Raadslid in de doe-democratie by Maters & Hermsen Bedrijfsjournalistiek

Raadslid in de doe-democratie

In s

lo le pir vo kal ern ati or e d et eb ra em we ro ad o rk n: sle cra de tie n

toezichthouder • verbinder • visionair • scheidsrechter • bewaker van interactie • spelontwikkelaar • procesarchitect • mediator • ombudsman van de stad • luis in de pels • belangenbehartiger • raadslid van de toekomst

#3Brochure.indd 1

12-05-15 10:51

Inhoudsopgave 2 Introductie Wat wordt de rol van een raadslid in een vernieuwde democratie?

4 Best practices In Nijmegen, Uden en Groningen krijgt lokale democratie een eigen kleur

6 Even grasduinen Zo anticiperen een keur aan steden nu al op burgerparticipatie

Hoe zie jij het voor je? Een samenleving waarin burgers meedoen, een stad waar inwoners niet alleen klagen over wat hen tegenvalt, maar waar mensen zich vergroten. Lokale democratie verandert. De verhoudingen verschuiven, ambtenaren, inwoners en bestuurders komen anders ten opzichte van elkaar te staan. Beter gezegd: ze trekken meer naar elkaar toe! Wat doet dat met jou, als raadslid van de gemeente waar je woont? Hoe doe je mee, waar wil je naar toe, welke stappen zet je al en hoe zie je jezelf over pak ‘m beet tien jaar?

7 Wat leerde jij? Vier deelnemers van het Leernetwerk delen hun lessons learned

8 Wat leren we van het zwembad? Daniël en Rinske trekken lessen uit een Culemborgs debacle

10 Zes nieuwe rollen …en het verlangen naar een nieuw type ambtenaar

13 Column In the year ‘25 ‘25

14 Ank Michels bepleit:

maanden zo’n 35 raads- en commissieleden uit diverse steden en dorpen elkaar, om van elkaar ideeën op te doen voor de invulling van de democratie in hun gemeente. Ze deelden dilemma’s, maar zochten vooral naar goede voorbeelden om hun stad een stap verder te helpen met burger- en overheidsparticipatie. In vier bijeenkomsten spraken ze over:

Diversiteit en betrokkenheid Draagvlak creëren voor meer zeggenschap Participatieve democratie naast representatieve democratie Principes van de participatieve democratie

‘We hebben een evaluatiekader nodig’

16 Nog meer inspiratie? Kijk online verder voor meer ideeën Colofon Dit magazine is een uitgave in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Ideeën uitwisselen leidt tot groei. Daarom ligt deze publicatie in jouw handen, vol best practices en inspiratie van raadsleden in het land. Het Leernetwerk voor raadsleden werd begeleid door Joachim Meerkerk (Pakhuis de Zwijger) en Marte Kappert (DemoCreatie)

Opdrachtgever Jornt van Zuylen en Jaap Drooglever, ministerie Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Concept en redactie Galiëne Gerritsen, Maters & Hermsen Journalistiek Vormgeving Maaike Jansen

#3Brochure.indd 2

Jurgen Huiskes

12-05-15 10:51

#3Brochure.indd 3

12-05-15 10:51

Zo dichtbij was lokale democratie nog nooit Burgertops, stadsgesprekken, een sociale raad: ...durf wat ruimte te geven aan creativiteit en in jouw gemeente is burgerparticipatie een feit voordat je er erg in hebt. Dat zeggen raadsleden in Nijmegen, Uden en Groningen tenminste. Zij kunnen het weten; de mensen van wie ze in beginsel weinig participatie vermoedden, staan nu te dringen om mee te mogen doen.

Uniek in Uden:

Het G1000-huis Uden is trots: begin april opende de burgemeester de deuren van het G1000-huis. Een pandje naast het stadhuis met een paar vergaderruimtes, lekkere koffie en vooral geen loket. Een huiskamer eigenlijk, waar mensen met ideeën voor de stad binnen kunnen lopen en aansluiting vinden bij andere vrijwilligers, of medewerkers van de gemeente. Die laagdrempeligheid werkt; dagelijks komen er mensen ‘buurten’ of vergaderen over initiatieven die ze zelf opgeworpen hebben. Het G1000-huis komt voort uit de G1000-top die Uden vorig jaar organiseerde. Vijfhonderd inwoners schoven bij elkaar aan tafel om ideeën te in te brengen die zij zinnig vonden voor de stad. Een leercafé waar Udenaren kennis kunnen overdragen aan elkaar, bijvoorbeeld. Of een voorstel om Uden fietsvriendelijker te maken. Aan het eind van de dag belandden er tien initiatieven op een lijst. Met daarachter de namen van burgers die er samen met ambtenaren en raadsleden in werkgroepen de schouders onder zetten. Het

G1000-huis is de smeltkroes waar die ideeën verder uitgewerkt worden en waar ook nieuwe initiatieven ontstaan.

Aan animo geen gebrek, vertelt Nico Berlee. “Inwoners nemen spontaan taken op zich omdat ze zich er verantwoordelijk voor voelen.” Daarvan is hij zelf het voorbeeld. Eerst betrokken bij een werkgroep die zich inzette voor meer duurzaamheid maakt hij zich nu als commissielid sterk in de politiek. “Maar G1000 gaat over de partijen heen. Dit bindt samen. Ik wil vooral leren van anderen en merk dat mensen om me heen er ook zo in staan.” Op een conferentie die in juni gepland staat denkt de gemeenteraad verder na over de consequenties van G1000. Hoe houd je het enthousiasme hoog? Hoe schep je de voorwaarden voor goede initiatieven, in de vorm van een burgerbegroting? “Het begint met een betrokken kernteam met visie”, vertelt Nico. “Niet met het antwoord op de vraag of jouw stad wel voldoende actieve burgers heeft. Die antwoorden komen als je inwoners ruimte geeft en naar hen wil luisteren. G1000 helpt Uden veranderen. Het maakt mensen politiek betrokken en de politiek maatschappelijk bewust.”

‘ Inwoners nemen spontaan taken op zich omdat ze zich er verantwoordelijk voor voelen’ Nico Berlee, commissielid algemene zaken D66 Uden

#3Brochure.indd 4

12-05-15 10:52

‘ Bekijk waar je bewoners van de stad kunt koppelen aan besturen van instellingen in het middenkader’ Pepijn Boekhorst, fractievoorzitter GroenLinks Nijmegen

Geboren in Groningen:

De coöperatieve raad Als het aan raadslid Wieke Paulusma ligt, is Groningen straks het tweelingbroertje van Londen. In de aansturing, welteverstaan. De Britse hoofdstad bedacht de term Cooperative Council , een soort burgerraad waarin bewoners van de stad evenveel beslissingsbevoegdheid hebben als de gekozen raadsleden.

Nieuw in Nijmegen:

Maatschappelijk aandeelhouderschap Stel, de woningbouwvereniging wil een rijtje jaren ’60-huizen platgooien om plaats te maken voor nieuwbouw. Met wie schuif je dan aan tafel om die plannen te bespreken, anders dan de aannemer of het sloopbedrijf? Voorheen was dat geen vraag; bestuur besloot en medewerkers voerden het uit. Maar meer aandacht voor lokale democratie dwingt instanties anders te handelen. “Ze móéten wel rekening houden met hun omgeving; die krijgt immers meer stem”, vindt raadslid Pepijn Boekhorst uit Nijmegen. Dat bracht hem op het idee van maatschappelijk aandeelhouderschap. Ofwel: bekijk waar je bewoners van de stad kunt koppelen aan besturen van instellingen in het maatschappelijk middenveld. Pepijn liet zich inspireren door een rapport van de Wetenschappelijke Raad van de Regering (WRR). Die constateert dat organisaties in het maatschappelijk middenveld - zoals zorginstellingen, onderwijsinstanties en woningbouwverenigingen - betrokkenheid kunnen bevorderen door lokale bewoners in hun werkgebied te betrekken bij hun plannen. Pepijn stelde een werkgroep van raadsleden samen die inventariseert hoe organisaties in de stad de inspraak nu geregeld hebben. Ze maakten een groslijst en nodigden een gemêleerde groep uit voor een gesprek. Patiëntenraden, bewonerscommissies, het bestuur van een school; noem maar op. “Vóór de zomer volgt een tweede interviewronde, maar ik durf nu al de stelling aan dat de wens inspraak te krijgen in een georganiseerd verband heel groot is. Mensen willen graag

meedenken met een ander, uit betrokkenheid.”

Neem het voorbeeld van de woningbouwvereniging nog een keer: wat zou de winkelier om de hoek van de plannen vinden? Of de basisschooldirecteur iets verderop? Of buurtbewoners twee straten verder, die in de dure koophuizen wonen? “Meer mensen laten meekijken bij je plannen versterkt het netwerk van organisaties en kan hen op ideeën brengen die ze zelf nooit hadden bedacht.” In het najaar wil de werkgroep een bijeenkomst organiseren waar geïnterviewde instanties hun verhaal vertellen aan elkaar, en aan organisaties die het horen willen. Pepijn: “Is dat nou een rol voor de raad?, heb ik meer dan eens horen vragen. Ik vind van wel. Een debat aanzwengelen, organisaties aan elkaar verbinden en daarmee samenhang tot stand brengen - dat helpt bij de doelstelling lokale democratie te bevorderen. Dit is een manier om dat te doen.”

Als je inwoners wilt laten participeren, moet je ze ook laten meebeslissen, is de stelregel. “En dan niet alleen over de speeltuin of losse stoeptegels, maar over alles”, vult Wieke aan. De Cooperative Council heeft twee uitgangspunten: alle wijkbewo-

ners zijn experts, en ze zijn gelijkwaardig aan de bestuurders van hun stad. “Het model lijkt op onze commissiestructuur. Daarin

zitten nu nog alleen gekozen raadsleden die nadenken en beslissen over thema’s als onderwijs & welzijn en veiligheid & financiën. In onze Cooperative Council zitten straks naast raadsleden evenveel vrijwillige wijkbewoners die meedenken en beslissen over wat goed is voor hun stad.” Meedoen gebeurt op basis van loting. Zo voorkom je dat het altijd dezelfden zijn die iets doen, of hun paradepaardje berijden. Inmiddels heeft Groningen ook al een andere stap gezet. De wethouder heet voortaan wijkwethouder, verantwoordelijk voor de gebieden die hij onder zijn hoede heeft gekregen en waar hij het bestuurlijk aanspreekpunt is. “Nu werken de wijkwethouders nog vanuit het stadhuis, maar straks zouden ze volgens het principe van Cooperative Council fysiek aanwezig kunnen zijn in hun wijk, en daar samenwerken met de netwerken die er zijn.” In juni organiseert Groningen haar eigen G1000-top met honderd tafels waar ingelote Groningers samen ideeën kunnen bedenken, om van Groningen een nog betere stad te maken. Wieke: “Ik kan me voorstellen dat vandaaruit vrijwilligers uit bepaalde wijken willen participeren in de commissies, zodat we eerst kunnen experimenteren met een minivariant van de Cooperative Council. Kleine stapjes moeten het vertrouwen laten groeien.”

‘ Er zitten straks naast raadsleden evenveel wijkbewoners in onze cooperative council die meedenken en beslissen’ Wieke Paulusma, raadslid D66 Groningen

#3Brochure.indd 5

12-05-15 10:52

Even grasduinen? Experimenten door het hele land

Op meer plaatsen in ons land wordt geëxperimenteerd met projecten om burgers meer zeggenschap te geven.

Crowdfunding & fonds voor initiatief: In de gemeente Teylingen werd op initiatief van een wijkmanager een fonds voor lokaal initiatief opgericht. Om geld uit het fonds binnen te krijgen moet je eerst budget werven via crowdfunding. Dit bedrag wordt door het fonds verdubbeld.

Burgerbegroting In de burgerbegroting van Antwerpen (totaal 10 miljoen) heeft de stad 1.1 miljoen euro begroot voor burgerinitiatieven. Het fenomeen is inmiddels overgewaaid naar Nederland. Deventer, Zeist, Breda en twee dorpen binnen de gemeente Oldebroek zijn pilots gestart, waarbij burgers meedenken en onderhandelen over de verdeling van geld in hun gemeente. Hoe dat werkt? Kijk op: http://www.oldebroek.nl/Actueel/ Projecten/Oldebroek_voor_mekaar

Burgerrekenkamer Langedijk heeft geen rekenkamer of rekenkamerfunctie. Daarom hebben een aantal betrokken en bezorgde burgers van Langedijk De Burgerrekenkamer Langedijk opgericht.

Burgerjury Een ‘burgerjury’ van 150 Rotterdammers beoordeelt twee keer per jaar het beleid van de gemeente en geeft advies aan het college hoe het beter kan. Meer informatie: http://www.rotterdam.nl/ burgerjury

Stadsgesprek In Utrecht lootte de gemeente 200 deelnemers om concrete plannen te ontwikkelen in een ‘stadsgesprek’ over Energiebeleid: http://www.utrecht.nl/ utrechtse-energie/stadsgesprekenergie/

Gekozen wijkmanager Invloed op wijkteams. In Eindhoven zitten bewoners in de selectiecommissie voor een wijkteam. Binnenkort misschien een gekozen wijkmanager?

Buitenraad In Lelystad organiseert de raad maandelijks een gesprek met bewoners, instellingen en organisaties over de lange-termijnagenda van de stad, vragen uit de stad of van de raad zelf. De fractievoorzitters selecteren een thema.

Bezuinigingsdialoog In Zeist , Woudenberg en Haarlemmermeer worden bewoners betrokken bij de beslissing over de aanpak en verdeling van noodzakelijke gemeentelijke bezuinigingen in de vorm van een bezuinigingsdialoog.

Sociale Raad Geen eenmalige planvorming, maar een experiment met een vast adviesorgaan. Gemeente Peel en Maas heeft het plan een Sociale Raad van gelote burgers en fractievoorzitters van de gemeenteraad aan te stellen die de raad adviseert over sociale vraagstukken in de gemeente.

Kent u ook een mooi voorbeeld van nieuwe lokale democratie? Mail aan info@democraticchallenge.nl 6

#3Brochure.indd 6

12-05-15 10:52

Wat leerde jij? “Veel mensen zoeken naar het nieuwe Budgetbeheer door burgers Assen voegt alle subsidies die te maken hebben met het ondersteunen van initiatieven samen in een pot, die wordt beheerd door een externe stichting van onder andere burgers en ondernemers.

Erkende Overleg Partners Veel gemeenten zoeken manieren om budget, verantwoordelijkheid en zeggenschap op wijk- of buurtniveau te organiseren. In Emmen werkt de raad met Erkende Overleg Partners (EOP) voor wijken en dorpen die hun eigen leefbaarheidsbudgetten beheren en zelf aanbestedingen kunnen doen. http://gemeente.emmen.nl/ over-emmen/dorpen-en-wijken/ erkende-overlegpartners.nl

Netwerkbegroting In Oude IJsselstreek neemt de gemeente in de toekomst wellicht ook andere spelers in de samenleving mee in de begroting. Niet alleen inwoners, maar ook organisaties als sportclubs en lokale ondernemers.

Burgervisitatie in Oude IJsselstreek onderzochten en beoordeelden burgers de organisatieverandering in de gemeente (het rapport: http:// www.docsoudeijsselstreek. nl/BVOIJRapportage.pdf) en in Leeuwarden beoordeelde een onafhankelijke commissie van burgers de gemeenteraad. https://www.youtube.com/watc h?v=MxXm94uwAMk&feature= player_embedded

in deze ontwikkeling, zonder het oude te hebben doorgrond. Ik vraag me af of er zoveel nieuwe vormen gaan komen in deze verandering. Waarin ik bevestigd ben: blauwdrukken bestaan niet, en een zoveelste goeroe in de lange rij van veranderkundigen staat niet op. We moeten het stapje voor stapje zelf ontdekken” Arno Janssen

“Ga iets doen! Motiveer andere raadsleden en ga niet te lang in je eentje zitten denken. Een aantal praktijkvoorbeelden leverden mij die aanmoediging op, daar kan ik mee aan de gang” Hannie Lutke Schipholt

“Ik proefde een ruime bereidheid om te leren. Leren begint met (h)erkennen van een probleem. Ik merk dat veel raadsleden nog in die fase zitten”Pieter Rozema “Wat doe je met het thema overheidsparticipatie als je in jouw gemeenschap nauwelijks beweging ziet? Hoe creëer je enthousiasme? Ik zie eerste aanzetten en interesse, maar merk ook dat meer mensen worstelen met het moeizame proces. Ik leerde: ga niet te snel, kleine stapjes brengen ook vooruitgang” Marjo Stam

#3Brochure.indd 7

12-05-15 10:52

Hoe het zwembad een splijtzwam werd De nieuwbouwplannen voor zwembad De Meer in de gemeente Culemborg deden vorig jaar de gemoederen hoog oplaaien. Voor het bestaande bad zag het college geen toekomst meer; het moest sluiten. Een aantal sportieve Culemborgers, met op de achtergrond de Koninklijke Nederlandse Zwem Bond, leverde een alternatief plan in: een nieuw, sterk vereenvoudigd zwembad, alleen bedoeld voor (amateur) zwemmers, niet voor recreatie. De gemeente ging akkoord. Maar toen de zwemmers een half miljoen euro kregen om de bouw verder uit te werken, werden andere doelgroepen wakker. Ze zagen in de plannen een dreiging voor hun werk en hobby. Samen vormden ze een tegenpartij, die ook zorgde voor twee kampen in de plaatselijke politiek. Uiteindelijk sneuvelde de coalitie. In een briefwisseling blikken Daniël Jumelet (Christenunie) en Rinkse van Noortwijk (D66) terug op die episode om lessen te trekken voor een volgend burgerinitiatief.

Over één ding zijn we het wel eens: participatie vraagt meer dan ‘vertrouwen’ en ‘loslaten’. Allebei hebben we een passie voor het betrekken van inwoners bij de gemeentelijke besluitvorming. Juist op lokaal niveau zijn er zo ontzettend veel mogelijkheden! Toch hebben we nog wel wat te leren. Met name het zwembad is een dossier vol tegenstellingen geworden. Waar ging het mis? Ik ben van mening dat de raad onvoldoende kaders heeft doordacht en meegegeven. Zo kon de grootste zwemvereniging, geruggesteund door de KNZB, een plan voor een nieuw (wedstrijd)bad lanceren, zonder voldoende draagvlak bij de bevolking. Andere zwemdoelgroepen voelden zich gepasseerd en kwamen in verzet. Ondanks veel actievoeren is er nauwelijks naar hen geluisterd. Dit betekent dat het nieuwe bad er komt, maar nog niet duidelijk is of iedereen straks de weg weet te vinden. Een behoorlijk risico voor de exploitatieresultaten, terwijl de gemeente wel volledig voor de investering garant staat. Net als bij de andere participatietrajecten heb ik geprobeerd de verschillende doelgroepen te betrekken en te emanciperen. Bewust ben ik geen onderdeel geworden van welke belangengroep dan ook. In plaats daarvan heb ik een rol ingenomen als verantwoordelijke voor het algemeen belang. In eerdere trajecten, zoals bij de jachthaven, werkte dit goed. Maar bij het zwembad was de situatie al te

zeer gepolitiseerd en werden de groepen niet gelijk behandeld. Belangengroeperingen die het niet eens waren met het voorstel waren niet mans genoeg om met een alternatief te komen. Achteraf had ik de raad hier veel duidelijker op kunnen wijzen. De raad realiseert zich dat ze bij participatie duidelijker (inhoudelijke) kaders moet stellen en diverse belanghebbenden eerder moet betrekken. Maar hoe kan die inbreng worden verwerkt? En hoe coachen we belanghebbenden? Dat is minder helder. Dat blijkt wel uit de ups en downs waarmee het cultuurfonds nu te kampen heeft. De raad gaat er wispelturig mee om – eerst helemaal loslaten en dan weer naar zich toetrekken. Ik krijg hoop als ik zie hoe de nieuwe wethouder zijn rol heeft opgeëist. Verbindend, bruggen bouwend. De raad kan zich focussen op kaderstelling, een gewogen besluitvorming en controle op een goede uitvoering, zonder zelf onderdeel van de participatie te worden. Ik ben benieuwd hoe jij tegen deze zaken aankijkt! Dat moeten we als raad de komende tijd vaker doen: samen praten over hoe we naar een vernieuwde manier van lokaal besturen toe kunnen groeien! Met hartelijke groet,

#3Brochure.indd 8

Daniël Jumelet

12-05-15 10:52

Dank voor je zorgvuldige beschouwingen. Ik deel veel van wat je zegt. En zie natuurlijk ook weer dingen anders. Mijn rol als raadslid is vooral bewaken dat we: - de creativiteit en de kennis in de stad betrekken bij de vraagstukken waar we voor staan. De stad is slimmer en creatiever in het vinden van oplossingen. En mensen willen ook graag meedenken en meedoen, niet als gunst, maar omdat de stad van hen is. - z orgen dat zoveel mogelijk mensen een stem hebben. Daar deel ik je mening: veel mensen weten werkelijk niet hoe je het spel speelt. Sommigen zijn bijvoorbeeld niet taalvaardig genoeg, maar hebben misschien wel de beste ideeën. Hoe geven we hen stem en ruimte? Het hoort bij overheidsparticipatie dat sommige mensen vroeg opstaan en actief zijn, en anderen pas wakker worden als de beslissingen al zijn genomen. Dat is onvermijdelijk. Maar leg je dan de zaak lam, omdat een paar ‘langslapers’ wakker wordt en zich ermee wil bemoeien? Ik vind dat we als raad wel duidelijke kaders hebben meegegeven in de zwembadkwestie: het uiteindelijke bedrag mag jaarlijks niet boven de 2,5 ton uitkomen. Het plan dat werd gepresenteerd voldeed aan die voorwaarde. Wie dan A zegt, zegt ook B. De oppositie die daar tegenin ging (de langslapers, die ook een plan hadden kunnen indienen), was te groot voor de startersgroep. Dat is een les: ik denk dat mediation een belangrijke kwaliteit

wordt als overheidsparticipatie in het geding is. Dat is niet echt een rol voor een raadslid denk ik, maar wel voor veel ambtenaren. Als we meer en succesvolle(re) maatschappelijke initiatieven willen, zullen we moeten investeren in de begeleiding ervan. We verwachten dat initiatiefnemers duizendpoten zijn, maar dat is niet realistisch. Investeren in ondersteuning verdient zich terug. Het had in het geval van het zwembad wellicht geleid tot een ander gesprek. Hoe zijn we als raad in dit proces met elkaar omgegaan? Ook daar zou ik naar willen kijken. De grondhouding is: Als jij (van de andere partij) iets vindt, vraag ik mij direct af, of jij ongelijk hebt. Ik zeg A en jij zegt B. Wie krijgt gelijk? Dat is niet effectief. Ik merk dat partijpolitiek gericht is op macht, terwijl ik steeds op zoek ben naar eenheid. Collega’s zeggen: “Maar dit is politiek!” Dat kan

wel zijn, maar ik denk dat als we blijven debatteren, we nog meer mensen vervreemden van de politiek. Terugkijkend op de zwembadkwestie, denk ik dat een goede evaluatie heel nuttig zou zijn. Hoe zouden we een participatietraject als dit nu aanpakken? Wat hebben we geleerd? Als we dat ook doen met de Cultuurvisie en andere co-creatietrajecten, bouwen we aan gedegen omgangsvormen tussen gemeenten, inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties. Nou, hier wat beslommeringen. Nu jij weer. Groetjes Rinske

#3Brochure.indd 9

12-05-15 10:52

Zeg,

hoe doen we dat straks? De nieuwe rollen van raadsleden in een doe-democratie

In een energieke samenleving waar bewoners een grotere rol spelen in het publiek domein krijgen lokale bestuurders een andere rol. Hoe ziet die rol eruit voor een raadslid? Vier bijeenkomsten van het Leernetwerk van raadsleden leverden zes opties op. Luuk Preijde, Ellenus Venema, Patrick Rijke en Sanne Scholten, vullen dat aan met eigen gedachtegangen.

Luuk Preijde, raadslid Bronckhorst: “Een raadslid van de toekomst moet vooral goed zijn in één ding: het hanteren van morele dilemma’s. We starten niet meer met rede inwoner. Wat wil die? Wat zegt die? Wat vraagt die van ons? Dat maakt het lastig. We moeten zelf gaan nadenken. Als er geen regels meer zijn komt het neer op waarden! Wat vind ik of de ander belangrijk? Wij vinden gelijke monniken-gelijke kappen bijvoorbeeld redelijk. Zonder dat er mensen aan onderdoor gaan. Verder vind ik het een belangrijke waarde dat ik als raadslid transparant ben en kan uitleggen wat ik doe. Waarden vormen altijd de basis van iedere kaderloze casus. Er komt een bont aantal problemen op het bordje van het raadslid, bij iedere casus weer. En die komen van een bont aantal mensen. Allereerst de ambtenaren. Die hebben zo hun eigen waarden. Integriteit. Efficiency. Dienstbaar zijn aan de burger en aan de politiek. De tweede groep is die van het college. Wethouders kunnen ook hun eigen waarden uitleggen, denk ik. Politiek verantwoord? Controleerbaar? Altijd 100% juiste informatie geven? Ook raadsleden hebben hun waarden: zorg voor de allerzwaksten, altijd inspraak door burgers. Controleren en ingrijpen als het uit de hand loopt. Trouwens, hierbinnen zijn weer allerlei subgroepen en politieke partijen met andere waardepatronen. In een kwalitatief

goed besluit wordt zoveel mogelijk voldaan aan de waarden van alle partijen. Raadsleden hebben een verplichting alle belangen en

waarden te behartigen of er bij te betrekken. Waar moet je allemaal rekening mee houden? Ik probeer een opsomming, thema’s met steeds twee uitersten. Belangen: Raadslid 2025 houdt rekening met de belanghebbende maar ook met de anti-belanghebbende Mondigheid: Hij waardeert energieke, assertieve en mondige burgers maar let ook op minder zichtbare en minder mondige burgers

Zo doen we het nu Als raadslid van nu ben ik een:

#3Brochure.indd 10

12-05-15 10:52

Ellenus Venema, raadslid in Doetinchem: oog voor gevoeligheden en verdiensten uit het verleden, maar kijk ook ver naar voren: Houdt dit idee ook nog stand na een paar jaar? Is het voorstel principieel in orde of kijken we alleen pragmatisch? Raadslid 2025 bekijkt beide. Gemeentebelangen zijn belangrijk. Is dit voorstel ook goed voor de wereld buiten de gemeente? Voor wie? Is dit voorstel goed voor het individu maar ook voor het Algemeen Nut? En andersom. Gelijke kappen op gelijke monniken? Maar we staan toch uitzonderingen toe? Het raadslid 2025 is inhoudelijk en communicatief goed om al deze tegenstellingen aan te kunnen en in samenwerking met B&W, inwoners en anderen tot een goed eind te brengen. Of beter: tot een redelijk eind.

‘Een raadslid treedt op als een spelverdeler’

“In Doetinchem speelt op dit moment de kwestie IKC: de komst van het Integraal Kind Centrum Noord. Een nieuw gebouw waarin straks drie basisscholen huizen en ook het buurtcentrum zijn plek krijgt. Punt van discussie: de plek. De buurt vindt de locatie niet verkeersveilig genoeg voor zoveel kinderen; bovendien moeten er bomen worden gekapt. Er zijn actiegroepen opgericht en brieven En de raad? Die volgt het proces met belangstelling, en ziet de afwegingen van het college pas in de eindfase van het proces. Mijn rol is immers die van toetser en afwachter waarmee het college komt. Als het aan mij ligt zal dát veranderen. Ik ga uit van de intelligentie van een mens en van zijn eigen kracht; een raadslid checkt het proces en treedt veel meer op als spelverdeler. In een open planproces zullen we met de buurt en andere partijen in een veel eerder stadium samen tot een oplossing moeten kunnen komen. In 2030 zal er naar mijn mening geen raad en college meer zijn zoals die nu worden gekozen en samen functioneren. Gemeenten zullen worden opgeschaald, in mijn situatie bijvoorbeeld tot regiogemeente Achterhoek. Het regiobestuur houdt zich bezig met de grote lijnen op financieel gebied en ruimtelijke ontwikkeling. Wijk- of dorpsraden voeren de plannen uit op basis van collectieve en coöperatieve afspraken. Ze zijn verantwoordelijk voor ruimtelijmee. De rol en daarmee ook de verantwoordelijkheid van een regioraadslid verschilt met die van een wijk- of dorpraadslid. Wijk- en

dorpraadsleden voeren de afspraken uit die op regionaal niveau worden gemaakt; in vertrouwen, het proces ondersteunend en als intermediair tussen regio en wijk/dorp.”

‘Raadsleden moeten goed zijn in het hanteren van morele dilemma’s’

Zo doen we het straks?

Lees verder op pagina 12

Als raadslid van de toekomst ben ik een:

#3Brochure.indd 11

12-05-15 10:52

‘Raadsleden hebben andere ambtenaren nodig’ Sanne Scholten, raadslid in Utrecht: “Als mensen meer zelf doen en daarin meer ondersteund moeten worden, komen de rollen van volksvertegenwoordiger én kadersteller dichter bij elkaar. De driehoek raadslid, ambtenaar en inwoner wordt in de toekomst belangrijker. Raadsleden worden

Patrick Rijke, raadslid in Zwolle:

verbinders tussen ambtenaren en inwoners, of zo nodig tussen ambtenaren van diverse afdelingen. Minder inhoudelijk, meer

“Als ik probeer dit proces van verdergaande democratisering door te denken, tendeert in mijn ogen de rol van het raadslid naar die van spelverdeler. Een hoop bestuurlijke dingen zullen door een klassieke volksvertegenwoordiging worden afgehandeld. Maar daarnaast is er veel meer samenspel tussen overheid en burgers. De verdeling tussen beide spelvormen in de gaten houden, dat zal misschien wel de grootste verantwoordelijkheid worden van het raadslid van de toekomst.

op het proces. Ik denk dat politieke ideologie minder dominant wordt. Dat roept de vraag op of het raadslidmaatschap in de toekomst alleen nog voorbehouden moet zijn aan leden van politieke partijen. Ook transparantie wordt cruciaal. De communicatie van de lokale overheid is nu nog niet goed genoeg; daar moet een schepje bovenop, zowel bij ambtenaren, wethouders als bij raadsleden. In die transparantie is het contact tussen inwoners, ambtenaren en raadsleden belangrijk. Aan dezelfde tafel. Zonder krampachtigheid. In 2025 hebben raadsleden andere ambtenaren nodig. Ambtenaren die in gelijkwaardigheid met inwoners kunnen samenwerken. Die modellen niet boven ervaringen van inwoners stellen en die open in gesprek durven gaan. Ambtenaren die de wijken kennen.”

Misschien krijgt een raadslid op den duur daardoor steeds minder een inhoudelijke verantwoordelijkheid (ideeënmakelaar) en steeds meer procesverantwoordelijkheid: zorgen voor een gelijk speelveld tussen burgers, informatiestromen bewaken of garanderen, bepalen of de budgetverantwoordelijkheid wel ‘laag’ genoeg in de samenleving ligt - dat soort dingen. Doe-democratie is in mijn ogen niet alleen doen, maar moet vooral ook democratisch zijn De raad wordt wellicht de hoeder van het democratische gehalte. De bewaker van een gemeentebestuur waarin iedereen zo veel mogelijk zeggenschap over het eigen leven en de eigen leefomgedie een volkstribuun in de Romeinse republiek ter beschikking recht) ten behoeve van een goed functionerend samenspel tussen

‘Raadsleden worden spelverdelers’

een digitaal ‘schervengericht’ waarmee burgers per referendum de loopbaan van een politicus met te veel eigen ideeën aan diggelen kunnen slaan. De toekomst zal leren of - en in hoeverre - we dan ‘terug’ zijn bij de idealen van de jaren ‘60, bij de oude Romeinse republikeinse rechtstaat of bij de ‘basisdemocratie’ van de stadsstaat Athene.”

andere rollen zouden kunnen zijn: ombudsman/vrouw van de stad • belangenbehartiger • procesarchitect • publieke of democratische mediator

#3Brochure.indd 12

12-05-15 10:52

De man op het plein In Nederlandse steden en dorpen heerst over 10 jaar een totaal andere bestuurlijke structuur, maar nog steeds haalt raadslid Arno Janssen z’n hart op aan lokale discussies over burgerinitiatieven. We rijden een eindje met hem op in zijn droom. In the year ‘25, ‘25, schalmen Zager and Evans uit mijn iEars die ik kortgeleden heb laten implanteren. Ik ben onderweg naar een raadsvergadering op locatie. The year ‘25 is voor mij nauwelijks meer te vergelijken met pakweg een jaar of tien daarvoor. Technologische ontwikkelingen hebben het raadswerk veranderd. Na de val van het eerste kabinet Pechtold had iedereen het wel gehad met de zielloze en praktische achterkamertjespolitiek. Tussentijdse verkiezingen gaven in 2019 een meerderheid aan de vrijzinnige en liberaal-democratische alternatieven voor stokoude partijen als VVD en D66. De politieke rol van de confessionele partijen bleek geminimaliseerd na het zoveelste schandaal.

Thorbecke zou trots zijn Het nieuwe kabinet is voortvarend van start gegaan. Met het oppoetsen en op de politieke agenda plaatsen van ‘kroonjuwelen’ als gekozen bestuurders en het referendum was het echter nog niet klaar. De Eerste Kamer is afgeschaft, een Constitutioneel Hof toetst nu de wetten en regelingen aan de Grondwet; de provincie is ontdaan van alle beleidsinhoudelijke taken (alleen de Commissaris van de Koning is gebleven). Met de Grondwetswijziging van 2024 zijn er nieuwe rechten en verplichtingen ingevoerd die de lokale kracht versterken en inwoners en ondernemers daadwerkelijk betrekken. Thorbecke zou er trots op zijn! De omgekeerde participatieladder bleek een schot in de roos. In plaats van zelf te bepalen wanneer en hoe de burger wordt betrokken bij publieke taken, is de overheid voortaan verplicht vooraf de burger te vragen of, wanneer en hoe hij betrokken wil worden. Daarmee gingen alle bestaande inspraakprocedures overboord. De wettelijke regelingen rond bezwaar en beroep zijn gebleven, maar

worden nog nauwelijks gebruikt. Zo weet ook een studievriend van me te vertellen: hij is als werkloos jurist nu bezig met omscholing. Met het Right to Challenge (en het Right to Bid) zijn burgerinitiatieven als paddenstoelen uit de grond geschoten. Klein en groot, en vooral lokaal, weten mensen en maatschappelijke organisaties elkaar te vinden. Kon je je voorheen als raadslid nog vastbijten in dossiers die door het college op de politieke agenda werden geplaatst, dat is anno 2025 - op de kaderstellende en financiële moetjes na - een electorale doodlopende weg. Vooral vrijzinnige politici zetten de toon: met doorlopende raadpleging van leden, het uitschrijven van referenda en enquêtes, plus de vele openbare politieke debatten op het plein en in social media. Daarmee hebben zij de kloof gedicht tussen kiezer en gekozene, tussen man op de straat en bestuurders.

Verbod op regiofracties Raadsvergaderingen zijn al lang geen saaie bijeenkomsten meer, waarbij iedereen zijn eigen politieke plasje doet terwijl anderen smoezen of de andere kant op kijken. Het zijn enerverende debatten op locatie over diverse burgerinitiatieven en de manier waarop daar door de gemeente steun aan kan worden gegeven. Het heeft de nodige discussie gekost, maar ook ambtenaren zijn inmiddels enthousiast. Sommige raadsleden praten mee, terwijl ze ervoor waken niet op de stoel van het college te gaan zitten. Binnenkort worden er eindelijk knopen doorgehakt over het versterken van de democratische invloed van raadsleden op diverse samenwerkingsverbanden. Het advies dat de Raad voor bestuur gaf in de zomer van 2015 een mooie aanzet. Op de vorming van regiofracties komt een wettelijk verbod; een volksvertegenwoordigende delegatie vanuit gemeenten woont voortaan regionale bijeenkomsten bij. Bottom up besturen is leidend voor alle samenwerkingsverbanden. In the year ‘25, ‘25. Democracy is alive, is alive, improviseer ik als ik op het plein kom waar de eerste spreker namens de buurt aanstalten maakt een initiatief te bepleiten.

Arno Janssen is raadslid in Papendrecht

#3Brochure.indd 13

12-05-15 10:52

Universitair docent Ank Michels:

‘ We hebben een evaluatiekader nodig’ In het debat over burgerparticipatie en democratische vernieuwing staat de ‘believer’ tegenover de scepticus, constateerde universitair docent Ank Michels al eens eerder. Wat draagt burgerparticipatie werkelijk bij aan de kwaliteit van de democratie? Om dat systematisch na te gaan is een evaluatiekader nodig dat onderzoekers, ambtenaren en anderen kunnen toepassen op verschillende democratische praktijken. Volgens Michels is dat een kader dat zou moeten uitgaan van de volgende democratische waarden:

Democratische waarden

Evaluatievragen

Thema’s

Insluiting

Hoe divers is de deelnemersgroep?

Selectie en diversiteit

Invloed

Wat gebeurt er met de input en ideëen van burgers?

Doorwerking in agendavorming en beleid

Delibratie

In hoeverre is er sprake van dialoog tussen de deelnemers?

Dialoog en uitwisseling van argumenten

Burgerschap

Leidt het tot betere democratische burgers?

Betrokkenheid, verantwoordelijkheid en initiatief

Transparantie

Is het duidelijk wat burgers kunnen verwachten?

Inzicht in verloop proces

Efficiëntie

Hoeveel tijd en geld kost het de deelnemers en organisatoren?

Kosten en tijd

Legitimiteit

Steunen burgers het proces en de uitkomst?

Steun proces en uitkomst

#3Brochure.indd 14

12-05-15 10:52

Insluiting

We weten inmiddels dat bij de klassiekere vormen van burgerparticipatie, zoals bij interactief bestuur, blanke mannen van middelbare leeftijd domineren. Onderzoek naar burgerinitiatieven, zoals in buurten in Enschede en wijkbudgetten in Amsterdam, laat zien dat hieraan meer vrouwen en middelbaar opgeleiden deelnemen. Deliberatie- en participatievormen waarbij deelnemers via loting geselecteerd zijn, beogen een nog grotere diversiteit, maar ook hier blijken jongeren, laagopgeleiden en mensen met een niet-westerse achtergrond moeilijk te bereiken, zoals te zien was bij de G1000-en in Amersfoort en Uden.

Vooraf zal voor iedereen die deelneemt aan het besluitvormingsproces duidelijk moeten zijn wat er met zijn input en activiteiten gebeurt. Bepaalt die inbreng de agenda van de gemeenteraad, wordt het meegenomen in de besluitvorming, en krijgen burgers volledige zeggenschap over bijvoorbeeld een wijkbudget?

Het evaluatiekader hierboven biedt een instrument om bestaande vernieuwende praktijken te evalueren op een neutraalwetenschappelijke manier, dus los van eventuele ideologische opvattingen. Minstens zo belangrijk is, dat dit kader aan足 knopingspunten biedt voor het ontwerpen van democratische vernieuwing. Initiatiefnemers, of dat nu bestuurders, ambtenaren of burgers zijn, zitten letterlijk aan het stuur. Door hun keuze voor een bepaalde vorm van participatie, selectiemethode, wijze van communicatie tussen de deelnemers, of randvoorwaarden voor zeggenschap stimuleren zij bepaalde aspecten van democratie meer, en andere minder.

Deliberatie

Ank Michels is als universitair docent in Utrecht verbonden aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap.

Invloed

In veel participatieprocessen is er nauwelijks sprake van dialoog en vaak is het zo dat degene die het hardst schreeuwt de meeste aandacht krijgt. Wanneer deelnemers worden geselecteerd en in het ontwerp van het proces voldoende aandacht is voor communicatie tussen deelnemers, draagt dit bij aan een betere kwaliteit van de dialoog en meer uitwisseling van argumenten. Dat is goed te zien bij de burgerfora Luchtkwaliteit Amsterdam, het Omgevingsplan Provincie Flevoland, en de G1000-en.

Burgerschap

Uit vrijwel alle onderzoeken naar burgerparticipatie blijkt dat mensen die participeren in hun wijk of stad, in welke vorm dan ook, zich meer betrokken voelen bij hun gemeenschap. De vraag is of het enthousiasme en de inzet ook over langere tijd blijven bestaan. De eerste resultaten van het onderzoek naar de G1000-en laten zien dat na verloop van tijd veel mensen weer druk zijn met hun eigen dagelijkse beslommeringen, waardoor hun inzet afneemt .

Transparantie

Omdat de verwachtingen van burgers soms hoog zijn, is het des te belangrijker eerlijk en transparant te zijn over de kaders waarbinnen zij (mede)zeggenschap hebben. Onduidelijkheid hierover kan leiden tot teleurstelling en afnemende bereidheid om mee te doen aan toekomstige participatietrajecten.

#3Brochure.indd 15

12-05-15 10:52

Weten wat er speelt? Bijblijven? Nóg meer inspiratie opdoen? Kijk dan ook eens op: www.100x100.nl

www.g1000.nu

worstelingen van 40 gemeenteraden in de doe-democratie, beschreven door burgerjournalisten

voor informatie over burgertoppen www.doedemocratie.net

Zuivere Democratische Koffie? Filmpje over democratische dilemma’s voor gemeenteraden.

achtergrondartikelen over doe-democratie

Zie https://www.youtube.com/watch?v=kYf_uL11Rxg

www.democreatiespel.nl

ontwikkel nieuwe vormen van democratisch samenspel www.gemeenteraadenburgerkracht.nl

site met praktische informatie en voorbeelden voor raadsleden met oa een zelfanalyse-scan

www.netdem.nl

www.gemeenteraadvandetoekomst.nl

www.democraticchallenge.nl

project uit 2014 met onder andere een brief aan de koning

ondersteuning vernieuwende projecten lokale democratie -Kom op met je plan!

alle projecten van netwerk democratie

www.vng.nl/burgerparticipatie

samenwerken met burgers - het actieprogramma van het lokaal bestuur

Facebook pagina van leernetwerk lokale democratie Bent u raadslid en geïnteresseerd in het leernetwerk lokale democratie? Meld u dan bij burgerschap@minbzk.nl

#3Brochure.indd 16

12-05-15 10:52