I Aktywo przyszłości. Zasoby perspektywiczne kopalin

Fot. 123rf.com

AKTYWO PRZYSZŁOŚCI

Zasoby perspektywiczne kopalin

prof. dr hab. Krzysztof Szamałek

kierownik Katedry Geologii Złożowej i Gospodarczej Wydziału Geologii UW

Ocena zasobów perspektywicznych kopalin jest przedmiotem zainteresowań i badań prognostyki złożowej – dziedziny zajmującej się przewidywaniem (prawdopodobieństwem) możliwości udokumentowania lub określenia występowania złóż i oceny (szacowania) nieodkrytego jeszcze potencjału zasobowego. Termin „zasoby perspektywiczne kopalin”, mimo powszechnego i długotrwałego czasu stosowania, nie jest ściśle zdefiniowany zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze fachowej. Ustawa Prawo geologiczne i górnicze (ustawa, 2011) nie zawiera (poza terminem: zasoby perspektywiczne) także definicji zasobów hipotetycznych i prognostycznych.

Rozwój ekonomiczny każdego kraju wymaga dostarczania gospodarce niezbędnych ilości surowców mineralnych o wymaganych cechach jakościowych. Rolę i znaczenie surowców mineralnych uwidaczniają zwłaszcza sytuacje nadzwyczajne politycznie i gospodarczo. Agresja Rosji na Ukrainę spowodowała zakłócenia w łańcuchu dostaw surowców na całym świecie (a przede wszystkim w Europie) oraz wzrost cen niektórych surowców na niespotykaną skalę. Poza surowcami energetycznymi (obecnie znacznie droższymi niż przed wojną) szczególne wzrosty cen objęły na przykład nikiel (złoża rud niklu na Półwyspie Kolskim w Rosji objęte są embargiem dostaw na rynki międzynarodowe), stąd obawa o możliwości zaspokojenia potrzeb i gwałtowny wzrost cen (rys. 1). Ceny niklu wzrosły chwilowo o 111%, do poziomu ponad 101 tys. USD/t. W związku z tak gwałtownymi zmianami, zarząd Londyńskiej Giełdy Metali LME musiał czasowo, w marcu 2022 roku, zawiesić transakcje giełdowe niklem. Po okresie niepokoju jego cena w kontraktach terminowych 3-miesięcznych wzrosła z poziomu ok. 25 tys. USD/t do ok. 43 tys. USD/t, obecnie kształtuje się na poziomie ok. 27 tys. USD/t.

Dla Polski szczególnie negatywne konsekwencje rosyjskiej wojny (poza surowcami energetycznymi) widać w ograniczeniu importu potasu z Rosji i Białorusi, co jest efektem międzynarodowych sankcji nałożonych na obydwa kraje. Według danych Amerykańskiej Służby Geologicznej USGS (2022) Rosja wyprodukowała 9,0 mln ton w 2021 r. soli potasowej, a Białoruś 8,0 mln ton, co czyni te kraje jednymi z największych producentów potasu wykorzystywanego

do produkcji nawozów sztucznych. Obecnie w Polsce nie prowadzi się górniczej eksploatacji złóż soli potasowych, będących źródłem potasu i magnezu. Krajowe zapotrzebowanie na potas oraz jego związki jest całkowicie pokrywane importem. Dotychczas w Polsce udokumentowano 5 złóż soli potasowo-magnezowych, których łączne zasoby wynoszą 705 mln ton. Pomimo znacznego zainteresowania przez polskie i zagraniczne spółki górnicze złożami soli K-Mg występującymi w rejonie Pucka, nie dokonano dotychczas szczegółowego rozpoznania pokładów solnych. Ze względu na brak produkcji z własnych złóż soli K-Mg oraz ich znaczenie dla bezpieczeństwa żywnościowego, potas oraz nawozy potasowe należy rozpatrywać jako surowiec krytyczny dla polskiej gospodarki. Wzrost cen w perspektywie długoterminowej, wysoki popyt, ograniczenie łańcuchów dostaw oraz obawy o podaż w związku z konfliktem zbrojnym wskazują na realną potrzebę ponownej oceny dostępności krajowych złóż udokumentowanych, w tym perspektywicznych zasobów, a zwłaszcza soli potasowo-magnezowych.

Jak w takich warunkach prowadzić politykę surowcową państwa?

Czy Polska jest krajem zasobnym w kopaliny służące otrzymywaniu surowców mineralnych? Wskazana jest tu lektura przygotowywanych corocznie przez Państwowy Instytut Geologiczny opracowań zbiorczych w formie „Bilansu zasobów złóż kopalin w Polsce” (rys. 2, strona lewa). Rocznik ten przedstawia zestawienie wszystkich znanych, udokumentowanych zasobów złóż kopalin w Polsce, dokonuje corocznego określenia zmian w tych zasobach (zmniejszenie wskutek wydobycia, przyrost zasobów dzięki odkryciom nowych złóż).

Złóż znanych i udokumentowanych, wskazanych w „Bilansie zasobów złóż kopalin w Polsce” jest 14 247, mają one różny status. Są to złoża: objęte eksploatacją (E); skreślone z bilansu zasobów (M); pełniące funkcję magazynu gazu (G); złoża z kopalnią w budowie (B); złoże w trakcie zagospodarowania; złoże o zasobach rozpoznanych wstępnie (P); złoże o zasobach rozpoznanych szczegółowo (R); złoże, z którego wydobycie zostało zaniechane (Z); złoże zagospodarowane, eksploatowane okresowo (T). Wspomniane złoża są zasobem pewnym, który może zostać użyty przez przedsiębiorców surowcowych bądź państwo w razie potrzeby (choć czasem złoża te wymagają jeszcze szczegółowych badań rozpoznawczych).

Bilans perspektywicznych zasobów kopalin Polski

Jednak o pozycji i znaczeniu państwa decyduje cały jego geopotencjał, zarówno złóż udokumentowanych i pewnych, jak również oparty na wiedzy o obszarach prognostycznych występowania złóż lub też zasobów perspektywicznych złóż (rys. 2, strona prawa). Wydawnictwo poświęcone zasobom perspektywicznym ukazuje się co około 10 lat i przygotowywane jest także przez Państwowy Instytut Geologiczny. Wiedza zebrana w „Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski” jest sumą wiedzy płynącej z: realizacji geologicznych prac poszukiwawczych przez służbę geologiczną, informacji ze strony przemysłu wydobywczego prowadzącego swoje prace poszukiwawczo-rozpoznawcze, informacji o nowych przesłankach złożowych ze środowiska międzynarodowego (nowe interpretacje kompleksów skalnych, głębsze rozpoznanie, zapotrzebowanie przemysłu), syntez, monografii i artykułów naukowych. Ostatnie wydanie tego bilansu w 2021 roku wskazuje, że Polska posiada nadal wysoki geopotencjał surowcowy w szeregu grup surowców, takich m.in. jak surowce chemiczne (sole, siarka), metaliczne (rudy cynku i ołowiu, rudy polimetaliczne miedzi), energetyczne (węgiel brunatny i kamienny, gaz ziemny) czy surowce skalne (wapienie, gipsy anhydryty, surowce ilaste, piaski, żwiry). Złoża te leżą w górotworze i czekają na swój czas, by stać się aktywem pracującym i pozwalającym na rozwój gospodarczy kraju. Aby tak się stało, wymaga to prowadzenia przez firmy surowcowe prac geologicznych, których wyniki podnoszą wiarygodność szacowanych zasobów, uściślają warunki zale 2 gania złoża w górotworze, wskazują dostępne technologie do przerobu kopaliny. By jednak inwestorzy surowcowi zechcieli podjąć wysiłek poszukiwawczy i dokumentacyjny (obarczony istotnym ryzykiem powodzenia inwestycji i wymagający znacznych nakładów finansowych), muszą dysponować wiedzą o szansach znalezienia złóż. Dane przedstawiane w zestawieniu zbiorczym o zasobach perspekty-

RYS. 1 Zmiany cen niklu na LME w początkach agresji Rosji na Ukrainę (www.lme.com ) Dla Polski szczególnie negatywne konsekwencje rosyjskiej wojny (poza surowcami energetycznymi) widać w ograniczeniu importu potasu z Rosji i Białorusi, co jest efektem międzynarodowych sankcji nałożonych na obydwa kraje. Według danych Amerykańskiej Służby Geologicznej USGS (2022) Rosja wyprodukowała 9,0 mln ton w 2021 r. soli potasowej, a Białoruś 8,0 mln ton, co czyni te kraje jednymi z największych producentów potasu wykorzystywanego do produkcji nawozów sztucznych. Obecnie w Polsce nie prowadzi się górniczej eksploatacji złóż soli potasowych, będących źródłem potasu i magnezu. Krajowe zapotrzebowanie na potas oraz jego związki jest całkowicie pokrywane importem. Dotychczas w Polsce udokumentowano 5 złóż soli potasowo-magnezowych, których łączne zasoby wynoszą 705 mln ton. Pomimo znacznego zainteresowania przez polskie i zagraniczne spółki górnicze złożami soli K-Mg występującymi w rejonie Pucka, nie dokonano dotychczas szczegółowego rozpoznania pokładów solnych. Ze względu na brak produkcji z własnych złóż soli K-Mg oraz ich znaczenie dla bezpieczeństwa żywnościowego, potas oraz nawozy potasowe należy rozpatrywać jako surowiec krytyczny dla polskiej gospodarki. Wzrost cen w perspektywie długoterminowej, wysoki popyt, ograniczenie łańcuchów dostaw oraz obawy o podaż w związku z konfliktem zbrojnym wskazuje na realną potrzebę ponownej oceny dostępności krajowych złóż udokumentowanych, w tym perspektywicznych zasobów, a zwłaszcza soli potasowo-magnezowych.

Jak zatem w takich warunkach prowadzić politykę surowcową państwa?

Czy Polska jest krajem zasobnym w kopaliny służące otrzymywaniu surowców mineralnych? Lektura przygotowywanych corocznie przez Państwowy Instytut Geologiczny opracowań zbiorczych w formie „Bilansu zasobów złóż kopalin w Polsce” (rys. 2, strona lewa). Rocznik ten przedstawia zestawienie wszystkich znanych, udokumentowanych zasobów złóż kopalin w Polsce, dokonuje corocznego określenia zmian w tych zasobach (zmniejszenie wskutek wydobycia, przyrost zasobów dzięki odkryciom nowych złóż)

RYS. 1

Zmiany cen niklu na LME w początkach agresji Rosji na Ukrainę (www.lme.com )

RYS. 2

Okładki rocznika „Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce” (lewa strona) oraz wydawanego nieregularnie „Bilansu perspektywicznych zasobów kopalin Polski” (prawa strona)

Fot. 123rf.com

FOT. 1

Eksploatacja odkrywkowa złoża kopaliny wicznych powinny być szeroko dostępne. Polska jest pod tym względem liderem międzynarodowym. Informacje i dane o zasobach perspektywicznych zawarte w „Bilansie perspektywicznych zasobów kopalin Polski” stanowią unikalną w skali świata pozycję co do zakresu informacji, stopnia szczegółowości danych, publicznej dostępności informacji (poprzez stronę internetową Państwowego Instytutu Geologicznego – www.pgi.gov.pl).

Zakłócenia na rynku surowcowym

Baza zasobowa kopalin Polski oraz Europy jest jednak ograniczona (ilościowo i jakościowo), dodatkowo ciągle zmniejsza się dostępność do złóż udokumentowanych a niezagospodarowanych. Staje się tak m.in. na skutek coraz bardziej restrykcyjnych prawnych ograniczeń ingerencji inwestycyjnych w środowisku naturalnym, zagospodarowania powierzchni nad złożami kopalin na inne cele, konfliktów społecznych, działalności organizacji ekologicznych. Procesy te znacząco utrudniają lub uniemożliwiają zagospodarowanie udokumentowanych złóż kopalin. Zapobieganie bądź ograniczanie działań wykluczających obszary udokumentowanych złóż (na różnym stopniu rozpoznania) z ich późniejszego zagospodarowania może być realizowane m.in. poprzez pozyskiwanie wcześniejszej wiedzy o zasobach prognostycznych i perspektywicznych, ich ochronę (czasową lub stałą) przez właściwe i racjonalne planowanie oraz zagospodarowanie przestrzenne. Najsilniejszy wpływ egzogeniczny na gospodarkę wywierają konflikty zbrojne – zarówno w skali globalnej, regionalnej czy lokalnej. Zakłócenia na rynku surowcowym jako efekt działań zbrojnych dotyczą w pierwszym rzędzie surowców energetycznych oraz innych zaliczanych do surowców strategicznych czy krytycznych, a będących deficytowymi dla danego kraju czy grupy krajów. Na zmiany cen surowca na rynkach międzynarodowych ma wpływ udział i zaangażowanie państwa producenta w konflikt zbrojny (zarówno jako agresora, jak i ofiary ataku). Dostęp do zasobów złóż kopalin i wytwarzanych z nich surowców mineralnych jest istotą bezpieczeństwa surowcowego państwa. Poza dostępem do źródeł surowców mineralnych bardzo ważnym elementem gospodarki w tym zakresie jest także poziom cen surowców oraz ich stabilność.

Polskie przedsiębiorstwa zaczynają funkcjonować w ostatnim okresie w coraz trudniejszym otoczeniu rynkowym. Spowodowane jest to wzrostem cen wysokojakościowych surowców importowanych, wyczerpywaniem krajowych zasobów złóż zagospodarowanych, wzrostem cen energii – co łącznie rzutuje na koszt końcowy wytwarzania produktów i osłabianie pozycji polskich producentów na konkurencyjnym rynku. Polityka adaptacji przedsiębiorstw do nowych warunków otoczenia polityczno-gospodarczego musi polegać m.in. na poszukiwaniu możliwości obniżenia kosztów wytwarzania produktów na przykład poprzez obniżenie kosztów surowców mineralnych stosowanych w produkcji (zwłaszcza zastępowaniu drogich i niedostępnych, importowanych z rejonów zagrożonych działaniami wojennymi). Szczególnie ważne jest także wskazywanie tych obszarów kraju, gdzie dotychczasowe rozpoznanie budowy geologicznej nie jest jeszcze dostateczne, po to, by w pierwszej kolejności realizować badania, aby na podstawie otrzymanych wyników móc w sposób wiarygodny prognozować występowanie tam określonych kopalin i chronić je przed zagospodarowaniem terenu.

***

Obecny stan wiedzy o zasobach perspektywicznych kopalin w Polsce pozwala na możliwość realizacji aktywnej polityki promocji naszego kraju jako oferującego atrakcyjne i poszukiwane surowce mineralne. Warunki polityczno-gospodarcze w Polsce są na tyle stabilne, że mogą zachęcać inwestorów surowcowych (krajowych i zagranicznych) do rozpoczęcia działalności w naszym kraju. Należy w tym zakresie wzmóc i zintensyfikować pracę i współpracę władz państwowych (rządowych i samorządowych), organizacji ekologicznych, środowiska nauki i przemysłu. Zamrożone aktywa w postaci złóż kopalin powinny zostać uruchomione zgodnie z najnowszymi wymaganiami środowiskowymi i uzyskaniem akceptacji społecznej (zwłaszcza środowisk lokalnych) dla poprawy i wzrostu poziomu życia mieszkańców naszego kraju.

Polskie przedsiębiorstwa zaczynają funkcjonować w ostatnim okresie w coraz trudniejszym otoczeniu rynkowym