar we experimenteren met mogelijke antwoorden op maatschappelijke uitdagingen. Onder andere door het industrieel erfgoed te hergebruiken en om te bouwen tot ware fabrieken voor verbeeldingskracht. Zijn er alternatieven te bedenken om nieuw publiek te genereren voor (creatieve) middenstanders in een tijd waarin het internet de functies van winkels veelal heeft overgenomen? Hoe maken we steden aantrekkelijker met behulp van cultuur, zo dat we daar sociaal en economisch van kunnen profiteren?

AMBACHT & DESIGN Uit het oogpunt van duurzaamheid volgt de noodzaak om het ambacht te koesteren. En mede uit de liefde voor ambacht in combinatie met creativiteit is het Eindhovense design wereldberoemd geworden. Met deze route spelen we met de schijnbare tegenstellingen tussen traditie en vernieuwing, tussen aardse materie en grenzeloze verbeelding. Want dat past bij het Brabants DNA. Kunst met klei aan de klauwen, kunst met liefde voor eenvoud en materie, gekoppeld aan een sterke vindingrijkheid. Denk aan Joep van Lieshout, denk aan Piet Hein Eek, denk aan John Körmeling.

DEN BOSCH

BREDA

TILBURG

HELMOND EINDHOVEN

ROUTEKAART

EINDHOVEN & EUROPA NOMADEN & NETWERKEN VAN GOGH, BOSCH & ANDERE ICONEN KUNST & TECHNOLOGIE MEEDOEN & MEEMAKEN STAD & LAND RUIMTE & VERBEELDING AMBACHT & DESIGN JONG & CULTUUR TOEKOMSTIGE ROUTES

HET RENDEMENT Kunst en cultuur liggen in veel Europese landen onder vuur. Blijkbaar is de cultuursector er de afgelopen jaren onvoldoende in geslaagd om een groot publiek te overtuigen van de waarde van kunst en cultuur. 2018Eindhoven|Brabant biedt de culturele sector zowel een kans als een verplichting om dat te veranderen. Een samenleving zonder cultuur – zonder Sint-Jan, zonder Nachtwacht, zonder standbeeld van meneer Frits, zonder Harmonie Phileutonia – is wezenloos. Kunst heeft een autonome waarde, die willen we in 2018 laten beleven. Maar we willen meer. Want we geloven dat kunst en cultuur van onschatbare maatschappelijke waarde zijn. Door deze waarde te laten ervaren, creëren we een herwaardering voor cultuur. Daarmee is de titel van culturele hoofdstad ook een stimulans voor het versterken van de culturele infrastructuur in de regio Noord-Brabant. Het motto van Antwerpen als culturele hoofdstad in 1993 was de vraag: kan kunst de wereld redden? Bijna twee decennia later is die vraag nog onveranderd actueel. De titel Culturele Hoofdstad van Europa is felbegeerd. De laatste jaren is in de verkozen landen zelfs sprake van een scherpe concurrentie tussen de kandidaat-steden. Intrigerend, maar verklaarbaar. De successen van onder meer Antwerpen, Lille, Liverpool en Essen illustreren dat de titel Culturele Hoofdstad van Europa zich ruim terugverdient. Ook 2018Eindhoven|Brabant heeft sociaal, economisch en cultureel een zeer gunstig rendement. Een evaluatie van de Culturele Hoofdsteden van Europa, het zogeheten Palmer-rapport (2004), stelt dat de betrokken steden hun investeringen vrijwel altijd kunnen verzilveren – zowel materieel als immaterieel. Onderzoek door de Universiteit van Tilburg bevestigt dat de kost voor de baat uit gaat, maar dat deze oefening in geduld loont. Zo leert het onderzoek dat de economische impact van Culturele Hoofdstad van Europa gemiddeld twee keer zo groot is als de programma-investering. De bezoekersbestedingen vormen het grootste aandeel. Overige bronnen bestaan uit inkomsten van de culturele sector, groei van het zakelijk toerisme en de mediawaarde.

‘De Efteling volgt de ontwikkelingen rondom de campagne voor 2018Eindhoven|Brabant met grote belangstelling. Ook wij vinden dat het aantrekken van een breed publiek naar culturele activiteiten in Brabant van groot belang is en zullen er waar mogelijk onze support aan geven.’

Een vuistregel is: hoe groter de investering en hoe beter het programma, des te groter en duurzamer de opbrengsten. De bewijslast daarvoor is onder meer te vinden in Lille en Glasgow. Aan het “merk” Culturele Hoofdstad van Europa danken zij een verbetering van de culturele infrastructuur die structureel meer toeristen oplevert. Feit is ook dat de publieksaandacht niet wegebt na de laatste dag van het titeljaar. Zo trekt Glasgow sinds 1991 ruim 76 procent meer buitenlandse toeristen aan. En Lille kende tussen 2005 en 2008 een toename van 15 procent in het aantal overnachtingen.

Bart de Boer, voorzitter Raad van Bestuur van de Efteling.

Opbrengsten H1.1 Voor 2018Eindhoven|Brabant is in een prognose berekend dat de eigen investering leidt tot directe economische opbrengsten (onder meer uit entreegelden en de bezoekersbestedingen in hotels en horeca) die daar een veelvoud van zijn. Met een verwacht aantal bezoekers van ruim 3 miljoen in 2018, is dat realistisch. Daarnaast is er sprake van een indirecte economische impact. Het gaat hier om de effecten die de gestegen omzet – als gevolg van de bezoekersuitgaven – op de rest van de economie heeft. Denk hierbij aan de inkomsten voor toeleveranciers, vervoerbedrijven etc.. Voor elke euro die de stad en provincie investeert, komen dus vele euro’s terug.

‘Inwoners en bezoekers associëren Brabant vooral met gezellig en gemoedelijk. En terecht. In Brabant heerst een “gezellige drukte”. Deze gastvrijheid geeft de invulling van Eindhoven met BrabantStad als Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 een extra dimensie. Recreatieve en culturele beleving gaan hand in hand. Of het nu gaat om eten, drinken of verblijven, een gastvrij onthaal laat de bezoeker meer genieten van het prachtige feest dat Culturele Hoofdstad heet. De uitverkiezing tot Culturele Hoofdstad zal ook uitnodigen tot innovatie in termen van vernieuwende concepten en mogelijkheden tot verblijf. Ook zullen we jongeren en het onderwijs nadrukkelijk bij nieuwe initiatieven betrekken. En tenslotte zien we Culturele Hoofdstad van Europa in 2018 niet als een eenmalige gebeurtenis. Het is de uitdaging om, zowel in de aanloop naar maar zeker ook na 2018, het bezoek aan onze regio op een substantieel hoger niveau te houden. Kortom: de gastvrijheidsector ondersteunt de kandidatuur van Eindhoven van ganser harte.’ Harrie Nuijten, voorzitter Toeristisch Ondernemers Platform (TOP) Brabant. Namens: RECRON, Koninklijke Horeca Nederland, HISWA Vereniging, Zuidelijke Land- en Tuinbouw Organisatie, de Brabantse Kamers van Koophandel, de Vereniging van Kampeerboeren Noord-Brabant en de Brabants Zeeuwse Werkgeversvereniging.

De noodzaak om anticyclisch te investeren, geldt met name in een tijd van economische laagconjunctuur. Ook gelet op het belang van versteviging van de concurrentiepositie van Eindhoven en Brabant, zien wij in het huidige economische klimaat een extra argument om te investeren in 2018Eindhoven|Brabant.

Cultureel-sociaal rendement en imago-impact H1.2 Naast de economische meerwaarde biedt de titel ook cultureel en sociaal rendement, evenals een positieve impact op het imago. Uit onderzoek blijkt dat steden met de titel Culturele Hoofdstad van Europa een aanzienlijke versterking kennen van het culturele klimaat. Verder is er sprake van een duurzame toename van de culturele participatie met gemiddeld 30 procent, vooral in de groep 18- tot 25-jarigen. Het vergt moed om in tijden van bezuinigingen in de culturele sector toch te investeren in een project dat pas op langere termijn rendement oplevert. De ervaringscijfers leren echter dat door zulke investeringen de culturele sector er uiteindelijk sterker uitkomt.

De deelname van jongeren en migranten aan Culturele Hoofdsteden van Europa en de veelal grote betrokkenheid van vrijwilligers – zo kreeg Lille 2004 circa 17.000 vrijwilligers op de been – stutten de sociale cohesie en versterken de lokale trots. Zo’n maatschappelijke impact is van onschatbare waarde. Daarnaast leidt media-aandacht tot verandering en versterking van het imago dat de stad nationaal en international heeft.

De kunst van het samen besturenH1.3 2018Eindhoven|Brabant is een laboratorium voor samen leven en samen besturen binnen een mozaïekmetropool. Europa geeft ons de kans om dat onder de vlag van Culturele Hoofdstad te beproeven. Zowel in de aanloop naar 2018 als daarna geven wij de opgedane inzichten van harte terug aan Europa. De noodzaak om binnen een stedelijk netwerk de kunst van het samen leven en besturen onder de knie te krijgen, is immers geen exclusieve Brabantse aangelegenheid. Zo geeft de aanpak van 2018Eindhoven|Brabant een hernieuwde betekenis aan het fenomeen Europese Culturele Hoofdstad.

Wij geloven dat cultuur de universele taal is om de kracht van diversiteit te ervaren, en te ondervinden dat we tegelijkertijd ook veel met elkaar delen. Solidariteit en samenwerking binnen Europa worden dit decennium op de proef gesteld. En ook in steden, dorpen en wijken staat de verbondenheid onder druk. Daarom ons motto: de kunst van het samen leven. ‘Er zijn geen vreemdelingen meer in deze eeuw, alleen nog maar reisgenoten.’

De kunst van het samen leven

De kracht van een samenleving schuilt mede in de diversiteit ervan. Cultuur voedt die diversiteit en maakt de specifieke vermogens van groepen en individuen zichtbaar. We kennen elkaars clichés tegenwoordig vaak beter dan elkaars dromen. Materiële consumptie en individualisme voeren de boventoon, het lijkt alsof alleen zakelijke overeenkomsten ons Europeanen nog binden. Wie echter met cultuur onder de huid van zijn medeburger kruipt, ervaart dat hij in het diepst van zijn wezen veel met de ander deelt. Wie daar niet van overtuigd is, wil 2018Eindhoven|Brabant dat laten ervaren.

Kompas De financiële en economische samenwerking in Europa staat onder druk. Scepsis is ontstaan omdat mensen het gevoel hebben dat Europa vooral een economisch project is. Er is in onze ogen te weinig aandacht voor dat andere wat Europa bindt, een culturele basis die helpt om een duurzame verbondenheid en solidariteit tot stand te brengen. Volgens de Libanees-Franse publicist Amin Maalouf staat niets minder dan de toekomst van Europa op het spel. De belangrijkste reden: de nadruk op de materiële ontwikkeling in de westerse wereld, waar de morele en culturele ontwikkeling teveel bij achter blijft. ‘We zijn zonder kompas de nieuwe eeuw in gegaan.’ Dat kompas, dat culturele en morele zelf beeld van Europa, daar wil 2018Eindhoven|Brabant een bijdrage aan leveren.

Verbindende factor Kansen liggen er ook in het versterken van de sociale cohesie in steden, dorpen en wijken door middel van cultuur. Cultuur speelt van oudsher een belangrijke rol in de Noord-Brabantse samenleving, met amateurkunst als belangrijke peiler. In weinig regio’s is het verenigingsleven zo sterk ontwikkeld als in Noord-Brabant. Naast familie- en vriendenbanden vormen de amateurkunsten de belangrijkste verbindende factor in veel gemeenschappen. De culturele participatie loopt echter terug. En de belangstelling voor vrijwilligerswerk, waar veel Brabantse instellingen op drijven, wordt kleiner. In veel steden en wijken zien we een gebrek aan verbondenheid en solidariteit, zelfs in Brabant laten ze de achterdeur tegenwoordig zelden meer open. De komende decennia is onze vergrijzende Europese samenleving afhankelijk van solidariteit, burenhulp en mantelzorg. Reden om te onderzoeken hoe – de van oorsprong sterk aanwezige – coöperatie en acceptatie nieuw leven ingeblazen kunnen worden.

Ruggengraat Cultuur verschaft mensen een zelf beeld. Onder andere omdat het tradities en herinneringen biedt. We zingen opera, exposeren als zondagschilder of leiden als stadsgids toeristen rond: cultuur vormt

ons en draagt bij aan onze identiteit. En iemand die enigszins weet wie hij zelf is, kan de ander makkelijker recht in de ogen kijken. Door de ander te leren kennen, leren we onszelf kennen. Wie er zo naar kijkt, beseft dat we helemaal niet op elkaar hoeven te lijken. Cultuur helpt mensen op die manier aan een ruggengraat in plaats van een pantser, zoals voormalig staatssecretaris Aad Nuis het zo mooi benoemde.

Reisgenoten Met alle moderne communicatiemiddelen is de rest van de wereld dichterbij dan ooit. Het onderscheid tussen globaal en lokaal wordt steeds kleiner en we hebben meer mensen uit andere culturen om ons heen dan ooit. Dat biedt mogelijkheden, want met moderne media kunnen we elkaar makkelijker leren kennen. De huidige beeldtaal wordt steeds universeler. Het menu en de iconografie van de iPhone zijn bijvoorbeeld overal ter wereld hetzelfde. Zulke universele vormen van beeldtaal bieden een schat aan mogelijkheden om te onderzoeken. Hoe kunnen we met de nieuwste communicatiemiddelen meer verbondenheid creëren, zowel wereldwijd als op wijkniveau? Hoe communiceren we als we elkaars taal niet spreken en welke rol speelt beeldcultuur daarin? De praktijk leert dat de moderne netwerksamenleving ook verwarrend kan zijn. Waar vinden we nog houvast in een wereld die voortdurend en in een moordend tempo verandert? Veel mensen voelen zich tegenwoordig ontworteld. De wereld is sneller, minder houdbaar en minder tastbaar geworden. Dan is het logisch dat mensen zoeken naar houvast, en die denken te vinden in chauvinisme of behoudzucht. Hét antwoord op de vraag hoe we stand kunnen houden in die vloeibare omgeving is er niet, dat moeten we zoeken. Volgens Amin Maalouf is in de digitale wereld van tegenwoordig iedereen dichtbij en is de enige oplossing jezelf voortdurend opnieuw uit te vinden, samen met anderen. ‘Of onze medemensen nu aan de overkant van de straat wonen of aan de andere kant van de aarde, ze zijn vlak bij ons; de consequenties van ons gedrag ondervinden zij aan den lijve, en vice versa. We kunnen het ons niet meer permitteren om ‘de anderen’ slechts oppervlakkig en grofweg te kennen. We moeten hen van dichtbij leren kennen. Dat kan alleen maar via cultuur. Er zijn geen vreemdelingen meer in deze eeuw, er zijn alleen nog maar reisgenoten.’

Architect Aart Wijnen: ‘De kunst van het samen leven is de bundeling van collectieve kennis, creativiteit en passie ter bevordering van de kwaliteit van leven. Super vitaal en actueler dan ooit.’

‘Few were surprised when the envelope was opened and Eindhoven, The Netherlands, was named as the Intelligent Community (Smartest Region) of 2011. Eindhoven’s focus on creativity was essential to its success. Intuition, followed by engineering, are the hammer and chisel of the modern masterpiece. I believe that many communities are intimidated by this cultural endeavor. Not Eindhoven. What made this community so special in 2011, was its comfort with contradictions. It understood that creativity requires a step into the unknown. Eindhoven’s faith in the power of culture and its inherent creativity will continue to inspire our movement for a very long time.’

_ +

Louis A. Zacharilla, Co-Founder Intelligent Community Forum, New York City, USA

‘The country’s largest province, Noord-Brabant, spans the bottom of the country, from the water-logged lands of the west to the hilly lands of the east. Den Bosch is its main city and an interesting place to spend the day. Breda is also worth a look. However, despite its size, Noord-Brabant won’t fill your schedule. It’s primarily a land of agriculture and industry.’

Lonely Planet

Het tijdschrift Bright zette Eindhoven in haar eindejaarslijstje op plaats 2 van de meest inspirerende zaken in 2011. Na Steve Jobs. ‘Eindhoven is vandaag de dag een spannende mix van zelf bewuste ontwerpers en nerdy techneuten. Ze bewegen zich tegen het gemoedelijke decor van wat Eindhovenaren zelf als “het grootste dorp van Nederland” omschrijven.’

Bright, december 2011

‘Iedereen op aarde heeft wel een stukje Eindhoven in zijn huis… Al is het maar in de vorm van een gloeilamp.’

Willie Wartaal (rapper van De Jeugd van Tegenwoordig) in webmagazine Hallo040, december 2011

‘Eindhoven ligt als een groot technologisch moeras lelijk te wezen in het Brabantse boerenland. Nog maar een kleine eeuw geleden bestond het gebied uit een paar agrarische dorpen en wat kleine fabriekjes, toen het plotseling door de komst van Philips werd opgepompt tot één van de grootste steden van het land. Helaas mist de stad door deze hink-stap-sprong de culturele gelaagdheid die meer organisch gegroeide steden kenmerkt.’ ‘In zekere zin is Eindhoven exponent en voorloper van een ontwikkeling in heel Noord-Brabant. Van oudsher was onze provincie een wat conservatieve uithoek van het land, met vooral traditionele industrie en veel boerenbedrijven. Maar in de laatste decennia van de afgelopen eeuw is de provincie met een grote inhaalslag bezig, in ieder geval economisch. Het is – ook voor die economische groei – van groot belang dat de culturele ontwikkeling meebeweegt.’

Theatergroep Afslag Eindhoven, subsidieaanvraag 2013-2016

EEN 2016 MEERJARIG 2018 PROGRAMMA 2020 H3

Jheronimus Bosch-jaar 2016 In 2016 herdenkt de wereld het vijfhonderdste sterfjaar van Nederlands belangrijkste middeleeuwse schilder, Jheronimus Bosch (ca. 1450 - 1516). ’s-Hertogenbosch, de plaats waar Bosch woonde, werkte en stierf, is het kloppend hart van de viering van het Nationaal Evenement 2016: Jheronimus Bosch 500.

Om zoveel mogelijk resultaat te behalen uit 2018Eindhoven|Brabant, organiseren we een meerjarig programma, dat in 2018 zijn hoogtepunt beleeft met de titel Culturele Hoofdstad van Europa. Met drie spraakmakende programma’s in respectievelijk 2016, 2018 en 2020. Het jaar 2016 zien we als de generale repetitie, als de finale oefening voordat we het programma in 2018 presenteren. In 2020 delen we de oogst – kennis en andere verworvenheden – met de wereld. Het meerjarig programma is een investering om de duurzame effecten van 2018Eindhoven|Brabant te versterken.

Elk van de drie evenementen kent een breed programma van internationale allure, waarin projecten met zowel professionals als amateurs, met een multidisciplinair karakter en van buurtniveau tot internationaal uitwisselingsproject een plek krijgen. Het programma speelt zich af in Eindhoven, Breda, Helmond, Tilburg, ’s-Hertogenbosch en op vele andere plekken in de hele provincie. De projecten in het omvangrijke programma worden gepresenteerd met behulp van diverse routes. De bezoeker stelt zijn route samen, aan de hand van een bepaald thema of juist met een mix van diverse projecten.

van het vijfhonderdste sterfjaar van de Brabantse schilder Jheronimus Bosch (zie ook kader). Bosch verbeeldt de kunst van het samen leven vanuit zijn verbeeldingskracht en aandacht voor deugd en zonde. Op verschillende locaties in de hele provincie vinden projecten plaats rondom Jheronimus Bosch, waaronder een overzichtstentoonstelling in het Noordbrabants Museum. De rijksoverheid verleent het jaar 2016 vanwege de herdenking van Bosch het predicaat “nationaal evenement”.

2020 en daarna Na 2018 zijn Eindhoven en Brabant veranderd. Het meerjarig programma is met nadruk bedoeld als een investering om duurzame en positieve effecten te bewerkstelligen die voor zoveel mogelijk mensen merkbaar zijn. We willen de erfenis van 2018 nog niet helemaal vastleggen, ideeën daarover moeten zich de komende jaren verder kunnen ontwikkelen. Het doel is wel om de dynamiek, de ideeën en de samenwerkingsverbanden die door 2018Eindhoven|Brabant zijn gecreëerd, na 2018 zoveel mogelijk vast te houden.

2016

We willen de partnerships die in en op weg naar 2018 zijn ontstaan, stimuleren om hun samenwerking na 2018 voort te zetten, zodat de betrokken steden daar op voort kunnen bouwen. We zoeken op weg naar 2018 nadrukkelijk naar manieren om de ontstane samenwerking tussen stadsbesturen, bedrijven, onderwijs en de culturele sector te verduurzamen.

Om in 2018 een hoogtepunt te kunnen presenteren, starten we in 2016 met een proloog. Daarmee blikken we vooruit en start het onderzoek naar de kunst van het samen leven. Aan de hand van de drie thema’s wordt in Eindhoven, Breda, Helmond, ’s-Hertogenbosch, Tilburg en in de rest van de provincie aan projecten gewerkt die een vervolg krijgen in 2018. Een centraal onderdeel van het programma in 2016 is de herdenking

Van belang is dat heel Europa van onze ervaringen kan leren. Om dat te bevorderen, stellen we een team van Europese rapporteurs samen, die in 2018 als consultants - in - residence projecten volgen. Zij analyseren en beoordelen de culturele en maatschappelijke waarde en impact van projecten. Op basis daarvan doen zij aanbevelingen om de opbrengsten van 2018Eindhoven|Brabant in Eindhoven, Brabant en Europa te

verduurzamen. De meest relevante bevindingen worden op een speciaal congres in 2020 gepresenteerd. Verder streven we ernaar dat de meest succesvolle programmaonderdelen door maatschappelijke organisaties en de culturele sector worden overgenomen. Eén van de ideeën is om een Cultureel Investeringsfonds op te richten dat met nieuwe methoden en modellen een deel van de erfenis van 2018Eindhoven|Brabant kan financieren. Als afsluiting van het programma organiseren we een internationale conferentie over de kunst van het samen leven (“social innovation”). Daarvoor werken we samen met de culturele hoofdsteden van 2020 en nodigen we naast experts ook scholieren uit alle voormalige culturele hoofdsteden uit. Voor een blik op de toekomst wordt mogelijk een tentoonstelling over de meest moderne Europese kunst georganiseerd, vinden projecten plaats in de spoorzones van de grote Brabantse steden over de nieuwe stedelijkheid en worden buurtprojecten georganiseerd voor alle Brabanders die in de navolgende jaren kunnen worden voortgezet.

2018 Het hoofdprogramma wordt vanzelfsprekend gepresenteerd in 2018 en getoond aan de hand van de drie thema’s ‘wij maken de stad’, ‘wij verbinden mensen’ en ‘wij ontdekken de toekomst’. Die drie thema’s werken we verder uit in de volgende hoofdstukken. De projecten, evenementen en activiteiten die een plek krijgen in het programma van 2018Eindhoven|Brabant, onderzoeken deze thema’s en zijn er een praktische vertaling van. De presentatie van de activiteiten, zowel in dit bidbook als in het titeljaar, vindt plaats aan de hand van diverse routes.

De stad ’s-Hertogenbosch herdenkt Jheronimus Bosch met een omvangrijk en grensverleggend programma dat in samenwerking met de andere steden en de provincie wordt georganiseerd. Een programma vol sociaal-culturele, wetenschappelijke en artistieke activiteiten. Met bijdragen van Bosschenaren, met tentoonstellingen en podiumproducties. Hoogtepunt is de grote tentoonstelling in 2016 in het Noordbrabants Museum onder de titel Bosch Visions. Het streven van de samenstellers is ambitieus: zo veel mogelijk van Bosch’ oeuvre bijeenbrengen en tonen aan een geïnteresseerd publiek uit binnen- en buitenland. Daarnaast worden in 2016 in ’s-Hertogenbosch de resultaten wereldkundig gemaakt van het unieke, kunsthistorische onderzoek naar de schilderijen van Jheronimus Bosch. Voor het eerst neemt één wetenschappelijk team alle, ooit in ’s-Hertogenbosch vervaardigde maar over de wereld uitgewaaierde, schilderijen onder de loep. Dat gebeurt met de nieuwste technieken, onder andere in Berlijn, Brugge, Lissabon, Londen, Madrid, Parijs, Venetië en New York. Andere voorbeelden van projecten zijn de Bosch Parade (een vaartocht van wonderlijke voertuigen vervaardigd door beeldend kunstenaars) en het Bosch Festival, met onder andere films, dansvoorstellingen en een opera van Louis Andriessen en Peter Greenaway. Ook andere Brabantse steden doen mee. In 2016 staat onder andere het Bredase Festival of Visual Culture in het teken van het Bosch-jaar. Een ander belangrijk onderdeel van het Jheronimus Bosch-jaar, is detuin|united, een alternatieve stad voor kunst en cultuur nabij het Bossche stadscentrum, geïnspireerd door het schilderij De Tuin der Lusten. De tuin zal ook in 2018 een dominante rol spelen in het programma, als een van de “Spoorzone-projecten” (zie ook pag. 96).

wiJ vErbindEn h4 mEnsEn De kracht van Europa schuilt in de diversiteit, de verschillende achtergronden van de volkeren die gezamenlijk Europa vormen. Cultuur kan ons helpen om die diversiteit te waarderen en er kracht uit te putten. Dat willen we in 2018 op twee manieren laten beleven: door aandacht voor de culturele geschiedenis die we in Europa met elkaar delen én door samen nieuwe geschiedenis te schrijven. We trekken met projecten Europa in en we nodigen Europeanen uit om met ons mee te doen. Export en import gaan hier hand in hand. In dit hoofdstuk schetsen we het thema Wij verbinden mensen, met voorbeelden van projecten die we in 2018 willen realiseren. We grossieren wel erg makkelijk in Europese vooroordelen tegenwoordig. De Noord-Europeaan is ijverig en degelijk, de ZuidEuropeaan speels en spilziek, om de meest hardnekkige percepties maar te noemen. Oordelen, slechts gebaseerd op wat we aan de oppervlakte waarnemen. Natuurlijk zijn de verschillen groot, die moeten juist groot zijn. Maar tegelijkertijd bestaat er een gevoel van Europese identiteit, een gevoel dat in belangrijke mate wordt bepaald door de geschiedenis die we delen. En kunst en cultuur zijn voor die gezamenlijke roots essentieel. Op dat laatste willen we de aandacht vestigen. Door aandacht voor iconen, kunstenaars die zo groot zijn dat ze symbolen zijn geworden van de Europese cultuur. In de route Van Gogh, Bosch & andere iconen zijn diverse projecten opgenomen die hier bij aansluiten. Zoals de schilder Jheronimus Bosch, geboren en getogen in de Brabantse hoofdstad ’s-Hertogenbosch, die in 2016 als opmaat naar 2018 wordt geëerd met een indrukwekkende tentoonstelling waarvoor schilderijen uit heel Europa naar Brabant worden gehaald. Of denk aan de schilderijen van Vincent van Gogh waarmee we in 2018 een grote overzichtstentoonstelling samenstellen. Natuurlijk tonen we hun werk omdat ze Brabanders van origine zijn en een enorme en nog steeds actuele bijdrage aan de schilderkunst hebben geleverd. Ze passen ook perfect bij onze thema’s. Bosch vanwege zijn inspirerende en ongebreidelde verbeelding en Van Gogh om zijn sociale gedrevenheid en geloof in solidariteit. Een citaat uit één van zijn brieven: ‘Ik heb de melancholie die hoopt, streeft en zoekt verkozen boven de melancholie die wanhoopt in droefenis en verlamming.’

samEn hErinnEringEn crEërEn We gaan ook gezamenlijk geschiedenis schríjven, cultuur inzetten als een middel om met elkaar in contact te komen, over de landsgrenzen heen. Zowel met het hoofd als met het hart. Het vooraanstaande Nexus Instituut organiseert in 2018 een serie lezingen met internationale topdenkers over de wijze waarop we de eenheid binnen Europa kunnen bevorderen. Om verbindingen te laten ervaren met het hart, is cultuur de universele taal bij uitstek. Denk aan beeldcultuur, denk aan muziek. Veel van dergelijke activiteiten komen terug in de route Eindhoven &

Europa. Zo organiseren we in 2018 een groot, internationaal festival rondom blaasmuziek, in nauwe samenwerking met Malta, dat de andere culturele hoofdstad levert en net als Brabant een sterke traditie van blaasorkesten kent. Of denk aan de World Design Expo, waarvoor we alle landen in de wereld uitnodigen een paviljoen te bouwen en in te richten om zo het beste actuele design te kunnen presenteren dat de wereld te bieden heeft. De World Design Expo is één van de projecten in de route Ambacht & Design.

samEnwErKing mEt malta 2018Eindhoven|Brabant werkt in aanloop naar 2018 al nauw samen met Valletta, de kandidaat-culturele hoofdstad van Malta. Om elkaar te inspireren en de artistieke programma’s op elkaar af te stemmen. In de gesprekken met de Maltezer counterparts blijkt veel beIangstelling voor de ambitie en de inhoudelijke thema’s van 2018Eindhoven|Brabant. De bestuurders en het programmabureau van Valletta zijn zeer geïnteresseerd in de regio-benadering van 2018Eindhoven|Brabant omdat zij ook met meerdere gemeenten samenwerken. Bovendien blijken er veel inhoudelijke raakvlakken te bestaan die goed kunnen worden toegepast in samenwerkingsprojecten. Beide regio’s hebben bijvoorbeeld een sterke cultuur op het gebied van koren en harmonie-orkesten, carnaval en religieus erfgoed. Daarnaast is er een rechtstreekse vliegverbinding vanaf Eindhoven Airport naar Malta. De mogelijkheden tot samenwerking zijn de afgelopen tijd uitvoerig besproken en hebben geleid tot de ontwikkeling van een Memorandum of Understanding. Valletta en 2018Eindhoven|Brabant spreken in het memorandum af om al voordat de titel wordt toegewezen, inhoudelijke samenwerking in het culturele domein te onderzoeken en te ontwikkelen. De wederzijdse belangstelling voor een aantal genoemde thema’s is het vertrekpunt om uitwisseling tot stand te brengen. Bijvoorbeeld door kennis en ervaring beschikbaar te stellen, door introducties in relevante netwerken en door het daadwerkelijk participeren in culturele manifestaties.

Europa in, fysiEK En virtuEEl We halen in 2018 cultuuruitingen uit de gangbare context en tillen ze over grenzen heen. Niet alleen om fysieke landsgrenzen te overstijgen en mentale barrières te slechten. Ook omdat het past bij de moderne netwerksamenleving, waarin onze identiteit door nieuwe communicatiemiddelen steeds meer wordt bepaald door ons virtuele netwerk, en steeds minder door onze fysieke omgeving. De gevolgen en mogelijkheden daarvan willen we onderzoeken, onder andere met een International Festival of Visual Culture in Breda.

En door in 2018 met verschillende projecten letterlijk door Europa te trekken. Zoals met een grote optocht van Malta naar Brabant, waarmee de Brabantse én Maltese tradities van processies, carnavalsoptochten en bloemencorso’s op een vernieuwende wijze worden getoond en waarbij deelnemers uit andere landen zich aansluiten. Op die manier willen we de groeiende mondiale verbondenheid tonen en zowel onverwachte overeenkomsten als verschillen laten ervaren. Onder de route Nomaden & Netwerken vallen tal van projecten die hiermee aan de slag gaan.

Verbonden in de wijk Onze samenleving is in transitie. In de huidige netwerksamenleving raken “globaal” en “lokaal” steeds meer met elkaar verweven. Wie nadenkt over zijn mondiale positie, denkt tegelijkertijd na over zijn lokale of regionale identiteit. Nadenken over wat het betekent om Europeaan te zijn, betekent nadenken over wat het betekent om Brabander te zijn. Eindhoven, Helmond, Breda, ’s-Hertogenbosch en Tilburg kennen de sociale problemen die horen bij een groeiende stad. Denk aan de buitensluiting van groepen, bijvoorbeeld door ongelijkheid in opleiding en inkomen. Of aan de af brokkelende sociale cohesie, mede veroorzaakt doordat de oorspronkelijke waarden en cultuur onder druk staan. Digitale netwerken zijn steeds belangrijker voor sociale contacten, die steeds minder tijden plaatsafhankelijk worden. Dat biedt veel interessante mogelijkheden, maar het maakt sociale contacten vaak ook minder duurzaam. Cultuur is een aanleiding om elkaar te ontmoeten, maar ook een middel om je tot elkaar te verhouden. Harvard-hoogleraar Robert Putnam maakt een onderscheid tussen bonding (samenbinden) en bridging (bruggen slaan). Bonding is relatief makkelijk tussen individuen en groepen die veel met elkaar gemeen hebben, zoals leeftijd, afkomst en religie. Tussen groepen die minder met elkaar gemeen hebben, is bridging cruciaal. Voor bridging heb je een universele “taal” nodig, en cultuur biedt die bij uitstek. In 2018 experimenteren we met nieuwe vormen van culturele participatie om sociale verbondenheid in wijken te verbeteren. Zoals met de community art van “De Makerskamers” van het Bossche Makershuis. Locaties in wijken waar kunstenaars werken aan projecten gebaseerd op gebeurtenissen in de wijk. Ze proeven de sfeer in de buurt, horen verhalen en leren zo de bewoners en hun behoeften goed kennen. Op basis daarvan produceren ze – nadrukkelijk samen met de bewoners – kunst en cultuur. Met als doel onverwachte oplossingen bedenken om de openbare ruimte te verlevendigen en inzet van buurtbewoners voor de wijk te stimuleren. We oefenen niet alleen fysiek in de wijk, we zetten ook virtuele middelen in. Kunnen we met actuele beeldcultuur en media de sociale cohesie in wijken verbeteren, zoals met aangepaste social media? Denk bijvoorbeeld aan een recent nieuw Nederlands idee als Peerby. Een soort Marktplaats op buurtniveau, waarmee je allerlei zaken van je buren kunt huren. Niet alleen duurzaam, maar ook bevorderend voor de onderlinge contacten. Veel projecten die participatie en sociale verbondenheid bevorderen, zijn terug te vinden in de route Meedoen & Meemaken.

Menselijke maat We kiezen er bewust voor om te experimenteren met cultuur op wijkniveau. Een buurt staat voor de menselijke maat, mensen in steden

identificeren zich in eerste plaats met hun eigen wijk. We ontlenen er een deel van onze identiteit aan en omgekeerd bepalen we mede het “gezicht” van de buurt. Daarom willen we onszelf en andere bewoners medeverantwoordelijk maken voor de kunst van het samen leven in onze meest directe omgeving.

Voorbeelden van projecten die vallen onder het thema Wij verbinden mensen: De Europese Ruilbrigade De Tilburg CowBoys doorkruisen in 2018 met speciale Ruilbrigades op bakfietsen een groot aantal Europese landen om objecten te ruilen. Ze bellen bij willekeurige bewoners aan en nodigen hen uit een dierbaar voorwerp met een herinnering te ruilen voor een ander voorwerp met een herinnering uit de bakfiets.

WERELDCARNAVAL In 2018 deelt Noord-Brabant de energie en inspiratie van carnaval met de rest van de wereld. Het Bossche carnaval koppelen we aan dat van Bergen op Zoom en Breda, het carnaval van Maastricht aan dat van Keulen, Venetië, Rio de Janeiro en uiteraard Malta. We beleven in 2018 een jaar lang carnaval. Met de verschillende allochtone carnavalstradities in de wijken. En we gaan ontwerpen voor praalwagens ruilen met Duitsland, Malta en Brazilië.

Het Europees Kinderkoren Festival Muziek is de universele taal bij uitstek. Op het Europees Kinderkoren Festival in Helmond worden in 2018 tientallen koren uit heel Europa uitgenodigd om de artistieke en communicerende kracht van samen zingen te ervaren. Het festival sluit af met een grote finale, met een samenzang van alle kinderkoren, die uiteindelijk leidt tot een vermelding in het Guinness Book of Records.

De Tilburgse kermis: een volksfeest vernieuwd Traditioneel is de kermis de plek waar mensen uit allerlei lagen van de bevolking elkaar ontmoeten, waar tradities zijn verbonden met curiositeiten en waar het “spelelement” ruimte biedt voor het onbekende en het nieuwe. Die krachtige aspecten en mogelijkheden van de kermis benutten we in 2018 optimaal. Tilburg heeft een sterke traditie op het gebied van de podiumkunsten, en kermis en podiumkunsten gaan elkaar in 2018 inspireren

wiJ maKEn dE stadh5 Eindhoven wil zich met Brabant ontwikkelen tot een mozaïekmetropool met zowel een menselijke maat als een mondiale uitstraling en attitude. Bij die ambitie horen uitdagingen waar meer jonge stedelijke regio’s in Europa mee worden geconfronteerd. Door de creativiteit van cultuur te koppelen aan de nieuwste technologische innovaties zoeken we naar oplossingen. De fysieke ruimte in de binnenstedelijke spoorzones van Eindhoven en de regio zetten we in als de centra van het levende laboratorium. In dit hoofdstuk zetten we het hoe en waarom van het tweede thema, Wij maken de stad, uiteen. Inclusief voorbeelden van bijbehorende projecten in 2018. Eindhoven en Brabant staan pas aan het begin van hun ontwikkeling, waardoor er veel te winnen valt en er veel ruimte is, zowel in mentale als in fysieke zin. Dat maakt Eindhoven met Brabant tot de ideale locatie om te experimenteren met maatschappelijke thema’s die ook voor andere Europese steden van belang zijn. Met kunst en cultuur als driving forces. Milieu, verstedelijking, mobiliteit, sociale cohesie; willen we met echte oplossingen komen voor structurele mondiale problemen dan moeten we conventies opzij zetten. En daar een cultuur van verwondering, van out of the box denken, voor in de plaats zetten. Neem de vergrijzing. Hoe zorgen we voor een zo lang en aangenaam mogelijk leven? Welke rol kunnen techniek en cultuur daarin spelen? Niet alleen in praktische zin, maar ook sociaal. Hoe hou je de generaties bij elkaar betrokken? Migratie is voor een vergrijzend Europa dat wil overleven in een uiterst competitieve wereldeconomie geen keuze maar een noodzaak. In Eindhoven en Brabant leven veel verschillende nationaliteiten. Nederlanders en migranten uit Afrikaanse landen, Turkije, Suriname, Indonesië en Polen delen hun lokale werelden hier. Wij willen de komende jaren een levendig laboratorium zijn waar we met cultuur zoeken naar nieuwe manieren om te ontmoeten en te verbinden, zoals onder andere terug te zien in de route Meedoen & Meemaken.

art & tEchnology Steeds meer regio’s in Europa verdienen hun geld met creatie in plaats van productie. Willen zij hun concurrentiepositie behouden en zich onderscheiden ten opzichte van de opkomende markten in Azië en Zuid-Amerika, dan vergt dat een verdere omslag naar een innovatieve kenniseconomie. Daarvoor is de inspiratie van kunst en cultuur onontbeerlijk. Of zoals filosofe Martha Nussbaum het formuleert: ‘Een goed ontwikkelde verbeeldingskracht is niet alleen essentieel voor een tolerante samenleving, maar ook voor een gezonde zakencultuur. Want innovatie vereist flexibele, open en creatieve geesten.’ Eindhoven laat met haar geschiedenis zien de wil tot verandering in

zich te dragen. De drive is er, en de zoektocht naar nieuwe oplossingen wordt met name gevoed door art & technology. Niet voor niets komen die twee grootheden samen in design, een van de belangrijkste terreinen waarop Eindhoven zich internationaal profileert. Om die reden is art & technology het leidende principe voor veel projecten in het artistieke programma, voor een deel gegroepeerd in de route Kunst & Technologie. We willen het talent om nieuwe verbindingen te leggen tussen kunst en actuele technologische kennis verder ontwikkelen, met een maatschappelijk rendement waar heel Europa van kan profiteren.

spoorZonEs Onderzoekers (Florida, Marlet) tonen steeds vaker aan dat de aanwezigheid van een goed cultureel aanbod een van de belangrijkste redenen is voor hoogopgeleiden om zich ergens te vestigen. De aanwezigheid van cultuur bevordert het vestigingsklimaat voor bedrijven en daarmee de economie. Marlet: ‘Cultuur is het fundament onder de aantrekkelijke stad.’ Net als in veel andere opkomende stedelijke regio’s in Europa, blijft in Eindhoven de ontwikkeling van culturele faciliteiten achter bij de groei van het inwoneraantal en de economische ambities. Breda, Eindhoven, Helmond, Tilburg en ’s-Hertogenbosch gaan in aanloop naar en in 2018 experimenteren met de inzet van cultuur bij de upgrading van binnenstedelijke gebieden. Uniek is het feit dat deze steden beschikken over binnenstedelijke spoorzones die nu of de komende jaren worden herontwikkeld. Ze zijn vaak exemplarisch voor de overgang van de industriële naar de netwerksamenleving. De laatste fabrieken zijn weggetrokken, daarvoor in de plaats zijn winkels en kantoorpanden gekomen of liggen de terreinen braak. Maar winkels zijn er vaak te veel, en kantoorpanden staan leeg. In de aanloop naar 2018 gaan we op zoek naar nieuwe invullingen voor dergelijke stadsgebieden. Dit worden de belangrijkste openbare enclaves waar we met art & technology als leidende thema’s bouwen aan de stad van de toekomst. Hier is veel open ruimte en industrieel erfgoed. Kunstenaars, wetenschappers en technici gaan er aan de slag, zowel met kleinschalige initiatieven als met projecten van internationale allure, die bezoekers uit binnen- en buitenland op de been brengen. De spoorzones fungeren in 2018 als heuse “samenlevingscultuurparken” waar de deelnemers zelf de wetten schrijven. Kunstenaars leren er van ondernemers en wetenschappers en andersom, het bedrijfsleven integreert met het sociale netwerk. We experimenteren met andere besluitvormingsprocedures en ontwikkelen industrieel erfgoed tot voorzieningen met een eigentijdse culturele functie. Enkele voorbeelden van projecten: ontwerper Piet Hein Eek zal in de spoorzone in Breda in 2018 een hele nieuwe wijk van gebruikt bouwmateriaal laten verrijzen. Een soort kashba die fungeert als alternatieve creatieve middenstandswijk, en zeker tien jaar moet blijven functioneren (zie ook pag. 99). In de spoorzone van ’s-Hertogenbosch verrijst detuin _united, een industrieel stadspark als ultieme tuin der verzoening, waar we onder andere gaan experimenteren met nieuwe samenlevingsvormen en stadslandbouw. Al deze projecten zijn opgenomen in de route Ruimte & Verbeelding. De Eindhovense spoorzone Strijp-S, met 27 hectaren een van de grootste stedelijke herinrichtingsgebieden van Nederland, wordt hét

fysieke centrum van 2018Eindhoven|Brabant. Toen een belangrijk deel van Philips in de jaren negentig de stad verliet, liet men het gebied met daarop een reeks schitterende monumentale kantoor- en fabrieksgebouwen – grotendeels leeg achter. Onder de naam De Creatieve Stad wordt Strijp-S de komende jaren ontwikkeld tot het nieuwe creatieve en culturele hart van Eindhoven. Omdat deze ontwikkeling enkele jaren geleden is ingezet, kan er in 2018 worden geoogst. De kennis die momenteel wordt ontwikkeld bij de herinrichting, wordt gedeeld met andere steden in Brabant en de rest van Europa. De spoorzones zijn tevens dé schakelpunten in het stedelijk netwerk dat Brabant vormt; zowel als poorten naar de steden en dorpen als naar de rest van de wereld. De treinen in Brabant vormen straks als het ware een metro en Breda is als aankomst- en vertrekpunt voor de HSL het hoofdstation naar de rest van de Europa.

Verbinding stad en platteland

Voorbeelden van projecten die vallen onder het thema Wij MAKEN DE STAD: New Tribal Labyrinth Joep van Lieshout In 2018 bouwt kunstenaar Joep van Lieshout achter het Centraal Station van Tilburg een kunstpark van riet of bamboe, ter grootte van zo’n vier voetbalvelden. Daarin wordt een labyrint uitgehakt dat een groot aantal werken van zijn hand herbergt. Een beeldentuin die te zien is als de ultieme verbeelding van Van Lieshouts apocalyptische gedachtes over de toekomst van de (werkende) mens.

Lidewij Edelkoort, internationaal trendwatcher en oud-directeur van de Design Academy, ziet als trend in jonge stedelijke regio’s een sterke vermenging van stad met platteland. Een goede combinatie van die twee werelden maakt de mozaïekmetropool tot een plaats waar inwoners uit beide omgevingen inspiratie kunnen putten. Uit de stad als venster op de wereld, uit de natuur en ruimte van het platteland rust en contemplatie. Het belang van de nabijheid van natuur voor de aantrekkingskracht van steden is groot. Uit onderzoek blijkt dat het voor veel mensen de belangrijkste reden is om zich ergens te vestigen. Brabant moet het onder meer hebben van de warme banden tussen alfa’s en beta’s. Alfa’s hebben behoefte aan cultuur en stad, beta’s willen werken in een stad, maar rustig wonen in het groen*. Brabant heeft een belangrijke troef in handen: in weinig andere stedelijke regio’s liggen stad en platteland zo dicht bij elkaar als hier. De manier waarop die twee werelden op elkaar aansluiten is nog verre van ideaal. Daarom zetten we cultuur in als verbindende factor tussen stad en platteland. De projecten die dit gaan onderzoeken, vallen onder de route Stad & Land.

*Bron: rapport Het geniale landschap, ruimtelijke scenario’s voor Brainport

Eeks culturele kashba De befaamde ontwerper Piet Hein Eek bouwt in 2018 in de Bredase spoorzone een vrijstaat voor jonge, creatieve middenstanders. Een culturele kashba, opgebouwd uit oude balken en plaatmateriaal, waar cultureel ondernemers en publiek elkaar makkelijk moeten vinden. Eek wil de kashba, die minimaal tien jaar zal blijven staan, nadrukkelijk bouwen in samenwerking met kunstenaars en bewoners uit de buurt. Het unieke eindresultaat zal alleen al in 2018 honderdduizenden bezoekers verwelkomen en als model voor een alternatieve binnenstadswijk wereldwijd de aandacht trekken.

detuiN | united Het terrein van voederfabriek De Heus in ’s-Hertogenbosch letterlijk op het snijvlak van spoor en waterweg – wordt vanaf 2016 een grote stadstuin, “als plek van verzoening” tussen mensen met verschillende etnische, sociale en religieuze achtergronden. Kunstenaars van naam krijgen de ruimte om hun eigen tuin te creëren. Gastcuratoren gaan aan de slag met specifieke thema’s, waarbij het meesterwerk van de Bossche schilder Jheronimus Bosch, “De Tuin der Lusten”, fungeert als inspiratiebron.

WIJ ONTDEKKEN DE TOEKOMSTH6 De bekende kunstcritica Anna Tilroe hield eind 2011 een pleidooi om de kunst weer naar het midden van de samenleving te brengen. Op een wijze die door de samenleving wordt begrepen en gewaardeerd. Op die manier de cultuur democratiseren is precies wat Eindhoven met Brabant als culturele hoofdstad gaat doen. In dit hoofdstuk leggen we uit hoe we het programma vormgeven. 2018Eindhoven|Brabant wordt een living lab, waarin we in alle openheid en met zoveel mogelijk deelnemers gaan experimenteren. We willen mensen overtuigen van hun vermogen de toekomst te helpen vormen. Daarom de titel: Wij ontdekken de toekomst.

We experimenteren Waarom het experiment als methode, waarom een levend laboratorium? Het lab, het open experiment, past bij onze roots en bij de problemen van deze tijd. We willen tegenstellingen niet uit de weg gaan, maar juist opzoeken. Uit spanning putten we energie, waarbij we het liefst zoveel mogelijk werken met wisselstroom, zodat zender en ontvanger voortdurend van plaats verwisselen. Evenals theorie en praktijk. Het experiment is daarvoor dé methode. In de moderne en complexe samenleving kom je er vaak niet meer met eenvoudige oplossingen. Laat staan dat je ze vanachter de tekentafel kunt bedenken. Dus moet je ze gaan uittesten in de praktijk. Daarbij: dit is een tijd van crisis. Crisis in Europa, economische crisis en crisis in de kunsten. Daarom willen we nu vooral handelen. Ook dat past bij onze mentaliteit. Denk ook aan het combineren van oud en nieuw, aan het samengaan van beproefde en grensverleggende ideeën. Juist door die combinaties ontstaan innovaties. Onder andere in de route Ambacht & Design komen projecten terug die dat tot uitdrukking brengen. En: we willen de kracht van creatievelingen en denkers combineren, niet in de laatste plaats omdat we daar goed in zijn. Het levende laboratorium is bij uitstek de plek waar je ze bij elkaar brengt.

We dromen, maar met de ogen open Deze tijd vraagt om echt nieuwe ideeën en oplossingen. Los van conventies, bestaande belangen en instituties, zodat we zo vrij mogelijk kunnen denken en alle mogelijke oplossingen een kans krijgen. Dromen dus, maar met de ogen open en gericht op praktische oplossingen. En met zoveel mogelijk partijen. Daarvoor zoeken we ook naar intensieve samenwerking tussen cultuur, bedrijfsleven, kennisinstellingen en de sociale sector. Zo gaan we op zoek naar nieuwe economische modellen

in de spoorzones, en gaan we partnerships met grote bedrijven aan om onze ambities te verwezenlijken en te bestendigen. We hebben in Eindhoven en Brabant de ruimte om te onderzoeken, zowel fysiek als mentaal. En Nederland is nog steeds een land waar sociale onderwerpen in relatieve openheid besproken kunnen, nee móeten worden. De toekomst is in 2018 een andere dan die van vandaag. Omdat we bij de ontwikkeling van onze plannen up-to-date willen blijven, vragen we aan kennisinstellingen om ons voortdurend te voeden. Zo zijn er afspraken gemaakt met TNO over een intensieve samenwerking de komende jaren. De projecten in de route Jong & Cultuur voeden de focus op de toekomst van het programma.

We denken groot en blijven dichtbij We zijn niet bang om groot te denken, maar willen onze ideeën uitvoeren met de mens als maat. We democratiseren de cultuur door de projecten zo dicht mogelijk bij de mensen te realiseren en hen er als co-creators bij te betrekken. Want met cultuur kun je mensen motiveren om in actie te komen, dat geloven we heilig. Als dat ergens kan, dan is het hier, vanwege de sterk ontwikkelde amateursector die zo’n belangrijke verbindende factor is voor veel gemeenschappen. Die sociale infrastructuur gaan we mobiliseren. We laten zien dat kunst geen geïsoleerde uiting is, maar de samenleving juist bij elkaar brengt en houdt. Zo trekt het Huttenfestival in 2018 door Eindhoven en de rest van Noord-Brabant, om op verschillende plekken met tijdelijke nederzettingen neer te strijken. In slechts een paar dagen wordt van hutten een dorp geconstrueerd, om mensen de optimistische romantiek van het zelf bouwen te laten ervaren. De nederzettingen creëren tijdelijke micro-economieën, in nauwe samenwerking met bewoners en plaatselijke bedrijven. Het is maar één van de voorbeelden van de manier waarop we de maatschappelijke waarde van cultuur willen laten zien. En zo het draagvlak voor cultuur gaan vergroten.

We doen het samen en in alle openheid We bieden onze stad nadrukkelijk als een open, living lab aan. Iedereen moet kunnen meedenken, meedoen en over onze schouder kunnen meekijken. Bezoekers en bewoners zijn deelnemers en co-creators en worden bijvoorbeeld betrokken bij de bouw van Eeks alternatieve kashba en de tijdelijke dorpen van het Huttenfestival. Niet alleen om draagvlak te creëren, maar om nadrukkelijk zoveel mogelijk creatieve potentie te ontsluiten en onverwachte ideeën op te roepen. Tijdens de festivals in 2018 verzorgen wij het aanbod, maar gaat vooral het publiek bepalen wat je als bezoeker moet gaan zien. Daarom experimenteren we nu al met apps die van het publiek straks curatoren maken. Festival STRP had in 2011 een speciaal voor het festival ontwikkelde applicatie, waarmee niet alleen programma-onderdelen een

waardering kregen, maar ook de publieksrecensenten. De gebruiker kan op zijn smartphone per discipline zien welke recensent het beste scoort. Op die manier weet de bezoeker welke “publieks-curatoren” kwalitatief het beste scoren met hun oordelen, waardoor zij als opinion leaders en betrouwbare gidsen gaan fungeren. We willen niets opleggen, want wij kennen de oplossingen ook niet. Dus willen we het samen doen. Samen met de bewoners van de wijken, samen met mede-Europeanen. En de resultaten delen we in ons programma van 2020 (zie ook pag. 24-25).

Denktank virtuele culturele hoofdstad 2018Eindhoven|Brabant krijgt als culturele hoofdstad een prominente virtuele component. In de manier waarop bezoekers als deelnemers het programma mede creëren, spelen digitale middelen een belangrijke rol. Denk aan apps die van de deelnemers curatoren maken. Maar ook in de communicatie en de manier waarop we onderdelen van het programma digitaal ontsluiten, krijgen de nieuwste digitale technieken een belangrijke plek. Daarnaast onderzoeken we hoe we Europese verbondenheid en sociale cohesie in steden op een digitale manier kunnen bevorderen. Sommige van die uitgangspunten komen nu al terug in de projectvoorstellen. Het is echter moeilijk om projectenideeën te formuleren voor 2018, omdat de technologische en sociale ontwikkelingen op dit vlak nu nog niet te voorspellen zijn. Daarom stellen we een denktank samen met experts op dit gebied, die in aanloop naar 2018 unieke ideeën ontwikkelt waar we in 2018 mee gaan experimenteren.

Voorbeelden van projecten die horen bij het thema Wij ontdekken de toekomst: Areafiftyone: city of urban culture Samen met Rotterdam is Eindhoven de meest levendige stad van Nederland voor urban culture. In 2018 organiseren we een groot Europees festival rondom urban culture. Met allerlei uitingsvormen van bijvoorbeeld street-art en street-dance, binnen de context van een internationaal en professioneel skatetoernooi. Met een augmented reality-skategame wordt de openbare ruimte verbonden met skaters, cultureel erfgoed en technologie. En in de film “Another skate of mind” werken de beste skateboardteams, fotografen, filmers en animatoren samen.

STRP Festival XXL Het jaarlijkse STRP Festival op Strijp-S is uitgegroeid tot een van de grootste en belangrijkste festivals voor kunst, technologie en muziek in Europa. Het festival biedt een multidisciplinaire mix van technologische kunst, performances, film en eigentijdse muziek. In 2018 duurt het festival onder de naam STRP XXL het hele jaar en vormt het een van de beeldbepalende evenementen van 2018Eindhoven|Brabant.

International Festival of Visual Culture 2018Eindhoven|Brabant organiseert in het culturele hoofdstadjaar het International Festival of Visual Culture, een groot internationaal festival over beeldcultuur. Met als centrale vraag: hoe bepaalt de moderne beeldcultuur het beeld van onszelf, van anderen en de manier waarop we met elkaar communiceren? Het festival laat autonome en toegepaste beeldcultuur hand in hand gaan. Grafisch ontwerp, fotografie, cinematografie, games en strips smelten samen tot een inspirerend en verrassend programma.

Humanoid Robot 2018Eindhoven|Brabant Culturele Hoofdstad wordt niet geopend door ons staatshoofd, maar door een machine. Een zes meter hoge robot, de grootste ooit gebouwd. De robot is de mascotte van 2018 en staat symbool voor de combinatie van techniek, wetenschap en design waar Eindhoven vermaard om is. De robot wordt gebouwd door studenten van de TU/e, collega-studenten uit Japan (robot-land bij uitstek) en met bijdragen van diverse bedrijven uit de Brainport-regio. De ontwikkeling vindt plaats op basis van de methode van open innovatie, waarbij zoveel mogelijk opgedane kennis wordt gedeeld met de rest van de wereld.

WAT GAAN WE ZIEN IN 2018? De drie thema’s (Wij verbinden mensen, Wij maken de stad en Wij ontdekken de toekomst) zijn leidend voor het unieke artistieke programma van 2018Eindhoven|Brabant, dat uiteindelijk zal bestaan uit enkele honderden projecten. Op de pagina’s hierna volgt een eerste illustratie van de belangrijkste programmaonderdelen. Eén van de grootste uitdagingen voor culturele hoofdsteden, is om een aantrekkelijk programma helder aan te bieden voor de bezoekers. We nemen de bezoekers mee door het programma aan de hand van routes. In 2018 kan iedere bezoeker zijn of haar route(s) zelf naar smaak en interesse samenstellen, met behulp van een handige app. Ook in het uiteindelijke bidbook worden de belangrijkste projecten aan de hand van enkele exemplarische routes gepresenteerd. De projecten zijn ook in deze preview geordend aan de hand van routes. Iedere route is te herkennen aan een eigen icoontje (voor een uitgebreidere toelichting op de routes, zie ook pag. 14 en 15). Alle projecten staan hier genoemd bij een specifieke route, maar zullen in de praktijk ook vaak in een andere route te vinden zijn. Kortom: de routes kruisen elkaar op inhoudelijke thema’s, lopen van stad naar stad en maken een verbinding naar Europa.

De iconen en titels op deze kaart verwijzen naar projecten in het bidbook. Het getal komt overeen met de pagina waarop het project staat beschreven. De projecten met een blauw icoon staan op een relatief willekeurige plek omdat ze op verschillende locaties in de provincie of Europa plaatsvinden.

CAT. 01: <10.000 deelnemers

CAT. 03: 100-500.000 deelnemers

CAT. 02: 10-100.000 deelnemers

CAT. 04: >500.000 deelnemers

85. DE EUROPESE RUILBRIGADE

133. HERTOGDOM BRABANT

87. BRABANT WERELDWIJD

79. WK-FOODBALL

56. NEXUS LEZINGENREEKS

19. VAN GOGHTENTOONSTELLING 135. CITY PARK CITY

134. LUCHTKASTELEN

119. MET VLAG EN WIMPEL

52. REALITY ERFGOEDGAME

73. INTERNATIONAAL STILTE FESTIVAL 46. INTERNATIONAL FESTIVAL VISUAL CULTURE

77. BRABANTS LEERORKEST

63. TENTOONSTELLING MACHT EN BEELDCULTUUR

99. CULTURELE KASHBA

56. KUNST VAN HET OVERLEVEN

107. KUNSTDIENST

81. STREET-ART

135. ICONEN IN HET LANDSCHAP

128. ROZE CULTUUR

79. KERMIS VERNIEUWD 121. HET GROOTSTE TAPIJT

110. D’N OPSTOET

45. PLAYGROUNDS CCE2018

93. NEW TRIBAL 121. LABYRINTH EUROPEAN TEXTILE TALENT 58. MUNDIAL GOES BRABANT

135. KUNSTTRIMBAAN

71. MOBIEL KINDERMUSEUM

112. CARAVANKARAVAAN

134. ALLERZIELEN: REMIND ME

133. SOCIAL CIRCUS

123. FLORARIUM TEMPORUM CYCLE

44. BRABANT ONTDEKT EUROPA 77. LUST FOR LIFE

131. KUNST IN MONUMENTEN

124. BEST OF THE FEST

52. FESTIVAL VOOR BEELD EN GELUID

112. EUROPEES CORSO ZUNDERT

49. GLOW+ 58. DIVINE INTERVENTIONS

133. INTERNATIONALE LANDKUNST TRIËNNALE 133. BRABANTS FAMILIE-EPOS

83. ARTIMOND FESTIVAL 113. QUADRANT

74. AREAFIFTYONE 123. AARDAPPELFESTIVAL

124. OPENLUCHT PAVILJOEN

115. WORLD DESIGN EXPO 45. STRP XXL

101. OPEN DEUREN VAN JOHN KÖRMELING

51. HUMANOID ROBOT

104. HUTTENFESTIVAL

64. THE EINDHOVEN VALLETTA CONNECTION

83. BRABANT MOZAÏEKSTAD

115. WORLD DESIGN EXPO

RUIMTE & VERBEELDING

NOMADEN & NETWERKEN

VAN GOGH, BOSCH & ANDERE ICONEN

AMBACHT & DESIGN

VASTE LOCATIE

KUNST & TECHNOLOGIE

STAD & LAND

JONG & CULTUUR

PROVINCIEBREED

119. NIEUW VLISCOMUSEUM

71. EUROPEES 115. KINDERKOREN WORLD FESTIVAL DESIGN EXPO

112. GIPSY KARAVAAN

124. INTERNATIONAAL THEATERFESTIVAL

BEZOEKERSAANTALLEN MEEDOEN & MEEMAKEN

110. WERELDCARNAVAL

110. T-PARADE

56. CONGRES REGIONALE IDENTITEITSVORMING

87. VERHALEN VAN BRABANT

EINDHOVEN & EUROPA

79. BRABANT BLAAST

112. BOSCH PARADE

64. SOLAR WORLD CINEMA

71. BRABANT BRONX

115. HET CULTURELE WARENHUIS 107. BLIK OP HET SPOOR

96. DETUIN | UNITED

121. BRABANTS WANDTAPIJT

119. FLASHVILLE HOTELS

85. BRABANTSE MAKERSKAMERS

66. HUMORFESTIVAL

133. PARADIJS VAN DE STILTE

Het Klokgebouw, één van de beeldbepalende gebouwen van Strijp-S

STRP Festival XXL Het jaarlijkse STRP Festival op Strijp-S is de afgelopen jaren uitgegroeid tot een van de grootste en belangrijkste festivals voor kunst, technologie en muziek in Europa. Het festival biedt een multidisciplinaire mix van technologische kunst, performances, film en eigentijdse muziek. In 2018 zal het festival onder de naam STRP XXL het hele jaar duren, en een van de beeldbepalende evenementen van 2018 zijn. De spoorzone Strijp-S is straks het epicentrum van het culturele jaar 2018, waar in de jaren daarvoor met de totstandkoming van het NatLab 2.0, VOLT en Poème Electronique (zie ook pag. 150) fors is geïnvesteerd in de fysieke culturele infrastructuur. STRP bezet als festival een jaar lang Strijp-S, door met een cultureel programma samen met de bezoekers leven te blazen in de tijdelijke hoofdstad van 2018Eindhoven|Brabant.

LOCATIE: Eindhoven PARTNERS: Festival STRP, Glow, Natlab 2.0, VOLT, Poème Electronique

Kunst aan de hemel Eén van de programma-onderdelen is “Hemel boven Strijp-S”, de eerste kunstmanifestatie ooit die zich geheel in de lucht afspeelt. Op allerlei manieren wordt kunst getoond in de lucht boven Strijp-S. Denk aan lichtkunst, vuurwerk, projecties en enorme opblaasbare kunstwerken. Een team van curatoren zal zelf kunstenaars gaan benaderen, en daarnaast kunstenaars uit heel Europa oproepen om plannen in te dienen. In aanloop naar 2018 zal het STRP Festival al vanaf 2013 jaarlijks een programma samenstellen, met vier à zes evenementen per jaar. Ander project dat valt onder deze route: Playgrounds CCE2018 Designer Bart Hess, verantwoordelijk voor de visuele vormgeving van het STRP Festival.

organisatie: Playgrounds locatie: Tilburg

In de moderne netwerksamenleving wordt onze identiteit steeds minder bepaald door onze fysieke omgeving, en steeds meer door de virtuele werelden die ons omringen. De moderne beeldcultuur speelt daarin een dominante rol. 2018Eindhoven|Brabant organiseert in het culturele hoofdstadjaar een groot internationaal festival over beeldcultuur, met als centrale vraag: hoe bepaalt de moderne beeldcultuur het beeld van onszelf, van anderen en de manier waarop we met elkaar communiceren? In 2014 vindt de eerste editie van het nieuwe International Festival of Visual Culture plaats. Die editie markeert de start voor een festival dat in de jaren daarna wordt bijgeschaafd en uitgebreid om in 2018 een innovatief en onderscheidend internationaal festival te kunnen realiseren. Het tweejaarlijks festival laat autonome en toegepaste beeldcultuur hand in hand gaan. Grafisch ontwerp, fotografie,

cinematografie, games en strips versmelten tot een inspirerend en verrassend jaarprogramma. Het festival wil het publiek een brede blik geven op de ontwikkeling van beeldcultuur aan de hand van genoemd thema. Met veel wereldpremiĂ¨res door toonaangevende makers. Daarnaast wordt aan academies en het publiek gevraagd een speciaal werk voor het festival te maken, geĂŻnspireerd door het thema en binnen de context van Brabant, Nederland en Europa. Vernieuwende en disciplineoverstijgende Europese makers werken daarvoor samen met studenten en lokale makers. De vertoningen vinden plaats op bijzondere locaties in en rond de stad Breda. Historische panden (kerken, kazernes), braakliggende terreinen, polder en parken vormen podia en decor van de voorstellingen, exposities en workshops, met Breda als festivalhart.

LOCATIE: Breda ORGANISATIE: Huis voor Beeldcultuur

International Festival of Visual Culture

Impressie van Glow, editie 2010 (foto: Claus Langer)

Glow+ Philips bracht de wereld ooit het licht en in 2018 vormen de Brabantse steden gezamenlijk weer even dé lichtstad van Europa. Het toonaangevende lichtkunstfestival GLOW, dat elk jaar honderdduizenden bezoekers op de been brengt in Eindhoven, is met een speciale editie het hele jaar door de lichtende rode draad van het 2018-programma. Vanaf de spectaculaire opening tot aan de sluiting van het jaar zal GLOW niet alleen Eindhoven, maar de hele provincie Noord-Brabant doen schitteren. Lichtinstallaties en projecties van wereldvermaarde kunstenaars verbinden de Brabantse steden onderling en met vele andere steden in Europa. Het grote goed van GLOW is even simpel als doeltreffend: licht in het donker spreekt sterk tot de verbeelding. Door mensen met lichtsculpturen andere beelden van de stad te geven dan ze gewend zijn,

toont GLOW hoe kleurrijk de identiteit van Brabant is. Bijzondere locaties staan centraal. Van kerktorens tot bijzondere woonhuizen, van vergeten pleintjes of hofjes tot braakliggende voetbalvelden en industrieterreinen; op het raakvlak van historie en toekomst zoeken de kunstenaars en curatoren van GLOW naar nieuwe beelden bij de bestaande architectuur en publieke ruimtes. GLOW vindt zijn oorsprong zowel in volkse tradities als in grootse technologische innovaties. Het festival geeft uiting aan deze bijzondere combinaties van de Brabantse identiteit en wil dit delen met de rest van de wereld. Een ander centraal thema is duurzaamheid. GLOW wil haar festival niet alleen zo duurzaam mogelijk organiseren, mede in samenwerking met sponsor Philips, maar ook inspirator zijn voor een duurzamere inzet van licht en energie. GLOW groeit in 2018 uit tot het

grootste lichtkunstfestival ter wereld. Op Europees niveau zoekt GLOW in en naar 2018 samenwerking met lichtfestivals in andere Europese steden als Berlijn, Gent, Tallinn en Lüdenscheid. De ambitie is ook dat sommige lichtsculpturen na 2018 een permanent karakter krijgen in een aantal Brabantse steden.

LOCATIES: Eindhoven, Noord-Brabant en Europese steden ORGANISATIE: Stichting City Dynamiek (Eindhoven) PARTNERS: Van Abbemuseum, MU, OPENLIGHT (het creatieve lab van het Intelligent Lighting Institute van de TU/e), Baltan Laboratories, LUX Helsinki (FIN), Lichtfestival Gent (BEL), Lichtrouten Lüdenscheid (GER), Lumière Durham (GBR), Valgusfestival Tallinn (EST), Narracje Festival Gdansk (POL), Skyway Torun (POL), Festival of Lights Jerusalem (ISR).

Tekst of beeld volgt

Humanoid Robot 2018Eindhoven|Brabant wordt niet geopend door ons staatshoofd. En ook niet door de burgemeester. 2018Eindhoven|Brabant wordt geopend door een machine. Een zes meter hoge robot, de grootste ooit gebouwd. De robot is de mascotte van 2018 en speelt de hoofdrol in een theater-voorstelling, in 2018 te zien in het Eindhovense Parktheater. Het Zuidelijk Toneel (HZT) voert de voorstelling op, met een internationale cast waarin tevens acteurs en dansers uit alle BrabantStad-steden meedoen. De regie is in handen van Matthijs Rümke, artistiek leider van HZT. Tijdens de voorstellingenserie loopt de robot elke dag

van Strijp-S, waar hij/zij “verblijft”, naar het Parktheater, waar de robot meedoet aan de voorstelling.

open innovatie, waarbij zoveel mogelijk opgedane kennis over robot-technologie wordt gedeeld met de rest van de wereld.

Open innovatie

Bezielde techniek

De robot wordt gebouwd door studenten van de TU/e, collega-studenten uit Japan (robot-land bij uitstek) en met bijdragen van diverse bedrijven uit de Brainport-regio. Het Zuidelijke Toneel, de deelnemende kennisinstellingen en de bedrijven bepalen gezamenlijk welke toepassingen technisch en artistiek gezien het meest interessant zijn om te ontwerpen. Denk bijvoorbeeld aan de ontwikkeling van kunstmatige emoties. De ontwikkeling vindt plaats op basis van de methode van

De robot staat symbool voor de combinatie van techniek, wetenschap en design waar Eindhoven vermaard om is. Het is een promotiemiddel dat zich er perfect voor leent om internationaal aandacht te genereren, waarmee Eindhoven en de rest van Zuid-Nederland zich als voortrekker op het gebied van art & technology kunnen profileren. Onderzocht zal worden in hoeverre het mogelijk is om de robot een tournee te laten maken door Europa.

LOCATIE: Eindhoven ORGANISATIE: TU/e, High Tech Campus Eindhoven

Reality Erfgoedgame Van Gogh In alternate reality games vormen deelnemers een sociaal netwerk om door samenwerking online en in real life een raadsel op te lossen. In december 2017 start een spannende reality game, die zijn apotheose kent tijdens de opening van 2018Eindhoven|Brabant. Een game met een Da Vinci Code-achtig verhaal, een mysterie dat moet worden opgelost en waarvan het thema verwijst naar het leven en werk van Vincent van Gogh. De game wordt een maand lang gespeeld, zowel in Brabant als in Nederlandse en andere Europese steden. Spelers staan met elkaar in contact via Facebook en Twitter. Op televisie en internet is

tegelijkertijd een serie te zien waarin een deel van het verhaal wordt verteld. Hints om het mysterie te ontrafelen zijn te vinden op internet, op straat, in musea, in monumenten en attractieparken.

LOCATIES: Diverse plekken in de provincie en Europa ORGANISATIE: Lumineus (Breda)

Festival voor beeld en geluid Voortbouwend op een jarenlange traditie van live filmbegeleidingen, organiseert Het Brabants Orkest in 2018 het grootste festival voor beeld en geluid in Europa. Op Strijp-S wordt in samenwerking met partners als het Van Abbemuseum, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Plaza Futura op alle mogelijke manieren muziek in combinatie gebracht met film- en videokunst. We laten composities maken bij historisch beeldmateriaal uit Brabant en verstrekken opdrachten aan (jonge)

Europese videokunstenaars. Filmmuziek en muziekfilms staan centraal, waarbij ook aandacht is voor jazz en popmuziek.

LOCATIE: Eindhoven ORGANISATIE: Het Brabants Orkest

Tekst of beeld volgt

Tekening, gemaakt door bewoner van Kamp Vught tijdens de Tweede Wereldoorlog

56 Ernst Verduin zat als tiener in Kamp Vught en werkt nu als vrijwilliger bij het gelijknamige Nationaal Monument.

Kunst van het Overleven Schubert klonk in Auschwitz, in Guantanamo Bay werd geschilderd, Anne Frank gaf de realiteit in het Achterhuis al schrijvend een plek; zelfs in de meest benarde omstandigheden wordt kunst gemaakt. Kunst wordt vaak gepresenteerd als een luxe. Dan zou je verwachten dat in tijden van ellende de kunst als eerste sneuvelt, maar het tegenovergestelde blijkt vaak het geval. Kunst lijkt vaak de laatste reddingsboei voor mensen wier leven door oorlogen of ander onheil uitzichtloos is geworden. Juist in zulke omstandigheden zoekt een mens naar bronnen in zichzelf die nog niet zijn aangetast door de ellende. Kunst helpt dan vaak die bronnen te vinden.

Kunst van het Overleven is een tentoonstelling van kunst, gemaakt door mensen in uitzichtloze omstandigheden. Het idee ontstond door voorbeelden van kunstwerken, gemaakt in concentratiekampen. Zoals in Kamp Vught, gedurende de Tweede Wereldoorlog het â&#x20AC;&#x153;SS Konzentrationslager Herzogenbuschâ&#x20AC;?, een van de drie concentratiekampen

van nazi-Duitsland in Nederland tijdens de Tweede Wereld-oorlog. Welke vorm het project precies moet krijgen, wordt nog onderzocht. De tentoonstelling zal in ieder geval een multimediaal karakter krijgen, waarbij de meeste kunstdisciplines aan bod zullen komen.

LOCATIES: Diverse plekken in de provincie ORGANISATIE: Nationaal Monument Kamp Vught

Andere projecten die vallen onder deze route: Congres Regionale Identiteitsvorming

organisatie: Leerstoel Cultuur in Brabant UvT locatie: Tilburg Nexus Lezingenreeks

organisatie: Nexus Instituut locatie: verspreid over provincie

Mundial The World of Performing Arts Festival Mundial wordt in 2018 georganiseerd onder de noemer “The World of Performing Arts”. Een hoogwaardig artistiek programma wordt gemixt met entertainment. Mundial hanteert “world” als de overkoepelende naam voor wereldmuziek, werelddans, wereldtheater en wereldcircus. Het gaat hierbij om actuele, mondiale kunsten cultuurvormen die een link hebben met de eigen traditie. Mundial levert met “world culture” een nieuwe

bijdrage aan de beleving van de traditionele benadering van het “wereld-segment”, waarbij de ontmoeting centraal staat.

Tekst of beeld volgt

Festival Mundial legt verbindingen, zet mensen aan het denken en creëert een open mind.

LOCATIE: Tilburg ORGANISATIE: Festival Mundial

Ander project dat valt onder deze route: Divine Interventions

organisatie:Van Abbemuseum en Muziekgebouw Eindhoven locatie: Eindhoven

Mieke Gerritzen, directeur van het Museum Of The Image (MOTI) in Breda: ‘Beeldcultuur is tegenwoordig een vorm van anarchie.’

63 Binnenplaats van het Museum Of The Image (Breda)

Tentoonstelling macht en beeldcultuur ‘Beeldcultuur is tegenwoordig een vorm van anarchie’, vindt Mieke Gerritzen, directeur van het Museum Of the Image (MOTI). ‘Iedereen bemoeit zich ermee, iedereen heeft toegang. De techniek maakt dat de veranderingen elkaar snel opvolgen. Stijlopvattingen bieden nauwelijks steun meer. Er zijn geen grote nieuwe stromingen.’ De snelheid en de beperkte houdbaarheid van ontwikkelingen in de moderne netwerksamenleving zijn nergens zo goed zichtbaar als in de beeldcultuur. Dat is vaak verwarrend, maar het biedt ook een schat aan mogelijkheden. Want de beeldtaal wordt steeds universeler en overstijgt daarmee makkelijk landsgrenzen en culturen. 2018Eindhoven|Brabant onderzoekt de gevolgen en kansen. Onder andere met een grote, gezamenlijke tentoonstelling in 2018 van het MOTI in Breda en het Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen. Met als thema “macht en beeldcultuur”. In de kunst van het samen leven is macht een niet te onderschatten

factor. De beeldcultuur is daar een reflectie van. Daarnaast wordt het beeld een steeds belangrijkere machtsfactor.

Oertijden De tentoonstelling geeft een overzicht van de beeldvorming en beeldcultuur over macht door de tijd en verschillende media heen. Duizenden jaren lang gebruikte de mens voornamelijk zijn lichaam om te communiceren, als een soort natuurlijk medium. Daarna overheerste een lange periode de tekstcultuur. Die is nog steeds erg belangrijk, maar daarnaast brengt de huidige beeld-, design- en mediacultuur ons via internet opnieuw dichter bij de oertijden van de intuïtieve en orale mens die de wereld meer zintuiglijk en emotioneel beleefde. Niet lang na het begin van de Westerse jaartelling werden ijzeren munten het belangrijkste communicatiemiddel, meestal met af beeldingen van leiders. Tegenwoordig wordt de politiek sterk beïnvloed door de beeldindustrie. Politici

zijn producten geworden die als popsterren de wereld rondreizen, waarbij hun optredens wereldwijd schitteren over de schermen. De huidige visuele retoriek in de politiek is het ultieme voorbeeld van multidisciplinaire beeldcultuur, met politieke symbolen, stijlen, strategieën en beeldrijm. Hoe beïnvloedt de beeldcultuur de politiek en andersom?

MAS en MOTI Het MOTI in Breda bestaat sinds 2008 en is een van de weinige musea in de wereld – zo niet het enige – dat zich specifiek richt op de wijze waarop beeld communiceert. Het MAS in Antwerpen is het nieuwste museum van Antwerpen (geopend in mei 2011), dat het eerste half jaar al meer dan 600.000 bezoekers trok. Het museum richt zich op de relatie van Antwerpen met de wereld en toont zowel historische objecten als hedendaagse kunst.

LOCATIES: Breda, Antwerpen ORGANISATIE: Museum of The Image (MOTI) PARTNER: Museum aan de Stroom (MAS), Antwerpen

SOLAR WORLD CINEMA

Ander project dat valt onder deze route: The Eindhoven Valletta Connection

organisatie: Kossman De Jong locaties: Eindhoven en Malta

Solar World Cinema is een unieke, mobiele bioscoop op zonne-energie, die sinds 2010 door Europa toert. De mobiele bioscoop, met als basis een bus met zonnepanelen op het dak (vanzelfsprekend rijdend op aardgas), strijkt neer in verschillende steden en dorpen, om mensen met elkaar in contact te brengen met filmvoorstellingen in de open lucht. De Solar Cinema is geheel zelfvoorzienend en combineert cultuur en duurzaamheid om te laten zien dat die twee grootheden elkaar kunnen versterken.

De Solar World Cinema trekt in 2018 met een speciaal film-programma door Europa en ontwikkelt daarnaast een aantal speciale projecten. De Solar Cinema Crew organiseert naast filmvertoningen ook zelf, on the road, filmproducties. In elke stad die de Solar Cinema in 2018 aandoet, worden mensen opgeroepen om zelf met een ultrakort filmpje hun impressie van de stad te verbeelden. Vervolgens smelt een professionele editor de bijdragen samen tot één stadsfilm, die vervolgens

als afsluiting van het verblijf van de Solar Cinema in de stad wordt vertoond. Uiteindelijk worden de stadsfilms met een bijzondere montage samen-gevoegd tot één wereldfilm. De Brabantse steden van 2018Eindhoven|Brabant vormen in 2018 het startpunt, waarna het project verder reist langs voormalige culturele hoofdsteden en andere locaties in Europa. In aanloop naar 2018 wordt het project aan de hand van pilots getest en doorontwikkeld.

Locaties: Brabantse en Europese steden ORGANISATIE: Stichting Solar World Cinema

Tekst of beeld volgt

Het Humor Festival Het opvallend grote aantal succesvolle Brabantse cabaretiers, de Koningstheateracademie als enige voltijds cabaretopleiding in Nederland, carnaval; humor kleeft aan Brabant als een belangrijk onderdeel van de kunst van het samen leven. Daarom in 2018: het Humorfestival. Met onder andere een congres waarmee we de functie en geschiedenis van humor in internationaal perspectief onderzoeken. En met speciale masterclasses waarin notabelen van binnen en buiten Brabant humorles krijgen.

LOCATIE: â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch ORGANISATIE: Koningstheateracademie (â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch)

Zangles bij het Kunstkwartier Helmond

Het Europees Kinderkoren Festival Zo’n tien kinderen staan nieuwsgierig klaar voor hun eerste zangles in het Helmondse Kunstkwartier. Zangdocent Maria Coolen doet voor hoe ze met hun handen een vogelnestje kunnen maken voor hun mond. ‘En nu één zuivere toon zingen, vasthouden, vasthouden! Ja, en blaas de toon nu door naar een ander kindje.’

Muziek is de universele taal bij uitstek. In zang overheerst melodie en toon boven taal, waarmee taalbarrières makkelijk opgeheven worden. Op het Europees Kinderkoren Festival in Helmond worden in 2018 tientallen koren uit heel Europa uitgenodigd om de artistieke en communicerende kracht van samen zingen te ervaren. Het festivalprogramma zal zowel kwalitatief hoogwaardig als laagdrempelig zijn. Er is ruimte voor deelname op diverse artistieke niveaus en in verschillende genres. Het programma met optredens

van de kinderkoren wordt aangevuld met workshops en masterclasses.

Daarnaast worden opdrachten verstrekt aan componisten en theatermakers, die de opdracht krijgen om speciaal repertoire te creëren voor het festival. Daarnaast maken kinderen zelf composities voor de koren volgens de formule van het nieuwjaarsconcert van het Nederlands Blazers Ensemble. Het festival sluit af met een grote finale, een samenzang van alle kinderkoren, die uiteindelijk moet leiden tot een vermelding in het Guinness Book of Records. De Brabantse stichting Koorplein en de Vlaamse organisatie Koor en Stem organiseren in 2012 de eerste editie van het festival. Het Europees Kinderkoren Festival moet in de jaren voor en na 2018 uitgroeien tot een podium voor artistieke beleving, ontmoeting en uitwisseling in Europees

verband. Met een voortdurende en structurele impuls voor verdere inhoudelijke ontwikkeling en vernieuwing. Het festival wordt daarom vanaf 2018 een driejaarlijks internationaal evenement.

LOCATIE: Helmond ORGANISATIE: De Kunstbalie PARTNERS: Kunstkwartier Helmond, Stichting Koorplein, Koor en Stem

Andere projecten die vallen onder deze route: Brabant Bronx

organisatie: Electron locatie: Breda Mobiel Kindermuseum

organisatie: Kamp Vught locatie: verspreid over provincie

Internationaal Stiltefestival Het Internationaal Stiltefestival is een woordloos festival voor kinderen, een feest voor de zintuigen. Met een focus op dans toont het festival sprakeloze, beeldende voorstellingen uit de hele wereld die het kind als individu serieus nemen. Voorstellingen die durven te verstillen en daarmee een tegenwicht vormen voor de niet aflatende snelheid van het hedendaags entertainment. Vanuit de gedachte dat dans de poĂŤzie van het theater is, wil het festival kinderen in aanraking brengen met de wereld van de verbeelding. Het Internationaal Stiltefestival is uniek in zijn genre. Het festival presenteert schoolvoorstellingen, openbare voorstellingen, talentontwikkelingsprojecten, locatievoorstellingen, een internationaal bezoekersprogramma en een symposium. Het brengt internationale gezelschappen samen met als doel elkaars werk te leren kennen en te leren van elkaars ervaring. Het festival wordt georganiseerd door De Stilte, het enige

Leden van dansgezelschap De Stilte uit Breda

professionele dansgezelschap in Zuid-Nederland dat zich specifiek richt op het ontwikkelen en uitvoeren van producties voor kinderen. De Stilte is een gezelschap met een wijdvertakt internationaal netwerk, dat voor 2018 wordt ingezet om een kwalitatief hoogstaand festival te organiseren. De Stilte werkt daarvoor samen met een groot aantal binnen- en buitenlandse partners. Het Bredase dansgezelschap organiseert tweejaarlijks een pilot van het festival, om zo op basis van voortschrijdend inzicht in 2018 een topfestival te presenteren.

LOCATIES: Breda en diverse andere plekken in de provincie ORGANISATIE: De Stilte PARTNERS: Kunstbalie, Cultuurwinkel Breda, ChassĂŠ Theater Breda, De Nieuwe Veste Breda, Huis voor Beeldcultuur Breda, Brabants Kenniscentrum voor Kunst en Cultuur en BN De Stem

AREAFIFTYONE

Strijp-S: city of urban culture Philips bracht de wereld naar Brabant, of in ieder geval naar Eindhoven. Dat was aan het eind van de negentiende eeuw het geval, en dat was in de jaren zeventig van de twintigste eeuw nog steeds zo. Want het waren de Amerikaanse medewerkers van Philips die de urban culture – hiphop, breakdance, “turntablism”, streetart – vanaf de jaren zeventig in Eindhoven introduceerden. De hiphopcultuur is nog steeds nergens in Zuid-Nederland zo sterk geworteld als in Eindhoven. En wijlen het Piazza (gelegen op dezelfde plek als het huidige, gelijknamige winkelcentrum) was in de jaren tachtig als skateboardlocatie bekend in heel West-Europa. Samen met Rotterdam is

Eindhoven de meest levendige stad van Nederland voor urban culture, de verzamelnaam voor urban music, dance, streetart en sports, zoals skateboarden, bouldering (klimmen zonder touwen) en BMX-en. Strijp-S beschikt over faciliteiten voor allerlei vormen van urban sports, waaronder AreaFiftyOne, één van de mooiste en grootste indoor skateparken van Europa. Skateboarders uit de hele wereld komen naar AreaFiftyOne. Niet alleen vanwege de nationale en internationale wedstrijden, maar ook voor het culturele programma, met muziek, workshops en filmvertoningen. Zo is Strijp-S de afgelopen jaren bijna onopgemerkt uitgegroeid tot een (tijdelijk)

paradijs voor urban culture, een bij uitstek internationale cultuur die met name op jongeren een grote aantrekkingskracht heeft. Het programma moet nog definitief vorm krijgen, maar vast staat dat er in 2018 een groot Europees festival komt rondom urban culture. Met allerlei uitingsvormen van streetart, street-dance binnen de context van een internationaal skateboardtoernooi. Met een augmented realityskategame wordt de openbare ruimte verbonden met skaters, cultureel erfgoed en technologie. En in de film “Another skate of mind” werken de beste skateboardteams, fotografen,

filmers en animatoren samen. In de jaren tot aan 2018 blijven we investeren in de urban infrastructuur van Strijp-S, om zo in 2018 een fantastisch internationaal programma rondom urban culture te kunnen presenteren. Zo opende in januari 2012 Gebouw52 de deuren, een nieuwe hotspot voor urban culture. Met als bewoner onder andere Madskills, een organisatie die zich ten doel stelt “urban” makers en beoefenaars te ondersteunen en te begeleiden op hun weg naar professionaliteit. LOCATIE: Eindhoven ORGANISATIE: AreaFiftyOne

Skatepark AreaFiftyOne op Strijp-S in Eindhoven

Lust for Life Het festival Lust for Life bezet in 2018 verschillende delen van Eindhoven en andere Brabantse steden met een internationaal “live art-festival” voor nieuwe makers: theatermakers, dansers, filmers, bands, dj’s en beeldend kunstenaars. Met als doel het publiek – met name jongeren – te laten participeren. Daarbij wordt nadrukkelijk ingezet op educatie en verbindingen tussen verschillende kunstvormen en publieksgroepen.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: United-C (Eindhoven)

BRABANTS LEERORKEST Tekst of beeld volgt

Kinderen uit Brabant en Europa krijgen in 2018 speciale muzieklessen om uiteindelijk orkesten te formeren die gaan optreden op een speciaal Europees festival van Leerorkesten. Europese componisten krijgen de opdracht om speciaal composities te schrijven voor de leerorkesten. Partner is onder andere Het Brabants Orkest.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: De Muzerije (’s-Hertogenbosch)

79 Medewerkers van de Tilburgse Kermis en de gemeente Tilburg bij het oude koepelgebouw van de voormalige NS-werkplaats in de spoorzone.

Andere projecten die vallen onder deze route: WK Foodball = Samen aan tafel

organisatie: Vrijetijdshuis, Citydynamiek Eindhoven locatie: verspreid over provincie

De Tilburgse kermis:

Brabant Blaast

organisatie: Kunstbalie, Kunstkwartier Muziekbond Brabant, KNFM, locatie: verspreid over provincie

een volksfeest vernieuwd

bejaardenkermis en natuurlijk de beroemde maandag, waarop de kermis en haar bezoekers roze kleuren. Roze Maandag – een knipoog naar Rosenmontag, de belangrijkste dag van het Duitse carnaval – trekt jaarlijks honderdduizenden bezoekers en is de afgelopen twintig jaar uitgegroeid tot een van de belangrijkste evenementen voor homoemancipatie en –integratie in Nederland.

Kermis, carnaval en het circus zijn misschien wel de meest universele volksfeesten, en Noord-Brabant heeft een sterke traditie op alle drie de gebieden. Laagdrempelige volksfestijnen die sterk verbinden, door sociale, culturele en nationale lagen heen. Vanuit de Brabantse traditie willen we die kracht in 2018 benutten om lokale en internationale banden aan te halen en tegelijkertijd de ontwikkeling van de volksfeesten een nieuwe impuls geven.

Inspiratiebron

De Tilburgse kermis is de grootste van de Benelux, met een miljoen bezoekers het tweede publieksevenement van Nederland en een toonbeeld van verbindende kracht. De Tilburgse kermis is opvallend multicultureel en besteedt veel aandacht aan specifieke doelgroepen. Zo is er een gehandicaptendag, een

Traditioneel is de kermis de plek waar mensen uit allerlei lagen van de bevolking elkaar ontmoeten, waar tradities zijn verbonden met curiositeiten en waar het “spelelement” ruimte biedt voor het onbekende en het nieuwe. Het volkse en tegelijkertijd bijzondere karakter van de kermis is voor veel Brabantse kunstenaars een belangrijke inspiratiebron.

Die krachtige aspecten en mogelijkheden van de kermis benutten we in 2018 optimaal. Tilburg heeft een sterke traditie op het gebied van de podiumkunsten, en het centrale idee is dat kermis en podiumkunsten elkaar in 2018 gaan inspireren. The Performing Society – een samenwerkingsverband van zes Tilburgse culturele organisaties – gaat onderzoeken hoe de performing arts de kermiscultuur kunnen vernieuwen en andersom.

Alice in Wonderland Doorkijkje naar 2018: de bezoekers – uit binnen- en buitenland - voelen zich in de Tilburgse spoorzone als Alice in Wonderland, in een vertrouwde en tegelijkertijd absurde wereld. Een wereld die dezelfde verwondering en opwinding met zich meebrengt als een wereldtentoonstelling.

Een magische, tijdelijke stad waar je ronddoolt tussen flikkerende lampjes, acrobatiek, urban dance, fanfares, Balkan beats en kermisattracties die je nog nooit eerder hebt gezien.

LOCATIE: Tilburg PARTNERS: De Locomotief, Incubate, Circo Circolo, Het Zuidelijk Toneel, Mundial, Theaters Tilburg

Street-ART EU:

het beste straattheater van Europa Met “Street-Art EU” toont 2018Eindhoven|Brabant het meest avontuurlijke en vernieuwende straattheater uit Europa. De beste gezelschappen koppelen we in 2018 aan minstens tien straten in Brabantse steden en dorpen, waar ze tijdelijk gaan wonen en werken. Een week lang woont en werkt het gezelschap in een straat, speelt daar zijn nieuwste voorstelling en gaat een relatie aan met de bewoners. Workshops voor kinderen, jongeren en volwassenen zijn onderdeel van het programma. Street-Art EU start in 2014 met drie gezelschappen in drie straten en krijgt in 2015, 2016 en 2017 een vervolg met vijf tot zeven gezelschappen. In 2018 zullen uiteindelijk tien internationale straattheatergezelschappen in de twee weken voorafgaand aan Theaterfestival Boulevard een week actief zijn in tien straten. Presentaties van bewoners (de resultaten van workshops) en

de voorstellingen van de deelnemende internationale straattheatergezelschappen worden getoond tijdens het festival. Theaterfestival Boulevard werkt daarvoor samen met belangwekkende straattheaterfestivals zoals die van Valladolid, Tarrega, Chalon, Aurillac en Manchester. Festivals die veel aandacht besteden aan straattheater en vaak participeren in nieuwe producties. De kracht van het theater op straat leidt, bij een goede uitvoering, tot een bijzondere directe interactie met het publiek. Door de gekozen spelvormen ontstaat samen met de (toevallig) aanwezige kijkers een dynamische wisselwerking van actie en reactie, uitdaging en antwoord. Street-Art EU, georganiseerd door Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch, wil in en op weg naar 2018 het straat- en animatietheater in Nederland

Medewerkers en betrokken studenten van Theaterfestival Boulevard in het centrum van ’s-Hertogenbosch.

en Europa een belangrijke artistieke impuls geven. Theaterfestival Boulevard ontwikkelt nieuwe concepten, waarin community art en straattheater samenkomen.

LOCATIES: ’s-Hertogenbosch en provincie ORGANISATIE: Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch

Tekst of beeld volgt

Artimond KUNST OP STRAAT Artimond presenteert in 2018 een tiendaags festival in Helmond dat de kunsten op straat zoekt, vindt, maakt en presenteert, zo dicht mogelijk bij de mensen. Met theater, dans, film, performance, muziek en beeldende kunst, met zowel internationale topacts als lokale amateurs. De stad is het podium, de (on) mogelijkheden van de stad en de openbare ruimte zijn het uitgangspunt, van haagje tot binnenstad, van kasteel tot spoorzone. Kenmerk van de te presenteren (straat)kunst is dat het, waar het ook opduikt, grenzen verlegt, publiek activeert en aanzet tot bespiegeling, ontmoeting en dialoog. Artimond wil niet het grootste

“kunst-op-straat-festival” zijn, maar het festival met de grootste impact op zijn bezoekers. Artimond prikkelt de innerlijke belevingswereld, zet met nieuwe invalshoeken aan tot ideeën en is een bron van voortdurende energie in stad en regio. Met een accent op de cross-over tussen “hoge kunst” en “nieuwe kunst” en met de ambitie om hierin vanuit de eigen specifieke Helmondse situatie op Europese schaal toonaangevend te zijn.

LOCATIE: Helmond ORGANISATIE: Stichting Kunst en Theater Festival Helmond

Ander project dat valt onder deze route: Brabant Mozaïekstad Brabants Bont

organisatie: Brabant Academy locatie: verspreid over provincie

DE EUROPESE De Tilburg CowBoys doorkruisen in 2018 op bakfietsen een groot aantal Europese landen om objecten te ruilen. De speciale ruilbrigades bellen bij willekeurige burgers aan om mensen uit te nodigen een dierbaar voorwerp met een herinnering te ruilen voor een ander voorwerp met een herinnering uit de bakfiets. Alle voorwerpen en hun verhalen worden vastgelegd op een speciale site. Zo ontstaat een Europees netwerk van persoonlijke verhalen, digitaal voor iedereen te volgen.

Een netwerk van voorwerp naar voorwerp, van herinnering naar herinnering, van persoon naar persoon en van stad naar stad. Op die manier verbinden we mensen in Europa op de meest basale manier: via verhalen en herinneringen. In elke Europese plaats die de Ruilbrigade aandoet, is een tijdelijke expositie te zien met de geruilde voorwerpen. Met aan het eind van 2018 een grote afsluitende tentoonstelling op een nader te bepalen locatie in Brabant met beelden en teksten van alle

ruilacties en hun verhalen. Het project valt of staat bij de participatie van burgers. De Ruilbrigades moeten bestaan uit mensen die minimaal twee talen beheersen. De Ruilbrigade voor Polen bestaat uit Poolse Brabanders, de Ruilbrigade voor Frankrijk uit Franse Brabanders, etc. De Tilburg CowBoys zijn verantwoordelijk voor de artistieke en logistieke leiding. Een kunstenaarscollectief met een sociaal gezicht, dat met zijn projecten midden in de maatschappij wil staan en altijd de interactie met het publiek opzoekt. Met een werkwijze zo veranderend als de actualiteit, maar altijd laagdrempelig en verfrissend. LOCATIES: provincie en Europa ORGANISATIE: Tilburg Cowboys (Tilburg)

RUILBRIGADE Andere projecten die vallen onder deze route: Brabant Ontdekt Europa

organisatie: KesselsKramer locatie: verspreid over provincie Brabantse Makerskamers

De Tilburg CowBoys in de Tilburgse wijk Jeruzalem

organisatie: Het Makershuis â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch locatie: verspreid over provincie

Brabant Wereldwijd 2018Eindhoven|Brabant verzamelt verhalen en herinneringen van geëmigreerde Brabanders wereldwijd. Aan de hand van voorwerpen, foto’s en zelfs uitdrukkingen. De inzendingen worden verzameld op een website en gedurende heel 2018 in openbare ruimtes geprojecteerd op grote schermen, bijvoorbeeld op gemeentehuizen. Brabant Wereldwijd won van de bijna 700 inzendingen voor het bidbook de publieksprijs.

Tekst of beeld volgt

LOCATIES: Verspreid over de provincie IDEE: Karel van Koppen

VERHALEN VAN BRABANT De bibliotheken van Eindhoven en andere Brabantse steden organiseren in 2018 gezamenlijk een innovatief en veelzijdig programma rondom “verhalen vertellen”. Mondelinge vertellingen zijn het “slow food” van de communicatie, die wordt gedomineerd door snelle en vluchtige massamedia. De verhalenverteller helpt ons met zijn verbeeldingskracht en welsprekendheid te onthaasten en de werkelijkheid te duiden.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: Cubiss (Tilburg)

Kunstenaar Joep van Lieshout in zijn atelier

Joep van Lieshout

NEW TRIBAL LABYRINTH ‘Een pad door olifantengras. Najaarszon. Van olifantengras schijn je van alles te kunnen maken. Boven het hoofd halmen, sprieten. In de verte een ronde toren boven de horizon. Links, rechts, rechtdoor, hoek om. Er ritselt een fazant door het rietachtige gras. Nog een hoek om. Daar, midden tussen de begroeiing, staan machines die ik niet meteen thuis kan brengen. Er is een weefgetouw dat in beweging gezet kan worden. Aan het eind van een doodlopend pad een gevaarte: een stalen staketsel waarin zilverkleurige buizen, bollen en tonnen hangen. Een hoogoven?’

Roofbouw Joep van Lieshout (1963, Ravenstein) wordt momenteel beschouwd als één van de meest succesvolle Nederlandse kunstenaars, zowel in binnenals buitenland. In 2018 bouwt hij achter het centraal station van Tilburg een kunstpark van riet of bamboe, ter grootte van zo’n vier voetbalvelden. Daarin wordt een labyrint

uitgehakt dat een groot aantal werken van zijn hand herbergt. Een beeldentuin die verhaalt over en verwijst naar techniek, kunst en cultuur, naar de geschiedenis van de mens. Er worden thema’s aangeroerd over hergebruik en voortplanting, over gebruiksartikelen en rituelen.

New Tribal Labyrinth is te zien als de ultieme verbeelding van Van Lieshout’s apocalyptische toekomstgedachtes. Hij is pessimistisch over het verbruik van natuurlijke energiebronnen en is ervan overtuigd dat de mensheid binnen enkele decennia alle energie heeft opgebruikt. Dan rest ons mensen niets anders dan door fysieke inspanning zelf de machines aan de gang te houden. Van Lieshout in een interview met het blad Oog: ‘Als de roofbouw die we plegen op de wereld nog even doorgaat, is alles op. En omdat niemand wil inleveren, gaan we elkaar de

hersens inslaan. Maar daar wil ik niet over moraliseren. Ik maak er kunst over.’

Geschiedenis en toekomst Het prachtige fabrieksterrein achter het Tilburgse station was tot voor kort in gebruik als één van de twee belangrijkste en oudste onderhoudsbedrijven van de Nederlandse Spoorwegen. Hier werden meer dan honderd jaar locomotieven gebouwd en onderhouden. Op dit post-industriële terrein legt Joep van Lieshout zijn eigen verbinding tussen de geschiedenis en de toekomst van de (werkende) mens. ‘Op een rij in een langwerpig stuk land, staan allerlei hoge sculpturen: zendmasten, totempalen, uitgerekte, haast Egyptisch aandoende bouw-sels. De sfeer is sereen – het doet me denken aan een strand in het noorden van Canada vol dode boomstammen, of aan een gebied waar de Aboriginals hun doden eren.

Als ik eromheen loop, zie ik in keurig groen gras eieren liggen, groter dan ikzelf. Ik leg mijn oor er tegenaan maar hoor niets anders dan het ruisen van mijn eigen bloed.’

LOcatie: Spoorzone Tilburg ORGANISATIE: Atelier Van Lieshout

De kantine van mengvoederfabriek De Heus in de spoorzone van â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch. Links Paul van Seeters, mede-initiatiefnemer van het project detuin|united. Rechts een medewerker van De Heus.

detuin | united Wie een tijdlang niet meer op of in de buurt van het terrein van diervoederfabriek De Heus in ’s-Hertogenbosch is geweest, wordt straks aangenaam verrast. Nu is het gebied nabij het Bossche stadscentrum – letterlijk op het snijvlak van spoor en waterweg – nog een echte industriële zone. Met een fabriek, autobedrijven, een sportschool en een taxicentrale als belangrijkste bewoners en een vettige lucht van stookolie, vermengd met de weeïge geur van vermalen granen.

Plek van verzoening Sommige geuren blijven, maar het aangezicht is straks volledig anders. Steigers, silo’s en pakhuizen hebben een andere functie gekregen, er tussendoor lopen koeien. Je slentert langs (tijdelijke) podia, ateliers, vergader- en expositieruimtes en een klein hotel. In de moestuinen oogsten kinderen de groenten voor een kook- en eetproject met als thema “de tuin als plek van verzoening”. Dit is detuin|united, het industriële stadspark in de Bossche

spoorzone. Dit is de plek waar we straks de kunst van het samen leven gaan beoefenen en herijken, waarbij we nieuwe inzichten ter plekke in de praktijk brengen en op ruime schaal delen met anderen. Hier krijgen kunstenaars van naam fysiek en creatief de ruimte om hun eigen tuin te creëren. Gastcuratoren gaan aan de slag met specifieke thema’s, waarbij het meesterwerk van de Bossche schilder Jheronimus Bosch, “De Tuin der Lusten”, fungeert als inspiratiebron. In het woord united, een anagram van detuin, ligt de essentie van het project besloten: ontmoetingen tussen stadsbewoners en bezoekers mogelijk maken van welke gezindte, etniciteit en levensbeschouwing dan ook.

Park, Paradijs en Proeftuin Naar analogie van de triptieken van Bosch is de tuin zowel inhoudelijk als ruimtelijk een drieluik. Het Rotterdamse bureau ZUS [Zones Urbaines Sensibles] ontwerpt de ruimte-

lijke drieslag, met zones die inhoudelijk staan voor Park, Paradijs en Proeftuin, respectievelijk ontspanning, spel en experiment. In de Proeftuin vind je ontmoetingen en projecten op de snijvlakken van disciplines: filmers en food innovators, theatermakers en cultuurfilosofen, stedenbouwkundigen en dichters, landschapsarchitecten en leerkrachten. Hun projecten staan in het teken van problemen en oplossingen, angsten en alternatieven, doemscenario’s en dromen. De verleidingen in de tuin zijn niet te weerstaan en lokken eerst en vooral ontmoetingen uit. Met activiteiten die uiteen waaieren van volks en entertainend, tot aan experimenteel en verdiepend. Je vindt op het complex een carrousel en een circus, maar ook urban games, theater, concerten, lezingen en debatten. Dit is het nieuwe, stedelijke knooppunt voor cultuur en ontmoeting in optima forma.

LOCATIE: Spoorzone ’s-Hertogenbosch ORGANISATIE: detuin | united PARTNERS: Jheronimus Bosch 500, Theaterfestival Boulevard, November Music, Incubate festival Tilburg, Festival Mundial Tilburg, Jazz in Duketown, Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch, Fundament Tilburg, Het Zuidelijk Toneel, Circo Circolo, Theater Artemis, Matzer Theaterproducties, Verkadefabriek, de Skatehal, CBK ’s-Hertogenbosch en W2 Poppodium.

Diervoederfabriek De Heus in de Bossche spoorzone

De alternatieve middenstandswijk van Piet Hein Eek.

culturele kashba Kunstenaars hebben zich de afgelopen decennia op veel plekken bewezen als waardevolle kwartiermakers. Ze strijken als pioniers neer in achterstandswijken waar ruimte voorradig is en panden relatief goedkoop zijn. In het ideale geval brengen ze nieuwe activiteiten en dynamiek in de wijk, wat vervolgens weer nieuwe initiatieven aantrekt. Dit proces van “gentrificatie” kent veel aansprekende voorbeelden in Europa, zoals de Docklands in Londen en Prenzlauer Berg in Berlijn.

bouwt voor jonge, creatieve middenstanders. Een soort faveladorp, annex culturele kashba, opgebouwd uit oude balken en plaatmateriaal, dat zich continu ontwikkelt en waar creators en publiek elkaar makkelijk moeten vinden. Eeks kashba huist in de spoorzone, waar publiek passeert dat normaal nooit met zo’n wereld kennismaakt. Kunnen daar alternatieven worden bedacht voor traditionele winkelconcepten en winkelgebieden? Wat kunnen kunstenaars leren van ondernemers en andersom?

Noord-Brabant heeft nog relatief weinig ervaring met wijken waar met behulp van kunst en cultuur de sociale en economische structuur van een buurt structureel en grootschalig is verbeterd. Eindhoven en de regio Brabant experimenteren in 2018 met nieuwe manieren om cultuur in te zetten voor de opwaardering van binnenstedelijke gebieden. Onder andere in de spoorzone van Breda, waar de befaamde ontwerper Piet Hein Eek in 2018 een vrijstaat

Jonge designers en kunstenaars vestigen zich tijdelijk in de alternatieve shoppingmall, om op microniveau te experimenteren met nieuwe economische modellen die beter passen bij de dynamiek van de moderne netwerksamenleving. Het model van Eek gaat uit van minimale vestigingskosten. Hij gebruikt materiaal als sloophout en oude wanden van vrachtwagens. Niet alleen om de mogelijkheden van hergebruik te onderzoeken, maar

ook om de productiekosten zo laag mogelijk te houden. Dat betekent dat (tijdelijke) vestiging in de kashba voor veel kunstenaars en startende ondernemers betaalbaar is. Vergelijk het met een vlooienmarkt: iedereen moet straks in principe mee kunnen doen. Eek wil de kashba, die minimaal tien jaar aanwezig zal blijven in de spoorzone, nadrukkelijk bouwen in samenwerking met kunstenaars en bewoners uit de buurt. Het unieke eindresultaat zal alleen al in 2018 honderdduizenden bezoekers verwelkomen en als model voor een alternatieve binnenstadswijk wereldwijd de aandacht trekken.

LOCATIE: Spoorzone Breda ORGANISATIE: Eek en Ruijgrok BV

101

Tekst of beeld volgt

De open deuren van John Körmeling Wie inzoomt op Eindhoven ontdekt een boeiende en eigenwijze stad. Maar je moet er wel moeite voor doen om dat te ontdekken. Cultuur ligt in Eindhoven niet op straat en ook de naoorlogse “wederopbouw-architectuur” wint er geen prijzen. De openbare ruimte weerspiegelt niet dat Eindhoven een stad is van design en licht. Innovatieve, hoogwaardige cultuur en creativiteit zitten verstopt achter de deuren van instellingen, kunstruimtes en ateliers. Het idee van architect John Körmeling is even simpel als geniaal: breek een deel van de gebouwen van de stad letterlijk open zodat de wereld naar binnen kan kijken. Körmeling

wil enorme happen nemen uit incourante gebouwen – zoals kerken en kantoortorens – en deze voorzien van enorme deuren, ter grootte van de gevel van het gebouw. Door de ingreep stroomt licht naar binnen en kan de binnenwereld makkelijker communiceren met buiten. Want dat communiceren met buiten, dat kan Eindhoven als licht autistische stad nog niet zo goed. Vanaf 2012 zullen jaarlijks een of meerdere Eindhovense gebouwen worden opengebroken. Het eerste gebouw dat wordt aangepakt is het Bosch-gebouw op de kop van Strijp-S. In 2018 heeft Eindhoven een route van twintig gebouwen met

megadeuren, als symbool van de nieuwe openheid van de stad, die alle bezoekers welkom heet. De gebouwen kunnen dienen als paviljoens voor de World Design Expo. Zo’n beeldbepalende transformatie van bestaande gebouwen die hun oorspronkelijke functie verloren hebben, zal de aanblik en het gevoel van de stad sterk en duurzaam veranderen.

LOCATIE: Eindhoven ORGANISATIE: John Körmeling

103

De textiel- en metaalindustrie heeft de stad Helmond groot gemaakt, en videokunstenaar Rob Moonen eert de arbeider in 2018 met een grootse, audiovisuele stadsopera. De titel Quadrant verwijst naar de vier verschillende delen waarin de Helmondse binnenstad door de kruising van de ZuidWillemsvaart en de Kasteel Traverse is opgedeeld. Moonen stelt een bijzondere opera samen, voor én met de stad. Met zowel verwijzingen naar het artistiek als het industrieel erfgoed. Het oeuvre van Helmondse componisten als Matthijs Vermeulen en Alphons Stallaert zal een plek

Tekst of beeld volgt

krijgen, geïntegreerd met (archief )beelden van het arbeidsverleden, de bijzondere architectuur van de stad en het industrieel erfgoed van typisch Helmondse bedrijven als Vlisco, Raymakers en Nedschroef. Jeroen Strijbos en Rob van Rijswijk componeren de opera, die uit een ouverture en vier delen bestaat. De gezamenlijke werken van Strijbos en Van Rijswijk kenmerken zich door de combinatie van computercomposities met elementen van ruimtelijkheid, vormgeving en muziektechnologie, waarbij de grenzen en snijvlakken van verschillende kunstdisciplines worden opgezocht. Voor de

uitvoering van Quadrant werkt Moonen samen met de vele koren, harmonieën en fanfares die Helmond rijk is. De uitvoering vindt in de openbare ruimte plaats, waarbij muziek gekoppeld wordt aan grote projecties op openbare gebouwen, vanzelfsprekend in de directe nabijheid van de kruising van het kanaal met de traverse.

LOCATIE: Spoorzone Helmond ORGANISATIE: Rob Moonen, Rob van Rijswijk, Jeroen Strijbos

Quadrant

audiovisuele stadsopera als ode aan de Helmondse arbeider

104

samen bouwen aan een moderne nederzetting

Huttenfestival ‘Als steden leef baar willen blijven voor de komende generaties, dan moet design in de openbare ruimte de relatie tussen mens en natuur opnieuw definiëren.’ (Alexandros Washburn, chief Urban Design New York). Het Huttenfestival bouwt in 2018 op één of meerdere locaties een tijdelijke “nederzetting” die stad en land verbindt, met duurzaamheid als leidend principe.

Binnen- en buitenlandse kunstenaars, vormgevers en architecten construeren in 2018 tijdelijk de gedroomde stad voor iedereen. Verbeelding en

gemeenschappelijkheid gaan hand in hand met bouwwerken en verhalen over de nieuwe duurzame relatie tussen mens en natuur. Daarbij worden verbindingen gelegd tussen kunst, architectuur, design en ondernemerschap. Bedrijven, overheden, kunstenaars en burgers bouwen hand in hand de nederzetting, wat uitmondt in een groot publieksevenement. De bouw zelf duurt een paar weken, het dorp blijft vervolgens nog een aantal maanden staan. Al die tijd vinden er activiteiten plaats op het gebied van theater, dans,

performance en muziek. Maar ook seminars over “urban paradises”: welke onzichtbare verbindingen maken een dorp of samenleving succesvol? Kinderen ontwerpen met programma’s als Google Sketchup een futuristische stad. Een jury selecteert de ideeën op ultieme leef baarheid. Kunstenaars, bouwers en gezinnen uit binnen- en buitenland kunnen in het tijdelijke dorp verblijven. Vrij naar curator en blogger Eileen Woods: ‘And the children can riot everywhere, making this village their playground. Is it

too romantic to think that this experience will stay in their young minds as memories of what a new community in Europe should be like?’

LOCATIES: Diverse plekken in de provincie ORGANISATIE: Stichting Huttenfestival

Tekst of beeld volgt

107

BLIK OP HET SPOOR Een treinwagon, getrokken door een stoomlocomotief van het Bredase bedrijf Backer en Rueb, doet dienst als mobiel bioscoopzaaltje. De trein rijdt op en neer tussen de verschillende hoofdlocaties van 2018Eindhoven|Brabant, waarbij het eerste deel van de film in de trein is te zien, en het tweede deel op locatie.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: West-Brabants Cultuuroverleg (Bergen op Zoom)

Kunstdienst Tekst of beeld volgt

In 2018 organiseren we maandelijks Kunstdiensten in kerken, moskeeën en synagogen met live muziek, theater, poëzie en beeld. Geïnspireerd op de Katholieke kerkdienst, waarbij het theatrale karakter van de liturgie wordt vermengd met gastvrijheid en huiselijkheid.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: Matzer Theaterproducties (’s-Hertogenbosch)

Carnavalswagens in aanbouw voor de Oeteldonkse optocht (â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch) van 2012.

110

‘Carnaval is een uniek volksfeest, een wezenlijk onderdeel van de identiteit van lokale gemeenschappen. Het versterkt de sociale cohesie. Mensen ontmoeten elkaar in het café of op straat, zingen mee met dweilcarnavalsorkesten, vallen uit hun rol van alledag. Kortom, zij genieten de kunst van het samenleven en het samen vieren. Carnaval hoort bij Brabant. Laten we er zuinig op zijn.’ Wim van de Donk, Commissaris van de Koningin in Noord-Brabant. Carnaval kent varianten in vrijwel alle landen met een katholieke traditie en wordt gevierd van Nederland tot in Zuid-Afrika en van Duitsland tot in Colombia. Carnaval is het oudste volksfeest ter wereld, het ultieme festijn der verbinding, en wordt op weinig plekken zo intens beleefd als in Noord-Brabant. Rangen en standen vallen weg, evenals gangbare conventies. Cultuur is ontsnapping, cultuur biedt een alternatieve werkelijkheid en wat dat betreft is carnaval ontegenzeglijk cultuur. Traditie en creativiteit komen samen in de rituelen, de praalwagens voor de optochten, de muziek, toespraken, toneel, dans en de verkleedpartijen. Activiteiten die in veel steden, wijken en dorpen het sociale hoogtepunt van het jaar zijn. Maar carnaval is ook vaak een

tamelijk geïsoleerd evenement; zelfs de dorpen onderling wisselen nauwelijks uit. Maar als er één feest is waarmee je eenheid in verscheidenheid kunt vieren, dan is het dit wel. In 2018 deelt Noord-Brabant de energie van carnaval met de rest van de wereld. Het Bossche carnaval koppelen we aan de Vastenavend van Bergen op Zoom, het carnaval van Maastricht aan dat van Keulen, Venetië, Rio de Janeiro en uiteraard Malta. Niet met carnaval, want dan viert iedereen zijn eigen feest, maar wel in de rest van het jaar 2018. We beleven in 2018 een jaar lang carnaval.

Ruilen We gaan eerst en vooral samen dingen doen in 2018, waarbij we kunst en carnavalstradities bij elkaar brengen. Verschillende allochtone carnavalstradities komen samen in de wijken. Bijvoorbeeld met behulp van de vele kunstenaars die verantwoordelijk zijn voor de ontwerpen van carnavalswagens. En we gaan ruilen. Eén van de projecten is de “Carnavalsruil”: in 2016, 2018 en 2020 gaan we ontwerpen voor praalwagens ruilen met Duitsland, Malta en Brazilië. En we wisselen kostuums, rituelen en muziek uit. Met in 2018 een tentoonstelling met en over carnaval, met bijdragen uit achttien verschillende

landen. Inclusief een educatief programma voor scholen, opleidingen en verenigingen. Parallel daaraan organiseren we in ’s-Hertogenbosch in 2018 een groot internationaal congres. Onder auspiciën van de Brabantse Carnavals Federatie worden onder andere de laatste wetenschappelijke bevindingen over de herkomst en maatschappelijke functies van carnaval in verschillende landen voor het voetlicht gebracht.

Andere projecten die vallen onder deze route: D’n Opstoet

organisatie: Kunstbalie Tilburg locatie: verspreid over provincie T-Parade

organisatie: T-Parade locatie:Tilburg

LOCATIE: Diverse plekken in de provincie PARTNERS: Brabantse Carnavals Federatie, Kunstbalie, Erfgoed Brabant, Nederlands Centrum voor Volkscultuur, Stichting Europees Cultureel Erfgoed (ECE), Nationaal Carnavalsmuseum ‘Oeteldonks Gemintemuzejum’, Kanselarij Nederland van de Internationale Broederschap van het Gulden Vlies en de Närrische Europäische Gemeinschaft (NEG)

Carnaval vieren met de rest van de wereld

Rob van de Laar, voorzitter van de Brabantse Carnavals Federatie

112

Tekst of beeld volgt

Caravankaravaan

Big little culture De caravan is een Europese uitvinding en vrijwel nergens zo populair als in Nederland. In 2018 trekt een karavaan van caravans door Europa, waarbij deelnemers uit andere landen kunnen aansluiten. Ontworpen door Dutch designers, krijgt iedere caravan een eigen thema (museumcaravan, concertcaravan, bioscoopcaravan) en is in elke wagen kunst, film of een performance te zien.

LOCATIES: Verspreid over provincie en Europa ORGANISATIE: Kunst aan de Maaskant (Lith)

Andere projecten die vallen onder deze route: Bosch Parade

organisatie: JB500 locatie: â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch Gipsy Karavaan

organisatie: Gipsy Festival locatie: provincie en Europa Europees Corso Zundert

organisatie: Bloemencorso Zundert locatie: Europa

115

Eindhoven is de afgelopen decennia uitgegroeid tot een van de bekendste designsteden ter wereld. Mede vanwege de Design Academy Eindhoven, al jarenlang broedplaats van internationale topdesigners. Maar ook de Dutch Design Week (DDW) is na tien edities uitgegroeid tot één van de belangrijkste designfestivals in Europa. De DDW staat tegenwoordig bekend als “het Milaan van het Noorden” en trok in 2011 maar liefst 1500 ontwerpers en 180.000 bezoekers. De kracht van Eindhoven ligt in het feit dat het de creatieve sector, technologie en hoogwaardige maakindustrie zo goed met elkaar weet te verbinden; het succes van het Eindhovense design is daarvan hét voorbeeld. Mede daarom organiseren we in 2018 de eerste editie van de World Design Expo. Aan alle landen van de wereld wordt gevraagd om een paviljoen te bouwen en in te richten, om op die manier het beste actuele design te kunnen presenteren dat de wereld te bieden heeft. Centrale locaties zijn Strijp-S, de TU/e-campus en de High Tech Campus in Eindhoven, De Ploeg in Bergeijk, en enkele nader te bepalen locaties in Helmond.

staat van de samenleving. En net als bij de Dutch Design Week, speelt ook tijdens de World Design Expo het leggen van duurzame verbindingen tussen publiek, bedrijven en ontwerpers een belangrijke rol. In een informele en prikkelende setting kunnen zij kennis en informatie uitwisselen.

LOCATIES: Eindhoven, Helmond, Bergeijk ORGANISATIE: Capital D Design Cooperation Brainport (Eindhoven) PARTNERS: Design Academy Eindhoven, De Ploeg Bergeijk, TU/e, Gemeente Helmond

Het thema van de World Design Expo 2018: social design. Design dat niet om louter esthetische redenen is ontworpen, maar ten dienste

World Design Expo Ander project dat valt onder deze route: Het Culturele Warenhuis

Afgestudeerde designers van de Design Academy Eindhoven

organisatie: MOTI Breda, EKWC ’s-Hertogenbosch, MU Eindhoven, Audax, Textielmuseum Tilburg locatie: verspreid over provincie

119 Fotomodel Sonja Wanda met een medewerker in de Helmondse Vlisco-fabriek.

Nieuw Vlisco Museum Het blijft een vreemde gewaarwording om op een markt in Dakar een lap stof te kopen die er authentiek Afrikaans uitziet, om vervolgens een labeltje aan te treffen met “Vlisco, wax hollandais”. De stoffen uit Helmond zijn een begrip in West-Afrika en bepalen daar in belangrijke mate de mode. Vlisco ontwerpt – op de batik-techniek gebaseerd – textiel, dat het bedrijf al sinds de negentiende eeuw naar West-Afrika exporteert. De kwaliteit van de stoffen wordt in landen als Nigeria, Ghana en Ivoorkust hooglijk gewaardeerd; Vlisco heeft in West-Afrika een status vergelijkbaar met topmerken als Gucci en Armani in Europa. Ook veel West-Afrikaanse regeringsleiders dragen stoffen van Vlisco.

We tonen, onderzoeken en vieren de unieke culturele connectie tussen Brabant en West-Afrika in 2018 in een nieuw te ontwerpen Vliscomuseum, dat wordt opgetrokken in een nog nader te bepalen, industrieel gebouw in Helmond. Met een serie wervelende manifestaties rond de

kleurrijke geschiedenis en producten van Vlisco, waardoor bezoekers kennis kunnen maken met dit prachtige textiel, hun afnemers en hun culturen. Daarbij besteden we niet alleen aandacht aan de huidige collectie en historie van Vlisco, maar ook aan de wijze waarop in de hedendaagse kunst en andere culturele disciplines de stoffen van de Helmondse fabrikant worden gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de veelgeprezen installaties van de Brits-Nigeriaanse kunstenaar Yinka Shonibare, waarvoor Vlisco-stoffen veelal de basis vormen. Voor de realisatie van het museum onderzoekt de gemeente Helmond de mogelijkheden voor nieuwe vormen van publiek-private samenwerking, wat tamelijk uniek is voor musea die primair in het teken staan van bedrijfscollecties.

locatie: Helmond

Andere projecten die vallen onder deze route: Met Vlag En Wimpel

organisatie: Gemeentemuseum Helmond locatie: verspreid over provincie Flashville Hotels

organisatie: Edhv / Het Vrijetijdshuis locatie: verspreid over provincie

121

HET GROOTSTE TAPIJT TER WERELD Brabant heeft een rijke textieltraditie, en in 2018 ondernemen we een poging om het grootste tapijt ter wereld te vervaardigen. Een tapijt dat minimaal 1000 vierkante meter groot moet zijn, vervaardigd met diverse textieltechnieken en gemaakt door duizenden Brabanders met zoveel mogelijk verschillende culturele achtergronden. Ambacht en moderne technologie komen samen, evenals amateurs en professionals, die gezamenlijk een tapijt produceren dat wereldwijd de aandacht zal trekken.

Tekst of beeld volgt

LOCATIE: Tilburg ORGANISATIE: Audax Textielmuseum Tilburg

BrabantsWandtapijt Tien jonge Brabantse kunstenaars en ontwerpers realiseren in 2018 een zeventig meter lang wandtapijt met Brabant als thema. Iedere deelnemer neemt zeven meter voor zijn of haar rekening, onder begeleiding van een coördinator.

LOCATIE: ’s-Hertogenbosch ORGANISATIE: Ninotchka (’s-Hertogenbosch)

EUROPEAN TEXTILE TALENT GOES BRABANT Een Europees uitwisselingsprogramma met twaalf talentvolle ontwerpers uit binnen- en buitenland, die gaan experimenteren met textiel. In het Textielmuseum, het TextielLab en bij Brabantse textielbedrijven, gecoacht door professionele designers, docenten en productontwikkelaars.

LOCATIE: Tilburg ORGANISATIE: Audax Textielmuseum Tilburg

123 Acteurs uit het theaterstuk De Aardappeleters in Nuenen

Het Aardappel festival Het originele hutje aan de Gerwenseweg in Nuenen uit het eind van de 19de eeuw is al lang afgebroken. Maar in het grijze huisje dat ervoor in de plaats kwam, wonen nog steeds nazaten van de familie De Groot. Misschien wel de beroemdste boerenfamilie uit de geschiedenis van de schilderkunst, door Van Gogh geportretteerd in 1885 voor zijn schilderij De Aardappeleters. En Nuenen herbergt meer iconische Van Gogh-locaties. Zoals de Opwettense watermolen, die veelvuldig door Van Gogh werd geschilderd. Het ouderlijk huis van Vincent van Gogh, aan de Berg 26, doet nog steeds dienst als pastorie van de Nederlandse Hervormde gemeente in Nuenen.

De locaties oefenen een sterke aantrekkingskracht uit op toeristen en vormen in de zomer van 2018 het fysieke middelpunt van een programma rondom Van Gogh en de aardappel. Een programma met een knipoog: het Aardappelfestival. Hier ruik je als bezoeker straks gepofte aardappelen, terwijl je in het weiland staat en de reproducties van Van Goghs schilderijen vergelijkt met het werkelijke beeld van de molens. Bij alle onderdelen van het festival

wordt steeds op innovatieve wijze omgegaan met dit aardse knolgewas. Voor het Aardappelfestival werken kunstenaars samen met de landbouw- en voedingsector. Dus drink je straks koffie in een paviljoen, gebouwd van aardappelen. Verderop in het veld bouwen bezoekers zelf zetmeelhuisjes, die door designers zijn vormgegeven. En kinderen doen zich tegoed aan eetbare kunstwerken, gemaakt van aardappelpuree.

“Van Gogh Village Nuenen” wordt een hotspot voor het Europese Van Gogh-toerisme: naast het museum Vincentre wordt de boerenomgeving uit Vincents tijd weer helemaal tot leven gebracht. We zien kleine akkers met aardappels en tarwe, knotberken en hagen, met hutjes en op de achtergrond de Roosdonckse molen. Voelen wat Vincent heeft gevoeld, is de uitdaging die in samenhang met Saint-Remy de Provence, Mons en Zundert wordt gerealiseerd. Nog enkele ideeën voor het festival:

Het aardappellijntje Langs de belangrijkste spoorlijnen die de steden van 2018Eindhoven|Brabant met

elkaar verbinden, poten we in april 2018 een nieuwe Van Gogh-aardappel. Zo ontstaat een aardappellijn, die de verschillende locaties van 2018Eindhoven|Brabant met elkaar verbindt. Rond september worden de aardappels geoogst en klaargemaakt op aardappelfeesten op perrons van de treinstations.

Solanum Tuberosum Achttien grote aardappels gaan op reis, spontaan van hand tot hand. Einddoel is Peru, land van herkomst van de aardappel. Onderweg worden de tijdelijke bezitters van de aardappels uitgenodigd om met een kort YouTube-filmpje de tijdelijke verblijfplaats van de aardappel in beeld te brengen.

Brieven van Van Gogh De fraaiste stemmen van beroemde Brabanders, Nederlanders en Europeanen lezen opvallende citaten voor uit de brieven van Vincent van Gogh. Aangevuld door de stemmen van de winnaars van voorleeswedstrijden op basisscholen uit binnen- en buitenland. Samen met Malta ontwikkelen we een programma waarin de Malta-aardappel centraal staat,

Ander project dat valt onder deze route: Florarium Temporum Cycle

organisatie: Muziekgebouw Eindhoven locatie: verspreid over provincie

al decennialang een belangrijke bron van contacten tussen Malta en Nederland. De “Malta” is geen ras, maar de naam voor aardappels die worden gekweekt op het eiland. Meestal wordt het ras Alfa gebruikt, een aardappel die is ontwikkeld in Nederland en als pootgoed wordt uitgezet op Malta. De Maltezer aardappels zijn erg populair in Nederland: vrijwel alle aardappels die de Maltezen zelf niet consumeren, worden geëxporteerd naar Nederland, jaarlijks zo’n 6000 ton.

LOCATIE: Nuenen en andere locaties ORGANISATIE: Vrijetijdshuis / Van Gogh in Brabant PARTNERS: Stichting Samenwerkingsverband Van Gogh in Brabant, Het Vrijetijdshuis, Vincentre Nuenen, Groene Campus Helmond, ZLTO, Foodconnectionpoint, Foodcluster Noordoost-Brabant, FoodDesign and Innovation – Hogere Agrarische School ’s-Hertogenbosch.

124

De beste Europese theatervoorstellingen

Best of the Fest De beste actuele theatervoorstellingen uit Europa in één programma bij elkaar. Dat is Best of the Fest, hét Europese theaterfestival van 2018. Best of the Fest is eerst en vooral een publieksfestival dat met de beste Europese theatervoorstellingen uit 2017 bezoekers uit heel Europa verleidt om in 2018 naar Eindhoven en Brabant te komen. De ervaring van eerdere culturele hoofdsteden leert dat juist dit soort aansprekende programma’s bij uitstek geschikt zijn om internationale bezoekers bij elkaar te brengen. Het festival is daarnaast dé plek waar de Europese theaterprofessionals elkaar in 2018 ontmoeten. Wat structureel de contacten en samenwerking tussen Europese theatermakers helpt bevorderen.

In 2017 ontvangen de beste theaterproducties van alle belangrijke theaterfestivals van Europa de 2018Eindhoven|Brabant Award. De prijswinnaars vormen de kern van het programma van Best of the Fest in 2018. Theaterprogrammeurs uit de landen van de geselecteerde festivals bepalen met de artistieke leiding van Best of the Fest wie de awards krijgen. Daarnaast ontvangt de beste productie van Best of the Fest in 2018 – gekozen door de bezoekers – de 2018Eindhoven|Brabant Total Award. De winnaar krijgt een tour aangeboden langs een aantal Nederlandse en buitenlandse theaters. De wijze waarop theatergezelschappen worden geselecteerd en awards worden toegekend, moet een

Tekst of beeld volgt duurzame impuls geven aan het Europese professionele netwerk van theaters en theatermakers. Voorstellingen uit allerlei Europese landen moeten door het festival meer gaan rouleren door Europa, om zo grensoverschrijdende vertoningen en ontwikkeling van het Europese theater te bevorderen. Ook na 2018 volgt een jaarlijks Best of the Fest.

LOCATIE: Eindhoven ORGANISATIE: Parktheater Eindhoven

Andere projecten die vallen onder deze route: Internationaal Theaterfestival

organisatie: Theaters Brabant, Chassé Theater Breda locatie: verspreid over provincie Openlucht paviljoen

organisatie: John Körmeling locatie: Eindhoven/Helmond

Enkele nazaten van familie De Groot, de familie die Vincent van Gogh portretteerde met zijn schilderij De Aardappeleters. In cafetaria De Aardappeleters in Nuenen. Tweede van links Carolien Coertzen - de Groot, rechts haar broer Eric.

128

Grote Van Gogh-tentoonstelling

Kunst voor de mensheid ‘Hoopvol uitzien naar betere tijden moet niet alleen louter een gevoel zijn. Het moet een gevoel zijn dat zich omzet in een dadelijk doen.’ Vincent van Gogh had de diepe overtuiging dat hij iets voor de mensheid moest betekenen en als kunstenaar iets zinnigs moest nalaten. De tentoonstelling “Kunst voor de mensheid” belicht nadrukkelijk deze inhoudelijke kant van Van Goghs werk. Een grote tentoonstelling van internationaal topniveau, met zestig tot zeventig schilderijen, tekeningen en prenten uit zijn hele carrière. Daarvoor zal wereldwijd een beroep worden gedaan op zowel museale als particuliere collecties.

Ander project dat valt onder deze route: Roze Cultuur

organisatie: SVGK locatie: MOTI (Breda)

LOCATIE: ’s-Hertogenbosch en andere locaties ORGANISATIE: Noordbrabants Museum PARTNERS: Stichting Van Gogh, Vincent van GoghHuis

Gedeelde historie Eén van de dingen die ons als inwoners van Europa en Brabant bindt, is een gezamenlijke geschiedenis. Sommige kunstenaars zijn verworden tot iconen van die gedeelde historie en Vincent van Gogh is er daar zonder twijfel één van. Het fascinerende is dat Van Gogh misschien wel meer wordt ervaren als een icoon van Europa dan als een held van Brabant. Van Gogh wordt geboren in het Brabantse Zundert, als zoon van een dominee. De religie van zijn jeugd laat hij gaandeweg varen, maar het geloof in iets hogers dat voor de mensheid van groot belang is, blijft bestaan en vormt zijn kunstenaarschap in sterke mate. De tentoonstelling gaat in op Van Goghs behoefte om – in lijn met de droom die hij ooit koesterde om predikant te worden – een betekenisvol oeuvre op te bouwen. De verbondenheid die hij voelde met boeren en arbeiders – hij werkte onder andere een tijdlang als lekenprediker voor Waalse mijnwerkers – uitte zich in de vele portretten van gewone mensen. Daarnaast hechtte Van Gogh veel waarde aan de noodzaak van troost die gevonden kan worden in kunst en de eeuwige cycli van de natuur. Dat is nadrukkelijk te zien in zijn werk, dat in de loop der jaren steeds beschouwelijker wordt.

Vincent van GoghHuis Vincent van Gogh – wereldburger, geïnspireerd door het platteland – heeft zijn sporen in heel Brabant nagelaten. Zo ook in zijn geboorteplaats Zundert, waar het Vincent van GoghHuis in 2018 een internationaal aansprekende expositie samenstelt. Vanaf 2013 starten we al met een internationale Van Gogh-route, dwars door Europa, langs locaties in Frankrijk, België en Nederland. De route moet helpen om internationale bezoekers te verleiden in 2018 naar Noord-Brabant te komen.

Het “Van Gogh-kerkje” in Nuenen.

131

Tekst of beeld volgt

Kunst in Monumenten Noord-Brabant kent veel cultureel erfgoed, met name kloosters, kazernes en fabrieken, vaak gelegen op bijzondere en sfeervolle locaties, waarvoor de komende jaren een nieuwe bestemming moet worden gezocht. De tientallen kloostergebouwen zijn het tastbare bewijs van de katholieke traditie die Brabant rijk is. Werden de gebouwen tot in de jaren zestig nog intensief gebruikt voor contemplatie en bezinning, nu kampen veel kloosters met leegstand. Noord-Brabant telde in 1960 nog ongeveer 250 kloosters die door katholieke monniken werden bewoond, nu resteren er nog maar 55. Naar verwachting worden in 2018 nog maar drie of vier kloosters actief gebruikt; voor de overige vijftig gebouwen moet een herbestemming worden gevonden. Vaak gelegen op prachtige

plekken, zowel in historische centra van steden als in het buitengebied, adopteert 2018Eindhoven|Brabant de komende jaren enkele kloosters en andere beeldbepalende monumentale gebouwen. Om ze vervolgens in 2018 tijdelijk af te staan aan vooraanstaande internationale kunstenaars. In vijf à tien voormalige kloostercomplexen en andere gebouwen gaan kunstenaars van naam werken en exposeren. In relatie met de omgeving, de omwonenden en de geschiedenis van het complex, op zo’n manier dat het project een grote trekpleister vormt voor een internationaal publiek. Rudi Fuchs is genoemd als mogelijk gastcurator. Mogelijke kloosterkunstenaars: Jan Fabre, Anselm Kiefer, Anish Kapoor, Olafur Eliasson, Alicia Framis,

Mark Manders, Marlene Dumas, Erik van Lieshout, David Claerbout, Christian Marclay en Marc Mulders. Zij krijgen de ruimte om zich de bijzondere locaties eigen te maken en er hun persoonlijke wereld te creëren. Hetgeen monumentale werken moet opleveren die inspiratie bieden voor de herbestemming van de vele belangwekkende historische gebouwen in de provincie. Bezoekers kunnen in de complexen verblijven en de kunstenaar op gezette tijden aan het werk zien. 2018Eindhoven|Brabant wil niet alleen participerende en sociale kunst en cultuur bieden, maar ook ruimte bieden voor persoonlijke kunstbelevingen, voor een culturele bedevaart die de mogelijkheid biedt voor individuele reflectie.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: Nog nader te bepalen PARTNER: De Pont (Tilburg)

133

Samen iets maken is verbinden:

Social circus Circo Circolo is hét internationale festival voor circustheater in Nederland en presenteert eens per twee jaar de internationale ontwikkelingen in het nieuwe circus. De oorsprong van het genre ligt in Canada en Frankrijk, waar in de jaren tachtig vele nieuwe circusgezelschappen ontstonden. Circustheater kenmerkt zich door de integratie van traditionele circusacts als jongleren en acrobatiek met moderne dans, muziek, vormgeving en theater. Circo Circolo organiseert in 2018 een groot internationaal festival voor circustheater met internationale top-acts. Daarnaast richt het festival zich de komende jaren expliciet op wat de organisatie “social circus” noemt. Circus leent zich er goed voor om – voornamelijk in buurten en wijken – mensen met verschillende achtergronden met elkaar te verbinden door

samen iets te produceren, omdat het appelleert aan allerlei sociale, creatieve en emotionele vaardigheden. In en in aanloop naar 2018 zullen verschillende projecten in dorpen en steden worden gerealiseerd.

Europese netwerken Circo Circolo investeert nu al intensief in een aantal Europese netwerken, met als doel onder andere kennisuitwisseling en talentontwikkeling. 2018Eindhoven|Brabant wordt ook voor professionals dé Europese locatie voor circustheater van 2018 met de organisatie van enkele belangrijke netwerkbijeenkomsten. Verder heeft Circo Circolo het initiatief genomen tot een netwerk van programmeurs van andere (kandidaat-) culturele hoofdsteden. In samenwerking met Marseille

Acrobaten van Circo Circolo bij een circustent in Tilburg

2013 en de Franse instelling voor circus- en straattheater HorsLesMurs is in april 2012 een begin gemaakt met het netwerk, waarvoor de meeste steden belangstelling tonen. Het netwerk moet bijdragen aan de versterking van circusprogrammering in culturele hoofdsteden en aan verdere erkenning van het circustheater als volwaardige discipline in de podiumkunsten.

Andere projecten die vallen onder deze route: Brabants Familie-epos

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: Circo Circolo

organisatie: Theater Artemis ’s-Hertogenbosch locatie: verspreid over provincie Hertogdom Brabant

organisatie: Regiotheater Ravenstein locatie: verspreid over provincie Paradijs van de Stilte

organisatie: Stichting De Kempische Landgoederen locatie: De Kempen Internationale Landkunst Triënnale

organisatie: bkkc locatie: verspreid over provincie

134

Luchtkastelen Verdwenen kastelen herrijzen als luchtkastelen boven de funderingen van de oude kastelen en vormen zo nieuwe landmarks in Noord-Brabant.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: Diana Nooten (Oosterhout)

ALLERZIELEN: REMIND ME Met dit multidisciplinaire kunstproject richten we ons op nieuwe uitingsvormen van de herdenking van dierbare doden tijdens Allerzielen. We verbinden Europese culturen met elkaar door mogelijkheden voor nieuwe rituelen en alternatieve herdenkingen aan te dragen voor allerlei bevolkingsgroepen met verschillende overtuigingen. Een universele traditie wordt nieuw leven in geblazen.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: CBK ’s-Hertogenbosch, CBK West-Brabant en Electron Breda

135

ICONEN IN HET LANDSCHAP Iconen in het Landschap maakt de onstaansgeschiedenis van Brabant lees- en beleef baar. Aan de hand van zeven gebieden die te zien zijn als waardevolle landschapsiconen. De bezoeker die door het landschap loopt of fietst krijgt met een breed cultureel programma zicht op de geschiedenis van het Brabantse landschap. Met landschapstheater, beeldende kunstroutes, theaterwandelingen, ontdekkingstochten (geocaching) waarbij

kunstschatten worden ontdekt, verhalenvertellers, boeken, gedichten en fotografie.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: Streekraad Het Groene Woud en de Meijerij (Boxtel)

Kunsttrimbaan De Kunsttrimbaan is een trimbaan voor jong en oud, ontworpen door verschillende kunstenaars. Met bijvoorbeeld houten sculpturen waar je overheen moet springen, een beschilderde evenwichtsbalk en speciaal ontworpen rekstokken. Wordt gerealiseerd in een nader te bepalen bosgebied in Brabant.

LOCATIE: Nader te bepalen IDEE: Nanne Meulendijks (Breda)

city park city November Music, festival voor actuele muziek, organiseert in 2018 twee projecten waarbij muziek en landschap met elkaar worden verbonden voor de reizende bezoeker. In project 1 horen treinreizigers op diverse trajecten tussen Brabantse steden via de iPod soundtracks die verband houden met specifieke sites die de trein passeert. Project 2 bestaat uit een drietal fietstochten vanuit ’s-Hertogenbosch, Tilburg en Eindhoven naar het groene buitengebied Het

Groene Woud. Langs elke fietsroute zijn kleinschalige performances en kunstinstallaties te zien.

LOCATIES: Verspreid over de provincie ORGANISATIE: November Music (’s-Hertogenbosch)

Tekst of beeld volgt

138

ARME WORTELS, RIJK DNA H7

Wat hoog wil groeien, moet diep geworteld zijn. Daarom: wat is het DNA van Eindhoven en Brabant? Samenwerken is geen uitvinding voor 2018, het zit in Brabant onder de huid. Vooral daardoor ontwikkelde de regio Eindhoven zich tot een van de krachtigste economische gebieden van Europa. Oftewel: hoe eigenwijze creatievelingen en techneuten een unieke stad bouwen. Als je een plus- en minpool op elkaar aansluit, levert dat spanning én energie op, dat wisten Gerard en Anton Philips al. Succesvolle verbindingen tussen techniek, design en verbeelding vormden de basis voor het succes van Philips en maakten van de Design Academy een van de belangrijkste opleidingen ter wereld in zijn soort. De mythe wil dat de aard van de Brabander in belangrijke mate is gevormd door de aarde waarin hij wortelt: arme zandgrond. Waar of niet, het blijft aantrekkelijk te geloven dat daar een verklaring ligt voor het feit dat men elkaar in Brabant zo goed weet te vinden. Als de omgeving van nature geen rijkdom te bieden heeft, zijn mensen op elkaar aangewezen om te overleven. Samenwerking, mentale weerbaarheid en ondernemerschap komen nergens zo goed tot uiting als in Eindhoven.

Creativiteit en kennis Alles in Eindhoven begon met Philips. Aan het eind van de 19de eeuw was de stad niet meer dan een verzameling dorpen. Gerard Philips kocht samen met zijn vader in 1891 een fabriekje aan wat nu de Emmasingel heet, zijn broer Anton bouwde het bedrijf in de decennia daarna uit tot een van de bekendste elektronicamultinationals ter wereld. Philips bracht de wereld licht en het bedrijf kon innoveren als geen ander. Op Strijp-S, het grote gebied tegen het centrum van Eindhoven dat vanaf de jaren twintig het hart van Philips werd, was verbeeldingskracht minstens zo belangrijk als kennis en ambacht. In het Natuurkundig Laboratorium (NatLab) van de “Verboden Stad” bedachten de Philips-ingenieurs – achter gesloten deuren, uit angst voor diefstal van ideeën – hun succesvolle uitvindingen. Het NatLab vormde in korte tijd de grondslag voor het DNA van Eindhoven en werd een internationaal symbool voor innovatie. Ingenieur Dick Raaijmakers ontpopte zich bijvoorbeeld vanuit het NatLab tot een belangrijk pionier van de elektronische muziek. Hier werd ook het cassettebandje geboren, dat het mogelijk maakte om muziek vrijwel overal te beluisteren en kopiëren een stuk vereenvoudigde. Gevolgd door de ontwikkeling

(samen met Sony) van de compact disc (CD), het begin van de digitale muziekindustrie. Toen het bedrijf vanaf de jaren negentig fors ging inkrimpen, veel van de Philips-activiteiten in Eindhoven beëindigde en ook autoproducent DAF failliet ging, verloor de stad in korte tijd een derde van de 110.000 arbeidsplaatsen. De schok was groot, het gat angstaanjagend diep. Maar achteraf bezien noemt burgemeester Rob van Gijzel het vertrek van Philips uit Eindhoven een zegen. ‘Het heeft Eindhoven weerbaar gemaakt.’ De stad bleef verweesd achter, maar zoals je wel vaker ziet in zulke gevallen: de achterblijvers werden er ondernemend van en kregen meer ruimte en lef in de kop. De stad vond zichzelf de afgelopen vijftien jaar opnieuw uit. Met het predicaat Smartest Region of the World in 2011 als (voorlopig) hoogtepunt (zie ook kader pag. 140).

Het Wonder van Eindhoven Het vertrek van Philips bracht de achterblijvers er toe de activiteiten te verbreden en op een unieke manier te gaan samenwerken. Overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen sloegen de handen ineen, daarin versterkt door de van oudsher sterke sociale netwerken in NoordBrabant. Hier is het gelukt om egalitaire verbindingen te leggen tussen heel veel verschillende sectoren en competenties, over de grenzen van instituties heen. Het succesvolle model, dat de Triple Helix is gaan heten, vindt tegenwoordig navolging in andere Nederlandse en buitenlandse kennisgebieden. De Verboden Stad zette de poorten open om samen met anderen nieuwe ideeën te ontwikkelen op basis van open innovatie. En er kwam een nieuwe visie: biceps became brains, passend bij de Nederlandse overgang van gemiddeld industrieland naar een hoogwaardige en creatieve kenniseconomie. Het succes van relatief nieuwe en uiterst innovatieve bedrijven als ASML (de grootste producent van chipmachines ter wereld), TomTom en chipontwerper NXP is het overtuigende bewijs dat de aanpak werkt. Waarbij Eindhoven en Brabant nadrukkelijk de deuren open zetten voor talent van elders. Op de High Tech Campus is Engels de voertaal, mede vanwege het vele toptalent uit Azië dat daar is neergestreken. De wederopstanding wordt nu al het Wonder van Eindhoven genoemd. De verklaring voor het succes? De kunst van de innovatie. Verbeelding, samenwerking en innovatiedrang vormen het DNA van de stad. Op een muur van een gebouw op Strijp-S staat in graffiti een uitspraak van Einstein: ‘Imagination is more important than knowledge.’

140

141

The “New Dutch Masters” of the Design Academy Brainport Eindhoven: slimste jongetje van de klas

Naast Philips en PSV is de Design Academy het sterkste internationale merk van Eindhoven. Dat is geen toeval, want design is bij uitstek de discipline waar kunst, techniek en ambacht samen komen. Ooit door Philips opgericht als de Academie voor Industriële Vormgeving, wordt de Design Academy door velen

gezien als de belangrijkste opleiding in zijn soort ter wereld. Met internationaal bekende oud-studenten als Maarten Baas, Hella Jongerius, Richard Hutten en Tord Boontje. De New York Times schreef ooit in een artikel dat hier in navolging van Rembrandt en Van Gogh de “New Dutch Masters” worden opgeleid.

De onafhankelijke, internationale denktank Intelligent Community Forum (ICF) koos Brainport Eindhoven in 2011 tot slimste regio ter wereld. Brainport eindigde de afgelopen jaren al steeds bij de laatste zeven kandidaten. ICF-voorzitter Louis Zacharilla roemde tijdens de uitreiking de intensieve manier waarop bedrijfsleven, onderwijs en overheid met elkaar samenwerken. ‘Eindhoven staat model voor een nieuwe manier van denken over samenwerken en regionale ontwikkeling.’ In het juryrapport van het ICF wordt Brainport Eindhoven omschreven als ‘een spil in een netwerk dat zich uitstrekt over Zuid-Oost Nederland en steeds meer over de landsgrenzen heen.’ Brainport vloeit steeds meer samen met de rest van Brabant, het gaat allang niet meer over Eindhoven en Helmond, het gaat om Zuid-Nederland. Het wordt ook wel de Triple Helix genoemd: de intensieve coöperatie tussen overheid, onderwijsinstellingen en bedrijven. Tussen topwetenschappers en bedrijven uit allerlei disciplines. Tussen kennisindustrie en maakindustrie. Tussen producenten, designers en marketeers. En eerst en vooral vanuit het uitgangspunt van open innovatie: concurrenten gunnen elkaar een kijkje in de keuken en delen ideeën, ook al in de onderzoeksfase bij productontwikkeling. Minister Verhagen van Economische Zaken gebruikt het samenwerkingsmodel als een sjabloon voor twee andere belangrijke kennisgebieden in Nederland: Airport Schiphol en Seaport Rotterdam.

Eindhovense nerds zijn in Schrijver Dirk van Weelden: ‘In de populaire cultuur zijn de laatste tien jaar de stille, studieuze (technisch) slimme figuren, de “geeks”, van mikpunt van spot geëmancipeerd tot rolmodellen, ja, soms helden. Zo is de voorheen zo bescheiden, introverte, nerdy stad

Eindhoven aan het uitgroeien tot een levendige ontmoetingsplek voor mensen uit alle windstreken die onderzoek en creatieve vernieuwing combineren met een verlangen naar uitwisseling, contact en vermenging met andere culturen.’

142

143

DE HONGER VAN cultuur als primaire EINDHOVEN: levensbehoefte

De samenleving in transitie Eindhoven vormt met Brabant economisch gezien een van de meest succesvolle regio’s van Europa. De regio heeft de inspiratie van kunst en cultuur echter hard nodig om mee te blijven doen in de kenniseconomie. Eindhoven wil zichzelf als stad opnieuw uitvinden, aantrekkelijker worden voor (internationale) kenniswerkers en de bescheidenheid van zich afschudden. Dat vraagt om een kwalitatief hoogstaand, zichtbaar en duurzaam aanbod van kunst en cultuur, als essentiële grondstof voor multidisciplinaire netwerken.

Eindhoven kan het niet alleen Eindhoven heeft met de regio de ambitie om een wereldstad te worden, met behoud van de menselijke maat. Een stad met internationale allure, met voldoende hotelaccommodatie, met restaurants waar de menukaarten ook in het Engels zijn opgesteld. Breda, Helmond, Tilburg en ’s-Hertogenbosch willen gezamenlijk met Eindhoven uitgroeien tot een mozaïekmetropool, passend bij de kenmerken van de moderne netwerksamenleving, gevormd door de invloed van informatietechnologie, globalisering en nieuwe organisatievormen. Uniek is het groene gebied tussen de vijf steden, dat kan uitgroeien tot een groot stadspark. Doordat stad en platteland in elkaar overvloeien, kan de regio de bewoners het beste van twee werelden bieden. Een gebied van internationale allure, met veel speelruimte voor haar bewoners, waaruit iedereen zijn eigen ideale biotoop kan samenstellen. Ondanks de economische successen van de laatste jaren, heeft de regio niet de identiteit en uitstraling die past bij zulke aspiraties. Om je te ontwikkelen tot een mozaïekmetropool waar creatieve en innovatieve (internationale) kenniswerkers zich thuis voelen, is een sterker, zichtbaarder en internationaler cultureel aanbod nodig. Dat kan Eindhoven alleen realiseren als onderdeel van een netwerk; samenwerking met Brabantse én Europese steden is een noodzakelijke voorwaarde.

Cultuur is te weinig zichtbaar Eindhoven laat zich moeilijk lezen, mist een duidelijke stedelijke identiteit en is altijd een verzameling aaneengegroeide dorpen gebleven. Het gebrek aan identiteit uit zich in het feit dat de culturele

potentie van de stad veel te weinig zichtbaar is in de openbare ruimte. Eindhoven is een boeiende en eigenwijze stad, maar je moet wel moeite doen om dat te ontdekken. Cultuur ligt in Eindhoven niet op straat en ook de naoorlogse “opbouw-architectuur” wint geen prijzen. De openbare ruimte weerspiegelt niet dat Eindhoven een stad is van design en innovatie, de cultuur houdt zich schuil. Niet voor niets stelt één van de projecten in het bidbook zich ten doel om de kunst en creativiteit die schuil gaat achter de deuren van instellingen, kunstruimtes en ateliers rigoureus te ontsluiten. Architect John Körmeling breekt voor 2018 de boel open, letterlijk, door de gevels van tientallen gebouwen in de binnenstad te vervangen door gigantische deuren (zie pag. 101). Eindhoven is een jonge, moderne stad die nog aan het begin van zijn ontwikkeling staat en exemplarisch is voor veel nieuwe steden in Europa. Een stad zonder historie van veel eeuwen, zonder een groot handelsverleden, zonder een strategische ligging of natuurlijke grondstoffen. Dan heb je alleen samenwerking en verbeeldingskracht als fundament waarop je de stad kunt bouwen.

Cultuur is een primaire levensbehoefte Eindhoven is groot geworden met een unieke samenwerking tussen onderwijs, bedrijfsleven en overheid. Voor deze “kunst van het samen innoveren” zijn creativiteit, kunst en cultuur geen luxe, maar een noodzakelijke grondstof. In de huidige economische en monetaire crisis is cultuur meer dan ooit een primaire levensbehoefte. Alleen de creatieve steden en regio’s in Europa zullen in staat zijn zich aan te passen en te innoveren om een antwoord op de crisis te hebben. Eindhoven heeft de vorige eeuw meermalen aangetoond zich te kunnen vernieuwen om te overleven: van dorpenverzameling naar stad, van “De Verboden Stad” met een gesloten industrieel complex tot een open campus. Van het vertrek van Philips van Strijp-S tot de ontwikkeling van een bloeiende broedplaats voor creatieve industrie. Voor de volgende stap, om ook na 2020 klaar te zijn voor de toekomst, is een meer structurele impuls nodig. Waarbij Eindhoven, Breda, Helmond, Tilburg, ’s-Hertogenbosch en

de provincie meer dan ooit samenwerken aan een zichtbaar en compleet cultureel aanbod, als onderdeel van een Europees netwerk. Met de titel Culturele Hoofdstad van Europa kan deze ambitie met tempo en focus worden waargemaakt. De nadruk in de regio ligt nu sterk op technische kennis en vaardigheden. Door kunst en cultuur te versterken en in te zetten als cruciale grondstof, versterken we het innovatieve vermogen van bedrijfsleven, onderwijs en andere sectoren. Alleen dan overleeft Eindhoven als innovatieve koploper. Dat onderschrijven ook partners als de Sociaal Economische Raad Brabant, de Brabantse Ontwikkelings Maatschappij, Brainport en Philips (zie ook pag. 146). In een recent onderzoek werd aan 500 ceo’s van grote internationale bedrijven gevraagd wat het meest essentiële bestanddeel is voor een succesvol bedrijf. Zo’n 90 procent antwoordde met “creativiteit” of woorden van gelijke strekking. Louis Zacharilla, voorzitter van het Intelligent Community Forum (ICF): ‘Kunst en creativiteit zijn de belangrijkste drijvende factoren achter alle ontwikkelingen in de wereld.’

Mary-Ann Schreurs, wethouder van Innovatie, Cultuur en Openbare Ruimte in Eindhoven: ‘Onze samenleving is in een transitie waarbij alle maatschappelijke domeinen verbonden worden. Kenmerkend is dat deze transitie de mens als zelfstandig acterend wezen centraal stelt. Er is een nieuw ecosysteem aan het ontstaan waarin burgers acteren, samen met overheden, en waarbij technologie, design, cultuur, educatie en economie een gezamenlijke rol spelen, als in een levend lab. In dit nieuwe systeem gaat het om meedoen, om open innovatie en open creatie. De overheid bepaalt niet, maar organiseert verbinding en stimuleert zelforganisatie.’ ‘Deze fundamentele innovatie van onze samenleving heeft een technologische oorzaak, het internet. Zeker zo belangrijk is dat designers vorm geven aan de manier waarop mensen acteren in deze nieuwe samenleving. Maar zowel technologie als design vergen culturele content en die moeten we stimuleren. En de “smart integrated systems” moeten ook bedacht, ontwikkeld en fysiek geproduceerd worden. Daarmee krijgt de traditionele maakindustrie in Eindhoven en Brabant een nieuwe impuls en komt het handwerk terug in een vernieuwde vorm. En eigenlijk krijgt in brede zin de vernieuwing van de cultuur juist hier letterlijk vorm.’ ‘Op Strijp-S, een nieuwe stad, komen verleden en heden samen en ontstaat een spontaan systeem van kleine innovatieve bedrijven, van media-initiatieven, van makers en van nieuwe sporten en nieuwe cultuur. Met 2018Eindhoven|Brabant focussen we op Strijp-S en leggen we van hieruit verbindingen met de rest van Eindhoven en Brabant.’ ‘2018Eindhoven|Brabant is de katalysator van veel nieuwe culturele en sociale verbindingen en daarmee een duurzame investering in kunst en cultuur, waarbij de mens centraal staat als co-creator. Kunst en cultuur hebben het vermogen ons nieuwe inzichten te verschaffen en daarom is 2018Eindhoven|Brabant een investering in hoop voor heel Europa.’

144

145

Innovatief Organiseren Met onverwachte verbindingen en open source idee-ontwikkeling willen we zo vernieuwend mogelijk zijn in en naar 2018. We onderscheiden ons niet alleen met het artistieke programma, maar ook in de wijze waarop we het programma organiseren. Dat past bij Eindhoven en dat past bij deze tijd, waarin we naar nieuwe manieren moeten zoeken om cultuur weer midden in de samenleving te brengen. Daarbij leggen we extra nadruk op:

• Duurzaamheid • Innovatieve communicatie • Vernieuwende samenwerking met zakelijke partners

Duurzame Cultuur H9.1 Als iedereen zo zou leven als de gemiddelde Nederlander, hebben we 3,4 aardbollen nodig om de wereldbevolking te voeden en te onderhouden. Aan die wetenschap willen we als 2018Eindhoven|Brabant niet voorbij gaan. Technische innovaties en bewustwording zijn cruciaal willen we een duurzame samenleving tot stand brengen. Op beide terreinen kunnen kunst en cultuur een belangrijke rol spelen. Daarom is 2018Eindhoven|Brabant als culturele hoofdstad ook op dat gebied een inspirator en aanjager. Voor een toekomstbestendige, duurzame samenleving is een balans vereist tussen mensen, milieu en economie. 2018Eindhoven|Brabant focust zich sterk op duurzaamheid, omdat Eindhoven en Brabant een naam hoog te houden hebben op dat gebied. De vijf steden van BrabantStad hebben duidelijke energie- en klimaatambities en Tilburg en Breda zijn zelfs landelijke koplopers. Zo werd Tilburg in 2010 uitgeroepen tot de meest klimaatvriendelijke stad van Nederland en werd Breda al vijf keer verkozen tot duurzaamste gemeente. De Green Chemistry Campus, op het terrein van chemieconcern SABIC in Bergen op Zoom, helpt startende groene ondernemers bij de opbouw van hun bedrijf, daarbij ondersteund door de Avans Hogeschool. Aan de andere kant valt er nog veel te winnen. Mede door decennialange intensieve landbouw is de kwaliteit van de bodem en het oppervlaktewater in Brabant bijvoorbeeld relatief slecht, concludeert kenniscentrum Telos in de Duurzaamheidsbalans van Brabant 2010. Ook de kwaliteit van bos, heide en grasland loopt terug. Voorbeeldfunctie 2018Eindhoven|Brabant wil een voorbeeldfunctie vervullen en het zou mooi zijn als we konden claimen dat het programma van 2018 volledig CO2-neutraal georganiseerd gaat worden. We onderzoeken of het reëel is dat we die belofte waarmaken. Maar duurzaamheid speelt hoe dan ook een belangrijke rol in de organisatie van het programma. We willen minimaal een groot aantal programma-onderdelen klimaat-

neutraal realiseren. Met Philips Sustainability zijn we in gesprek om de mogelijkheden voor samenwerking te onderzoeken. Ook de Brabantse festivals waarmee we nauw samenwerken, hebben duurzaamheid als doelstelling omarmd (zie kader “DISC” pag. 147). We gebruiken de expertise en resultaten die zij de komende jaren opdoen om 2018 zo duurzaam mogelijk te kunnen organiseren. Daarnaast komt duurzaamheid als een van de leidende thema’s terug bij zoveel mogelijk projecten. Kunst en cultuur kunnen een belangrijke rol spelen bij duurzame bewustwording en als inspiratiebron dienen voor nieuwe ontwikkelingen. Steeds meer designers leveren met creatieve ideeën input voor technische ontwikkelingen die een duurzamere samenleving helpen realiseren. Denk aan het vernieuwende, duurzame design van ontwerper Ruben Thier (oud-student van de Design Academy), die onder de naam Organic Factory organisch gevormde buitenmeubelen van afvalkunststof produceert. Kunstprojecten vragen in toenemende mate aandacht voor het milieu en helpen mensen bewust te maken van wat echt waardevol is en wat we willen doorgeven aan onze kinderen. Stadslandbouw Zowel inspiratie voor duurzame technische ontwikkelingen als bijdragen aan bewustwording komen als uitgangspunten terug bij zoveel mogelijk projecten uit het programma voor 2018. Zo experimenteren we met het project detuin|united met nieuwe vormen van stadslandbouw (zie ook pag. 96). Voedsel verbouwen in de stad zorgt voor minder voedselkilometers, minder koeling, meer groen en meer saamhorigheid. Uit onderzoek blijkt dat consumenten onbewust onbekwaam zijn als het gaat om hun energiegebruik. Ze hebben geen idee hoeveel ze maandelijks betalen voor hun gasverbruik en vinden het moeilijk om structureel energie te besparen. Daarnaast blijken consumenten vaak energieanalfabeet te zijn: ze hebben nauwelijks kennis over zaken als CO2, klimaatveranderingen en duurzame energie. Het project The New Tribal Labyrinth van Atelier van Lieshout (zie ook pag. 93) laat volwassenen en kinderen aan den lijve ondervinden hoeveel inspanning het kost om energie op te wekken.

Innovatief Communiceren H9.2 Het programma van 2018Eindhoven|Brabant wordt niet gemaakt vóór, maar zoveel mogelijk mét de bezoekers. Samen staat centraal, dus ook in de communicatie. We gaan op zoek naar innovatieve vormen van communicatie met en door het publiek. Met inzet van de nieuwste digitale middelen, waarbij we de bezoekers nadrukkelijk zien als co-creators.

Eén van de uitgangspunten van 2018Eindhoven|Brabant is dat we het programma zoveel mogelijk samen en in volledige openheid willen bedenken en uitvoeren. Dat geldt ook voor de communicatie. Natuurlijk zetten we straks zoveel mogelijk communicatiemiddelen in om ons Brabantse, Nederlandse en Europese publiek zo goed mogelijk te informeren. En vanzelfsprekend gebruiken we daarbij ook de traditionele media voor mensen die helemaal niet zitten te wachten op een rol als participant of co-creator. Daarnaast experimenteren we met bezoekers als co-producenten, mede-curatoren en co-marketeers van het programma. Daarvoor bieden we de modernste middelen aan, die we de komende jaren zullen ontwikkelen, zoals speciale apps als eSphere (zie kader). Met zulke tools, ondersteund door routes in de programmering, kan de bezoeker straks digitaal zijn eigen programma plannen. Of zich juist met een shuffle-functie laten verrassen. Een groot online platform doet dienst als vaste virtuele uitvalsbasis voor iedereen die informatie zoekt en wil delen. Hier is iedere deelnemer zelf curator, ziet aanbevelingen van andere bezoekers, regelt slaapplaatsen (bijvoorbeeld gratis bij mensen thuis via couchsurfing.org) en reserveert fietsen, treinkaartjes en vliegtickets. Alle Brabanders kunnen in 2018 gastvrouw of gastheer van 2018Eindhoven|Brabant zijn. Gezien het aantal actieve vrijwilligers in de Brabantse cultuursector is de potentie groot. We gaan hen in en naar 2018 zoveel mogelijk als co-marketeer medeverantwoordelijk maken voor de marketing van 2018Eindhoven|Brabant. De organisatie stelt daarvoor bijvoorbeeld open templates ter beschikking waarmee iedereen op zijn of haar eigen manier het programma kan promoten. Met voor elke doelgroep een passende variant, zowel online als offline. Denk bijvoorbeeld aan banners, buttons, t-shirts en logo’s voor algemeen gebruik. Alles in de huisstijl, maar met ruimte voor creatieve invullingen door de co-marketeers.

Het publiek als curator Om de bezoekers straks zo goed mogelijk door het omvangrijke programma te leiden, onderzoeken we nu al de toekomstige mogelijkheden van applicaties voor smartphones. Festival STRP experimenteerde in 2011 met een nieuwe app die bezoekers helpt een keuze te maken uit het aanbod, mede aan de hand van aanbevelingen van medebezoekers. Met de app beoordelen bezoekers niet alleen het aanbod, maar ook elkaars reviews. Zo kunnen bezoekers zich ontpoppen als de publiekscuratoren van 2018Eindhoven|Brabant. In 2018 zullen de fysieke en virtuele wereld nog verder met elkaar verweven zijn. Daarom investeert 2018Eindhoven|Brabant in de ontwikkeling van communicatie-applicaties waarmee we bezoekers in 2018 virtueel en gebruiksvriendelijk inzicht in het programma bieden. De applicatie eSphere helpt bezoekers vooraf een programma en route samen te stellen, bijvoorbeeld aan de hand van een profiel van interesses dat de bezoeker invoert. Tijdens het evenement kan men onder andere programma-onderdelen beoordelen, ervaringen delen via social media en zien waar bekenden zich bevinden. Op die manier kunnen bezoekers niet alleen vooraf, maar ook tijdens het evenement bepalen wat ze willen bezichtigen. Daarnaast kunnen bezoekers op die manier hun eigen communities van cultureel gelijkgestemden samenstellen. Verder biedt de applicatie de organisatie de mogelijkheid om de waardering voor de diverse programma-onderdelen gedurende het programmajaar voortdurend te monitoren. Na de eerste experimenten op Festival STRP wordt de applicatie de komende jaren ook ontwikkeld voor andere festivals. Een doorontwikkelde variant zal worden ingezet voor 2018Eindhoven|Brabant.

146

Anders samenwerken met zakelijke partners H9.3 Het uitgangspunt om nieuwe en ongewone verbanden te leggen, onder andere tussen cultuursector en bedrijfsleven, vormt de basis van onze sponsorstrategie. We streven niet naar geijkte sponsorcontracten, waarbij sponsor en het gesponsorde onderwerp vaak ver uit elkaar liggen. We zoeken naar partners die intensief, duurzaam en als coproducent met ons willen samenwerken. Partners wiens activiteiten nauw aansluiten bij de inhoud van onze programma’s en thema’s, waardoor beide partijen sterker worden van de samenwerking. We zijn al intensief in contact met bedrijven en organisaties, de sponsorstrategie is afgestemd met partijen als Philips, de Technische Universiteit Eindhoven, Brainport en bedrijven uit de automotivesector. Met als achterliggende gedachte: als Brainport de slimste regio ter wereld is, willen we graag van de bedrijven en kennisinstellingen in de regio leren. In feite staan we open voor alle mogelijke vormen van samenwerking. Partners kunnen bijvoorbeeld kiezen voor het leveren van een bijdrage in de vorm van: • Kennis, advies en tijd • Financiële middelen

147

Business Council

Harry Hendriks

• Het project van de bekende ontwerper Piet Hein Eek, die een alternatieve middenstandswijk van sloophout ontwikkelt in de spoorzone van Breda. • De 2018Talentenpool, waarmee we studenten en net afgestudeerden verbinden aan culturele projecten, bedrijven, stages of onderzoeksopdrachten. Om zo het beste talent te scouten voor 2018. •P articipatie in de ontwikkeling van innovatieve en digitale communicatiemiddelen. We zijn op zoek naar bedrijven die leidend zijn in de sector van digitale communicatie en ons willen helpen het publiek ook virtueel een onvergetelijke ervaring te bieden in 2018.

Met de betrokkenheid bij de campagne voor 2018Eindhoven|Brabant willen we benadrukken dat bedrijven investeren in: • Innovatie, creativiteit en samenwerking • Globaal bereik, lokale netwerken • Onze gemeenschappen • Het welzijn van medewerkers en hun familie • Betrokkenheid bij Brabant, bij uitstek interessant voor internationale bedrijven • Investering in de toekomst en een lange-termijn erfenis voor de regio Noord-Brabant

hoofd Government en Public Affairs Philips Group: ‘De ambitie van 2018Eindhoven|Brabant, om innovatie tot stand te brengen via samenwerking tussen kunst, technologie, wetenschap en design, juich ik van harte toe. Met Strijp-S als epicentrum wordt voortgebouwd op het fundament van technologische innovatie dat Philips er de vorige eeuw heeft gelegd.’ ‘Ik ben oprecht benieuwd naar het programma, naar de opbrengst uit het nieuwe NatLab en ondersteun de kandidatuur van harte. Het artistieke programma is gebouwd op de gedachte dat innovatie in deze tijd ook in maatschappelijke zin betekenis moet hebben. En dat spreekt me aan. Het menselijke gezicht en de menselijke maat zijn sterke kwaliteiten van Brabant. Echte innovatie is duurzaam en de maatschappelijke waarde ervan is een graadmeter voor die duurzaamheid. Uitvindingen moeten de mensheid verder helpen, niet alleen in materiële zin. Dat 2018Eindhoven|Brabant zich juist op dergelijke vernieuwing richt, met kunst en cultuur als aanjagers, geeft de kandidatuur meerwaarde.’

• Materialen en producten

Deze lijst is vanzelfsprekend niet volledig, we willen met dynamische partnerships unieke samenwerkingsprojecten tot stand brengen en nodigen het bedrijfsleven uit om daarover mee te denken. Eén van de mogelijkheden is om te participeren in een van de vele projecten die nu al worden ontwikkeld in aanloop naar 2018. Denk bijvoorbeeld aan:

Bedrijven kunnen zich als partners verbinden aan het Business Council. Het doel is om gezamenlijk na te denken over de samenwerkingsmogelijkheden vanaf het moment dat in 2014 bekend wordt welke kandidaat in 2018 culturele hoofdstad van Europa zal zijn. Het is een unieke manier om samen met andere bedrijven uit de regio een bijdrage te leveren aan de culturele groei van Brabant, inspiratie op te doen voor de eigen business en te werken aan nieuwe samenwerkingsmodellen.

‘Philips nam haar maatschappelijke verantwoordelijkheid door op velerlei terreinen initiatieven te ontplooien. De instituties die Philips op het gebied van scholing, gezondheidszorg, cultuur en sport heeft voortgebracht, zijn inmiddels allemaal verzelfstandigd. Als grootste werkgever in Eindhoven profiteren wij daar nog steeds van. Ik ben er trots op dat de huidige dynamiek in de regio een gedegen fundament heeft, dat meer dan 100 jaar teruggaat en een geweldig toekomstperspectief heeft.’ ‘2018Eindhoven|Brabant gaat ook uit van innovatie in samenwerking. Een goed voorbeeld daarvan is het uitgangspunt om de betrokkenheid van het bedrijfsleven vorm te geven met partnerships in plaats van de meer traditionele sponsoring. Philips gelooft in zo’n partnership waarbij bedrijven met inzet van de eigen kracht, mensen, organisatievermogen of producten co-producent van het programma worden.’

Duurzame en innovatieve samenwerking Brabantse culturele festivals (DISC) Ook de belangrijkste Brabantse cultuurfestivals – die in veel gevallen met een speciaal programma een bijdrage leveren aan 2018Eindhoven|Brabant – richten zich specifiek op duurzaamheid, innovatieve communicatie en nieuwe vormen van samenwerking met sponsoren. De festivals ontwikkelen sinds 2010 met steun van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie gezamenlijk duurzame en innovatieve oplossingen, vanuit de methode van open innovatie. De plannen worden de komende jaren verder ontwikkeld in samenwerking met 2018Eindhoven|Brabant. Enkele concrete voornemens van DISC: • Smartphones en apps zijn alom aanwezig en een ambitieus festival moet dergelijke middelen inzetten voor de communicatie met bezoekers. Zo’n applicatie gezamenlijk ontwikkelen vermindert de kosten en maakt de service naar de gebruiker groter. Daarnaast stelt het de festivals in staat om te inventariseren welk type bezoekers van welke activiteiten houdt en maakt het mogelijk om van het ene festival door te verwijzen naar het andere festival. • De festivals willen hun carbon footprint reduceren.

Bijvoorbeeld door minder afval te produceren, of afval beter (gescheiden) af te voeren. Daarnaast zoeken ze naar alternatieven voor de dieselaggregaten waar veel festivals gebruik van maken voor hun stroomvoorziening. • Het creëren van meer economische meerwaarde voor sponsorpartners. Bijvoorbeeld met horizontale sponsoring, waarbij bezoekers op meerdere festivals informatie van dezelfde sponsoren krijgen. Of meer gerichte sponsoring, mogelijk omdat met behulp van moderne communicatiemiddelen meer kennis wordt ontsloten over profielen van bezoekers. DISC ontwikkelt de plannen onder andere in overleg met Philips. De design-afdeling van Philips heeft een visie ontwikkeld, “Livable and Lovable Cities”, waarop cultuurparticipatie goed aansluit. Besloten is om samen een aantal mogelijkheden op het gebied van mobiliteit en duurzaamheid te verkennen. Kunnen we een duurzaam mobiliteitsconcept ontwikkelen voor bijvoorbeeld de spoorzones in de deelnemende steden? En kunnen we de ecologische voetafdruk van 2018Eindhoven|Brabant daarmee duurzamer maken?

149

de voorbereidingen

H10

Met als hoofdthema de kunst van het samen leven, kunnen en willen we niet vanuit een ivoren toren ideeën bedenken. Daarom zijn we al in een vroeg stadium van de voorbereiding gaan samenwerken met burgers, gemeentelijke en provinciale organisaties, culturele instellingen, de onderwijssector en het bedrijfsleven. Ook omdat we er van overtuigd zijn dat alle mensen in de regio profiteren van 2018Eindhoven|Brabant, nu en straks. Al vanaf de start van de voorbereidingen hebben we zoveel mogelijk Eindhovenaren en Brabanders betrokken bij de totstandkoming van ideeën. Het meest duidelijke voorbeeld is de Oproep voor Ideeën. Ieder individu of elke instelling kon in 2011 een idee indienen voor een cultureel project voor het bidbook. De reacties waren positief en leidden tot veel bijeenkomsten, vaak spontaan op initiatief van indieners. De open (digitale) brievenbus leverde uiteindelijk maar liefst 700 ideeën op uit alle hoeken en gaten van de provincie. Een selectie is terug te vinden in het bidbook, waaronder het winnende idee van de publiekswedstrijd, “Brabant Wereldwijd” (zie ook pag. 87). Alle ideeën zijn verzameld in “Het boek vol ideeën voor 2018Brabant”, 1 meter hoog en meer dan 50 kilo zwaar, dat eind 2011 aan een tournee door Brabant begon.

SAMEN AAN TAFEL Eén van de manieren om betrokkenheid te creëren, ideeën te bedenken en dwarsverbanden te realiseren, is het project Samen aan Tafel. Op verschillende locaties in Brabant worden sinds 2010 groepen tafels neergezet, waaraan geïnteresseerden kunnen aanschuiven. Er staan tafels in buurthuizen, parken, op festivals, in scholen, fabrieken en musea. Na de eerste tafel in Liempde in april 2010, stond de teller in maart 2011 voorlopig op 25.000 meter tafel, waar in totaal 20.000 mensen aanschoven.

Het brein van Brabant Er zijn meer succesvolle voorbeelden van co-creation in aanloop naar de oplevering van het bidbook en het programma voor 2018. Zoals Brabant Brein, een unieke denktank van ruim 1300 Brabantse topspecialisten uit diverse sectoren en disciplines. Vanaf het voorjaar van 2011 werd in een aantal creatieve sessies nagedacht over de toekomst van Brabant en de kunst van het samen leven. De Bossche architect Aart Wijnen – tevens bedenker van het motto de kunst van het samen leven – bedacht de methode van de creatieve piramide, waarbij de boegbeelden van elf sectoren ieder een teamleider aandragen, die zelf weer elf teamleden meeneemt. Zo dachten uiteindelijk 1331 vertegenwoordigers uit 121 disciplines mee. De opbrengsten van de creatieve sessies, samengebracht in een publicatie, vormen niet alleen een bron van inspiratie voor 2018, maar ook voor de toekomst van Brabant.

2018Talentenpool Willen we in 2018 excelleren, dan moeten we nu al investeren in het talent van straks. In en naar 2018 willen we samenwerken met de beste mensen, daarom zijn we voortdurend op zoek naar talent. Zoals sinds 2010 met de 2018Talentenpool, waarmee we studenten en net-afgestu deerden verbinden aan projecten, bedrijven, stages of onderzoeks-opdrachten die samenhangen met de ambities van 2018Eindhoven|Brabant. De database van de pool bevatte eind 2011 al ruim 300 actieve talenten van vijftien verschillende onderwijsinstellingen. De 2018Talentenpool wordt door meer dan honderd bedrijven gebruikt die binnen de pool creatief talent zoeken. 2018Eindhoven|Brabant heeft in het kader van de 2018Talentenpool ook een aantal afstudeeronderzoeken uitgezet. Enkele daarvan dienen als inspiratie voor het bidbook, zoals de studie Dan denk je aan Brabant van Renee Schmeetz, dat de kunst van het samen leven in een theoretisch kader plaatst. Door met de pool de beste talenten te ontwikkelen en te benutten, investeren we niet alleen in 2018, maar ook in een duurzaam en cultureel sterk Brabant. We investeren ook in de jeugd met andere speciale activiteiten, met een prominente rol voor de drie Young M-Bassadors. Yvette, Maya en Benthe werden op 12 januari 2012 “geïnstalleerd” door de Commissaris van de Koningin als jeugd-ambassadeurs van 2018Eindhoven|Brabant. Zij hebben het eerste half jaar van 2012 de kandidatuur met verve onder de aandacht gebracht van leeftijdsgenoten. Zo waren de Young M-Bassadors aanwezig op veel (culturele) evenementen en deden ze daarvan verslag via blogs en social media.

Voorbereidende projecten Willen we in 2018 kunnen pieken, dan moeten we vanaf de komende jaren al proefdraaien en ontwikkelen. Mede omdat sommige programma-onderdelen een opmaat nodig hebben om ze in 2018 in volgroeide vorm te kunnen presenteren. Daarom investeren we bij voorbaat al een bedrag van 6 miljoen euro voor projecten tot 2014. Zo levert 2018Eindhoven|Brabant een bijdrage aan het Jheronimus Bosch-jaar 2016, waarin we het vijfhonderdste sterfjaar van de wereldbe-

150

151

roemde middeleeuwse schilder grootschalig herdenken, met een vervolg in 2018 (zie ook kader pag. 25). Daarnaast stomen we onder andere Strijp-S – het epicentrum van 2018Eindhoven|Brabant – met activiteiten klaar voor 2018. Onder de noemer “Eindhoven 100 Years of Innovation… and Beyond” richten we ons daarbij met name op nieuwe media en urban culture. We maken tussen nu en 2018 van Strijp-S een van de krachtigste hotspots voor nieuwe media van het land, waarmee we in 2018 de digitale equivalent van de nieuwe stad gaan ontdekken. Minimaal drie grote media-instellingen vinden straks onderdak in een gerenoveerd en getransformeerd NatLab, waaronder medialab Baltan. Daarnaast opent VOLT in aanloop naar 2018 de deuren, als nevenvestiging van het Instituut Beeld & Geluid in Hilversum. Waar men zich in Hilversum richt op het verleden, richt VOLT zich op de toekomst van de audiovisuele media. VOLT wordt een nieuw museumconcept, een ervaar- en ontmoetingscentrum voor mediakunst- en technologie, innovatie en design. 2018Eindhoven|Brabant investeert op dezelfde wijze in het grote internationale festival voor beeldcultuur dat we in 2018 organiseren. Met als centrale vraag: hoe bepaalt de moderne beeldcultuur het beeld dat we van onszelf en elkaar hebben? In 2014 vindt de eerste editie van het International Festival of Visual Culture plaats, dat in de jaren daarna moet uitgroeien tot een onderscheidend en internationaal vermaard festival.

Nu al dynamiek Greg Richards, hoogleraar Vrijetijdswetenschappen aan de UvT, constateert dat de kandidatuur nu al voor veel dynamiek zorgt binnen de culturele sector in Brabant (zie ook kader). ‘We zien dat er in het afgelopen jaar nieuwe netwerken zijn ontstaan in en met de sectoren onderwijs, media en erfgoed. Ook is er veel samenwerking op nationaal en internationaal niveau. Driekwart van de culturele organisaties geeft aan dat de deelname aan een netwerk als gevolg van de kandidaatstelling al heeft geleid tot een nieuw project of product.’

Monitoring: betrokkenheid bij 2018 groot

Om de effecten van (de kandidaatstelling voor) culturele hoofdstad in Brabant te meten, is een meerjarig onderzoeksprogramma gestart. Nog niet eerder voerde een kandidaat-stad in een dergelijk vroeg stadium (nog voor de start van het selectieproces) zo’n meting uit. Uit de resultaten blijkt dat de betrokkenheid van de inwoners bij 2018Eindhoven nu al opvallend groot is. Het meerjarig onderzoeksprogramma startte in 2011 met een nulmeting, uitgevoerd door de Universiteit van Tilburg en het kennisinstituut PON, in samenwerking met de onderzoeksafdelingen van de vijf grote Brabantse steden en de steunfuncties van de provincie. Het onderzoeksprogramma heeft niet alleen als doel een evaluatie van de eindresultaten van het uiteindelijke culturele jaar 2018, maar ontsluit ook informatie over het hele proces tot aan 2018, zodat tevens sturingsinformatie beschikbaar komt voor de eerdere fasen. Daarnaast richt het onderzoek zich op de relaties en samenwerkingsverbanden die als gevolg van 2018Eindhoven tot stand komen. Uit het resultaat van de nulmeting blijkt dat er veel draagvlak is in Brabant voor de kandidaatstelling, zowel onder de burgers als onder Brabantse creatieve ondernemers. Bijna de helft van de Brabantse respondenten en bijna drie kwart van de ondernemers vindt de kandidatuur voor culturele hoofdstad een goed idee. De mate van betrokkenheid bij de kandidaatstelling blijkt nu al relatief hoog, aangezien circa de helft van de Brabanders aangeeft van plan te zijn het programma in 2018 te bezoeken. Uit het onderzoek blijkt verder dat de kandidaatstelling het ontstaan van nieuwe culturele netwerken stimuleert en de samenwerking tussen culturele organisaties in Brabant intensiveert.

152

Organisatieen infrastructuur H11

153

GOVERNANCE Eindhoven organiseert het programma als culturele hoofdstad in samenwerking met Helmond, Breda, Tilburg, â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch en de provincie. Omdat we gezamenlijk meer voor elkaar en Europa kunnen betekenen. We realiseren ons ook dat een goede aansturing, een borging van de artistieke autonomie, een breed gedragen politieke en bestuurlijke betrokkenheid en duidelijke financiĂŤle afspraken van essentieel belang zijn voor de realisering van ons ambitieuze programma. Daarom is de aansturing geborgd in een degelijke structuur, die de samenwerking tussen de verschillende overheden formaliseert, en tegelijk de autonomie van de artistieke leiding waarborgt. De betrokken steden en de provincie zijn bezig met de voorbereiding van een bestuursovereenkomst, waarin de samenwerking staat beschreven. Besluitvorming over de financiering vindt de komende maanden plaats.

H11.1 De directie van de Stichting Eindhoven/Brabant 2018 zal verantwoordelijk zijn voor de organisatie van 2018Eindhoven|Brabant. Eerdere ervaringen van culturele hoofdsteden leren dat artistieke autonomie voor de uitvoerende organisatie van cruciaal belang is voor de kwaliteit van het uiteindelijke programma. Om deze te waarborgen, is er een code of conduct vastgesteld, die aansluit bij de richtlijnen voor dergelijke samenwerkingsverbanden van de Europese Commissie. De opzet is dat de stichting wordt opgericht door alle samenwerkende partners van 2018Eindhoven|Brabant. De stichting krijgt een eigen bestuur, met mensen met ruime bestuurlijke ervaring en affiniteit met verschillende cultuurdisciplines. De politiek verantwoordelijke bestuurders van de deelnemende steden zijn vertegenwoordigd in de Raad van Toezicht.

154

155

VAN A NAAR BED H11.2 Bereikbaarheid De verklaring voor het economische succes in Brabant wordt vaak gezocht in de gunstige, centrale ligging in Europa. Met name de nabijheid van de zogeheten “Vlaamse Ruit” (het stedelijk gebied van Brussel, Antwerpen en Gent) en het Ruhrgebied speelt een belangrijke rol. Een belangrijke factor in het economische succes van de regio, zijn daarnaast de uitstekende nationale en internationale infrastructurele voorzieningen. Vanuit Eindhoven Airport gaan dagelijks vluchten naar vrijwel alle landen in Europa. In 2012 verwacht de luchthaven zo’n kleine drie miljoen passagiers te verwerken. Daarnaast zijn Schiphol, Düsseldorf Airport en Brussels Airport met de auto of trein binnen anderhalf uur vanuit Eindhoven te bereiken. Ook de nationale en internationale treinverbindingen zijn goed. De vijf deelnemende steden hebben ieder een intercity-station. Breda heeft een HSL-station, als onderdeel van de verbinding Amsterdam – Parijs, en dat maakt de stad tot de internationale toegangspoort per spoor voor 2018Eindhoven|Brabant. Ook over de weg zijn de verbindingen uitstekend. Eindhoven en ’s-Hertogenbosch liggen pal aan de A2, de belangrijkste noord-zuidverbinding van Nederland over de weg. De Brabantse steden zijn onderling allemaal met elkaar verbonden via snelwegen, die doorlopen naar het Vlaamse en Duitse achterland. Vanuit Breda, Eindhoven en ’s-Hertogenbosch vertrekken dagelijks bussen van het Europese samenwerkingsverband Eurolines naar landen in heel Europa.

Toeristenaccomodatie Eén van de uitdagingen waar 2018Eindhoven|Brabant voor staat, is de relatief beperkte verblijfscapaciteit van de steden. Daarnaast ontbeert het Noord-Brabant aan echt aansprekende iconen op hotelgebied, met het bijzondere Efteling Hotel in Kaatsheuvel als een van de weinige uitzonderingen. Maar we willen voor 2018 van die relatieve zwakte met creatieve oplossingen een sterkte maken.

Momenteel worden er plannen ontwikkeld voor accommodaties voor buitenlandse bezoekers bij lokale boeren en tuinders. Het biedt bezoekers en gastvrouw en -heer de mogelijkheid om via persoonlijk contact met elkaars culturen in contact te komen. Daarnaast stimuleert het de lokale bevolking om zelf programmaonderdelen van 2018Eindhoven|Brabant te bezoeken. Verder onderzoeken we onder andere of het mogelijk is om verblijfsmogelijkheden te koppelen aan het project waarbij gerenommeerde Europese kunstenaars voor een bepaalde tijd verblijven in één van de vele kloosters en andere monumentale gebouwen die Brabant rijk is (zie ook pag. 131).

Flashvilles Een idee dat al specifiek is uitgewerkt voor 2018Eindhoven|Brabant, zijn de Flashvilles. Het Eindhovense ontwerpbureau Edhv ontwierp samen met studenten van de Design Academy en de TU Eindhoven tijdelijke hoteldorpen die in 2018 overal zullen opduiken in de buurt van festivals en andere culturele hotspots. De Flashvilles bestaan uit aantrekkelijk en opvallend ingerichte units, waar naast een bed, douche en toilet ook multimediale middelen beschikbaar zijn. De Flashvilles richten zich vooral op zogenoemde “flashpackers”: vaak wat jongere early adaptors en backpackers met een ruimer budget en enige behoefte aan comfort. De Flashvilles kunnen uit een of twee onderkomens bestaan, of enkele tientallen units bevatten. Duurzaamheid is een belangrijk uitgangspunt bij het ontwerp van de Flashvilles. De tijdelijke hoteldorpen worden opgebouwd uit duurzame materialen en kennen eco-vriendelijke energieoplossingen. Voor 2018 wordt een online Flashville-community gerealiseerd, evenals een Flashville-app, met gegevens variërend van ontbijtmogelijkheden tot aan informatie over het culturele programma, de stad en plekken waar je de was kunt doen. En vanzelfsprekend zijn de Flashville-units online te boeken.

CULTURELE INFRASTRUCTUUR H11.3 Eindhoven beschikt samen met Brabant over een stevige culturele basis om een internationaal cultureel programma op te bouwen dat een breed Europees publiek aanspreekt. De culturele participatie in Brabant kent de hoogste cijfers van Nederland. Nergens werken en wonen zoveel beeldend kunstenaars als hier. Acht procent van de Brabantse bevolking is vrijwilliger in de culturele sector, tegenover vijf procent van de Nederlandse bevolking.

Festival-provincie Noord-Brabant wordt algemeen gezien als dé festival-provincie van Nederland. Met landelijk bekende festivals als Incubate (festival voor independant culture), Mundial (festival voor wereldmuziek en – cultuur), Theaterfestival Boulevard en Festival STRP (kunst en technologie). November Music is het belangrijkste festival voor actuele muziek in Nederland, Circo Circolo het belangrijkste festival voor circustheater.

Podia Vrijwel elke grote stad in de provincie Noord-Brabant heeft een poppodium, een schouwburg, een concertzaal en een filmhuis. De grootste poppodia zijn De Effenaar in Eindhoven en 013 in Tilburg. Muziekgebouw Frits Philips is een eigentijds muziekgebouw met een internationale allure, Breda huisvest de grootste schouwburg van Nederland. De concertzaal in Tilburg, ontworpen door architect Jo Coenen, is een van de mooiste, moderne concertzalen van Nederland. De Verkadefabriek in ’s-Hertogenbosch herbergt zowel theater als film in een prachtig herbouwde fabriekslocatie. Zowel in ’s-Hertogenbosch als in Helmond worden de komende jaren nieuwe theaters gebouwd.

Musea Tilburg onderscheidt zich met De Pont (moderne kunst) en het Textielmuseum. Een ander aansprekend museum is het Van Abbe in

Eindhoven, één van de belangrijkste musea voor moderne kunst van Nederland, met een wereldberoemde collectie en een vooruitstrevende kunstpresentatie. Directeur Charles Esche won onlangs de Prinses Margriet Award van de European Cultural Foundation. Vanwege de vernieuwende manier waarop het museum het accent legt op ‘de kracht en waarde van kunst in relatie tot de hedendaagse wereld.’ Charles Esche in een reactie: ‘Ik ben blij deze prijs te mogen ontvangen omdat het een erkenning is voor ons museumbeleid. We ontwikkelen nieuwe modellen voor een kunstmuseum in de 21ste eeuw en de relatie tot de lokale en internationale gemeenschappen. Ik waardeer ook de Europese dimensie van de award omdat we juist in deze tijd aandacht moeten hebben voor de gedeelde belangen in Europa en de wereld.’ Breda kent met het Museum Of The Image (MOTI) het enige museum in de wereld dat zich specifiek richt op beeld als taal. In ’s-Hertogenbosch werd de afgelopen jaren een nieuw museumkwartier in het centrum van de stad gebouwd, waar het Noordbrabants Museum en het Stedelijke Museum in mei 2012 gezamenlijk de deuren openden.

Erfgoed Met name de historische stadskernen van Breda en ’s-Hertogenbosch zijn vermaard om hun monumenten, met de Onze-Lieve-Vrouwekerk (Breda) en de Sint-Janskathedraal (’s-Hertogenbosch) als blikvangers. Daarnaast kent de provincie relatief veel modern, veelal industrieel erfgoed. Aansprekende voorbeelden daarvan zullen in 2018 een prominente rol in het programma krijgen, zoals de Cacaofabriek in Helmond, voederfabriek De Heus in ’s-Hertogenbosch, de door Rietveld ontworpen fabriek van De Ploeg in Bergeijk en natuurlijk de indrukwekkende reeks oude Philips-gebouwen op Strijp-S.

158

159

Bedankt: Cees Donkers

Michael Rieter

Simon Dermout Cramer

Rene Pingen

Jan Couwenberg

Jaap Olaf van der Veer

Giel Pastoor

Ton Wagemakers

Marijke van der Putten

Audrey Roelands

Gieske Bienert

Wilfred van der Velden

Piet Hein Eek

Karin van Paassen

Joost Meijs

Petra Levert

Yvonne van Ravensteijn

Ninke van Herpt

Simone Deckers

Monique Claassen

Rob Dekkers

Simone Visser

Nathalie Jansen

Corrie Terlouw

Wim Strijbosch

Rob van Rijswijk

Miranda van der Zandt

Ulrike Erbslöh

Lian Duif

Elise Vonk

Nell Versteegen-Kleuskens

Esther van der Veeken

Sander Neijnens

Nicole Swinkels

Karin Colen

Jacqueline Moors

Lisette Dankert

Mons de Goede

H.N.M. Luijten

Marieke Wouters

Hans van Velde

Annemoon Geurts

Frans Beerens

Carine van Vugt

Jules van de Vijver

Reggie Voigtländer

Sietske Aussems

Theo Andriessen

Meike Kerstholt

Peter Horsten

Ron Dirven

Kitty Wilgers

Gerard Donkers

Jan Stoffels

Arno van den Hurk

Jan van Dijk

Pia Meuthen

Margriet Kemper

Ineke van Pelt

Jack Hock

Jan van de Meer

Rob Moonen

Anja Groot-Schoemaker

Freek Lomme

Tineke Krekels

Pauline Roelants

Ita Est

Leo Pot

Arno Tummers

Cindy Pielstroom

Li Edelkoort

Hans van den Muijsenberg

Pien van Rosmalen

Gwen Zuring

Ad ’s Gravesande

John Thomas

Dave de Louw

Paula Anguita

Lout Donders

Joost Heijthuisen

Angela Plohman

Frank Hoenjet

Xander Beks

Martijn Sanders

Louis Priem

René Paré

Jean-Paul Kroese

Kristel Zegers

Aurelia van der Burght

Pim de Bilde

Maurice Dujardin

Wim Markus

Engbert Tienkamp

Karel Schrooyen

Sander Waterschoot

Gert de Mulder

Yvonne Benkering

Mieke Gerritzen

Neeltje Scheepers

Marieke van den

Laurens van Vugt

Fiona van Rossem

Joost van Balkom

Nina Lathouwers

Diana Maréchal

Paul van de Waterlaat

Tim Hoefnagels

Marion Verkuijlen

Maria Klerx

Groenendaal

Marjan Teeuwen

Joke Roovers

Nico Rolsma

Nanne Meulendijks

Eveline Bloks

Jan van der Putten

Ricky Middendorp

K. Visser-Jans

Jan Vriends

Mieke van Loon

V.F.A. Rijnen

Ranti Tjan

Joyce van der Horst

Marianne van Heeswijk

Maaike Verberk

Frank Veenstra

Stijn Mertens

Warner van Werkhoven

Lia Voermans

Martin van de Laar

Guido Jochems

Evelien Wouters

Erik Luermans

Klaas Ferwerda

Rianne Oomen

Netty van de Kamp

Suzanne de Groen

Rob Riemen

Arthur van Dijk

Rik Adriaans

Ger Duijf

Erik van Goor

Angelique Spaninks

Jiek Weishut

Magdalena Piotrowska

J. Steffan

Leonne Cuppen

Lambert Verheijen

Ger van den Oetelaar

Wim van Lith

Marieke van Beek

Sanne Swinkels

H. Branderhorst

Wim Vringer

Anne Marieke Fransen

Ramon van Maren

Wim Claessen

Hjalmar van den Akker

Jettie Rattink

Jo van Schalen

Peter Kentie

Marc Eysink Smeets

Hendrik Driessen

Evert van Schoonhoven

Hans de Ruiter

Meindert Peters

Nel Donkers

Hans van Hoesel

Ruth Giebels

Simone Mager

Noël Josemans

Simon de Wijs

Rinie van Tilburg

D.J.F. Weijsters

Francesco van Mierlo

Amanda Jansen

Betram Westera

Cor van Gils

Henriëtte Verouden

Eric Japenga

René Jagers

Theo van Dooremalen

Gerhard Geerken

Dennis Elbers

Corry Smolders

Emilio de Vlam

Chris van Koppen

Frank van der Linden

Martijn van Osch

Marcel Ploegmakers

Frans van Dooremalen

Lotte Huisjes

Lidka Kania

Ferdi Wijnmaalen

Tony Klaasen

Cees Admiraal

Natascha Wijnen

Tineke Schuurmans

Mart Hendrickx

Ton Toemen

Bernard Sibon

John Krijger

Stan van Herpen

Josefien Fleuren

Hans Buijsrogge

Liesbeth van Well

Imke van Dillen

Robert Hilgers

Diana Nooten

Rob Vierboom

Monique Zijp

Pascal Zwart

Genoveef Lukassen

Heleen Huisjes

Roos Mols

Frank van den Eijnden

Peter Rijntjes

Jeroen van den Eijnde

Chantal Piessens

Han le Blanc

Huibert van der Meer

D. Kelderman

Ben Cartens

Hanna Buda

Dagmar Hoorn

Albert Siebelink

Koen Crommentuijn

Theo Inniger

Paul van Kemenade

Jacques G.M. Hendrikx

Ward van Hoeckel

Reinout van den Bergh

Matthijs Rümke

Saskia Martens

Willem van Bruggen

Remco van de Craats

Monika Zameta

Peet Quintus

Lex van Lith

Sanne Geboers

Peter C.M. Bakx

Maudie der Kinderen

Bert de Graaf

Jeroen van Bremen

Ramon van den Boom

Ria Bolink

Chris-Anne Verhoeven

Rob Hilberink

Paul van Kemenade

Claudette van de Rakt

Gijs Joosen

Katja Wevers

Tom Weerts

Ernst ter Horst

Evelyne Montens

Paul Krieckaert

Wendy Persoon

Djenny Brugmans

Jacinto Zimmerman

Irene Oostdam

Bert Palinckx

Anna Uitde Haag

Astrid Linskens

Jan Wouters

Patrick Timmermans

Annett Andriessen

Ellen Seegers

Jeroen Neus

Eric Koopmanschap

Eveline van Rees

Jan Th. Herregraven

Hans Meeske

Jules Goris

D. de Bont

Pieter Luyten

Annick van Tilburg

Fons Spinhof

André Amaro

Frans van Lokven

Hugo Vrijdag

Leon van Rooij

Bert Loerakker

Jan van de Pol

Emke mol

Eric Antonis

Jan Waalen

Lisette Fleur

Dick Hermsen

Huub Loonen

Annemieke Eggenkamp

R. van Eekeren

Jos Verbeeten

M.J.M. de Wit

Tamara van Lanen

Theo Lexmond

Leslie Folker

Sander Knopper

Peter van den Dungen

Ingrid Bal

Erwin Schellekens

Loes van Zuijlen

Lisette Spee

Ton van Gool

Karel van Koppen

Jan Drissen

Sally en Molly

Marijke de Bie

Ruud Janssen

Johan Kruithof

Eric Kolen

Tet Reuver

Hans Robertus

Jola Hesselberth

Harrie Bruins

John Lippinkhof

Josje Hardeman

Jet Rieter

Sandrien Wansink

Roy Grünewald

Joost van Pagée

Frederiek Dijkstra

Annemieke Wiercx

Desirée Hammen

Dimitri Nieuwenhuizen

René Coolen

Roger Martinez

Joop Snijders

Marielle Lapidaire

Imke van Eijk

Matthijs Bosman

Esther de Vries

An van Dixhoorn

John Simons

Floris Kaayk

Joep van Lieshout

Isidoor Wens

Maureen Prins

Miranda van Bragt

Miesjel van Gerwen

Frank Verouden

Bart de Boer

Marieke van Schijndel

Frederik Vergaert

Monique Hoffman

Niels Engels

Cees Langeveld

Mario van Brakel

Barry Joosen

Jet Duenk

Rob Mientjes

Joep Huiskamp

Tijs Rooijakkers

Christine Jetten

Melanie Rijkers

Jacqueline Bekkers

Susan Brinkmann

Tineke Neervoort

Henriette Renders

Gerlof Jorritsma

Eite Wolfis

Beatrice van Tilburg

Charles Esche

H. Eltink

Jan-Paula van Hout

Sigrid Calon

Rene Klerks

Will Friederichs

Annie Wolf

John Körmeling

Bea Nieuwenhuis

Jeroen van Schijndel

Werner Evers

Heidi van Mierlo

Frits Speetjens

Heidi Buijtels

Hella Hertogs

J.G. Piet

Jan van der Heijden

Jos Wilbrink

JMA Brouwers

Marian Bakens

Wies Harmeling

Peter Baaijens

René Renne

Anne Seghers

Joost Goutziers

Jan Peeters

Bregje Maatman

Gerard L. Maters

Ellen Altenburg

H. Visser-Kieboom

Sanne Steers

Geert Lenders

Peter van Oers

Jan Baanstra

Erik Tausch

Dirk Verbraak

Hans Wessels

Rob Rutjes

Gerdien Wolthaus Paauw

Simone Kramer

Ageeth Boermans

Johan Brosens

Sander van Bussel

Ivonne van der Velden

Ria Kerstens

Anton Spruit

Willem van der Vis

Patrice Matthee

Eric van der Steen

Hanneke Oosterhof

N.A. Lukaart

Nadine Tilburgs

Dimfie Kelderman

Carmen van der Elst

Rob van Steen

Marc Jacobs

Maarten Hartveldt

Millie van der Heijden

Hans Rube

J. de Jong

Leonie Clement

Ulco Mes

Marianne van Bommel

Janne van Wijnen

Harry Vermeulen

J. van Meer

Joep Coolen

Robert Schäfer

René Merckx

Frens Frijns

Charlotte Martens

Vincent van Liempd

A. van Hofwegen

Margreet Verboon

Jan Verhoeven

Jan Schuijren

Joy Arpots

Roger Linneman

Bert Doedens

Anne Mieke Eggenkamp

Frank Kimenai

Bas Rozenberg

Erica Haffmans

Tom van Brunschot

Gert J. van de Watering

Jos Couwenberg

Aart Wijnen

E. Berkers

D. de Haan

Frank Zijlmans

Elsa Ferreira

Cees Jan Mol

Olga Mink

Romijn Conen

Bert Vogels

Ted Chiaradia

Willem Kraanen

En alle personen die niet

Wycher Noord

Henk Krol

Hans Vijgen

Tine van de Weyer

Antoon Schmitz

Conny Groot

Giel van Hooff

Frederieke Hijink

Erik Kessels

genoemd zijn!

Charles de Mooij

Joseph Pullens

Marlies Jutte

Heleen Volman

Fransje Rijken

Jolande Otten

L. Colijn

Frans Verouden

Tieme Kuyper

Berry van Oudheusden

Inez Wolters

Rik van Pelt

Sylvia Thijssen

Pauli Sennema

Kees van de Koppel

J. Beckman Lapré

Jack Timmermans

Dorien Eggink

Ludy Vrijdag

Robbert ten Caten

Eric Boselie

Herman Voet

Cees Meijer

Liesbeth in ’t Hout

Rocco Verdult

Hans de Kruijf

Ans Jager

Maureen Timmermans

Kirsti Pol

Rob van de Laar

Floortje Peters

Thom Aussems

Geert Overdam

Fer van der Vleuten

Geurt Grosfeld

Inge Sebregts

Nicole van Litsenburg

Wil Hoogenstraaten

Katrien van Hettema

Tom van Eekelen

Annemarie Buitenhuis

Rien van der Vleuten

Wim Swinkels

Adriaan van Liempt

Jackie Habets

Jacqueline Leermakers

Hans Ouwendijk

Bert Matthijssen

Gerrie Fiers

Joris Gaymans

Guus van Hove

Tinus Kanters

Arnoud-Jan Bijsterveld

Frank van Osch

160

Colofon Artistieke leiding: Martijn Sanders Artistiek adviseurs: Eric Antonis, Ulrike Erbslöh, Joost Heijthuijsen, Liesbeth in ’t Hout, Matthijs Rümke, Ton Wagemakers Coördinatie en advies: Carolien Croon Tekst en eindredactie: Stan van Herpen / Maters & Hermsen Art-direction en vormgeving: Erik Kessels / KesselsKramer Fotografie: Dana Lixenberg en Thomas Mailaender Infographics: Herman van Bostelen Illustratie: James Joyce