11 minute read
I DURA LEX, SED LEX. Czyli surowsze kary za przestępstwa przeciwko środowisku
DURA LEX, SED LEX
Advertisement
Mikołaj Maśliński
prawnik | doktorant na Wydziale Prawa i Administracji UAM w Poznaniu prezes zarządu MAŚLIŃSKI Law & Consulting sp. o.o.
1 września 2022 r. wszedł w życie pakiet przepisów, które mają przeciwdziałać przestępczości środowiskowej. Nowe regulacje przewidują dotkliwe sankcje i dają większą niż dotychczas możliwość karania podmiotów zbiorowych. Czy wprowadzone zmiany ograniczą patologie w obszarze ochrony środowiska?
Legislacyjna ofensywa przeciwko przestępczości środowiskowej trwa już od kilku lat. Zapoczątkował ją pakiet zmian stanowiący odpowiedź na masowe pożary odpadów. Rewolucja przeprowadzona w 2018 r. miała zagwarantować „bezpieczeństwo ekologiczne” poprzez „wzmocnienie potencjału kontrolnego Inspekcji Ochrony Środowiska”1 .
Biorąc pod uwagę ostatnie wydarzenia na Odrze można mieć wątpliwości, czy udało się osiągnąć ten cel. Niemniej rozszerzenie uprawnień Inspekcji Ochrony Środowiska przełożyło się na zdecydowany wzrost liczby postępowań karnych dotyczących przestępstw środowiskowych. Jak wynika ze statystyk policyjnych, w 2017 r. wszczęto 477 postępowań dotyczących przestępstw przeciwko środowisku wskazanych w art. 181-186 Kodeksu karnego (dalej także: „kk”)2. W 2020 r. liczba ta wynosiła już 713 postępowań (sic!)3. Oznacza to wzrost liczby postępowań na poziomie niespełna 50%. Przełożyło się to również na liczbę stwierdzonych przestępstw. I tak, w 2017 r. było ich 100, natomiast w 2020 r. już 430. Należy przy tym zauważyć, że zdecydowana większość z nich (352) dotyczyła naruszenia art. 183 Kodeksu karnego dotyczącego nieodpowiedniego postępowania z odpadami.
Odpowiedzią na to zjawisko jest ustawa z dnia 22 lipca 2022 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej (tj. Dz.U. 2022 r. poz. 1726; dalej zwana: „nowelizacją”). Jak wskazują autorzy projektu tej ustawy, dotychczasowe sankcje nie były wystarczające. W rezultacie zaproponowano daleko idącą zmianę przepisów Kodeksu karnego, a także ośmiu innych ustaw, w tym m.in.: • ustawy z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń; • ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony
Środowiska; • ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary; • ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach.
Co istotne, nowe przepisy weszły w życie 1 września 2022 r. Jak przy tym podkreślał w swoich wypowiedziach Jacek Ozdoba, sekretarz stanu
w Ministerstwie Klimatu i Środowiska, przepisy zawarte w nowelizacji Kodeksu karnego wprowadzają największe zmiany w tym obszarze od lat 90. Warto zatem pochylić się nad tym, co w praktyce oznaczają nowe regulacje dla branży chemicznej.
Nawiązka zrekompensuje straty w środowisku
Jedną z kluczowych zmian przewidzianych w ramach nowelizacji jest wprowadzenie obowiązku orzeczenia nawiązki w przypadku, gdy sprawca popełni umyślne przestępstwo przeciwko środowisku. Innymi słowy, nawiązka będzie orzekana obligatoryjnie w przypadku, gdy sprawca przestępstwa przeciwko środowisku działał umyślnie. Jak stanowi natomiast art. 9 § 1 Kodeksu karnego, „czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi”.
W praktyce za czyn popełniany umyślnie uznaje się chociażby naruszenie posiadanych zezwoleń związanych z gospodarką odpadami. Przykładowo, w wyroku z dnia 12 lipca 2017 r. Sąd Rejonowy w Goleniowie zakwalifikował jako przestępstwo umyślne naruszenie zezwolenia na transport odpadów. W analizowanym stanie faktycznym sprawca dokonał transportu odpadów z zagranicy, mimo iż nie obejmowało ono tego rodzaju działalności. W rezultacie uznano, że sprawca działał świadomie, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Stąd też tego rodzaju działanie zakwalifikowano jako umyślne (sygn. akt II K 810/16).
Co istotne, znowelizowany przepis art. 47 § 2 Kodeksu karnego wskazuje widełki, w ramach których sąd może orzec nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. I tak, będzie ona wynosiła nie mniej niż 10 000 złotych i nie więcej niż 10 000 000 złotych. Jak wskazuje przy tym art. 47 § 4 Kodeksu karnego, orzeczenie nawiązki poniżej dolnej granicy jest możliwe tylko w szczególnie uzasadnionych okolicznościach, tj. „gdy wymierzona nawiązka powodowałaby dla sprawcy uszczerbek dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny lub gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą”.
W przypadku przestępstw nieumyślnych, nawiązka będzie miała charakter fakultatywny.
Wyższe kary
Kolejna grupa zmian w Kodeksie karnym odnosi się bezpośrednio do granic ustawowego zagrożenia za popełnienie przestępstw przeciwko środowisku. Mianowicie ustawodawca postanowił znacznie zaostrzyć sankcję za niektóre przestępstwa przeciwko środowisku przewidziane w rozdziale XXII Kodeksu karnego.
Co istotne, zaostrzenie kar niesie ze sobą daleko idące skutki prawne. Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu nowelizacji, „zwiększenie dolnej granicy ustawowego zagrożenia za ww. czyny, spełniające znamiona przestępstw przeciwko środowisku, ma za zadanie uniemożliwienie zastosowania art. 69 § 1 kk”. Zgodnie natomiast z tym przepisem, „sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w wymiarze nieprzekraczającym roku, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności i jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec niego celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa”.
Szereg skutków prawnych niesie również zwiększenie górnej granicy ustawowego zagrożenia przestępstw przeciwko środowisku. Przykładowo, uniemożliwi to stosowanie art. 37a § 1 kk, który stanowi dyrektywę sądowego wymiaru kary. Mianowicie przepis ten pozwala sądowi orzec zamiast kary pozbawienia wolności kary wolnościowe. Zgodnie z art. 37a § 1 kk, „jeżeli przestępstwo jest zagrożone tylko karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat, a wymierzona za nie kara pozbawienia wolności nie byłaby surowsza od roku, sąd może zamiast tej kary orzec karę ograniczenia wolności nie niższą od 3 miesięcy albo grzywnę nie niższą od 100 stawek dziennych, jeżeli równocześnie orzeka środek karny, środek kompensacyjny lub przepadek”. Należy natomiast zauważyć, że ustawodawca postanowił zwiększyć górną granicę kary pozbawienia wolności za popełnienie szeregu przestępstw przeciwko środowisku do 10 i 12 lat.
Zaostrzenie granic ustawowego zagrożenia ograniczy również stosowanie innych przepisów, w tym umożliwiających odstąpienie od wymierzenia kary (art. 59 kk), czy warunkowe umorzenie postępowania karnego (art. 66 kk). Porównanie pomiędzy starym i nowym stanem prawnym przedstawia tabela 1.
Dobrowolne naprawienie szkody przez sprawcę
Nowością wprowadzoną przez nowelizację jest dodanie do Kodeksu karnego regulacji, które pozwalają zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. I tak, w świetle
Sprawca przestępstwa przeciwko środowisku, który naprawi szkodę przed wszczęciem postępowania karnego, lub jeszcze w czasie trwania postępowania sądowego – aż do czasu wydania wyroku przed sądem pierwszej instancji – będzie mógł liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpienie od jej wymierzenia
TAB. 1
Zestawienie zmian dotyczących sankcji za popełnienie wybranych przestępstw przeciwko środowisku przewidzianych w rozdziale XXII Kodeksu karnego (opracowanie własne)
Przepis Kodeksu karnego Czyn zabroniony
Sankcja za czyny popełnione do 31.08.2022 od 1.09.2022
Przestępstwa obejmujące powodowanie zniszczeń w przyrodzie (art. 181 kk)
Art. 181 § 1 spowodowanie zniszczenia w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach
Art. 181 § 2
niszczenie lub uszkadzanie – wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną – roślin, zwierząt, grzybów lub ich siedlisk, lub siedlisk przyrodniczych, powodujące istotną szkodę kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
kara pozbawienia wolności do lat 2 kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8
kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
Art. 181 § 3 niszczenie lub uszkadzanie – niezależnie od miejsca czynu – roślin, zwierząt, grzybów lub ich siedlisk, lub siedlisk przyrodniczych, powodujące istotną szkodę kara pozbawienia wolności do lat 2 kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
Uwagi
rozszerzenie przedmiotu czynności wykonawczej o grzyby, siedliska, lub siedliska przyrodnicze
Przestępstwa obejmujące zanieczyszczenie środowiska w znacznych rozmiarach (art. 182 kk)
Art. 182 § 1
zanieczyszczenie wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach Art. 182 § 2 jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
kara pozbawienia wolności do lat 2 kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8
kara pozbawienia wolności do lat 3
Art. 182 § 3 jeżeli czyn określony w § 1 został popełniony w związku z eksploatacją instalacji działającej w ramach zakładu, w zakresie korzystania ze środowiska, na które wymagane jest pozwolenie kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8
kara pozbawienia wolności od roku do lat 10
Nieodpowiednie postępowanie z odpadami (art. 183 kk)
jeżeli sprawca czynu określonego w § 3 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (było do 3 lat bez dolnej granicy)
Art. 183 § 1
Art. 183 § 5
Art. 183 § 5a
Art. 185 § 1
Art. 185 § 2
Art. 185 § 3
składowanie, usuwanie, przetwarzanie, zbieranie, unieszkodliwianie, transportowanie odpadów lub substancji albo dokonywanie odzysku odpadów lub substancji w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 kara pozbawienia wolności od roku miesięcy do lat 10
tej samej karze podlega również: •kto wbrew przepisom przywozi z zagranicy substancje zagrażające środowisku (§ 2); •kto wbrew przepisom przywozi odpady z zagranicy lub wywozi odpady za granicę (§4); •kto wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1, 2 i 4 (§3);
przywóz z zagranicy lub wywóz za granicę odpadów niebezpiecznych bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom porzucanie odpadów niebezpiecznych w miejscu nieprzeznaczonym do ich składowania lub magazynowania kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8
kara pozbawienia wolności od 2 miesięcy do lat 12 kara pozbawienia wolności od roku do lat 10
Kwalifikowane typy przestępstw (art. 185 kk)
jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach lub istotne obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8
kara pozbawienia wolności od roku do lat 10 kara pozbawienia wolności od lat 2 do 12
kara pozbawienia wolności od lat 2 do 12
jeżeli następstwem czynu określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1 lub 3 lub w art. 184 § 1 lub 2 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób kara pozbawienia wolności od lat 2 do 12
kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3
• rozszerzenie przedmiotu czynności wykonawczej w § 1 o dokonywanie odzysku odpadów lub substancji; •zaostrzenie sankcji w przypadku czynów określonych w §1-5a popełnionych nieumyślnie – od 1.09.2022 r. sprawca czynu podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 5 (było do lat 2).
Zmiana kwalifikacji przestępstwa z występku na zbrodnię
Art. 186 § 1 nieutrzymywanie w należytym stanie lub nieużywanie urządzeń zabezpieczających wodę, powietrze lub powierzchnię ziemi przed zanieczyszczeniem lub urządzeń zabezpieczających przed skażeniem promieniotwórczym lub promieniowaniem jonizującym kara pozbawienia wolności do lat 2 kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5
Brak dbałości o urządzenia ochronne (art. 186 kk)
nowo dodanego art. 188a Kodeksu karnego, wobec sprawcy przestępstwa określonego w art. 182 § 1 lub 3, art. 183 § 1, 3, 5a lub 6 lub w art. 184 § 1 lub 2, który dobrowolnie naprawił szkodę w całości albo w znacznej części, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia”. W praktyce oznacza to, że sprawca przestępstwa przeciwko środowisku, który naprawi szkodę przed wszczęciem postępowania karnego, lub jeszcze w czasie trwania postępowania sądowego – aż do czasu wydania wyroku przed sądem pierwszej instancji – będzie mógł liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpienie od jej wymierzenia. W tym wypadku uznaje się bowiem, że naprawienie szkody wyrównuje fakt naruszenia dobra prawnego, czyniąc potrzebę kompensacji przez karę nieaktualną. Niemniej warunkiem zastosowania tej instytucji będzie „dobrowolność” w naprawieniu szkody, która nastąpi w wyniku swobodnej decyzji sprawcy przestępstwa.
Podmioty zbiorowe pod większą presją
Niezależnie od reformy Kodeksu karnego, omawiana nowelizacja przewiduje także szereg innych zmian. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują rozwiązanie wprowadzone do ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 358 ze zm.). Mianowicie, ustawodawca stworzył podstawy prawne do karania podmiotów zbiorowych za przestępstwa przeciwko środowisku wskazane w rozdziale XXII Kodeksu karnego niezależnie od wydania wyroku skazującego czy też orzeczeń wskazanych w art. 4 tej ustawy (np. orzeczenia sądu o umorzeniu przeciwko sprawcy postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy).
W praktyce oznacza to, że w powyższych sytuacjach sąd będzie mógł orzec wobec podmiotu zbiorowego karę pieniężną w wysokości od 10 000 do 5 000 000 złotych. Tym samym, niezależnie od odpowiedzialności osób fizycznych, do odpowiedzialności będą mogły zostać w dużo łatwiejszy niż dotychczas sposób pociągnięte chociażby osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną (np. osobowe spółki handlowe, takie jak spółka jawna czy spółka komandytowa).
Kosztowne śmiecenie i wypalanie traw
Niezależnie od zmiany najpoważniejszych przestępstw środowiskowych, nowelizacja przewiduje także zaostrzenie sankcji wobec wybranych wykroczeń. Przykładowo, zaśmiecanie miejsc takich jak obszar kolejowy lub miejsca dostępne dla publiczności, a w szczególności droga, ulica, plac, ogród, trawnik lub zieleniec, od 1 września 2022 r. podlega karze grzywny nie niższej niż 500 złotych. Podobna sankcja grozi za wyrzucanie kamieni, odpadów, złomu lub padliny lub innych nieczystości na nienależący do tej osoby grunt polny.
Ponadto zmiana w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (tj. Dz.U. z 2022 r. poz. 916 ze zm.) wprowadza możliwość nałożenia grzywny nawet do 30 000 zł za usuwanie roślinności przez wypalanie z gruntów rolnych, obszarów kolejowych, pasów przydrożnych, trzcinowisk lub szuwarów.
Coraz większa presja środowiskowa
Reforma Kodeksu karnego oraz innych regulacji o charakterze sankcyjnym może budzić pewne obawy wśród podmiotów, które korzystają ze środowiska w swojej bieżącej działalności. Dość wspomnieć, że od lat zmagają się one z coraz większymi wymaganiami w tym obszarze. Towarzyszy temu coraz większa reglamentacja działalności oraz wzmożone kontrole ze strony Inspekcji Ochrony Środowiska. Z drugiej strony, niewydolny aparat administracyjny i brak jednolitych zasad stosowania prawa wstrzymuje szereg inwestycji. W rezultacie „legalne” korzystanie ze środowiska staje się dziś nie lada wyzwaniem. Nie jest to często wynikiem złej woli czy zaniedbań, tylko stopniem skomplikowania stanu prawnego w tym obszarze. Inną kwestią pozostają różnego rodzaju wypadki, których ryzyko pojawienia się – w mniejszym lub większym zakresie – zawsze
występuje w działalności przemysłowej.
Pozostaje mieć zatem nadzieję, że nowe sankcje będą skierowane przede wszystkim w te podmioty, które z premedytacją naruszają prawo. Nie oznacza to jednak, że nowe przepisy ominą innych. Wręcz przeciwnie, osoby zarządzające instalacjami powinny zrobić rachunek sumienia i zastanowić się, czy aby na pewno wszystkie procesy oddziaływujące na środowisko działają jak należy. Warto to zrobić nie tylko z uwagi na ochronę środowiska, ale także ze względu na własne bezpieczeństwo.
Przypisy
1 Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska oraz niektórych innych ustaw (Sejm VIII kadencji, druk sejmowy nr 2662). 2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (tj. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.). 3 Dane statystyczne dostępne na stronie internetowej
Komendy Głównej Policji (https://statystyka.policja. pl/st/-kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-3), za:
Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przestępczości środowiskowej (Sejm IX kadencji, druk sejmowy nr 2371).
