Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττό by Margarita Zakynthinou-Xanthi

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π. Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός – Χώρος – Πολιτισμός

Διπλωματική Εργασία

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Σπουδάστρια:

Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη Επιβλέπων καθηγητής:

Κωνσταντίνος Μωραΐτης

Τριμελής Επιτροπή:

Γιώργος Γυπαράκης Κωνσταντίνος Μωραΐτης Παναγιώτης Τουρνικιώτης

Ακαδημαϊκό Έτος: 2021-2022

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

| Περιεχόμενα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ (GR/EN)......................................................................................................................................................................................... 8 Α’ ΜΕΡΟΣ: Εισαγωγή Α1. Το αντικείμενο της έρευνας ............................................................................................................................................... Α2. Η μέθοδος της έρευνας ....................................................................................................................................................... Α2.1 Γραπτός λόγος........................................................................................................................................................ Α2.2 Σχεδιασμένος λόγος........................................................................................................................................... Α3. Σκοπιμότητα της έρευνας ...................................................................................................................................................

15 19 19 23 25

Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός 28 Β1. Η έννοια του τοπίου ............................................................................................................................................................... 29 Β2. Αθηναϊκή τοπογραφία........................................................................................................................................................... 31 Β3. Το Αθηναϊκό τοπίο μέσα από μία θεώρηση τοπολογική – Λείος Χώρος ................................................. 37 Β4. Το Αθηναϊκό τοπίο της ευκλείδειας γεωμετρίας – Ραβδωτός χώρος ....................................................... 45 Β5. Κατά τη συνάντηση του λείου και του ραβδωτού χώρου ................................................................................. 51 Β6. Το πορώδες ................................................................................................................................................................................. 61 Β7. Επιγενετικό τοπίο .................................................................................................................................................................. 73 Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος 79 Γ1. Τόπος παρέμβασης ................................................................................................................................................................ 81 Γ2. Αναδρομή στην ιστορία του Λυκαβηττού ................................................................................................................... 83 Γ3. Ανάλυση πεδίου ...................................................................................................................................................................... 98 Γ4. Ανάπτυξη προβληματικής και Διαμόρφωση προθέσεων .................................................................................116 Γ5. Διερεύνηση του σχεδιασμού ............................................................................................................................................118 Γ6. Πρόταση: ένα εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττό ......................................................................................................129 Δ’ ΜΕΡΟΣ: Επίλογος - Συμπεράσματα 199 Δ1. Θεωρητική διερεύνηση: Δ1.1 Σύνοψη ......................................................................................................................................................................200 Δ1.2. Το τοπίο ως μορφογενετικό πεδίο δυνάμεων σε μεταβολή ...................................................... 202 Δ1.3 Η σύνθεση του θεωρητικού και του σχεδιασμένου λόγου ......................................................... 204 Δ2. Σχεδιαστική πρόταση: Δ2.1 Η μόχλευση της ύλης και της μνήμης..................................................................................................... 208 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ.......................................................................................................................................................................................................210 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................................................................................................................213

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το ερευνητικό αντικείμενο της εργασίας αφορά την αντίληψη και τη σχηματοποίηση του τοπίου σε σχέση με το φυσικό και ανθρωπογενές στοιχείο. Η προβληματική αυτή προσεγγίζεται αρχικά μέσω μίας θεωρητικής διερεύνησης των στοιχείων αυτών στο πλαίσιο του Αθηναϊκού τοπίου και στη συνέχεια μέσω μίας σχεδιαστικής πρότασης στο λόφο του Λυκαβηττού. Στο πρώτο μέρος όπου εξελίσσεται η θεωρητική έρευνα, εστιάζοντας στο Αθηναϊκό τοπίο, διαπιστώνουμε ότι διαθέτει μια πάλλουσα φυσική τοπογραφία υπό τη μορφή ενός χωρικού κοίλου, περιέχοντας το φυσικό και το ανθρωπογενές στοιχείο σε άμεση γειτνίαση και δυναμική αλληλεξάρτιση. Αναζητείται η αντίληψη του τοπίου τόσο μέσα από τη φυσική γεωμορφολογική του τάξη όσο και από το έντονο αστικό περιβάλλον που το καταλαμβάνει. Άραγε, το αττικό τοπίο, με τη ρέουσα διάπλαση του φυσσικού του αναγλύφου μπορεί να «ιδωθεί» μέσα από μία τοπολογική θεώρηση με ανταπόκριση στην έννοια του «λείου χώρου» όπως εξηγείται από G. Deleuze και F. Guattari στο βιβλίο τους Mille Plateux ή λόγω το πολύσπαστου χτιστού του στοιχείου φαίνεται να διέπεται από τις αρχές τις ευκλείδειας γεωμετρίας, ανταποκρινόμενο τις συνθήκες του «ραβδωτού χώρου»; Εν τέλει τα δύο στοιχεία συναντώνται διαρκώς, πυροδοτώντας τη συνθήκη της μεταβολής, βρισκόμενα σε μία διαλεκτική σχέση που θα μπορούσε να περιγραφεί με την έννοια του πορώδους σε γεωμορφολογικό επίπεδο, παρουσιάζοντας συγχρόνως κοινωνικές και πολιτισμικές προεκτάσεις. Τέλος, η θεωρητική διερεύνηση επεκτείνεται στην έννοια του επιγενετικού τοπίου του C. H. Waddington, και συμπεραίνεται ότι το τοπίο, ως επιγενετικό, συνεπάγεται την απόκτηση χαρακτηριστικών μέσα από μια διαδικασία δυναμικής αλληλεπίδρασης με εξωγενείς παράγοντες, κάτι που καθιστά φανερό το «άνοιγμα» της έννοιας του τοπίου προς την κοινωνική και πολιτισμική συνθήκη. Η συγκρότηση του συγκεκριμένου θεωρητικού υποβάθρου γύρω από το τοπίο δημιουργεί ένα γόνιμο έδαφος για να εξελιχθεί η διερεύνηση του ερευνητικού ερωτήματος και δια του σχεδιασμού. Για αυτό και στο δεύτερο μέρος της εργασίας, αναπτύσσεται μία πρόταση τοπιακού και αστικού σχεδιασμού, με υπαίθριες και κτιριακές διαμορφώσεις. Η περιοχή παρέμβασης είναι το πλάτωμα του λόφου του Λυκαβηττού, ένα ιδιόμορφο σημείο διεπαφής του φυσικού και του ανθρωπογενούς στοιχείου. Πριν την ανάπτυξη του σχεδιασμού, διερευνώνται οι μεταβολές του λόφου ιστορικά, τόσο στη φυσική του διάπλαση, όσο και στην αντίληψη που κυριαρχούσε για αυτόν την εκάστοτε εποχή, που άλλωστε είναι συνυφασμένες με τις μεταβολές των συνθηκών κατοίκησης στην περιοχή του κέντρου της Αθήνας. Ενδιαφέρον εύρημα της έρευνας ήταν η μεταβολή του λόφου σε μία κοιλότητα λατομείου και στη συνέχεια η κάλυψη και η ισοπέδωση αυτής της κοιλότητας με ένα τεχνητό τρόπο, κάτι που οδήγησε στο αποτέλεσμα που βλέπουμε σήμερα στο λόφο. Η πρόταση αφορμάται από τις αλλεπάλληλες αποκολλήσεις γης που πραγματοποιήθηκαν όταν ο λόφος λειτουργούσε ως λατομείο και επιχειρεί μία ανασύνθεση της ύλης. Στο πλαίσιο της διερώτησης για το ποια είναι η φύση του Λυκαβηττού (η φύση ως βλάστηση/ ως βράχος/ ως φως;), ο σχεδιασμός ακολουθεί διάφορα στάδια πειραματισμού, που αφορμώνται τόσο από τη θεωρητική έρευνα όσο και από τα στοιχεία ανάγνωσης του τόπου παρέμβασης.

| Περίληψη

Επιχειρείται λοιπόν η δημιουργία ενός ανοικτού υπαίθριου χώρου στο επίπεδο του πλατώματος ως μία δημόσια πλατεία, δοκιμάζοντας πλαστικές και γλυπτικές επεξεργασίες. Σε κατώτερο επίπεδο δημιουργείται μία εκτενής εκσκαφή, ένα μεγάλο «σκάψιμο» που φιλοξενεί μια κρυμμένη «κάτω πόλη», πλασμένη με πιο απότομα και γεωμετρικοποιημένα χαρακτηριστικά , η οποία συμπληρώνει και υποβαστάζει τη διαμόρφωση ανοικτού υπαίθριου χώρου στο επίπεδο του εδάφους. Σε αυτό το υπόσκαφο τμήμα της πρότασης συγκεντρώνονται δημόσιες λειτουργίες και χρήσεις, χωρίς να ορθώνονται επιπρόσθετοι κτιριακοί όγκοι οι οποίοι θα παρενέβαιναν στο εμφανές σήμερα εδαφικό ανάγλυφο του τοπίου του Λυκαβηττού. Τα δύο επίπεδα επικοινωνούν με τη διάνοιξη διατρήσεων, οπών και αιθρίων, δημιουργώντας ένα έδαφος «πιο πλούσιο και πορώδες». Η πρόταση αποσκοπεί να διατηρήσει τα χαρακτηριστικά της οριζοντιότητας, της αστικότητας και του ανοιχτού ορίζοντα όπως αυτά εμφανίζονται στο σημερινό πλάτωμα, μεταγράφοντας τα σε ένα σύγχρονο δημόσιο χώρο, οποίος θα λειτουργούσε ως πόλος ενίσχυση της δυνατότητας ‘όρασης’, αναγνώρισης και κατανόησης του φυσικού, πολιτιστικού και ιστορικού τοπίου. Ανασυνθέτει μια ανάγλυφη εγχάρακτη πλατεία, ως μια περιοχή θεώρησης και κατόπτευσης της πόλης, ως το «θεωρείο της Αθήνας». Συνολικά, η διερεύνηση πάνω στο ζήτημα της συσχέτισης φυσικού και ανθρωπογενούς, κατέδειξε ότι δεν μπορούν να νοούνται ως δύο ξέχωρες οντότητες. Η σχέση πόλης-ανάγλυφου, τεχνητού-φυσικού είναι σύνθετη και οι γραφές και οι επανεγγραφές της πόλης πάνω στο φυσικό υπόβαθρο και αντίστροφα είναι διαρκείς και εξελισσόμενες, συνθέτοντας ένα τοπίο σε μεταβολή. Το τοπίο όμως δεν είναι απλά μορφοποιημένο από την επιρροή δυνάμεων, αλλά επίσης ‘μορφοποιητικό’ και επιγενετικό, για τις φυσικές και τις κοινωνικές δράσεις. Έτσι, ο σχεδιασμός και η σχηματοποίηση του τοπίου χρειάζεται να προβαίνει στη διερεύνηση των κανόνων μεταβολής και στη σχηματοποίηση των όρων μεταβολής, ενώ δεν μπορεί να περιορίζεται στη διατύπωση σταθερών ευκλείδειων ή μεταβλητών τοπολογικών σχημάτων. Ο σχεδιασμός κρίνεται σκόπιμο να διαπραγματεύεται το «πυκνότερο έδαφος» ενός έργου και να εξετάζει τον πραγματικό ζώντα χώρο, καθώς αυτός φέρει μέσα του πολλαπλά νοήματα, εμπειρίες και αισθήσεις. Τέλος, καθώς ο σχεδιασμός εξελίσσεται με νοητικές προσεγγίσεις αφαίρεσης και σχηματοποίησης των στοιχείων της εξωτερικής πραγματικότητας, συγχρόνως «μεταφέρει» τη σκέψη και τους συλλογισμούς μας. Αυτή, λοιπόν, η αφαίρεση στην οποία συχνά προβαίνει μπορεί να προκύψει από μία πύκνωση των σκέψεων και των ιδεών. Και αντίστροφα, η αφαίρεση που μπορεί να έχει η ματιά μιας θεώρησης μπορεί να επιτρέπει συμπυκνώσεις στο σχεδιασμό, εξασφαλίζοντας την περιεκτικότητα και τη σφαιρικότητά του. Συνεπώς, οι σκέψεις και τις θεωρήσεις μας μοιάζουν να αποτελούν ένα άυλο εκμαγείο που σμιλεύει το έκτυπο του σχεδιασμού, και αντιστρόφως, συμβάλλοντας στη σύνθεση του αρχιτεκτονικού θεωρητικού και του σχεδιασμένου λόγου ως ενός ενιαίου.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΑΒSTRACT Lycabetus engraved. Design at the interface of natural and anthropogenic landscape. This research thesis deals with the perception and the formation of landscape in relation with the natural and the man-made element. The topic is approached first through a theoretical research in the context of the Athenian landscape and then through a design proposal on the Lycabettus hill. In the first part of the thesis, theoretical research is developed in order to shed light on the various aspects of the research question. Focusing on the Athenian landscape, we identify a pulsating natural topography in the form of a spatial hollow, containing the natural and antropogenic element in immediate proximity and in a dynamic interdependence. The perception of the landscape is investigated both through its natural geomorphological character as well as through the dense urban environment that dominates it. Can the Attic landscape with the fluid formation of its natural relief be understood through a topological approach with reference to the concept of “smooth space”, as explained by G. Deleuze and F. Guattari? Or due to the multifaceted cubist shapes of the built environment can it be characterized by the principles of Euclidean geometry, corresponding to the conditions of the “striated space”? Overall, the two elements meet constantly, triggering conditions of change and interacting in a dialectical relation that could be also described with the notion of porosity at the geomorphological level, with concurrent social and cultural inferences. Finally, the research explores the notion of the epigenetic landscape, as presented by C.H. Waddington. It is concluded that the landscape, as an epigenetic element, acquires characteristics through a dynamic process of interaction with external factors, thus illuminating the “openess” of the notion of landscape to social and cultural conditions. The formation of the particular theoretical background in relation to landscape, creates the conditions for the expansion of the research question to the process of design. Thus, in the second part of the thesis, a proposal of urban and landscape design is developed, including outdoor configurations and facilities. The site of the proposal is the plateau of Lycabettus hill, in a distinct interface point of the natural and anthropogenic element. Prior to the design, the thesis explores the tansformations of the hill throughout history, concering both the alterations of its natural shape and the changes in the perception of the hill throughout the years; changes that are also intertwined with the evolution of the living conditions in the center of Athens. An interesting finding of this part of the research was the transformation of the hill into a quarry cavity and then the covering and horizontalization of this cavity in an artificial way, which led to the shape that can bee seen in the hill today. The proposal is inspired by the successive detachments of land that took place when the hill was used as a quarry, overall aspiring to carry out a re-composition of the matter of the hill. In the context of the investigation of the character of the nature of Lycabettus (nature as vegetation / as rock / as light?), the design follows various stages of experimentation, which are based on both the theoretical research and the spatial

| Abstract

and cultural characteristics of the site. The proposal attempts to create an open-air outdoor space at the level of the plateau as a public square, experimenting with plastic and sculptural expressions. At a lower level, an extensive excavation is created that reveals the previous topography of the hill, and in this cavity lies a hidden “under-the-ground city”, sculpted with sharper and geometric features, which complements and supports the open outdoor space at ground level. In this underground part of the proposal, public complementary functions are planned, so the intervention evolves without additional building volumes being raised, which would alterate the current terrain of the landscape of Lycabettus. The two levels communicate with the opening of holes and atriums, creating a “richer and more porous” soil in Lycabettus plateau. The proposal aims to preserve the characteristics of horizontality, urbanity and the feeling of a wide-open horizon as they appear today on the plateau, turning them into a contemporary public space, which could enhance the ability to see, recognize and understand the natural, cultural and historical aspects of the landscape. It reconstructs a engraved bas-relief square, as an area of vision and oversight of the city, as the “gallery of Athens”. Overall, the research on the correlation between the natural and the anthropogenic element, demonstrated that they cannot be perceived as two separate entities. The relation between the city and the landscape, is complex and the city’s engravings and re-inscriptions on the natural environment and vice versa are continuous and evolving, composing landscape in constant change. The landscape, however, is not merely shaped by the influence of forces, but it is also epigenetic and shape-forming itself, for the physical as well as social condition. Thus, the formation of landscape in the context of landscape design needs to investigate the rules of change, the shaping of the conditions of transformation and cannot be limited to the formulation of fixed Euclidean or variable topological shapes. The design should negotiate the “denser ground” of a project and examine the real living space, as it carries within it multiple meanings, experiences and senses. Finally, as the designing process evolves with mental approaches of abstraction and with the formation of the elements of the external reality, it simultaneously “conveys” our thoughts and reflections . Thus, the abstraction needed in design, can result from a condensation of thoughts and ideas. Conversely, the abstraction in the perception of a theoretical formation can allow condensations in the design, ensuring its comprehensiveness and sphericity. Therefore, theoretical research seem to be an intangible mold that sculpts the result of the designing process, and vice versa, contributing to the unification of architectural theory and design.

1.1 Αεροφωτογραφία του Λυκαβηττού, περιοχή με “βαθουλώματα”. Το πορώδες.

A’

μέρος

Ε Ι Σ Α ΓΩ Γ Η

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

1.2 Το λεκανοπέδιο από τον Υμηττό. 14

| Εισαγωγή

Α 1 . Το α ν τ ι κε ί μ ε ν ο τ η ς έ ρ ε υ να ς Στην εργασία διερευνάται η έννοια και η αντίληψη του τοπίου σε συνάρτηση με το φυσικό ανάγλυφο της Αθήνας και του αστικού δομημένου χώρου. Το έδαφος -το ανάγλυφο του εδάφους- και οι εξάρσεις των εντάσεών του αποτελούν το σημείο μηδέν του αστικού χώρου: Το έδαφος αποτελεί το υπόβαθρο πάνω στο οποίο αναδύεται, εξελίσσεται και κατοικεί η πόλη. Στρέφοντας τη ματιά μας στην πόλη της Αθήνας, θα λέγαμε ότι το αττικό ανάγλυφο έχει τη δομή ενός κοίλου που ανοίγεται προς τη θάλασσα. Πρόκειται για ένα έντονο παλλόμενο ανάγλυφο με «εσοχές» και «εξοχές» στο οποίο κυριαρχεί ένα σύμπλεγμα λόφων που δίνουν την τρίτη διάσταση στην πόλη. Πάνω σε αυτό έχει επικαθίσει ο πυκνός κτιστός όγκος, που μοιάζει με ένα αστικό κύμα που κατέλαβε την έκταση μεταξύ των βουνών και των λόφων. Μερικοί από τους λόφους καλύφθηκαν ολοκληρωτικά ενώ άλλοι ψηλότεροι κατάφεραν να αναδυθούν και να ξεπροβάλλουν με τις κορυφές τους. Πώς θα μπορούσε να περιγραφεί το φυσικό και ανθρωπογενές στοιχείο και η μεταξύ τους σχέση; Και πώς αυτή η θεωρητική διερεύνηση μπορεί να διευρύνει και να εμπλουτίσει τη συνθετική διαδικασία του σχεδιασμού στον αστικό χώρο;

Η σχέση φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου της Αθήνας.

Το σώμα της έρευνας αναπτύσσεται γύρω από τον προβληματισμό σχετικά με το αν το αττικό τοπίο πρόκειται για ένα τοπίο φυσικό ή ένα τοπίο τεχνητής - ανθρωπογενούς παρέμβασης. Για να προσεγγίσουμε το ζήτημα, σε πρώτο στάδιο, εξετάζεται το πώς είναι και πώς έχει διαμορφωθεί το τοπίο, η τοπογραφία της Αθήνας και σε ποια συσχέτιση βρίσκεται ο φυσικός με τον αστικό δομημένο χώρο. Σε δεύτερο στάδιο, εξετάζεται η έννοια του τοπίου με τη διαπίστωση ότι το ανάγλυφο αυτό πέρα από ενδιαφέροντα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά, διαθέτει και ιδιαίτερη πολιτιστική και πολιτισμική αξία. Στη συνέχεια, αναπτύσσεται το ερώτημα για το αν το αθηναϊκό τοπίο μπορεί να «ιδωθεί» μέσα από μία τοπολογική θεώρηση με ανταπόκριση στην έννοια του «λείου χώρου» όπως εξηγείται από G. Deleuze και F. Guattari στο βιβλίο τους Mille Plateux ή αν τελικά χαρακτηρίζεται από τις αρχές τις ευκλείδειας γεωμετρίας ανταποκρινόμενο τις συνθήκες του «ραβδωτού χώρου». Εν τέλει τα δύο στοιχεία συναντώνται διαρκώς, πυροδοτώντας τη συνθήκη της μεταβολής, βρισκόμενα σε μία διαλεκτική σχέση που θα μπορούσε να περιγραφεί ακόμα καλύτερα με την έννοια του πορώδους σε γεωμορφολογικό επίπεδο, παρουσιάζοντας συγχρόνως κοινωνικές και πολιτισμικές προεκτάσεις. Επιπλέον, παρουσιάζεται η έννοια του επιγενετικού τοπίου ως αντιδάνειο από τη βιολογία, έννοια που όρισε ο Conrad Hal Waddington, με την οποία διευκρινίζεται η συμβολή περισσότερων παραμέτρων, κυρίως γενετικής τάξης, κατά τη συγκρότηση και τη θεώρηση του τοπίου. Το τοπίο ως επιγενετικό συνεπάγεται την απόκτηση χαρακτηριστικών μέσα από μια διαδικασία δυναμικής αλληλεπίδρασης με εξωγενείς παράγοντες, κάτι που καθιστά φανερό το «άνοιγμα» της έννοιας του τοπίου προς την κοινωνική και πολιτισμική συνθήκη.

Θεωρητική προσέγγιση ερωτήματος.

Στην εργασία αναπτύσσεται και συγκροτείται ένα θεωρητικό υπόβαθρο πάνω σε αυτά το ζήτηματα, με σκοπό να ενισχύσει την έρευνα δια του σχεδιασμού. Οι θεωρητικές αναζητήσεις βέβαια δεν μπορούν να έχουν σχέση απόλυτης αναλογίας και αντιστοιχίας με την πορεία του σχεδιασμού, ωστόσο θέτουν ισχυρά ερωτήματα και δημιουργούν ένα γόνιμο έδαφος για να εκτυλιχθεί η σκέψη και ο πειραματισμός κατά το σχεδιασμό.

Η έρευνα δια του σχεδιασμού.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

1.3 Απεικόνιση του λόφου του Λυκαβηττού με τον αστικό ιστό. 16

| Εισαγωγή

Η διερεύνηση των συγκεκριμένων θεωρήσεων γύρω από το τοπίο, εμφανίζεται καθοριστική για να προσεγγίσουμε γενικότερα τη σύνθεση και τον σχεδιασμό. Για αυτό, η εργασία περιλαμβάνει μία πρόταση τοπιακού και αστικού σχεδιασμού με υπαίθριες και κτηριακές διαμορφώσεις. Η περιοχή παρέμβασης είναι ο λόφος του Λυκαβηττού. Πρόκειται για ένα εμβληματικό λόφο της Αθήνας που λειτουργεί ως πνεύμονας πρασίνου μέσα στον αστικό ιστό, είναι ένα σημείο περιπάτου και περισυλλογής, ένα πλατό διεξαγωγής θερινών πολιτισμικών εκδηλώσεων στο χαρακτηριστικό θέατρο του Ζενέτου, ένας τόπο συνύπαρξης, ενατένισης και σύνδεσης με την πόλη.

Σχεδιαστική πρόταση στο Λυκαβηττό.

Η πρόταση αφορμάται από τις αλλεπάλληλες αποκολλήσεις γης που έχουν πραγματοποιηθεί όταν ο λόφος λειτουργούσε ως λατομείο και επιχειρεί μία ανασύνθεση της ύλης. Δοκιμάζονται και εφαρμόζονται συνθετικές χειρονομίες επί του πλατώματος του λόφου που αποσκοπούν στη δημιουργία ενός ανοικτού υπαίθριου χώρου στο επίπεδο του πλατώματος ως μία ανάγλυφη δημόσια πλατεία. Σε κατώτερο επίπεδο δημιουργείται μεγάλο «σκάψιμο» που φιλοξενεί μια κρυμμένη «κάτω πόλη» που συμπληρώνει και υποβαστάζει τη διαμόρφωση ανοικτού υπαίθριου χώρου-πλατείας στο επίπεδο του εδάφους. Σε αυτό το υπόσκαφο τμήμα της πρότασης συγκεντρώνονται δημόσιες λειτουργίες και χρήσεις, χωρίς να ορθώνονται επιπρόσθετοι κτιριακοί όγκοι οι οποίοι θα παρενέβαιναν στο εμφανές σήμερα εδαφικό ανάγλυφο του τοπίου του Λυκαβηττού. Η πρόταση ανασυνθέτει ένα τοπίο εγχάρακτο και ανάγλυφο στο Λυκαβηττό, που μοιάζει να αποτελεί το έκτυπο του φυσικού και τεχνητού εκμαγείου του περιβάλλοντος που το δημιούργησε.

Το πλάτωμα του λόφου.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

1.4 Εξώφυλλο της ερευνητικής εργασίας της διάλεξης με τίτλο «Αθηναϊκή Τοπογραφία: το φυσικό εκμαγείο και το ανθρωπογενές έκτυπο, ως διαλεκτικό δίπολο κατανόησης και επανερμηνείας του αττικού τοπίου». Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. ΕΜΠ. Αθήνα, 2018

1.5 Εξώφυλλο εργασίας Δ.Π.Μ.Σ. με τίτλο «Διερευνώντας τις εκφάνσεις των χωρικών κενών μέσα από τρεις περιηγήσεις στην Αθήνα» στο μάθημα «Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία» του καθηγητή Μ. Ι. Τερζόγλου. Αθήνα, 2019. 1.6 Εξώφυλλο εργασίας Δ.Π.Μ.Σ. με τίτλο «Θεώρηση και σχηματοποίηση του αττικού τοπίου στην εννοιολογική βάση του λείου και ραβδωτού χώρου. Η ανθρωπογενής πλήρωση του φυσικού Αθηναϊκού κοίλου σε γειτνίαση και μεταβολή» στο μάθημα «Ιστορία και θεωρία του τοπίου» του καθηγητή Κ. Μωραΐτη. Αθήνα, 2020.

| Εισαγωγή

Α2. Η μέθοδος της έρευνας Η μέθοδος της εργασίας βασίζεται σε δύο πυλώνες λόγου, στο γραπτό-θεωρητικό και στο σχεδιασμένο λόγο. Ο θεωρητικός φωτίζει και πλαισιώνει τη σκέψη. Ο σχεδιασμένος λόγος πιθανώς να κινείται με μεγαλύτερο αυτοσχεδιασμό, διευρύνοντας τα όρια της σκέψης. Η εργασία κινείται πάνω σε αυτούς τους δύο άξονες, δηλαδή στον άξονα της θεωρίας και στον άξονα του σχεδιασμού. Η παρουσίαση των δύο κατευθύνσεων δεν συνεπάγεται μία χρονολογική σειρά προσέγγισης και επεξεργασίας, η σκέψη ανατρέχει και ανατροφοδοτείται και από τις δύο. Άλλωστε, θα ήταν αφελές να δηλώσουμε ότι υπάρχει γραμμική σχέση μεταξύ των δύο. Για λόγους δομικής διάρθρωσης της εργασίας οι δύο κατευθύνσεις θα διαχωρισθούν ως δύο διακριτές ενότητες λόγου κατά την ανάλυση και την παρουσίαση του κεντρικού μέρους της εργασίας. Κάθε μία τάξη σκέψης αναμένουμε να μας δώσει τις δικές της οπτικές και να φωτίσει τις πτυχές του ζητήματος προς διερεύνηση πάνω στη σχέση φυσικού και ανθρωπογενούς αττικού τοπίου, αλλά και ευρύτερα στην πράξη του σχεδιασμού.

Η σκέψη ανατρέχει και ανατροφοδοτείται και από τη θεωρία και από το σχεδιασμό.

Α2.1 ΓΡΑΠΤΟΣ ΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία εκτίθεται ως δοκιμή εμβάθυνσης που αφορμάται από μία έρευνα πάνω στη θεματολογία του τοπίου, τοπογραφίας και πόλης η οποία έχει απαρχές: - τόσο στην ερευνητική εργασία της διάλεξης των προπτυχιακών σπουδών με θέμα την Aθηναϊκή Tοπογραφία1 - όσο και σε άλλες εργασίες του ΔΠΜΣ, με σημαντικότερη - την εργασία με τίτλο «Θεώρηση και σχηματοποίηση του αττικού τοπίου στην εννοιολογική βάση του λείου και ραβδωτού χώρου. Η ανθρωπογενής πλήρωση του φυσικού Αθηναϊκού κοίλου σε γειτνίαση και μεταβολή» στο μάθημα «Ιστορία και θεωρία του τοπίου» του Κ. Μωραΐτη.

Το έναυσμα της θεωρητικής αναζήτησης.

Διαπιστώνεται συνέχεια και εξέλιξη στην έρευνα που αφορά την έννοια του τοπίου και τη συσχέτισή του με ανάγλυφο του εδάφους και την κατοίκηση πάνω σε αυτό, που μαζί με την αστική συνθήκη δεν κρίνονται ως καταστάσεις στατικές, αλλά δυναμικές. Περιγράφονται από μία σχέση διαλεκτική, όπου η τοπογραφία ως ένα φυσικό εκμαγείο επικαθορίζει και επικαθορίζεται από το ανθρωπογενές έκτυπο. Στην παρούσα εργασία, επιχειρείται μία εκ νέου προσέγγιση του θέματος, με σκοπό να φωτίσει περισσότερες πτυχές του, αλλά και να εμπλουτίσει και να τεκμηριώσει την σχέση φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου στην περίπτωση της Αθήνας.

Το θεωρητικό υπόβαθρο της παρούσας εργασίας.

Το πρώτο κριτήριο προσέγγισης του φυσικού και ανρωπογενούς τοπίου της Αθήνας είναι η φύση της γεωμετρίας που φαίνεται να αντιστοιχεί στην εκάστοτε περίπτωση. Τίθεται το ερώτημα αν πρόκειται για 1 Ζακυνθινού-Ξάνθη, Μαργαρίτα. Αθηναϊκή Τοπογραφία: το φυσικό εκμαγείο και το ανθρωπογενές έκτυπο, ως διαλεκτικό δίπολο κατανόησης και επανερμηνείας του αττικού τοπίου. Ερευνητική εργασία. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αθήνα. 2018. https://issuu.com/margarita_zak/docs/research_thesis____________________

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

1.7 Χτιστός δομημένος όγκος της Αθήνας.

1.8 Γειτνιάσεις τoυ φυσικού και ανθρωπογενούς στοιχείου. Άποψη από το Λυκαβηττό.

1.9 To φυσικό και ανθρωπογενές στοιχείο σε διαλεκτική σχέση. Άποψη από τα Τουρκοβούνια. 20

| Εισαγωγή

ένα τοπίο με τα χαρακτηριστικά ενός λείου τοπολογικού χώρου που φυσικά εκτείνεται ή πρόκειται για ένα τοπίο αυστηρής ευκλείδειας γεωμετρίας που επιβάλλει ο άνθρωπος; Επιχειρείται μία συσχέτιση της σχέσης φυσικού και ανθρωπογενούς με αυτή του «λείου-lisse» και «ραβδωτού-strié» χώρου, όπως ορίζονται από τους G. Deleuze και F. Guattari στο έργο τους Mille Plateux. Στη συνέχεια με τη διαπίστωση ότι το αθηναϊκό τοπίο διαμορφώνεται από τη σύνθεση φυσικού και ανθρωπογενούς, το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στις συνθήκες συνάντησης των δύο στοιχείων, στο πέρασμα από το ένα στο άλλο. Σε αυτά τα σημεία ιδιόμορφης γειτνίασης και αλληλοτομής πιθανώς να παρουσιάζεται μία απομάκρυνση από τον κανόνα και τον τύπο που δομεί μία ταυτότητα. Σε τέτοια σημεία παρατηρείται η ρήξη της ομοιότητας και η απαρχή της διαφοράς, σημεία αντίστασης του φυσικού στο ανθρωπογενές και αντίστροφα. Το φυσικό και το ανθρωπογενές έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό τη συνθήκη μεταβολής μέσα σε ένα κοινό σύστημα αλληλοεπηρεασμού. Η σχέση πόλης-ανάγλυφου, τεχνητού-φυσικού είναι πιο σύνθετη από ό,τι φαίνεται και οι επανεγγραφές της πόλης πάνω στο φυσικό υπόβαθρο είναι διαρκείς και εξελισσόμενες. Μαζί συνθέτουν ένα «τοπίο επιγενετικό», ως ένα διαδραστικό και πολυπαραμετρικό πλέγμα. Ορίζεται το τοπίο ως επιγενετικό2 , καθώς είναι το υπόβαθρο πάνω στο οποίο εκτυλίσσονται μεταβολές και αλλεπάλληλες εγγραφές και το οποίο δεν συγκροτεί μόνο τον εαυτό του μέσα από τις πολλαπλότητες συσχετισμών αλλά ό,τι καινούριο εισάγεται σε αυτό φυσικό ή κοινωνικό καθορίζει τη μορφή του. Τέλος, γίνεται μία διερεύνηση γύρω από την έννοια του πορώδους. Αφού διερευνηθεί η σημασία του όρου, πραγματοποιείται η προβολή της έννοιας του πορώδους σε επίπεδο κτιρίου και δημόσιου χώρου, περιγράφοντάς το ως τις «διαρρήξεις» του κελύφους των κτιρίων και το άνοιγμά τους στον δημόσιο χώρο, οι οποίες μεταβάλλουν τη σχέση μεταξύ ανοιχτού δημόσιου χώρου και κτιρίων που τον περιβάλλουν. Επανεξετάζοντας όμως τη σημασία του, το πορώδες φαίνεται να μπορεί να περιγράψει εκτός από τη σχέση κλειστού και ανοικτού χώρου, τη σχέση ανθρωπογενούς και φυσικού. Στο αττικό κοίλο συντελείται αυτή η διείσδυση, τα όρια μεταξύ φυσικού και ανθρωπογενούς, αναγλύφου και πόλης δεν είναι ξεκάθαρα και σαφώς διαγραφόμενα. Υπάρχει διάχυση των ορίων με το ένα εισέρχεται στη ζώνη του άλλου. Κατ’ επέκταση, το πορώδες γίνεται χαρακτηριστικό του τρόπου ζωής των περιοχών της Μεσογείου για λόγους κλίματος και κοινωνικότητας, κάτι που έχει μεγάλη αξία στη σύνθεση ενός πολιτιστικού-πολιτισμικού τοπίου.

Στη συνάντηση λείου και ραβδωτού χώρου, φυσικού και ανθρωπογενούς τοπίου.

Επιγενετικό τοπίο.

Ένα πορώδες φυσικού και ανθρωπογενούς που συνθέτει την αθηναϊκή τοπογραφία.

2 Το επιγενετικό τοπίο είναι ένας γενικός όρος που η βιολογία τον δανείστηκε από την αναφορά στο τοπίο και την τοπολογία για να περιγράψει μεταφορικά τη διαδικασία δημιουργίας ενός γονιδίου/κυττάρου. Αυτός ο όρος τώρα επιστρέφει από τη βιολογία στη γενική σύλληψη του τοπίου ως αντιδάνειο για να δηλώσει το βασικό χαρακτηριστικό του τοπίου, το τοπίο είναι στη βάση του επιγενετικό είτε αναφέρεται στη βιολογία με ειδικό τρόπο είτε αναφέρεται στη γενική συσχέτισή του με τα ευρύτερα φυσικά και κοινωνικά πράγματα.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

1.10, 1.11 Επίσκεψη στο λόφο του Λυκαβηττού με τον καθηγητή Π. Τουρνικιώτη στο πλαίσιο του μαθήματος «Ανάλυση του γραπτού και σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού λόγου | Πόλη, πολιτική και Αρχιτεκτονική: η κατασκευή της Αθήνας». Αθήνα, 2019.

«Έκτυπο και εκμαγείο. Από την παγίωση στην ευπλαστότητα του εαυτού» #εαυτός #σε καλούπι #εύπλαστο #δυναμισμός #ταυτότητα #σε μετάπλαση # αναδημιουργία

Άραγε, τα όρια πιστότητας μεταξύ έκτυπου και εκμαγείου μπορούν να παρουσιάσουν διακυμάνσεις; Μπορεί ποτέ η μορφή και η ταυτότητα του έκτυπου να ξεφύγει από μια ενθυλάκωση στη σφαίρα του εκμαγείου; Επιχειρώ μία μετάβαση από τη σταθερότητα ή την ακινησία που επιβάλλει ένα καλούπι στη διαδικασία διάπλασης, στην ρευστότητα και στην κινητικότητά της. Μπορεί το έκτυπο να απελευθερωθεί, μπορείννα κινηθεί; Διερευνάται λοιπόν η δημιουργία ενός έκτυπου από ένα καλούπι που να μην συνδέεται με την παγίωση ή την αποκρυστάλλωση και άρα την πολλαπλή μαζική αναπαραγωγή, αλλά να συνδέεται με την έκφραση μιας κίνησης, την αποτύπωση αλλεπάλληλων αισθητηριακών δονήσεων ή ενός στιγμιαίου παλμού. Ως στοιχείο αυτοπροσωπογραφίας επιλέγω, λοιπόν, τα χέρια μου, ως προέκταση του εαυτού και επιλέγονται καθώς μπορούν και επιτελούν έλλογες συνάψεις, αλλά συγχρόνως, διαθέτουν μία βιωματική αυτενέργεια. Τα χέρια μου είναι αυτά που εγκλωβίζονται προς στιγμή μέσα στο εκμαγείου του πηλού, και στη συνέχεια που τον επεξεργάζονται και τον εξερευνούν, τον σκάβουν, τον πιέζουν, μετακινώντας την ύλη του. Πλάθεται ένα εκμαγείο πιο μεταβλητό που δεν μπορεί να δώσει ένα ακριβές αποτέλεσμα ή πολλαπλά ομοιογενή αντίτυπα. Αναδύεται, έτσι, ένα γύψινο έκτυπο που φέρει πάνω του όλες αυτές τις γραφές, τις στιγμές, την ένταση του πλασίματος. Μάθημα: «Πλαστική και Σύγχρονα Επικοινωνιακά Μέσα Απεικόνισης του Χώρου» με θέμα ένα έργο αυτοπροσωπογραφίας. Αθήνα, 2019-2020.

Τα χέρια καθώς πλάθουν φέρουν το δυναμισμό της ποίησης (<ποιώ = φτιάχνω δημιουργώ), είναι σε θέση να δράσουν, να ποιήσουν, να μεταβάλλουν και να δώσουν μορφή. Καθώς πλάθουν, επίσης, η δημιουργία συνυφαίνεται με την απτικότητα, με συν-αίσθηση της ύλης, τη βίωση της υφής της, των δυνατοτήτων της και των περιορισμών της, με τις γραφές και επανεγγραφές της κίνησης. Και όλο αυτό γιατί η θεώρηση του εαυτού δεν ελπίζει αυτό που καθρεφτίζεται, παγιώνεται και θεωρείται αλλά σε αυτό που μπορεί αέναα να μεταλλάσσεται και μεταποιείται. Ένας εαυτός, που ο ίδιος μπορεί να μεταβάλλει το καλούπι του, που μεταπλάθεται και σμιλεύεται με τη δυναμική και παράλληλα την ευαισθησία αυτού του πλασίματος. Ένας εαυτός που δεν μένει στάσιμος και μονόπλευρος αλλά διαθέτει πολλαπλές πτυχές και εκδοχές. 1.13 Ένας εαυτός που μεταπλάθεται.

1.14 Οι πολλαπλές πτυχές του εαυτού μας.

1.15 Ένα εύπλαστο εκμαγείο.

| Εισαγωγή

Α2.2 ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΟΣ ΛΟΓΟΣ Η εργασία περιλαμβάνει και μία σχεδιαστική πρόταση η οποία συνδέεται με το θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνας και έτσι λαμβάνει τον τίτλο «Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο ». Η κατανόηση των θεωρητικών εννοιών και διερευνήσεων που αναφέρθηκαν αποτελεί πυρήνα τροφοδότησης του σχεδιασμού και αφορμή για σκέψη και πειραματισμό στη συνθετική διαδικασία. Ως έναυσμα η εργασία έχει το λόφο του Λυκαβηττού, που αποτελεί ένα ιδιαίτερο σημείο διεπαφής του φυσικού και ανθρωπογενούς στοιχείου της Αθήνας. Ως σημείο εκκίνησης του σχεδιασμού λειτούργησε το μάθημα του ΔΠΜΣ «Ανάλυση του γραπτού και σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού λόγου | Πόλη, πολιτική και Αρχιτεκτονική: η κατασκευή της Αθήνας» του Π. Τουρνικιώτη, όπου αναπτύχθηκε μία ευρεία θεματολογία περί των λόφων, πόλης και πολιτικής. Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν και περιηγήσεις, περίπατοι με συζητήσεις σε τέσσερις από τους λόφους της Αθήνας, στο λόφο του Φιλοπάππου στην Ακρόπολη, στα Τουρκοβούνια και στο Λυκαβηττό. Η εργασία ξεκίνησε με μία διερεύνηση πάνω στη σχέση αναγλύφου και πόλης, εξέτασε τα πιο ειδικά χαρακτηριστικά των τεσσάρων αυτών λόφων, εντοπίζοντας ομοιότητες και διαφορές, και τέλος, σχηματοποιήθηκε σε πρώιμη μορφή μία σχεδιαστική πρόταση στο λόφο του Λυκαβηττού. Επιπλέον ουσιαστική συνεισφορά είχε και το μάθημα του ΔΠΜΣ «Πλαστική και Σύγχρονα Επικοινωνιακά Μέσα Απεικόνισης του Χώρου». Καλούμενοι να φτιάξουμε το έργο της αυτοπροσωπογραφίας μας, διερευνήθηκε η έννοια της αυτοπροσωπογραφία ως μια αυτοαναφορά που βαθμιαία μέσα από την καλλιτεχνική διαδικασία μεταβαίνει από τον εαυτό στον εξωτερικό κόσμο. Στο μάθημα μου δόθηκε μία ευκαιρία ενδοσκόπησης και αναστοχασμού περί της ταυτότητας και σχέσης έκτυπου και εκμαγείου. Μέσω της διάδρασης με μία πιο εικαστική και πλαστική διαδικασία, διερευνήθηκε κατά πόσο τα όρια πιστότητας μεταξύ έκτυπου και εκμαγείου μπορούν να παρουσιάσουν διακυμάνσεις. Το εκμαγείο μπορεί να γίνει αντιληπτό ως κάτι που μπορεί και μεταπλάθεται, ως κάτι πιο μεταβλητό, και για αυτό μπορεί να αναδύει ένα έκτυπο που να φέρει πάνω του όλες αυτές τις γραφές, εντάσεις ή τη χρονικότητα του πλασίματος. Έτσι, η θεώρηση του εαυτού δεν ελπίζει σε αυτό που καθρεφτίζεται, παγιώνεται και θεωρείται, αλλά σε αυτό που μπορεί αέναα να μεταλλάσσεται και μεταποιείται. Ένας εαυτός, που ο ίδιος μπορεί να μεταβάλλει το καλούπι του, που μεταπλάθεται και σμιλεύεται με τη δυναμική και παράλληλα την ευαισθησία αυτού του πλασίματος. Η παρούσα εργασία εμπλουτίζεται με μια διαδικασία μεγαλύτερης διερεύνησης του σχεδιασμού, που περιλαμβάνει στάδια πειραματισμού που βρίσκουν αφορμή τόσο από τα ερευνητικά μου ερείσματα, όσο και από τα στοιχεία ανάγνωσης του τόπου παρέμβασης. Για να συστηθεί μία σχεδιαστική πρόταση που να τεκμηριώνεται πιο σφαιρικά, η εργασία ξεκινάει με τον προσδιορισμό των προθέσεων και στη συνέχεια προβαίνει σε μία διαδικασία συνθετικής ανάλυσης του τόπου, της ιστορίας, της γεωλογίας, του προσανατολισμού και του κλίματος, των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών που συνθέτουν την ταυτότητα, τα γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά του πεδίου παρέμβασης που θα αποτελέσει καμβά της σχεδιαστικής πρότασης. Συνεχίζει στην καταγραφή ορισμένων προβλημάτων που εντοπίζονται στην περιοχή παρέμβασης αλλά και στοιχείων του χώρου που στον παρόν βρίσκονται σε αδράνεια και τα οποία δυνητικά θα μπορούσαν να αποτελέσουν παράγοντες ενεργοποίησης του τόπου αυτού και του τοπίου που τον περιβάλλει. Κατευθυνόμενοι με βάση τις αρχικές προθέσεις αλλά και την πειραματικό χαρακτήρα της συνθετικής διαδικασίας, δημιουργούνται οι πρώτες χειρονομίες της σχεδιαστικής ιδέας. Αυτές καλούνται σε πρώτο επίπεδο να απαντήσουν θα προβλήματα που έχουν αναγνωσθεί και να ενεργοποιήσουν νέες δυναμικές στο υφιστάμενο πεδίο. Ο σχεδιασμός ακολουθεί πορεία για να καταστεί όλο και πιο συγκεκριμένος, προσπαθώντας να εξασφαλίσει την πληρότητα της επίλυσης τόσο σε θέματα λειτουργίας, στατικής, χρηστικότητας όπως και σε ζητήματα προβληματισμού και καθορισμού του είδους του δημόσιου χώρου, της φύσης της αστικότητας και του χαρακτήρα και του πνεύματος του τόπου.

Το έναυσμα της σχεδιαστικής πρότασης.

«Ανάλυση του γραπτού και σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού λόγου | Πόλη, πολιτική και Αρχιτεκτονική: η κατασκευή της Αθήνας»

«Πλαστική και Σύγχρονα Απεικόνισης του Χώρου»

Επικοινωνιακά

Μέσα

Σχέση έκτυπου και εκμαγείου. Η μετάπλαση του εαυτού.

Η μέθοδος του σχεδιασμού.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

1.16 Collage με σκίτσο του Tomas Saraceno και άλλες φωτογραφίες.

| Εισαγωγή

Α 3 . Σ κο π ι μ ό τ η τ α τ η ς Έ ρ ε υ ν α ς Η εργασία οργανώνεται στη βάση των ακόλουθων σκοπών - ερωτημάτων: Σε πρώτο επίπεδο, καλούμαστε να διερευνήσουμε τη νοητική - γνωσιακή διεργασία του ‘σχηματισμού’ ή ‘σχηματοποίησης’ και της αντίληψης του τοπίου ως σύνθεση φυσικού και ανθρωπογενούς στοιχείου. Η εργασία θέτει στο επίκεντρο την κατανόηση αυτού του δίπολου, με σκοπό να φωτίσει τα γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά των δύο στοιχείων, τις γειτνιάσεις και την σύμπλεξή τους τόσο μέσα από θεωρητικές αναζητήσεις όσο και μέσα από τους πειραματισμούς της συνθετικής διαδικασίας.

Η αντίληψη του τοπίου ως σύνθεση φυσικού και ανθρωπογενούς στοιχείου.

Για αυτό, σε δεύτερο επίπεδο, σκοπός της έρευνας είναι η διερεύνηση της σχέσης του γραπτού και του σχεδιασμένου λόγου. Τόσο ο σχεδιασμός όσο και ο λόγος που τον συνθέτει είναι εξίσου σημαντικά μέρη της δημιουργικής πράξης. Η λέξη λόγος μας παραπέμπει σε σημασίες όπως η αιτία (για ποιον λόγο), η λογική (ορθός λόγος), η υπόσχεση (δίνω το λόγο μου), γλώσσα/ μορφή επικοινωνίας (γραπτός/ προφορικός λόγος)3. Σε αυτή τη κατεύθυνση προκύπτει το βασικό ερώτημα του λόγου που σχεδιάζουμε και ποια είναι τα εργαλεία αυτού του έλλογου σχεδιασμού, αναζητώντας τον τρόπο να βρεθεί η σχέση ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη, στο λόγο και το έργο.

Η διερεύνηση της σχέσης του γραπτού και του σχεδιασμένου λόγου.

Τέλος, στο πλαίσιο πειραματισμού και θεωρητικών και συνθετικών αναζητήσεων γύρω από το φυσικό και ανθρωπογενές τοπίο της Αθήνας, με επίκεντρο το λόφο του Λυκαβηττού, η εργασία αποσκοπεί να διαλευκάνει το ερώτημα για το πώς μπορεί η αρχιτεκτονική κτηριακή σύνθεση και ο αστικός σχεδιασμός να συνδυαστεί με τη σύνθεση και το σχεδιασμό του τοπίου, διαδικασία ίσως πιο σύνθετη, καθώς το τοπίο «δεν αποτελεί μια απομονωμένη φυσική συνθήκη αλλά είναι αποτέλεσμα της διαρκούς συσχέτισης φυσικών, περιβαλλοντικών, πολιτισμικών και κοινωνικών παραγόντων»4.

Οι όροι σχηματισμού μιας τοπιακής προσέγγισης.

3 Σκέψεις και ιδέες που προκύπτουν από το μάθημα του Π. Τουρνικιώτη, «Ανάλυση του γραπτού και σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού λόγου | Πόλη, πολιτική και Αρχιτεκτονική: η κατασκευή της Αθήνας», το οποίο είχε ως στόχο την ερμηνευτική διερεύνηση των νοηματικών δομών του γραπτού αρχιτεκτονικού λόγου (θεωρητικού, ιστορικού ή κριτικού) και των συνθετικών δομών του σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού έργου, με έμφαση στη μέθοδο και την κριτική ανάλυση. https://docplayer.gr/69285163-Ethniko-metsovio-polytehneio-sholi-arhitektonon-mihanikon-diatmimatiko-programma-metaptyhiakon-spoydon-arhitektoniki-shediasmos-toy-horoy.html

4 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Η Θεώρηση του Τοπίου κεντρική για τη συγκρότηση του Πολιτισμού. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. σελ. 4 https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2622

2.1 Συμπαράθεση φυσικού και χτιστού στοιχείου. Αεροφωτογραφία από το πλάτωμα του Λυκαβηττού.

Β’

μέρος

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΥ ΥΠΟΒΑΘΡΟΥ ΛΟΓΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΣ

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Εξώφυλλα από συγγράμματα ή δημοσιεύσεις του καθηγητή μου Κωνσταντίνου Μωραΐτη: 2.2 Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου. εκδ. Ι. Σιδέρης. 2015. 2.3 Σχήματα Τοπίου. Ο σχεδιασμός του τοπίου ως ειδική περίπτωση αρχιτεκτονικής περιγραφής. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. 2.4 Η Τέχνη του Τοπίου. Η πολιτισμική διερεύνηση των θεωρήσεων του τοπίου. Συμμετοχικές Διαδικασίες. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. 2.5 Η Τέχνη του Τοπίου. Η θεώρηση του τοπίου κεντρική για τη συγκρότηση του πολιτισμού. εκδ.: Κάλλιπος. 2015.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β1. H έννοια του τοπίου Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο (Ν. 3827/2010), το τοπίο ορίζεται ως «μία περιοχή, όπως γίνεται αντιληπτή από ανθρώπους, της οποίας ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών και/ή ανθρώπινων παραγόντων».5 Αποτελεί «μία απτή και άμεσα αντιληπτή γεωγραφική μονάδα ανάλυσης, μέσω της οποίας οι διαδικασίες συγκρότησης του χώρου και οι σχέσεις ανθρώπου-χώρου εκφράζονται, αποτυπώνονται, βιώνονται, ερμηνεύονται, κατανοούνται και εξελίσσονται».6 Εν γένει, τοπίο είναι «ένα σύστημα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων του συνόλου των μορφών, του μοτίβου, των λειτουργιών, των χρωμάτων, των ήχων, των βιοτικών και αβιοτικών στοιχείων, με τις γνωστικές και τις συναισθηματικές εμπειρίες του ανθρώπου, αλλά και ένας ιδεολογικά καθορισμένος τρόπος θέασης του κόσμου».7 Η χρήση του όρου ’τοπίο’ παραπέμπει άμεσα στη λέξη ’τόπος’. Όλοι όμως οι τόποι στους οποίους αποδίδουμε τον χαρακτηρισμό του τοπίου έχουν υποστεί επεξεργασία πολιτιστική ή πολιτισμική έστω και αν αυτή η επεξεργασία περιορίζεται στην αναγνώρισή τους, στην αντιληπτική τους αξιολόγηση και στη νοητική τους κατηγοριοποίηση. Για αυτό και ο όρος «τοπίο» αναφέρεται σε έναν πολιτιστικό ή πολιτισμικό προσδιορισμό του τόπου, ο οποίος στην απλούστερη περίπτωση περιορίζεται στην αντίληψη και στην ερμηνεία του τόπου, ενώ στις πολυπλοκότερες περιπτώσεις περιλαμβάνει τη δομική, κατασκευαστική παρέμβαση. Το τοπίο, αν και προϋποθέτει τον αυθύπαρκτο τόπο, τον υπερβαίνει. «Συγκροτείται από τη δράση του πολιτισμού, από κοινωνικές δραστηριότητες πολλαπλές και αλληλοεμπλεκόμενες·, είτε αυτές εξ αρχής αναφέρονται στον τόπο είτε καταλήγουν σε αυτόν, ως τελικό πεδίο προβολής της έκφρασής τους».8 Ειδικά στην περίπτωση του αστικού τοπίου, παρατηρείται η μετατροπή του φυσικού περιβάλλοντος σε κοινωνικά προσδιορισμένο τοπίο. Στην έκταση του αστικού τοπίου, οι πρακτικές των πολιτισμών συγκλίνουν και διαμορφώνουν τον τόπο όπου κτηριακές δομές και φυσικά στοιχεία συντίθενται, προκειμένου να καλύψουν κατά σύμπλοκο τρόπο το σύνολο των κοινωνικών απαιτήσεων.

Το τοπίο ως μία απτή και γεωγραφική μονάδα ανάλυσης.

άμεσα

Το τοπίο ως πολιτιστικός, προσδιορισμός του τόπου.

αντιληπτή

πολιτισμικός,

Η μετατροπή του φυσικού περιβάλλοντος κοινωνικά προσδιορισμένο τοπίο.

σε

Συνολικά, η πόλη, το αστυακό τοπίο, αποτελεί κατεξοχήν πεδίο ανάπτυξης συνάψεων ανάμεσα στο υλικό, φυσικό ή ανθρωπογενές υπόβαθρο και τις πολιτισμικές όπως και πολιτικές σχέσεις.9

5 Ευρωπαϊκή σύμβαση για το τοπίο

https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016802f3fae

6 Pavlis, E. &Terkenli, T.S. Landscape Values and the question of cultural sustainability: exploring an uncomfortable relationship in the case of Greece. Norwegian Journal of Geography. Vol. 71, No. 3. 2017. σελ. 168–188. 7 Ιστότοπος: https://el.wikipedia.org/wiki/Τοπίο 8 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Η θεώρηση του τοπίου κεντρική για τη συγκρότηση του πολιτισμού. εκδ.: Κάλλιπος. 2015 https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2622 9 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. «Αστυακό Επιστημικό Τοπίο: Πολιτικές, Επιστημονικές, Γενικές Πολιτισμικές επιρροές». Διαδικτυακό Άρθρο. 2019 http://www.teetkm.gr/αστυακό-επιστημικό-τοπίο-πολιτικές-ε/?fbclid=IwAR3QLfwNb9C1DX4_qg_iSVtBGeLzle5KwecYnyMkFperN1rPnl6tyPcVWO4

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.6 Αττικό ανάγλυφο και πολεοδομικός ιστός. Αξονομετρικό Σχέδιο.

ΠΕΝΤΕΛΗ

ΠΑΡΝΗΘΑ

ΑΙΓΑΛΕΩ

ΥΜΗΤΤΟΣ

800

400

2.7 Από τα αριστερά προς τα δεξιά: σε πρώτο πλάνο οι Δυτικοί λόφοι, η Ακρόπολη και ο Λυκαβηττός και σε 2ο πλάνο το Αιγάλεω η Πάρνηθα και η Πεντέλη. Πανόραμα από το λόφο της Δάφνης ή αλλιώς ο λόφος Κατσιπόδι. Φωτ.: Γ. Δημητρακόπουλος.

0 200 0

0 (m

)

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β 2 . Α θ η ν α ϊ κ ή Το π ο γ ρ α φ ί α Πώς είναι και πώς έχει διαμορφωθεί το τοπίο - η τοπογραφία της Αθήνας; Σε ποια συσχέτιση βρίσκεται ο φυσικός με τον αστικό δομημένο χώρο; Στην πόλη της Αθήνας, η ζωή οργανώνεται ανάμεσα σε πολλαπλά γεωφυσικά μορφώματα. Ορθώνονται χωρικές εξάρσεις βουνών και λόφων, δημιουργώντας κοιλότητες, όπου κατά τόπους συνιστούν αποκαλύψεις του ιστορικού εδάφους, που εκτείνονται έως το όριο της θάλασσας. Ανεβαίνουμε σε ένα ψηλό σημείο, και αντιλαμβανόμαστε ότι µας περιτριγυρίζουν και άλλοι λόφοι. Μοιάζει αρκετά σύνθετο το αττικό ανάγλυφο. Με µία πρώτη ματιά διαγράφεται ένα τοπίο όπου πόλη και τοπογραφία πάλλονται μαζί. Σύντομη Περιγραφή του Ανάγλυφου Το αττικό ανάγλυφο κάθε άλλο παρά ήπιο ή ομαλό θα χαρακτηριζόταν. Πρόκειται για επιφάνεια γης που βρέχεται νότια από τη θάλασσα και περιμετρικά περικλείεται από βουνά: στο ανατολικό τμήμα ορθώνεται ο Υμηττός, βορειο-ανατολικά η Πεντέλη, η Πάρνηθα στα Βόρεια - που είναι και το ψηλότερο βουνό της Αττικής- και δυτικά το Αιγάλεω. Μεταξύ αυτών των τεσσάρων βουνών -Αιγάλεω, Πάρνηθας, Πεντέλης και Υμηττού- απλώνεται, λοιπόν, η Αθήνα και ο Πειραιάς. Από αυτά τα βουνά πηγάζουν ποτάμια, εκ των οποίων τα πιο βασικά είναι ο Κηφισός και ο Ιλισός.Εστιάζοντας στο κέντρο της Αθήνας, το «άστυ» έχει επίσης πολύ ενδιαφέρουσα γεωμορφολογία. Ιδιαίτερα γνωστός είναι ο χαρακτηρισμός η επτάλοφη Αθήνα, καθώς περιλαμβάνει έξι και έναν λόφους: 10 1. το Λόφο Μουσών (ή αλλιώς Λόφος Φιλοπάππου) νοτιοδυτικά από την Ακρόπολη, 2. το λόφο Νυμφών (ή αλλιώς Λόφος Αστεροσκοπείου) απέναντι από τον ναό του Θησείου με το κτίριο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, 3. το Λυκαβηττό, 4. το Αρδηττό (μαζί με το Λόφο της Άγρας), 5. το Λόφο Στρέφη, 6. τα Τουρκοβούνια 7. το Λόφο της Ακρόπολης 10 Διάκριση των λόφων σε 7 ιστορικούς, από το προπτυχιακό μάθημα «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός 8Α.: 6 + 1 Λόφοι της Αθήνας _ Αρδηττός». Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ. Ακαδ. έτος: 2015-2016. http://6syn1athens.blogspot.com/p/blog-page_6.html

2.7 Οι επτά λόφοι της Αθήνας.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.8 Το άνοιγμα του λεκανοπεδίου προς τη θάλασσα. Στο κέντρο ο Λυκαβηττός περιτριγυρισμένος από μια «θάλασσα» κτηρίων. Άποψη της Αθήνας από τα Τουρκοβούνια.

2.9 Η οικιστική και πολεοδομική ανάπτυξη της Αθήνας καθορίστηκε σε σημαντικό βαθμό από τα φυσικά όρια που την περιβάλλουν. Άποψη από τον Υμηττό. Φωτ.: Γ. Δημητρακόπουλος

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Εκτός από αυτούς τους επτά λόφους, που είναι οι πιο γνωστοί κυρίως για την ιστορία και τους μύθους τους, υπάρχουν και άλλοι όπως ο Αγοραίος Κολωνός, ο Λόφος Ελικώνας (Κυψέλη, 184 μέτρα), ο λόφος της Δάφνης, ο Λόφος Σκουζέ, ο λόφος της Καστέλας (Πειραιάς, Μουνιχία στην αρχαιότητα), ο λόφος Κατσιπόδι, ο λόφος της Σικελίας κλπ. Μεταξύ όλων των βουνών και των λόφων σχηματίζεται ένα είδος λεκανοπεδίου που αποτελεί το προφανές κέντρο της γεωφυσικής αυτής διαμόρφωσης. Αυτός ο σχηματισμός του εδάφους έχει μια ξεκάθαρη δομή, προσφέρει ένα σαφώς ορισμένο χώρο, προσκαλώντας έτσι τον άνθρωπο να τον κατοικήσει . Ξεκινά, λοιπόν, η κατοίκηση σε μια κοιλάδα που μπορεί και συστήσει ένα κέντρο αναφοράς ανάμεσα στα όρη, το οποίο μπορεί και «συλλέγει» τον γύρω χώρο, συνιστά την εστία του.

Η κατοίκηση σε ένα κοίλο.

Οι άνθρωποι, έτσι, κινούνται και ζουν ανάμεσα στις χωρικές εξάρσεις. Αυτό το ποικιλόμορφο ανάγλυφο αντιστοιχεί γεωμετρικά σε ένα κοίλο. Αυτός ο σχηματισμός έχει την ιδιότητα να οριοθετεί, να φιλοξενεί και να προστατεύει την πόλη. Πρόκειται για μια σχετικά περίκλειστη δομή, μια “ειδυλλιακή” περίφραξη των χώρων του άστεως. Εκεί, λοιπόν, διαμορφώνεται ένα δοχείο ζωής, που «φυλάσσει» κάτι το πολύτιμο, την ανθρώπινη ζωή.

Το λεκανοπέδιο ως ένα κοίλο που “φυλάσσει” την ανθρώπινη ζωή.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η φράση του Πικιώνη στο κείμενό του Συναισθηματική Τοπογραφία, την οποία περιγράφει με τρόπο ποιητικότερο: «Εδώ οι φυσικές δυνάμεις, και η γεωμετρία της γης προσδιορίζουν τούτο τον τόπο για κοιτίδα πολιτισμού»11. Με τη σκέψη ότι το αττικό λεκανοπέδιο αντιστοιχεί γεωμετρικά στη δομή κοίλου, ερχόμαστε να αναρωτηθούμε πώς αυτός ο σχηματισμός επηρέασε τη διαμόρφωση του αστικού δομημένου χώρου. Μία πρώτη σκέψη είναι πως η πόλη της Αθήνας αναπτύχθηκε με το φυσικό μοντέλο μιας ύλης υγρής που ρέει μέσα στην τοπογραφία της Αττικής, καταλαμβάνοντας όλες τις πεδινές εκτάσεις του λεκανοπεδίου με τον οικοδομικό όγκο και το δίκτυο των δρόμων της πόλης, αφήνοντας ελεύθερο, χωρίς κάλυψη, μόνο τον χώρο στους ενδοαστικούς λόφους και στα γύρω βουνά που ορίζουν το λεκανοπέδιο (Υμηττός, Πεντέλη, Πάρνηθα, Αιγάλεω). Με άλλα λόγια η υπόθεση της τυχαιότητας στην οικοδόμηση και στην εξάπλωση της πόλης περιορίζεται ισχυρότατα. Ο τρόπος οικοδόμησης της Αθήνας αναφέρεται κατεξοχήν στη σχέση της πόλης με τη υφιστάμενη τοπογραφία του λεκανοπεδίου και του περίγυρού του12. Γίνεται άλλωστε φανερό με μία μακροσκοπική επόπτευση της πόλης. Η οικιστική και πολεοδομική ανάπτυξη της Αθήνας καθορίστηκε σε σημαντικό βαθμό από τα φυσικά όρια που την περιβάλλουν, δηλαδή τα βουνά, τους λόφους και τη θάλασσα, από αυτή την ιδιαίτερη τοπογραφία.

Το χτιστό εξαπλώνεται ως μία “ύλη υγρή” μέσα στο φυσικό.

11 Δημήτρη Πικιώνη Κείμενα, κείμενο Συναισθηματική Τοπογραφία, εκδ. : M.I.E.T, Αθήνα, 2014, σελ. 74 12 Κοτιώνης ,Ζήσης. Πες, πού είναι η Αθήνα. εκδ: Άγρα. 2006. σελ.123, 124

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.10 Συμπαράθεση φυσικού και ανθρωπογενούς. Άποψη από το λόφο του Φιλοπάππου.

2.11 Καθώς το «αστικό κύμα» των κτηρίων πλησιάζει και καλύπτει τους πρόποδες. Πρόποδες Λυκαβηττού.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

2.12 Αθηναϊκή Τοπογραφία: Ένα κοίλο, ένα πεδίο πολιτισμού όπου το χτιστό έκτυπο παρακολουθεί το γεωμορφολογικό εκμαγείου του εδάφους.

Καθώς η πόλη ακολούθησε τις διακυμάνσεις του ανάγλυφου, τα κτίρια σκαρφάλωσαν πάνω στην τοπογραφία. Το χτιστό έκτυπο παρακολουθεί το γεωμορφολογικό εκμαγείο της γης. Η αλήθεια είναι ότι δεν έχει δημιουργηθεί κανένας χτιστός λόφος όπως για παράδειγμα μια συστάδα ουρανοξυστών που να μοιάζει με «κυοφορούσα» γη. Στην Αθήνα, δεν εντοπίζεται κάποια σημειακή ύψωση κτηριακού όγκου, τα κτήρια ακολουθούν το ανάγλυφο, αναζητώντας μια σημαντική αναφορική θέα. Μάλιστα θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την άσπρη πυκνή μάζα των κτιρίων σαν μια μεγάλη θάλασσα που ξεχύνεται μέσα στο λεκανοπέδιο και τους λόφους, με νησιά που οι κορυφές τους καταφέρνουν να ξεπροβάλουν και να αναδυθούν από αυτήν. Προφανώς κάποιοι λόφοι δεν “επέζησαν” από το προηγούμενο αστικό κύμα των κτιρίων που κατέλαβε το λεκανοπέδιο και αρκετοί λόφοι καλύφθηκαν ολοκληρωτικά, όπως για παράδειγμα ο λόφος της Σικελίας ή ο λόφος Κατσιπόδι. Η επεκτατική ιδιότητα του οικοδομικού όγκου, άλλωστε, επιβεβαιώνεται και από τη μετατροπή των λόφων σε λατομεία με σκοπό την εξόρυξη πρώτων υλών και την εκμετάλλευση του εδάφους τους ως περιοχές οικοδόμησης με ιδεατή θέα.

2.13 Το “πολύσπαστο” του κτιστού όγκου.

Με την πάροδο του χρόνου, ο όγκος του κτιστού έχει αυξηθεί, αν δεν έχει ήδη οδηγήσει σε συνθήκες κορεσμού. Η παρουσία του είναι κυρίαρχη στη σύνθεση του αθηναϊκού τοπίου με χαρακτηριστικά που δεν είναι τόσο τυχαία. Είναι αποτέλεσμα εφαρμογής ή και παραβάσεων των αρχών που όριζε ανά περιόδους ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός (ΓΟΚ). Οι ρυθμίσεις έχουν υπάρξει τέτοιες ώστε να επιτρέψουν σε ορισμένες φάσεις ένα υπερβολικό ύψος οικοδόμησης ή τη συνολική κάλυψη του οικοπέδου, αλλά και τη θεσμοθέτηση του ιδεατού στερεού, με την αφαίρεση του όγκου στα ανώτερα επίπεδα και τη δημιουργία του «ρετιρέ», ως η σταδιακή υποχώρηση από το γεωμετρικό πρίσμα. Συνοψίζοντας, βασικά χαρακτηριστικά του κτιστού δομημένου όγκου, ιδιαίτερα διαδεδομένα, είναι: α. η τεράστια πυκνότητα που διανοίγεται σχεδόν μόνο από β. τα γραμμικά κενά των δρόμων και τις στενές χαρακιές των ακαλύπτων, όπως και γ. η κυβιστική μορφή του οικοδομικού όγκου με δ. τις κλιμακωτές, πολυπρισματικές απολήξεις των «ρετιρέ». Από τη μία πλευρά λοιπόν, διακρίνουμε πώς η τοπογραφία επηρέασε τον τρόπο ανάπτυξης της πόλης και του δομημένου περιβάλλοντος, από την άλλη, γίνεται φανερή και η επίδραση του ανθρώπου τόσο πάνω σε αυτό το ανάγλυφο όσο και στην εικόνα, τη μορφή και τη νοηματοδότηση του αθηναϊκού τοπίου.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.14 Η τοπολογική ημιτονοειδής καμπύλη.

2.15 Line Of Greatest Slope Surface Topology Geometry - Topological Manifold. H πολλαπλότητα, μία γεωμετρική κατασκευή μιας κεκλιμένης τοπολογικής επιφάνειας.

2.16 Η πτύχωση ως: - έκφραση μιας χωρίς τέλος διαδικασίας εξέλιξης - εξάλειψη των ορίων μεταξύ του εσωτερικού με το εξωτερικό, του επάνω και του κάτω. Με τη διαίρεση σε πτυχές, το “δίπλωμα” επεκτείνεται και στις δύο πλευρές, συνδέοντας ψηλότερα επίπεδα με άλλα χαμηλότερα - το ξεδίπλωμα, την εκ-δίπλωση, όχι σαν αντίθετο του “διπλώνω”, αλλά ως συνέχεια αυτής της πράξης.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β3. Το Αθηναϊκό τοπίο μέσα από μία θεώρηση τοπολογική – Λείος Χώρος Κατά την περιγραφή του Αθηναϊκού τοπίου, διακρίναμε ένα φυσικό ανάγλυφο με ενδιαφέροντα φυσικά χωρικά μορφώματα (λόφους, όρη, ποτάμια). Συζητάμε για ένα τοπίο που έχει παραχθεί από τη φύση και διακρίνεται από χωρικές - γεωλογικές εναλλαγές. Η τοπογραφία της πόλης με το ανάγλυφο που διαθέτει μοιάζει να αποτελεί μία επιφάνεια συνεχή με πολλές διακυμάνσεις των λόφων, ως αναδιπλώσεις του εδάφους. Θα μπορούσε το Αθηναϊκό τοπίο να θεωρηθεί ένα συνεχές πλαστικό ανάγλυφο με τοπολογικά χαρακτηριστικά;

Η πλαστικότητα του αναγλύφου ως τοπολογικό χαρακτηριστικό.

Η τοπολογία στον κλάδο των μαθηματικών αφορά τη μελέτη των συνόλων στα οποία μπορεί να οριστεί μια έννοια “κλειστότητας”, έτσι ώστε να διακρίνεται η συνέχεια για οποιαδήποτε συνάρτηση που ορίζεται σε αυτά. Θεμελιώδεις έννοιες όπως σύγκλιση, όριο, συνέχεια, συνεκτικότητα ή συμπάγεια συναντούν στην τοπολογία την καλύτερη τους μορφοποίηση. Σε μια γενικευμένη τοπολογική προσέγγιση, η τοπολογικές δομές αναφέρονται στην κατασκευή σχεσιακών χώρων μεταξύ συνόλων των οποίων τα στοιχεία ποικίλλουν. Αυτές οι δομές μπορεί να είναι δομές δεδομένων ή και χωρικές δομές. Η τοπολογία δεν ενδιαφέρεται για τελικές μορφές αλλά για σχέσεις μεταξύ στοιχείων. Η τοπολογία αφορά ένα είδος γενικευμένης γεωμετρίας, λόγω της ύπαρξης σχημάτων. Δεν ενδιαφέρουν όμως τόσο οι μετρικές διαστάσεις τους. Σε αντίθεση με τη διακριτή παρουσία σχημάτων στη «στατική» ευκλείδεια προσέγγιση, μια τοπολογική επιφάνεια χαρακτηρίζεται από όρους συνέχειας ετερογενών διαδικασιών. Οι τοπολογικές επιφάνειες είναι γενετικής τάξης: αφορούν καταστάσεις που περιγράφουν την εξέλιξη των φυσικών φαινομένων ή δράσεων, διατυπώνουν πλέγματα σχέσεων ή κανόνες σχηματισμού και αναφέρονται περισσότερο στους όρους ανάπτυξης και εξέλιξης, παρά σε στατικές μορφικές παραστάσεις.13

Η τοπολογία χαρακτηρίζεται από τη συμπερίληψη ετερογενών στοιχείων σε ένα συνεχές σύνολο.

Η τοπολογία ευρύτερα επιτρέπει την καταγραφή «επεισοδίων μεταβολής». Ενδιαφέρει την αρχιτεκτονική επειδή μεταφέρει στον αναπαραστατικό χώρο όχι παγιωμένες μορφές αλλά πολυσχιδείς πολλαπλότητες, πολύπτυχα μορφώματα (έννοια που αντιπροσωπεύεται από το μαθηματικό όρο “manifold”, που περιγράφει την «πολλαπλότητα της διάστασης στο χώρο». Ενσωματώνει τη μορφοποιητική μεταβολή, χωρίς να καταστρέφει την εσωτερική δομή οργάνωσης του χώρου.14

Η τοπολογία χαρακτηρίζεται από τη συμπερίληψη ετερογενών στοιχείων σε ένα συνεχές σύνολο.

13 Βερυκίου, Ανθή. Τοπιακός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και τοπολογική αναφορά: τα σχήματα των τοπικών διεργασιών και των συμβάντων και ο καθορισμός των τοπιακών και αρχιτεκτονικών μορφών. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αθήνα. 2019. 14 «Στην τοπολογία μπορούμε να μεταβάλλουμε τη μορφή ενός σώματος και να πάρουμε ένα ισοδύναμο με πράξεις όπως για παράδειγμα το «τέντωμα», η συμπίεση, η περιστροφή ή η συστροφή. Δεν μπορούμε να «κόψουμε» ή να «επικολλήσουμε». Για παράδειγμα, ένας στερεός κύβος και μια στερεή σφαίρα είναι ομοιόμορφα, μπορούμε δηλαδή να παραμορφώσουμε το ένα μέχρι να εξασφαλίσουμε το άλλο, χωρίς να κολλήσουμε ή να σχίσουμε οτιδήποτε». Καρύδη, Ηώ. Τοπία σε Μεταβολισμό: Η Τοπιακή Πολεοδομία και το Εδαφικό Ανάγλυφο. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ. Αθήνα. 2014. σελ. 270, 271, 273.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.17 Η πτύχωση, Gilles Deleuze O φιλόσοφος Gilles Deleuze θα διερευνήσει στο ομότιτλο βιβλίο του την πτύχωση, συσχετίζοντας την περίοδο του Baroque με τη σύγχρονη ιστορική περίοδο και την απώτερη αρχική προσέγγιση, προάγγελο της τοπολογίας από τον Gottfried Wilhelm von Leibniz, με τα σύγχρονα τοπολογικά ενδιαφέροντα. Επιχειρεί να απευθυνθεί με μια συνεχή, ενιαία μορφική προσέγγιση, αυτήν της πτύχωσης, σε μια συνεχή κίνηση η οποία διατρέχει τόσο το υλικό πεδίο όσο και τις νοητικές διεργασίες. Μέσω αυτής της συνεχούς κίνησης η πτύχωση της εξωτερικής πραγματικότητας συγκροτεί συνεκτικότερες πτυχές, πτυχές που διαδέχονται άλλες πτυχές, παράγοντας την εσωτερική συνθήκη της νοητικής διεργασίας. Με αυτόν τον τρόπο η εξωτερική πραγματικότητα και η νοητική της προσέγγιση καθίστανται «εν κινήσει συσχετισμένες», ενώ, επιπλέον, ο ενιαίος συσχετισμός τους παραπέμπει στην τοπολογική περιγραφή. Αυτή είναι η καλύτερη δυνατή περιγραφή, «εν κινήσει συσχετισμένες». Για αυτό και επιχειρεί να συσχετίσει την έννοια της πτύχωσης με την φιλοσοφική προσέγγιση του G. W. von Leibniz, που υπήρξε πρόδρομος των σύγχρονων απόψεων περί συμβάντος και ιστορίας, ως πολυεπίπεδων συνδυασμών σημείων «εν κινήσει», καθώς και της θεωρίας ότι το “σύγχρονο” υποκείμενο βρίσκεται διαρκώς «εν τω γίγνεσθαι».

2.19, 2.20 Earth moves, Bernard Cache. O διανοητής Bernard Cache επίσης κάνει επίσης λόγο για την πτύχωση και προτείνει τον επαναπροσδιορισμό της αρχιτεκτονικής, ως μιας πρακτικής πτύχωσης των εσωτερικών και εξωτερικών σχέσεων και ως τέχνη διαμόρφωσης πλαισίων όρασης. Για αυτόν, η αντιμετώπιση του χώρου και κατ’ επέκταση του κτιρίου, ως αποτέλεσμα της δράσης κυματισμών, αναπτύξεων, συμπτύξεων, εμφανίζεται ως νέα χωρική συνείδηση, όπου είναι δύσκολο να ορίσει κανείς πού τελειώνει το εξωτερικό και πού αρχίζει το εσωτερικό. Επίσης, θα συσχετίσει την έννοια της πτύχωσης με διαφορετικές από άποψη κλίμακας σχεδιαστικές προσεγγίσεις, όπως αυτές των διαμορφώσεων του γήινου εδάφους και του σχεδιασμού επίπλων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της νέας τοπολογικής πρότασης είναι αυτό της «εν κινήσει γης», η τοπιακή δηλαδή πρόσληψη της κίνησης του αναγλύφου του εδάφους, εξού και το βιβλίο του “Earth moves”. Οι απόψεις του θα έχουν απήχηση σε προσεγγίσεις αστικού σχεδιασμού οι οποίες μιμούνται την παραγωγή του φυσικού τοπίου, συσχετίζοντας την εποπτεία του τοπίου με τους όρους «σχηματοποίησης» των συνθηκών μορφογένεσης και μεταβολής.

2.18 Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. Gilles Deleuze & Félix Guattari.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Παρατηρώντας την τοπογραφία της Αθήνας, θα βλέπαμε αυτή την καμπυλοειδή κίνηση που ακολουθεί. Σχηματίζει μία κυματίζουσα γραμμή η οποία χτυπά σε παλμούς λιγότερο ή περισσότερο δυνατούς, καθώς περιλαμβάνει μια συστοιχία λόφων που έχουν την τάση όσο ανεβαίνουν τόσο να κατεβαίνουν. Χαρακτηριστικό είναι το άρθρο του Περικλή Γιαννόπουλου με τίτλο «η ελληνική γραμμή».

Η ελληνική γραμμή του Περικλή Γιαννόπουλου.

«Μία μόνο Γραμμή, αναβαίνουσα απαλωτά, κατεβαίνουσα γλυκήτατα, κυματίζουσα με μεγάλα ήρεμα κύματα, αναβαίνουσα αρμονικά, καταβαίνουσα συμμετρικά, γράφουσα εις το δρόμο της ωραία καμπυλώματα, ανυψούμενη κάποτε με νευρωδεστάτην εφηβική λιγυρότητα προς εν φίλημα υψηλού αέρος και με ελαφρότητα γλάρου επανερχόμενη πάλιν εις τον ένα μαλακόν της ρυθμόν». 15 Αναφερόμαστε δηλαδή σε ένα ανάγλυφο, που με τις εξοχές και τις εσοχές, δημιουργεί πτυχώσεις που κυρτώνουν και ανακυρτώνουν. Αναπτυχώσεις εδάφους. Διαθέτει μία δομή της οποίας τα μέρη συνιστούν όργανα πτυχωμένα κατά διαφορετικό τρόπο, λιγότερο ή περισσότερο ανεπτυγμένα.

2.21 Σκίτσο Δ. Πικιώνη.

Η ρυθμική του τοπίου.

«Ως κιονοστοιχία ξετυλίγεται ο χορός,,. Σείονται οι κορφές των βουνών και τα νερά αρχίζουν να τρέχουν. Ο ρυθμός τούτης της περπατησιάς, των πτυχώσεων που πέφτουν ελεύθερα γύρω από το κορμί, οι κυματισμοί της κόμης εξηγούν το τοπίο». Δ. Πικιώνης. Συναισθηματική Τοπογραφία. 1935.

Κατά τον G. Deleuze, χαρακτηριστικό της πτύχωσης είναι η τάση της προς το άπειρο, χωρίς διακοπές. Ο Leibniz εξηγεί ότι ένα σώμα εύκαμπτο ή ελαστικό ενέχει συνεκτικά μέρη που σχηματίζουν μία πτύχωση. Σε αυτή την περίπτωση, η διαίρεση της συνέχειας δεν θα πρέπει να θεωρείται ίδια με τη διαίρεση της άμμου σε κόκκους, αλλά με τη διαίρεση ενός φύλλου χαρτιού ή ενός χιτωνίου σε πτυχώσεις, ώστε να μπορούν να υπάρχουν άπειρες πτυχώσεις, χωρίς το σώμα να αναλύεται ποτέ σε σημεία». Δημιουργείται έτσι η συνέχεια και η ενότητα της ύλης και όχι ο διαχωρισμός της.16

Η πτύχωση του Gilles Deleuze.

15 Γιαννόπουλος, Περικλής. «Η Ελληνική Γραμμή». Άρθρο στο περιοδικό Το 3ο Μάτι. Έκδοση Πνευματικής Καλλιέργειας & Τέχνης. Αθήνα. 1935. σελ.39-41 16 Deleuze, Gilles. H Πτύχωση, ο Λάϊμπνιτς και το Μπαρόκ. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2006

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.22 Γλυπτό “This Tortured Earth”, Isamu Noguchi, 1943.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Σε αυτές τις αναδιπλώσεις του εδάφους της πόλης της Αθήνας, τις οποίες φαίνεται να ακολουθεί και το κτιστό κομμάτι της πόλης, η τοπογραφία εκφράζεται περισσότερο στο πρότυπο της μορφής ενός συνεχούς, που αποκτά τοπικές εντάσεις διαφοροποίησης, τις οποίες ενσωματώνει σε συνέχειες. Για αυτό μπορούμε ίσως να μιλήσουμε για την πλαστικότητα αυτού του ανάγλυφου, καθώς βρίσκεται σε μία κατάσταση που μεταβάλλεται, κάμπτεται σε κυρτές και κοίλες επιφάνειες, εκδιπλώνοντας τις ιδιομορφίες του δεν έρχεται όμως σε ρήξη ή τέλος. Αποτελεί ένα ροϊκό συνεχές.

Η αθηναϊκή τοπογραφία ως ένα ροϊκό συνεχές με τοπικές, εντάσεις και εσοχές και εξοχές, τις οποίες ενσωματώνει σε συνέχειες.

Ο λείος χώρος του Deleuze & Guattari (espace lisse) Διαβάζοντας το βιβλίο “Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα”17 των G. Deleuze και F. Guatari, καταγράφηκαν ορισμένες σημειώσεις που θα μπορούσαν να φωτίσουν τα χαρακτηριστικά του λείου χώρου:

Τα χαρακτηριστικά του λείου χώρου κατά τους G. Deleuze και F. Guatari.

- Δεν υπάρχει σαφής διάκριση των στοιχείων του, μόνο το «ανακάτεμά» τους που προκύπτει μέσω κάποιας πίεσης - Δεν υπάρχουν σαφή όρια της έκτασής του. Θεωρητικά είναι άπειρος, ανοιχτός και απεριόριστος, προεκτάσιμος προς όλες τις κατευθύνσεις, παρότι αυτός ο χώρος έχει ακόμη ένα κέντρο. Ο λείος χώρος απλώνεται μάλλον σε συνεχή παραλλαγή. - Το μόρφωμα που προκύπτει δεν είναι καθόλου ομοιογενές. Μοιάζει περισσότερο με μία άμορφη συλλογή κομματιών το ένα δίπλα στο άλλο, όπου η συναρμογή τους μπορεί να γίνει με άπειρους τρόπους. Η προσπάθεια «να ξανατοποθετούμε τα κομμάτια ενός ατελείωτου παζλ, χωρίς να χρησιμοποιούμε ψαλίδι λειαίνοντας τα κομμάτια του». Το λείο είναι η συνεχής παραλλαγή, στην ίδια κίνηση που βρίσκεται και η πτύχωση. - Μία φυσική οργανική τάση, η ροή της ύλης. - Αντίστροφα με το ραβδωτό χώρο, τα σημεία υποτάσσονται στη διαδρομή. Η γραμμή είναι ένα διάνυσμα, μία κατεύθυνση και όχι μία διάσταση ή ένας μετρικός προσδιορισμός. Είναι ένας χώρος δομημένος, βάσει τοπικών διεργασιών, με συνεχείς αλλαγές κατεύθυνσης - Συνεχόμενη μεταβλητότητα, διαρκής αλλαγή του προσανατολισμού και συνεπώς κατεξοχήν εγγύς όραση και το απτική λειτουργία (απτικότητα). - Στο λείο χώρο η κατάληψή του θα γίνει χωρίς κάποια μέτρηση.

17 Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2017. σελ. 585-617

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.23 Φυσικό Τοπίο | Το ανάγλυφο της Αθήνας ως συνεχές σε δονήσεις ή ταλαντώσεις των λόφων και των βουνών. Από τον Πειραιά προς την Αθήνα. Κολλάζ.

2.24 Ανθρωπογενές Τοπίο | Το ανάγλυφο της Αθήνας ως ασυνεχές. Από τον Πειραιά προς την Αθήνα. Αεροφωτογραφία googlemaps.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Η αθηναϊκή τοπογραφία με αυτό το ποικιλόμορφο ανάγλυφο, μαζί με το χτιστό το οποίο συνήθως το ακολουθεί, μπορεί να χαρακτηριστεί ως πτύχωση που ρέει και προεκτείνεται προς όλες τις κατευθύνσεις. Παραλαμβάνει πτυχώσεις, εσοχές και εξοχές του ανάγλυφου, οι οποίες αλλάζουν διαρκώς τον προσανατολισμό δημιουργώντας μεταβολές στην κατεύθυνση. Αυτή δηλαδή η μεταβαλλόμενη πάλλουσα γραμμή της τοπογραφίας, χωρίς αρχή και τέλος, ζωντανή, γεμάτη συνεχείς παραλλαγές, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δημιουργεί τις συνθήκες του λείου χώρου, όπως την περιγράφει ο Deleuze & Guattari. Είναι μία αφηρημένη, πολλαπλώς προσανατολισμένη γραμμή, που δεν περιχαράσσει κάτι ούτε σημειώνει κάποιο περίγραμμα. Έχει διανυσματική λειτουργία, με πρόταγμα τη διαδρομή (όχι μεμονωμένα σημεία), τη μετατόπιση, τη ροή και την εξερεύνηση των διακυμάνσεων και των πολλαπλοτήτων της. Μας θυμίζει την Ελληνική Γραμμή, όπως την περιγράφει ο Περικλής Γιαννόπουλος, η οποία ξεφεύγει από την αυστηρή γεωμετρία μέσα από μια φευγαλέα κινητικότητα και η οποία απελευθερώνει μια δύναμη ζωής που ο άνθρωπος διαρκώς προσπαθεί να ευθυγραμμίσει. Η ύλη «κυλάει οργανικά», εκφράζει τη ροή που τη διαπερνά και την στροβιλίζει και η κατάληψη της ύλης θα γίνει χωρίς μέτρηση, στοιχείο που μας θυμίζει το παράδειγμα της κατάληψης του λεκανοπεδίου από τον οικοδομικό όγκο με το φυσικό μοντέλο ενός υγρού μέσα στο αττικό κοίλο.

Οι παλλόμενες πτυχώσεις του αττικού αναγλύφου.

Η εικόνα 2.25 δείχνει μια προσομοίωση του ανάγλυφου της Αθήνας, το σχηματισμό ενός λεκανοπεδίου με εσωτερικούς σημεία αναφοράς, τους λόφους. Στην εικόνα 2.26, βλέπουμε εξαπλωμένη την πόλη, στη σημερινή της μορφή, με τις διακοπές των ιστορικών λόφων και τις μεγάλες χαρακιές από τα δίκτυα των μεγάλων δρόμων που πολλές φορές στην ουσία αποτυπώνουν τις ροές των καλυμμένων ποταμών. Στην πρώτη αναγνωρίζουμε μια συνέχεια, λόγω της φυσικότητας του γεωμορφολογικού σχηματισμού, είναι κατανοητές οι εξάρσεις και οι λόφοι, η εσωτερική πεδιάδα και οι χαραγιές που θα μπορούσαν να δημιουργούνται από τον άνεμο ή από τις κατά τόπους ροές των ποταμών. Στην δεύτερη εικόνα βλέπουμε μία πολυδιάσπαστη πόλη, να αναπτύσσεται ανάμεσα σε φυσικό και δομημένο, όπου διακρίνεται ξεκάθαρα η αίσθηση της ασυνέχειας και του κατακερματισμού. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι το Αθηναϊκό τοπίο, κατά κύριο λόγο, είναι τοπίο αστικό καθώς αφορά την πόλη της Αθήνας. Συζητάμε για ένα κατ’ εξοχήν ανθρωπογενές τοπίο, έντονης αστικότητας, στο οποίο παρατηρούμε ευθειογενείς ακμές, πολυπρισματικότητα, αποκολλήσεις, τομές, ρήγματα και ασυνέχειες, στοιχεία που συνθέτουν το πολυδιάσπαστο της πόλης. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί εξετάζεται αυτή η πτυχή του αθηναϊκού τοπίου, που αναπτύσσεται με γνώρισμα την ευκλείδεια γεωμετρία, στοιχείο διαμετρικά αντίθετο της τοπολογικής θεώρησης.

Το τοπίο της Αθήνας αντιστοιχεί σε ένα λείο χώρο τοπολογικών αρχών ή μήπως ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά του ραβδωτού χώρου μιας ευκλείδειας γεωμετρίας;

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.25, 2.26 O χώρος του Iάπωνα καλλιτέχνη ως προσομοίωση του ραβδωτού χώρου. Ryoji Ikeda, performance “Datamatics”, 2013.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β4. Το αθηναϊκό τοπίο της ευκλείδειας γεωμετρίας – Ραβδωτός χώρος Ο Deleuze γράφει: «Αν ο Καρτέσιος δεν κατάφερε να βγει από αυτούς τους λαβυρίνθους του απείρου, είναι γιατί αναζήτησε το μυστικό της συνέχειας σε ευθύγραμμες πορείες αγνοώντας την πτύχωση της ύλης» 18. Αντίστοιχα, θα προβούμε και σε κάποιες σημειώσεις για την καλύτερη κατανόηση του ραβδωτού χώρου όπως τον εκφράζουν του Deleuze & Guattari ομοίως στο βιβλίο τους “Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα”19. Χαρακτηριστικά του ραβδωτού χώρου (espace strié) - Συγκροτείται από δύο είδη παράλληλων στοιχείων , συνήθως κάθετων και οριζόντιων, τα οποία διασταυρώνονται μεταξύ τους τέμνονται ορθογωνίως. Παρουσιάζει μια σχετική ομοιογένεια. Όσο κανονικότερη είναι η διασταύρωση, τόσο σφιχτότερη είναι η ράβδωση και τόσο ο χώρος τείνει να γίνει ομοιογενής.

Τα χαρακτηριστικά του ραβδωτού χώρου κατά τους G. Deleuze και F. Guatari.

- Αυτά τα δύο στοιχεία κατακόρυφα και οριζόντια δεν έχουν την ίδια λειτουργία. Τα μεν είναι σταθερά ενώ τα δε κινητά περνώντας πάνω και κάτω από τα σταθερά. - Ένας ραβδωτός χώρος είναι αναγκαστικά περιχαραγμένος, κλεισμένος ως προς τη μία πλευρά του τουλάχιστον. - Αναφέρεται σε στέρεη-συμπαγή-στρωτή ύλη, ο ραβδωτός και ομοιογενής χώρος του Ευκλείδη. Το ευθύγραμμο και το γεωμετρικό. - Στο ραβδωτό χώρο κυριαρχούν τα σημεία στα οποία υποτάσσονται οι γραμμές ή οι διαδρομές, θα λέγαμε «πάμε από ένα σημείο στο άλλο». Η γραμμή είναι απλώς διάσταση, ένα κλειστό μεσοδιάστημα. Ο ραβδωτός χώρος λειτουργεί με τις συντεταγμένες του Καρτέσιου, όπου μπορεί να προσδιορίζεται το γεωγραφικό πλάτος και μήκος (η λειτουργία ενός πλέγματος). - Χαρακτηρίζεται από σταθερότητα προσανατολισμού, αμετάβλητη απόσταση με ανταλλαγή των αναγνωριστικών σημαδιών αδράνειας, συναρμογή με βύθιση σε ένα περιρρέον περιβάλλον, συγκρότηση μιας κεντρικής προοπτικής. - Προκειμένου να κατανοηθεί και καταληφθεί ο χώρος, προαπαιτείται η καταμέτρηση της επιφάνειας και συνεπώς η οπτική λειτουργία και κατεξοχήν η εξ αποστάσεως όραση. Πολλές φορές ο ραβδωτός χώρος παρομοιάζεται με τη μορφή ενός υφαντού του οποίου οι «ίνες» διασταυρώνονται ορθογωνίως και σχηματίζουν μία ομοιογενή δομή με όρια σχετικά σαφή. Προσομοιάζει με ένα πλέγμα, στο οποίο καθετί μπορεί να μετρηθεί και να προσδιοριστεί.

Ο ραβδωτός χώρος ως ένα υφαντό, ως ένα πλέγμα συντεταγμένων.

18 Deleuze, Gilles. H Πτύχωση, ο Λαϊμπνιτς και το Μπαρόκ. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2006. σελ. 16 19 Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2017. σελ. 585-617

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.27 Το καρτεσιανό σύστημα ως υπόβαθρο του ραβδωτού χώρου

2.28 Τα γεωμετρικά στερεά της πόλης συνθέτουν πυκνό πλέγμα, παραπέμποντας στην ομοιογενή δομή του ραβδωτού χώρου.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Κατά τον Deleuze, η πόλη είναι ο κατεξοχήν ραβδωτός χώρος. Στο χώρο της πόλης βρίσκει ανταπόκριση η ισχύς ράβδωσης, στον οποίο αντιτίθεται ο ανοιχτός υπαίθριος χώρος του φυσικού ανάγλυφου, που είναι ένας μη περιχαραγμένος, του εδάφους, λείος χώρος.

Η πόλη ως ο κατεξοχήν ραβδωτός χώρος.

Με μια εποπτική ματιά στο αθηναϊκό τοπίο βλέπουμε ότι ο αστικός δομημένος χώρος κυριαρχεί και περικλείεται από τα όρια του φυσικού. Η μάζα των κτηρίων της πόλης οργανώνεται με συνεχόμενα οικοδομικά τετράγωνα, διαμορφώνοντας την αίσθηση μιας έντονης πυκνότητας και συμπάγειας. Η επανάληψη του ίδιου τύπου δόμησης και το σχεδόν ομοιόμορφο ύψος των κτηρίων δίνουν την εντύπωση μίας συνεχόμενης πλάκας μπετόν που έχει επικαθίσει πάνω στο υπόβαθρο του αναγλύφου. Αυτή η συμπαγής μάζα διακόπτεται από τα γραμμικά κενά του οδικού δικτύου που πολλές φορές μοιάζουν με ρωγμές επί της «πλάκας» αυτής. Ο οικοδομικός όγκος χαρακτηρίζεται από μία αυστηρή ευκλείδεια γεωμετρία με σαφή ορθογωνικά πρίσματα, δηλαδή συντίθεται από γεωμετρικά στερεά τα οποία επαναλαμβανόμενα συνθέτουν ένα πυκνό ιστό, συνήθως προς το ορθοκανονικό, που παραπέμπει στην ομοιογενή δομή του ραβδωτού χώρου όπως τον περιγράφει ο Deleuze. Πιο συγκεκριμένα, η πέμπτη όψη της πόλης, η κάτοψη, θυμίζει το πυκνό πλέγμα του Deleuze, όπου διασταυρώνονται οριζόντια και κάθετα τα δομικά του στοιχεία. Μία πόλη που μοιάζει με ένα πυκνό υφαντό και μπορεί και λειτουργεί με τις καρτεσιανές συντεταγμένες. Κατά τη βίωση της, σε μια ματιά εκ των έσω, περπατώντας στα γραμμικά κενά των δρόμων ανάμεσα σε ψηλά κτήρια που ορθώνονται, ο προσανατολισμός παραμένει σταθερός και συγκροτείται μία κεντρική προοπτική. Η ακόλουθη περιγραφή που κάνει ο Deleuze για την ύλη θα μπορούσε να περιγράψει τη διάπλαση της ύλης του αστικού τοπίου της Αθήνας: «Η ύλη συστήνεται αδιαίρετη, σε μία ενότητα, για αυτό και έχει μια υφή απείρως πορώδη, σπογγώδη ή κυψελώδη χωρίς μεγάλα διάκενα. Υπάρχει πάντα μία κυψελίδα μέσα σε μία κυψελίδα, κάθε σώμα όσο μικρό κι αν είναι εμπεριέχει ένα κόσμο εφόσον είναι διάτρητο από ακανόνιστα περάσματα, περιβάλλεται και εμποτίζεται από ένα διαρκώς λεπτομερές ρευστό, όπου υπάρχουν διάφορα κύματα και ροές»20.

20 Deleuze, Gilles. H Πτύχωση, ο Λαϊμπνιτς και το Μπαρόκ. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2006. σελ. 19, 20

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.29 Η πολυπρισματικότητα στο Αθηναϊκό Τοπίο.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Τέλος, το συγκεκριμένο κεφάλαιο θα το κλείσουμε αντικρύζοντας την Αθήνα ως ένα κυβιστικό γλυπτό.

Αθήνα: ένα κυβιστικό γλυπτό.

Στην εικόνα της Αθήνας, καθώς την βλέπουμε από τους λόφους αλλά και σε επίπεδο αεροφωτογραφίας, όπως αναφέραμε ο χτιστός όγκος έχει πολύ έντονη παρουσία. Οι πολυκατοικίες κυριαρχούν με απολήξεις μονών ή πολλαπλών ρετιρέ που δημιουργούν την αίσθηση του τρισδιάστατου. Σκιαγραφείται µία πολυδιάστατη μορφή µε κενά και πλήρη, διαφάνειες και αδιαφάνειες, συμπαγή και µη, σε µια α-τακτη ελευθερία, κυματίζουσα και σκαλωτή βαθμιδωτών επιπέδων που ανεβαίνουν και κατεβαίνουν. Ένα τρισδιάστατο ψηφιδωτό. Συντάσσει ένα πορώδες, σε άμεση συγγένεια µε τον κατακερματισμό και την πολύπρισµατικότητα του κυβισμού. Πολλές απόψεις ενός αντικειμένου συγχωνεύονται και ο χώρος παρατηρείται από πολλές γωνίες συγχρόνως. Με ραγισμένες γραµµές, ρωγμές. Tο αντικείμενο απεικονίζεται από όλες τις πλευρές του, οι οποίες παρουσιάζονται ως μικρές επιφάνειες. Το χαρακτηριστικό γνώρισα: µία συγκεκριμένη μονοχρωματική παλέτα του γκρι, άσπρου, ώχρας, καφέ, ανθρακί, µπλε σκούρο. Το έντονο φως της Αθήνας φωτίζει τις διαφορετικές ακμές και πλευρές, δημιουργώντας ξεκάθαρα όρια φωτός σκιάς, ενισχύοντας την πολυπρισµατικότητα στις όψεις της.

2.30 Athens Cubism. Διερευνητικοί πειραματισμοί.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.31 Γλυπτό “Lunar Landscape”, Isamu Noguchi,1943-1944.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

B5. Κατά τη συνάντηση του λείου και του ραβδωτού χώρου Κατά το Deleuze, οι πτυχώσεις κινούνται προς δύο κατευθύνσεις, προς δύο άπειρα, «λες και το άπειρο είχε δύο ορόφους, έναν πάνω, έναν κάτω. Οι δύο όροφοι -δύο λαβύρινθοι- δεν είναι ανεξάρτητοι, αλλά είναι βέβαιο ότι επικοινωνούν. Αυτή η επικοινωνία μεταξύ τους γίνεται μέσα από εγκοπές, σαν να υπάρχει μία πτύχωση ανάμεσα στις δύο πτυχώσεις»21.

Ο πάνω και ο κάτω “όροφος” του Deleuze ως ένα.

Σημειώνει επίσης: «Άλλοτε ο κάτω όροφος , οι φλέβες μαρμάρου είναι οι αναπτυχώσεις της ύλης που περιβάλλουν τα έμβια όντα καθώς βρίσκονται εμπηγμένα στην ύλη, παρότι η μαρμάρινη πλάκα μοιάζει με κυματιστή λίμνη γεμάτη ψάρια. Άλλοτε οι φλέβες είναι έμφυτες ιδέες μέσα στην ψυχή, μοιάζουν με μορφές πτυχωμένες ή εν δυνάμει αγάλματα που βρίσκονται εμπηγμένα στο μάρμαρο»22. G. Deleuze – H πτύχωση

Μάλλον το φυσικό και το ανθρωπογενές, το ανάγλυφο και η πόλη δεν είναι δύο ξέχωροι κόσμοι, δύο επίπεδα ανεξάρτητα, απλώς παρατιθέμενα το ένα πάνω, το άλλο κάτω. Είναι μάλλον ενωμένα, βρισκόμενα σε αλληλοτομή, ακολουθώντας τις διακυμάνσεις της ίδιας πτύχωσης, αυτής της ενδιάμεσης για την οποία κάνει λόγο ο Deleuze.

Το φυσικό και το ανθρωπογενές ακολυοθούν τις διακυμάνσεις της ίδιας πτύχωσης.

Είναι ποτέ ξέχωρες οι έννοιες του λείου και του ραβδωτού χώρου; Ένας λείος χώρος μπορεί και αποδεσμεύεται, βγαίνει από έναν ραβδωτό, όχι όμως χωρίς τη συσχέτιση των δύο, όχι όμως χωρίς την επανάληψη του ενός εντός του άλλου, όχι χωρίς ο ένας να διατρέχει τον άλλον, ωστόσο με μια περίπλοκη διαφορά που επιμένει. Βρισκόμενα σε διαρκή μεταβολή και αλληλεξάρτηση, είναι συχνά τα περάσματα από τον έναν στο άλλον, οι μετασχηματισμοί του ενός στο άλλο, οι αντιστροφές. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι οι γειτνιάσεις και τα περάσματα κατά τις διεργασίες της ράβδωσης και της λείανσης. Πώς ο χώρος παραμένει ραβδωτός υπό την επενέργεια δυνάμεων που του ασκούνται αλλά και πώς αναπτύσσει άλλες δυνάμεις και εκλύει καινούριους λείους χώρους μέσω της ράβδωσης23. Στην περίπτωσή μας, μας ενδιαφέρει πώς η ραβδωτή πόλη εκλύει λείους χώρους και πώς ο λείος χώρος του εδάφους περικλείει την ραβδωτή πόλη. Παρά τα αντίρροπα χαρακτηριστικά τους, κοινό και καθοριστικό και των δύο είναι το πέρασμα από το ένα στο άλλο, κατά την από κοινού συνύπαρξή τους.

Το πέρασμα από το ένα στο άλλο.

21 Deleuze, Gilles. H Πτύχωση, ο Λαϊμπνιτς και το Μπαρόκ. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2006. σελ. 17 22 ο. π. σελ 17, 18 23 Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2017. σελ. 616, 617

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.32 Το φυσικό ανάγλυφο της Αθήνας. Λείος Χώρος.

2.33 Ο ιστός της πόλης της Αθήνας. Ραβδωτός Χώρος.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

800

400 200

0 (m

)

2.34 Το φυσικό ανάγλυφο μαζί με τον αστικό ιστό. Ραβδωτός και λείος χώρος σε συνύπαρξη.

Ο λείος χώρος του ανάγλυφου ραβδώνεται λόγω της πόλης. Στα σημεία που πάνε να συναντηθούν αρχίζουν και υποχωρούν τα κύρια χαρακτηριστικά τους, παρατηρείται μείωση της ισχύς της ράβδωσης ή αντίστοιχα της λείανσης. Άραγε τι συμβαίνει κατά τη συνάντησή τους; Πώς γίνεται το πέρασμα από το ένα στο άλλο;

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟΥΡΚΟΒΟΥΝΙΑ

ΛΟΦ. ΣΤΡΕΦΗ

Λ. ΑΛΕ

ΞΑΝΔ

2.35 Περιοχή εξέτασης της αλληλεπίδρασης του αστικού ιστού με το φυσικό ανάγλυφο.

Λ. ΠΑΤΗΣ ΙΩΝ

ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ

ΡΑΣ

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Α. Η λείανση του ραβδωτού χώρου της πόλης Ο ραβδωτός χώρος της πόλης που βασίζεται στη διασταύρωση κάθετων και οριζόντιων στοιχείων κοντά στους λόφους και στα όρη αρχίζει και «παραμορφώνεται», η ορθοκανονικότητα της ράβδωσης αυτή ξεκινά να αποδυναμώνεται. Το υφαντό του αστικού ιστού αποκτά χαράξεις λοξές ή και καμπύλες στα σημεία συνάντησής του με το λείο χώρο του εδάφους. Ας εξετάσουμε το παρακάτω παράδειγμα σε ένα τυχαίο τμήμα της πόλης (βλ. εικόνα 2.32) το τι συμβαίνει κατά τη συνάντηση του ραβδωτού χώρου της πόλης και του λείου χώρου του εδάφους, στο οποίο θα διερευνήσουμε πόσο αντιστέκεται η ράβδωση της πόλης στην λείανση που της επιβάλει το φυσικό ανάγλυφο.

Πόσο αντιστέκεται η ράβδωση της πόλης στην λείανση που της επιβάλει το φυσικό ανάγλυφο;

Περίπτωση 1: Η λεωφόρος Αλεξάνδρας διασταυρώνεται κάθετα με την οδό Πατησίων. Πρόκειται για δύο χαρακτηριστικούς γραμμικούς άξονες της Αθήνας. Εκατέρωθεν αυτών των δύο δρόμων εμφανίζονται κυρίως ακέραιες ορθοκανονικές διασταυρώσεις του ιστού της πόλης. Ειδικά η περιοχή εκατέρωθεν της Πατησίων με τα ορθοκανονικά οικοδομικά τετράγωνα αποτελεί φανερό παράδειγμα ραβδωτού χώρου με μεγάλη ομοιογένεια, σαν ένα ομοιόμορφο πλέγμα καρτεσιανών συντεταγμένων. Περίπτωση 2: Γύρω από το λόφο του Λυκαβηττού οι χαράξεις του ιστού παίρνουν άλλη τροπή από τον απόλυτα ραβδωτό ιστό της περιοχής της Πατησίων. Διατηρούν έως ένα βαθμό την οριζόντια και κάθετη διασταύρωση, ωστόσο οι κλίσεις του ιστού προσαρμόζονται παράλληλα στις πλευρές του Λυκαβηττού. Περίπτωση 3: Τα Τουρκοβούνια αποτελούν μεγάλο πόλο επιρροής. Ο ιστός γύρω από αυτά δεν ακολουθεί ορθοκανονικές διασταυρώσεις, παρουσιάζει χαράξεις καμπύλες που προσομοιάζουν στις καμπύλες του λόφου. Αποτελεί μία περίπτωση που ο ραβδωτός χώρος της πόλης υποκύπτει πιο εμφανώς στις πιέσεις του λείου χώρου του εδάφους.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β. Η ράβδωση του λείου χώρου του ανάγλυφου Ας δούμε αντίστροφα, την επιρροή του ραβδωτού χώρου επί του λείου, κατά το φαινόμενο της ράβδωσης. Το ανάγλυφο της πόλης έχει επίσης επηρεαστεί από την επεκτατική δύναμη της πόλης. Φέρει πάνω του σημάδια της ράβδωσης ή αλλιώς και ρηγμάτωσης. Το ανάγλυφο στην πρωταρχική του μορφή ήταν λείο, «ακέραιο» και συνεχές. Ναι μεν παρουσίαζε τις επεισοδιακές μεταβολές λόγω των φυσικών εξάρσεων αλλά δεν είχε διακοπές. Με την επίδραση του ανθρώπου σταδιακά ξεκίνησε να υποχωρεί το χαρακτηριστικό του λείου. Απομακρυνόμαστε από μία τοπολογική θεώρηση του τοπίου, και μεταβαίνουμε στην αντίληψη του αττικού τοπίου μέσα από την οπτική μιας ευκλείδειας γεωμετρίας.

Η επιρροή του ραβδωτού χώρου επί του λείου.

Και αυτό γιατί μιλάμε για ένα έντονο φαινόμενο αποκόλλησης- απόσχισης της ύλης του ανάγλυφου, που ως πράξη είναι μη αντιστρεπτή και δημιουργεί γεωμετρικές ακμές. Οι παρακάτω φωτογραφίες αποδίδουν μία έκφραση του τοπίου ως ένα στερεό σε ρηγμάτωση, ως μία μάζα ύλης που αρχίζει και παίρνει σχήμα και γεωμετρικοποιείται, ως ένα λείο σώμα που υποκύπτει στις δυνάμεις της ράβδωσης. Και αυτό το φαινόμενο ξεκινάει από την παρουσία του ανθρώπου, από την δραστηριότητα της κατοίκησης επί του εδάφους έως τη δραστηριότητα της λατόμησης των λόφων ή των όρων για την απόκτηση πρώτων υλών ή πετρωμάτων.

2.36 Λόφοι, η ύλη της Αθήνας. Άποψη από τα Τουρκοβούνια. 2.37 Τουρκοβούνια. Ένα παλιό λατομείο. 2.38 Αρχαία λατομεία στην Πεντέλη, κοντά στη σπηλιά του Νταβέλη. Φωτ. Ν. Τομπάζη

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.39 Άποψη από το Λυκαβηττό προς τον Υμηττό. Σε κεντρική θέση ο λατομημένος χώρος που φιλοξενεί το θέατρο Βράχων.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

2.40 Η Σχιστή Πέτρα περικυκλώνεται ασφυκτικά από το ραβδωτό χώρο της πόλης.

Η συνάντηση των δύο πλευρών έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς η κάθε μία απομακρύνεται από τον κανόνα, της δίνεται η δυνατότητα μεταβολής και ανασύνθεσης μιας άλλης ιδιόμορφης ταυτότητας, συναρτώμενης με το έτερο.

Η απομάκρυνση από τον κανόνα, η δυνατότητα μεταβολής και η συνάρτηση με το έτερο.

Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο λείος χώρος του εδάφους εν τέλει αντιστέκεται στη ράβδωση που του επιβάλλει η πόλη, οι λόφοι διατηρούν την παρουσία τους στην πόλη ως οντότητες. Και από την άλλη πλευρά, ο ραβδωτός χώρος της πόλης αναμιγνύεται με το λείο χώρο που ορίζουν τα φυσικά στοιχεία.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.41 Παραδείγματα διάκενων.

2.42 Παράγοντες που επηρεάζουν το πορώδες.

2.43 Τύποι εδαφικής δομής.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β 6 . Το π ο ρ ώ δ ε ς Έπειτα από τη διερεύνηση του λείου και του ραβδωτού χώρου σε συνάρτηση με το φυσικό και ανθρωπογενές τοπίο της Αθήνας, κατά την οποία εντοπίστηκαν και αναλύθηκαν οι σχετικές γεωμετρικές- δομικές αντιστοιχίες, θα προχωρήσουμε στην διερεύνηση της συσχέτισης φυσικού-ανθρωπογενούς με την έννοια του πορώδους. Για το σκοπό αυτό, στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια του πορώδους τόσο για την περιγραφή και κατανόηση των χαρακτηριστικών υλικής και μορφικής διάπλασης του φυσικού και ανθρωπογενούς όσο και για την περιγραφή των πιο ουσιαστικών και ποιοτικών χαρακτηριστικών τους. Το πορώδες ως έννοια σχετίζεται ιδιαιτέρα με την αλληλεπίδραση ορισμένων δίπολων εντός του αστικού χώρου, όπως αυτά παρατηρούνται για παράδειγμα στη σχέση κτιρίου-δημόσιου χώρου, υπαίθριου και κτιστού αλλά και κατ’ επέκταση στη σχέση ανθρωπογενούς δομημένου και φυσικού, αλληλεπίδραση η οποία εν τέλει επηρεάζει ουσιαστικά τον ίδιο τον τρόπο ζωής σε μια πόλη αλλά και την εξέλιξη της αυτή καθαυτή.

Το πορώδες Πρόκειται για ιδιότητα της ύλης. Αφορά τον αριθμό των πόρων που βρίσκονται σε μια επιφάνεια. Ο Πόρος προέρχεται από το λατινικό πορώ και σημαίνει «μικρή τρύπα». Πορώδη χαρακτηρίζονται τα υλικά αν περιέχουν πόρους δηλαδή εξωτερικές (ανοιχτούς πόρους) ή εσωτερικές (κλειστούς πόρους) κοιλότητες, σχισμές κτλ. που είναι κενές (καταλαμβάνονται από αέρα).

Το πορώδες < πόρος.

Στην υδρογεωλογία το πορώδες (n) ή ολικό το πορώδες ορίζεται ως το µέτρο των διακένων (πόρων, κενών, ρωγµών) που υπάρχουν σε ένα πέτρωµα ή έδαφος και εκφράζεται µε το λόγο του συνολικού όγκου των διακένων (Vκ) προς τον συνολικό όγκο του πετρώµατος /εδάφους (Vολ): n=Vκ/Vολ24.

Το μέτρο των διάκενων, των πόρων, των κενών, των ρωγμών.

Υπάρχει επίσης ο όρος το πορώδες του εδάφους που αποτελεί το εκατοστιαίο ποσοστό του λόγου του όγκου που καταλαμβάνουν ο αέρας και νερό, προς το συνολικό όγκο του εδάφους25. Καθορίζει τις ιδιότητες του εδάφους να συγκρατεί νερό, να αερίζεται, να στραγγίζει. Το μέσο μέγεθος των πόρων σε ένα έδαφος προσδιορίζει την εδαφική διαπερατότητα, δηλαδή τη δυνατότητα κίνησης του νερού και του αέρα.

Η διαπερατότητα, η δυνατότητα κίνησης του νερού και του αέρα.

Ακόμα πιο ενδιαφέρων μοιάζει ο όρος του ενεργού πορώδους (effective porosity) που αναφέρεται στο ποσό των διακένων που επικοινωνούν μεταξύ τους και επιτρέπουν τη ροή του υπόγειου νερού υπό την επίδραση της βαρύτητας ή της υδροστατικής πίεσης26.

Η επικοινωνία των διάκενων.

Είδαμε από τους ορισμούς ότι το πορώδες σχετίζεται με τη μέτρηση του κενού χώρου στον όγκο, άλλοτε 24 Βουδούρης, Κωνσταντίνος. Εκπαιδευτικές Σημειώσεις. Θέματα Υδρολογίας και Περιβάλλοντος. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Γεωλογίας. Βασικές Έννοιες Υδρογεωλογίας-Ορολογία σελ.4 ( http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg887e/PDF/XYTA_1.pdf ) 25 Ιστότοπος Gaiapedia/ λύμμα: πορώδες

http://www.gaiapedia.gr/gaiapedia/index.php/%CE%A0%CE%BF%CF%81%CF%8E%CE%B4%CE%B5%CF%82_%CE%B5%CE%B4%CE%AC%CF%86%CE%BF%CF%85%CF%82

26 Βουδούρης, Κωνσταντίνος. Εκπαιδευτικές Σημειώσεις. Θέματα Υδρολογίας και Περιβάλλοντος. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Γεωλογίας.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.44, 2.45, 2.46 Tα πορώδη «σκαψίματα» ως τυπικό χαρακτηριστικό της αθηναϊκής πολυκατοικίας.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

με την διαπερατότητα κι άλλοι ορισμοί το συνέδεσαν μέχρι και με την προσβασιμότητα και την επικοινωνία. Ενδιαφέρον θα είχε να προβάλλουμε και να αναζητήσουμε τέτοιες διασυνδέσεις του όρου και στο πεδίο της αρχιτεκτονικής. Το πορώδες – σε επίπεδο κτιρίου και δημόσιου χώρου Όταν αναφερόμαστε σε ένα κτίριο, πιθανώς να το σκεφτόμαστε ως μία αυτόνομη οντότητα. Μπορεί να αποτελεί μία συμπαγής μάζα που αυτοπροσδιορίζεται μόνο με τα γενικά και ειδικά ιδιο-χαρακτηριστικά της; Συνήθως, δεν υφίστανται αυθύπαρκτες κτιριακές δημιουργίες, ειδικά όταν αποτελούν μέρος του αστικού ιστού. Παρουσιάζουν άμεσες ή έμμεσες γειτνιάσεις και συσχετίσεις με άλλα κτίρια, με τους περιβάλλοντες δρόμους, τις θεάσεις και το δημόσιο αστικό χώρο. Στα πλαίσια ενός ετεροκαθορισμού, τέτοιοι μπορεί να είναι οι παράγοντες που αποτελούν αφορμή για τη διάρρηξη της μάζας ενός κτιρίου, τη δημιουργία από μικρότερων έως μεγαλύτερων ανοιγμάτων και την εκκίνηση μιας επικοινωνίας του εσωτερικού με το εξωτερικό και αντίστροφα. Εστιάζοντας στην πόλη της Αθήνας, στοιχεία όπως οι στοές των ισογείων, οι εξοχές και οι εσοχές ημιυπαίθριων χώρων, οι υποχωρήσεις των ρετιρέ των ανώτερων ορόφων «τρώνε» το ακέραιο της μάζας και δημιουργούν πορώδη χαρακτηριστικά στον όγκο των κτιρίων.

Η τάση για ετεροκαθορισμό.

Πορώδη χαρακτηριστικά των κτιρίων.

Τέτοια σημεία των κτιρίων αποκτούν την ιδιαίτερη σημασία του κατωφλιού, της ειδικής χωρικής διαμόρφωσης που εξυπηρετεί την αλληλοδιείσδυση μεταξύ χωροθεσιών διαφορετικού τύπου. Στην ευρύτερη κλίμακα της πόλης, θα λέγαμε ότι η Αθήνα συχνά χαρακτηρίζεται η ίδια με τον όρο «αστικό πορώδες». Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε τον οικοδομικό όγκο της πόλης με μία αστική πλάκα πάνω στην οποία υπάρχουν ανοίγματα, μικρά κενά σαν σκαψίματα που επιχειρούν να σπάσουν το «συμπαγές» της. Άλλοτε μοιάζουν με ρωγμές (πχ. οι δρόμοι), άλλοτε εκφράζονται ως βαθιές χαρακιές στην επιφάνειά της λόγω των ακαλύπτων των οικοδομικών τετραγώνων, άλλοτε παρουσιάζονται μικρότερες αφαιρέσεις του όγκου της στην περίπτωση των ρετιρέ ή των στοών. Σίγουρα αυτού του είδους οι «διαρρήξεις» του κελύφους των κτιρίων και το άνοιγμά τους στον δημόσιο χώρο παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον γιατί μεταβάλλουν τη σχέση μεταξύ ανοιχτού δημόσιου χώρου και κτιρίων που τον περιβάλλουν και τον ορίζουν. Μπορούν να ενθυλακώσουν την πολλαπλότητα και την πολυμορφία σχέσεων και να δημιουργήσουν μικρά κατώφλια που να επιτρέπουν την αλληλοδιείσδυση μεταξύ χωροθεσιών διαφορετικού τύπου, προσδίδοντας τον «πορώδη» χαρακτήρα στην όψη του αστικού τοπίου.

Αστικό πορώδες.

Το άνοιγμα στο δημόσιο χώρο.

Προχωρώντας σε ορισμένες σκέψεις για το δημόσιο χώρο, αντιλαμβανόμαστε ότι ο χαρακτήρας του, ο Βασικές Έννοιες Υδρογεωλογίας-Ορολογία σελ.4 ( http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg887e/PDF/XYTA_1.pdf )

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.47 Επεξηγηματικά σκίτσα για την έννοια του πορώδους. 64

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

βαθμός οικειοποίησής του και οι μορφές δραστηριότητας που αναπτύσσονται μέσα σε αυτόν εξαρτώνται όχι μόνο από τον ίδιο ως αυτοτελή οντότητα μέσα στο αστικό περίγραμμα, αλλά και από τη λειτουργία, τη δομή, την «ανοιχτότητα» και τη «διατρητότητα» των κτιρίων που τον πλαισιώνουν, τον σχηματοποιούν και τον ορίζουν. Τα κτίρια αυτά -και ειδικότερα τα δημόσια κτίρια και μνημεία- τις περισσότερες φορές όχι μόνο προσδίδουν το ιδιαίτερο ύφος ενός δημόσιου χώρου, αλλά, ως φορείς νοήματος που εκπέμπουν, ορίζουν τις δράσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν και τον τρόπο με τον οποίο θα αλληλεπιδράσει το κοινωνικό σύνολο27. Το «κατοικείν» του δημόσιου χώρου, με την έννοια «του ανήκειν στη συναλληλία των ανθρώπων», όπως την ορίζει ο M. Heidegger28, επηρεάζεται από τον βαθμό προσπελασιμότητας και αλληλοδιείσδυσης που αναπτύσσεται μεταξύ του ανοιχτού δημόσιου χώρου και των δημόσιων κτιρίων που τον πλαισιώνουν με τρόπο συχνά εμβληματικό και σημειολογικό. Η «κατοίκηση» δηλαδή του δημόσιου χώρου εξαρτάται άμεσα από το αν το δημόσιο κτίριο καθίσταται οργανικό μέρος του, από το αν οι δράσεις του αναμιγνύονται με την καθημερινότητα της ζωής της πόλης ή όχι.

Το πορώδες και ο δημόσιος χώρος.

Η διάρρηξη του κελύφους, το άνοιγμα προς το δημόσιο χώρο.

Συμπερασματικά, είναι σκόπιμο να στρεφόμαστε προς στο σχεδιασμό δημόσιων κτιρίων που επιχειρούν να μεταβάλουν την παραδοσιακή τους σχέση με τον δημόσιο χώρο, «διαρρηγνύοντας» το κέλυφός τους και διασπείροντας τις δραστηριότητές τους στον δημόσιο αστικό χώρο. 2.48 Rijksmuseum, Amsterdam Οι ισπανικοι αρχιτεκτονες Cruz y Ortiz Arquitectos μετέτρεψαν ένα κτίριο του 19ου αιώνα σε θεαματικό μουσείο για τον 21ο αιώνα, με μια φωτεινή και ευρύχωρη είσοδο. Παρουσιάζεται ως παράδειγμα καθώς κατά την ανακατασκευή του στο χώρο του κεντρικού αιθρίου υλοποιήθηκε ένα νέο δημόσιου περάσμα στο επίπεδο της πόλης. Με αυτή τη χειρονομία το κεντρικό αίθριο χωρίστηκε σε δύο χώρους που συνδέονται από κάτω από το δημόσιο πέρασμα. Η είσοδος προς το μουσείο γίνεται από τη στοά αυτή του περάσματος. Οι αρχικοί του τοίχοι ήταν από τούβλα τα οποία αντικαταστάθηκαν με μεγάλες γυάλινες επιφάνειες, συνδέοντας τον χώρο του μουσείου με αυτό του δημόσιο περάσματος και επιτρέποντας στους περαστικούς να θαυμάζουν τις εσωτερικές αυλές. https://www.miesarch.com/work/594 https://www.baunetzwissen.de/gebaeudetechnik/objekte/ kultur-bildung/rijksmuseum-in-amsterdam-3453901 https://www.rijksmuseum.nl/en/visitor-information/inside-the-rijksmuseum/the-passage

27 Δημόπουλος, Γεώργιος. Το «πορώδες» στη βίωση του δημόσιου χώρου. Διαδικτυακό Άρθρο. https://www.teetkm.gr/το-πορώδες-στη-βίωση-του-δημόσιου-χώ/ 28 Heidegger, Martin. Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, εκδ.: Πλέθρον. μτφρ. Γ. Ξηροπαΐδης. Αθήνα. 2008. σελ. 35

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.49 Το λεκανοπέδιο από την Υμηττό. 66

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Το πορώδες - σε επίπεδο δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος Προχωρώντας στο επίπεδο του κτιστού και του φυσικού περιβάλλοντος διαπιστώνεται ανάμεσά τους μία «πορώδη» συσχέτιση. Το πορώδες δεν αφορά απλώς το κτήριο και τη σχέση του με τον ανοιχτό χώρο αλλά προχωράμε τη διερεύνηση στην κλίμακα της πόλης με την είσοδο του φυσικού στοιχείου. Στο λεκανοπέδιο υπάρχει αυτή η διείσδυση του ενός στοιχείου στο άλλο. Τα όρια μεταξύ φυσικού και ανθρωπογενούς, αναγλύφου και πόλης δεν είναι πάντα ξεκάθαρα και σαφώς διαγραφόμενα, το ένα εισέρχεται διεκδικητικά στη ζώνη του άλλου, με επιδράσεις όπως αυτές που περιγράφηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο. Κατά τον αστικό σχεδιασμό, ενδιαφέρον θα είχε η σύμπλεξη του φυσικού και του κτιστού περιβάλλοντος με έναν πιο οργανικό και δημιουργικό τρόπο στις περιπτώσεις που το καθένα εμφανίζεται ως αυτόνομη οντότητα. Για παράδειγμα τι θα γινόταν με ένα πλέγμα κενών χώρων μέσα στην πόλη και διαδρομών που θα μπορούσαν να είχαν αποκτήσει φυσική ποιότητα; Ή ένας κενός χώρος εντός ενός φυσικού λόφου, όπως στην περίπτωσή μας το πλάτωμα του Λυκαβηττού, πώς μπορεί να σχεδιαστεί ενσωματώνοντας και χαρακτηριστικά αστικότητας; Το συγκεκριμένο σημείο μάλλον δεν θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί μόνο με τα χαρακτηριστικά ενός χώρου πρασίνου, δεν θα μπορούσε να είναι μόνο ένα πάρκο τη στιγμή που πρόκειται για ένα τόσο εμβληματικό σημείο κατόπτευσης της Αθήνας, άρρηκτα συνδεδεμένο τόσο με την ιστορία όσο και με τη ζώσα πραγματικότητα της πόλης. Με άλλα λόγια, κρίνεται σκόπιμη η δημιουργία ενός αρμονικού συνόλου, όπου το κτιστό να μπορεί να συμπλέκεται με το άκτιστο, και αντιστρόφως το φυσικό εισβάλει στο τεχνητό και από κοινού να διαμορφώνουν νέο τοπίο, που επιδιώκει να δημιουργήσει μια νέα φύση, εντός της ήδη υπάρχουσας.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.50 Friedrichstrasse Skyscraper Project. Mies van der Rohe, Berlin, 1921-22. Opaque version of photomontage. 2.51 Seagram Building, Mies van der Rohe, New York, 1958.

2.52 Radieuse City, Le Corbusier, πρόταση αστικό σχεδιασμού στο Παρίσι, 1924.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Η αξία του πορώδους στον αστικό σχεδιασμό. Από τη χωρική διάσταση στο κοινωνικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι Παρατηρώντας τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης και πιθανώς περισσότερο της Αμερικής, συναντάμε εκτενή αστικά κέντρα στα οποία έχει εφαρμοστεί ένα αυστηρά γεωμετρικό, προαποφασισμένο πολεοδομικό πλάνο των μεγάλων λεωφόρων - avenues, των συμπλεγμάτων από ουρανοξύστες, των διαχωρισμένων λειτουργιών και της αποκεντροποίησης με έντονη στροφή προς την περιφέρεια. Το ζήτημα είναι ότι ένας άκαμπτος αστικός ιστός μπορεί να συνεπάγεται ένα πιο ουδέτερο και λιγότερο ενεργητικό κοινωνικό ιστό. Η αυστηρή κατανομή των λειτουργιών και των χρήσεων των κτιρίων επιβάλλει ισχυρό διαχωρισμό και δεν ευνοεί συνθήκες δημιουργικής επαφής και σύμπλεξης στο κοινωνικό σύνολο. Οδηγούμαστε λοιπόν στην συνειδητοποίηση ότι η αρχιτεκτονική δεν ισοδυναμεί με τη γεωμετρία, διαφοροποιείται από αυτή. Και αυτό λόγω της κλίμακας και κυρίως της ύπαρξης του ανθρώπινου παράγοντα.

Χαρακτηριστικά αναφέρεται στο άρθρο με τίτλο “Ville Radieuse: Why did Le Corbusier’s radiant city fail?”: «Οι πόλεις είναι πολύ περισσότερα από πλέγματα που αποτελούνται από δρόμους και κτίρια. Πρέπει να περιλαμβάνουν χώρους που δημιουργούν σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, επιτρέποντας στον αυθορμητισμό να λάβει χώρο»29.

Όταν η ζωή διαδραματίζεται εντός της αυστηρότητα και της απολυτότητα των κτιρίων και οδικών αξόνων, αυτών που το τεράστιο πλάτος τους συχνά δεν επιτρέπει να αντικρύσεις το «έναντι» ή το «έσω», πιθανώς να ξεχνιέται μια μικρότερη ζωτική κλίμακα που επιτυγχάνει τη σύνδεση και την ανάμιξη του κοινωνικού συνόλου. Αυτή η μικρότερη κλίμακα πιθανώς να σημαίνει τη λειτουργία της πόλης με ένα σύστημα από μικρότερους δρόμους, ενδιάμεσους και μεταβατικούς χώρους ανάμεσα στο δημόσιο και ιδιωτικό χώρο, ανοιχτά και πιο «θεατά» στους περαστικούς ισόγεια, εξώστες που κοιτάζουν τη «γειτονιά» τους κλπ. Μία πόλη έχει ανάγκη από χώρους που «επιτρέπουν», χώρους στους οποίους να υπάρχουν περιθώρια και όχι όρια. Στον αντίποδα αυτής της συνθήκης, η στροφή προς πρακτικές και δομές που ενσωματώνουν την έννοια του πορώδους θα μπορούσε να αποτελέσει μία οδό για τη θεράπευση τέτοιων ζητημάτων στις πόλεις με επιρροή τόσο στις χωρικές όσο και στις κοινωνικοπολιτισμικές πτυχές της ζωής στις πόλεις.

29 Burbano, Lucía. Ville Radieuse: Why did Le Corbusier’s radiant city fail? Διαδικτυακό Άρθρο. 2021. https://tomorrow.city/a/ville-radieuse-city

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.53 Νάπολη, 1960. 70

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Το πορώδες δεν είναι απλώς χαρακτηριστικό της σχέσης κτισμένου και φυσικού, είναι χαρακτηριστικό του τρόπου ζωής των περιοχών της Μεσογείου για λόγους κλίματος και κοινωνικότητας. Η έννοια του «πορώδους» στην αρχιτεκτονική περιγράφεται αναλυτικά από τον Walter Benjamin, καταγράφοντας τις εμπειρίες τους από τη Νάπολη. Ο Benjamin παρατηρεί πως η αστική ζωή μπορεί και πλάθεται με εξωστρέφεια λόγω του πορώδη χαρακτήρα της πόλης. Με τις περιγραφές του καταδεικνύει ότι τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, προσωπικού και κοινόχρηστου χώρου είναι ρευστά, δεν έχουν ακόμα παγιωθεί. Η έννοια της κλειστοφοβίας, του εσωτερικού χώρου δεν υφίσταται, γεγονός που τον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αποτελεί γνώρισμα της αστικής τάξης της Βόρειας Ευρώπης. Το «άνοιγμα» των εσωτερικών χώρων στη Νάπολη δεν οφείλεται στις μοντέρνες κατασκευές και τα υλικά, αλλά στις δημόσιες συλλογικές πρακτικές σε συνδυασμό με τα παραπάνω. Η ιδιωτική ζωή μπλέκεται με το δημόσιο χώρο με ένα τρόπο θεατρικό που γίνεται αισθητό σαν ένα μόνιμο δημόσιο «φεστιβάλ». Το μπαλκόνι, το παράθυρο, ο δρόμος, η σκάλα, η ταράτσα, η αυλή, η στοά γίνονται την ίδια στιγμή σκηνή και θεωρεία, που τείνουν να μεταμορφωθούν σε παραστάσεις απρόοπτων γεγονότων και συναντήσεων. Αυτή η ώσμωση ατομικών και συλλογικών εμπειριών γεννά το πάθος για αυτοσχεδιασμό, υποστηρίζει τη θεατρικότητα και λαμβάνει χώρα, όπως είδαμε στους παραπάνω ενδιάμεσους χώρους. Η μετάβαση λοιπόν από το χώρο κατοίκησης στο δημόσιο γίνεται με τρόπο που θολώνει τα αυστηρά όρια εσωτερικού-εξωτερικού και επιτρέπει τη γέννηση υβριδικών εμπειριών και διεργασιών γειτνίασης και ανάμειξης. Παρατηρεί ο Benjamin πώς ένας ναπολιτάνικος δρόμος μπορεί να παραλάβει ιδιωτικές δραστηριότητες, όπως ο ύπνος σε σκιερές γωνίες, πώς το παζάρι μεταμορφώνει το πεζοδρόμιο σε εργαστήρι ή κατάστημα, με αποκορύφωμα την τοποθέτηση των οικιακών επίπλων στο δρόμο, τα των «έσω» στο «έξω». «Το σπίτι είναι πολύ λιγότερο το καταφύγιο στο οποίο οι άνθρωποι αποσύρονται και περισσότερο η ανεξάντλητη πηγή από την οποία ξεχύνονται προς τα έξω»30. Το πορώδες λοιπόν εντοπίζεται σε ένα κατώφλι το οποίο επιτρέπει τη μετάβαση και μετατρέπει τα διαχωριστικά όρια σε σημεία επικοινωνίας, μέσω της ώσμωσης δραστηριοτήτων, δηλαδή της αλληλεπίδρασης συλλογικών και ατομικών δραστηριοτήτων, διαμορφώνοντας μία κουλτούρα επικοινωνίας και συμπερίληψης.

30 Benjamin, Walter . Reflections: Essays, Aphorisms, Autobiographical Writings. Schocken Books, 1986. Chapter: Naples (p. 163-173). Walter, Benjamin & Asja Lacis

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.54 Η διαδρομή της μπίλιας στο επιγενετικό τοπίο απεικονίζει την αναπτυξιακή μοίρα ενός κυττάρου.

2.55 Το σύνθετο σύστημα αλληλεπιδράσεων που υποστηρίζει το επιγενετικό τοπίο.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

Β 7 . Ε π ι γ ε ν ε τ ι κό τ ο π ί ο Σε αυτή την ενότητα θα διερευνήσουμε την έννοια του «επιγενετικού τοπίου». Αυτός ο όρος δημιουργήθηκε από ένα αναπτυξιακό βιολόγο, τον Conrad Hal Waddington το 1942, ο οποίος ασχολήθηκε με θέματα εξελικτικής βιολογίας και επιγενετικής31. Το επιγενετικό τοπίο του Waddington είναι μια μεταφορά για το πώς η ρύθμιση των γονιδίων ρυθμίζει την ανάπτυξη. Μεταξύ άλλων μεταφορών, ο Waddington μας ζητάει να φανταστούμε μια σειρά από μπίλιες που κυλούν σε ένα λόφο. Οι μπίλιες θα δοκιμάσουν τις διάφορες πορείες που δημιουργούν τα αυλάκια στην πλαγιά και θα βρεθούν στα χαμηλότερα σημεία. Αυτά τα σημεία αντιπροσωπεύουν την τελική τύχη των κυττάρων. Ο Waddington, για να εξηγήσει την κυτταρική αναπτυξιακή διαδικασία, θεωρεί ότι ο τρόπος διαφοροποίησης των κυττάρων πραγματοποιείται από μεταλλάξεις που μπορεί να επιφέρει ένα επιγενετικό τοπίο. Η διαμόρφωση των γονιδίων προκύπτει από την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον τους για να παράγουν ένα φαινότυπο32.

H διαμόρφωση των γονιδίων επηρεάζεται από την αλληλεπίδραση με των περιβάλλον τους.

Για να αντιληφθούμε πιο εύκολα αυτή τη διαδικασία κυτταρικής ανάπτυξης είναι χρήσιμο τα σκίτσα του C. Η.Waddington που αναπαριστούν το επιγενετικό τοπίο. Στο πρώτο σκίτσο (εικ. 2.54) απεικονίζεται μέρος του επιγενετικού τοπίου. Η διαδρομή που ακολουθεί η μπίλια, όπως κυλάει προς τα κάτω, προς το μέρος του θεατή αντιστοιχεί στο αναπτυξιακό ιστορικό ενός συγκεκριμένου μέρους ενός ωαρίου. Το μονοπάτι που θα ακολουθήσει είναι μία επιλογή ανάμεσα σε αλλεπάλληλες εναλλακτικές διαφορετικής κατεύθυνσης. Η διαμόρφωση πορείας κίνησης, και άρα η διαμόρφωση ποιοτικών χαρακτηριστικών, πάνω στο επιγενετικό τοπίο ωστόσο δεν είναι τυχαία καθώς αυτό επηρεάζεται από το σύστημα που το «υποβαστάζει»33.

H πορεία πάνω σε ένα επιγενετικό τοπίο.

Στο δεύτερο σκίτσο (εικ. 2.55) απεικονίζεται το σύνθετο σύστημα των αλληλεπιδράσεων που βρίσκονται κάτω από το αρχικό υπόβαθρο. Τα θεμέλια/αγκύρια στο έδαφος αντιπροσωπεύουν γονίδια ενώ τα συρματόσχοινα/ χορδές που φεύγουν από αυτά αντιπροσωπεύουν τις χημικές τάσεις που παράγουν τα γονίδια. Η μοντελοποίηση του επιγενετικού τοπίου, το οποίο κυλάει κατηφορικά, ελέγχεται από την έλξη

H έδραση αυτού του υπόβαθρου σε “αγκύρια” εξωγενών παραγόντων.

31 “Στη βιολογία, η επιγενετική (epigenetics) είναι η μελέτη κληρονομικών αλλαγών του φαινοτύπου που δεν συνεπάγονται μεταβολές στην αλληλουχία του DNA. Το πρόθεμα επι- (“πάνω, έξω από, γύρω”) στην επιγενετική εμπεριέχει χαρακτηριστικά που είναι “πάνω από” ή “εκτός από” την παραδοσιακή γενετική βάση για κληρονομικότητα. Η επιγενετική συχνότερα περιλαμβάνει αλλαγές που επηρεάζουν τη γονιδιακή δραστηριότητα και έκφραση, αλλά ο όρος μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει οποιαδήποτε κληρονομική φαινοτυπική αλλαγή. Τέτοιες επιδράσεις στα κυτταρικά και φυσιολογικά φαινοτυπικά χαρακτηριστικά μπορεί να προκύψουν από εξωτερικούς ή περιβαλλοντικούς παράγοντες ή να είναι μέρος της φυσιολογικής εξέλιξης”. (https://en.wikipedia.org/wiki/Epigenetics) “Γενικότερα η επιγένεση είναι όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη σχετικώς μυστηριώδη διαδικασία του πώς μία μορφή αναδύεται σταδιακά αλλά δυναμικά μέσα από ένα άμορφο ή ομοιγενές περιβάλλον ή υπόστρωμα”. Kwinter, Sanford. Soft systems in Brian Boigon, Culture lab 1. Princeton Architectural Press. 1993. σελ.213 32 https://en.wikipedia.org/wiki/C._H._Waddington#cite_note-15 και Waddington, C. H. Epigenetics and evolution. Symp. Soc. Exp. Biol 7. 1953. σελ.186–199 33 Baudot, Pierre. The Poincaré-Shannon Machine: Statistical Physics and Machine Learning Aspects of Information Cohomology. Article in the journal Entropy. 2019https://www.researchgate.net/figure/The-epigenetic-landscape-of-Waddington-a-The-epigenetic-landscape-of-Waddington-A_fig6_335732499

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Το σύνθετο σύστημα αλληλεπιδράσεων που υποστηρίζει το επιγενετικό τοπίο.

2.56. 2.57 Onishi Yasuaki, “Reverse of the Volume RG”. Installation. Rice Gallery, Houston, 2012.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

αυτών των πολυάριθμων συρματόσχοινων που τελικά είναι αγκυρωμένα στα γονίδια. Πιο συνολικά, η εξέλιξη μιας διαδεδομένης μορφής -που παριστάνεται από την τροχιά της μπάλας από ένα υψηλότερο σε ένα χαμηλότερο σημείο- πιθανότατα θα ακολουθήσει ένα από τα τέσσερα μονοπάτια που αντιστοιχούν στις διαδοχικές διαφοροποιήσεις των ποταμών στο επίπεδο της κοιλάδας. Η μπάλα κινείται συνεχώς κατά μήκος της τοπολογικής επιφάνειας, σε μία πορεία γενικής εξέλιξης, η οποία όμως συνεχώς επανακαθορίζεται από την αλληλεπίδραση με εξωτερικές δυνάμεις. Η εισαγωγή οποιωνδήποτε εξωγενών δυνάμεων ανά πάσα στιγμή στην εξέλιξη του συστήματος θα διαταράξει τη μπάλα από την καθορισμένη της πορεία και θα την αναγκάσει να αναπτύξει μία μοναδική και πρωτότυπη μορφή. Τα σύνθετα χαρακτηριστικά του αναγλύφου της επιγενετικής επιφάνειας είναι σε μεγάλο βαθμό η έκφραση ενός εξαιρετικά περίπλοκου δικτύου αλληλεπιδράσεων που την υποβαστάζουν. Εξαιρετικής σημασίας είναι και η άνω επιφάνεια ως ξεχωριστή περιοχή που συνεισφέρει τις δικές της δυνάμεις στο πεδίο. Καμία αλλαγή σε οποιαδήποτε παράμετρο δεν μπορεί να αφήσει το σύστημα ανεπηρέαστο, σε όλη την επιφάνεια εκδίπλωσης του συμβάντος. Στη διδακτορική διατριβή με τίτλο «Τοπιακός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και τοπολογική αναφορά: τα σχήματα των τοπικών διεργασιών και των συμβάντων και ο καθορισμός των τοπιακών και αρχιτεκτονικών μορφών» της Α. Βερυκίου δίνεται μια πολύ σαφής ερμηνεία του επιγενετικού τοπίου στην περιοχή της αρχιτεκτονικής πρακτικής:

Η ερμηνεία του επιγενετικού τοπίου στην περιοχή της αρχιτεκτονικής πρακτικής

«Το επιγενετικό τοπίο του Waddington προσφέρει ένα δυνητικό διάγραμμα, με το οποίο μπορούμε να φανταστούμε ένα νέο μοντέλο του εδάφους. Το δικτυωτό με τα αγκύρια κάτω από το “τοπίο” υποδηλώνει τις δυνάμεις που δρουν σε ένα τόπο – που δεν παράγουν κυριολεκτικούς τοπολογικούς χειρισμούς, αλλά μάλλον εννοιολογικούς μετασχηματισμούς των χρήσεων γης, της εγκατάστασης και των δράσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα αγκύρια στο διάγραμμα του Waddington προσδένονται όχι μόνο στην πάνω επιφάνεια, αλλά και μεταξύ τους, γεγονός που υποδηλώνει ότι το “έδαφος” χαρακτηρίζεται από πυκνότητα δυνάμεων οι οποίες είναι δυναμικές, προσαρμοστικές, και δικτυωμένες η μία με την άλλη. Οποιαδήποτε αλλαγή στις παραμέτρους μεταδίδεται σε όλο το σύστημα, που με τη σειρά του επαναβαθμονομεί την επιφάνεια. Το επιγενετικό έδαφος είναι εκείνο στο οποίο δυνάμεις, δεδομένα και πληροφορίες συνεχώς χαρτογραφούν/ κωδικοποιούν την απόδοση του»34. Κατ’επέκταση, αυτή η αναφορά στην έννοια του επιγενετικού τοπίου έτσι όπως την ορίζει ο C. Η. Waddington μας κάνει να σκεφτούμε ότι το τοπίο που διαμορφώνεται κατά την αλληλεπίδρασή του με το σύμπλοκο περισσότερων παραμέτρων που ορίζονται στο περιβάλλον του. Η θεώρηση του τοπίου ίσως δεν μπορεί να στηριχτεί σε παραμέτρους μόνο γεωμετρίας, τοπολογικής ή ευκλείδειας. Η θεώρηση και η αντίληψη

Το τοπίο που διαμορφώνεται κατά την αλληλεπίδρασή του με το σύμπλοκο των παραμέτρων που ορίζονται ως το περιβάλλον του.

34 Βερυκίου, Ανθή. Τοπιακός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και τοπολογική αναφορά: τα σχήματα των τοπικών διεργασιών και των συμβάντων και ο καθορισμός των τοπιακών και αρχιτεκτονικών μορφών. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αθήνα. 2019. σελ. 406

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

2.58 Onishi Yasuaki, “Reverse of the Volume RG”. Installation. Rice Gallery, Houston, 2012.

| Β’ ΜΕΡΟΣ: Ανάπτυξη θεωρητικού Υποβάθρου - Λόγος Θεωρητικός

του τοπίου αγγίζει ένα πιο ευρύ φάσμα παραμέτρων που αλληλεπιδρούν με αυτό, και αυτό μας φέρνει πιο κοντά στην κατανόησή του ως ένα πεδίο αποτύπωσης των πολιτιστικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων και ευρύτερα του πολιτισμού που αναπτύσσεται σε ένα τόπο. Γίνεται φανερό πως για την κατανόηση της έννοιας του τοπίου, προϋποτίθεται η κατανόηση της έννοιας του επιγενετικού τοπίου, (που εξ’ορισμού ως σύνθετη λέξη αποτελούμενη από την πρόθεση επί και τη λέξη γένεση) που αφορά την απόκτηση χαρακτηριστικών ταυτότητας μέσα από τη δυναμική διαδικασία αλληλεπίδρασης με σύνθετους εξωτερικούς παράγοντες.

επί + γένεση > επιγενετικό Η απόκτηση χαρακτηριστικών ταυτότητας μέσα από τη δυναμική διαδικασία αλληλεπίδρασης με σύνθετους εξωτερικούς παράγοντες.

Συμπερασματικά Το τοπίο είναι γενικά επιγενετικό, όπως το αντιλαμβανόμαστε σήμερα, είναι το υπόβαθρο πάνω στο οποίο εκτυλίσσονται μεταβολές και αλλεπάλληλες εγγραφές και το οποίο δεν συγκροτεί μόνο τον εαυτό του μέσα από τις πολλαπλότητες συσχετισμών αλλά ό,τι καινούριο εισάγεται σε αυτό φυσικό ή κοινωνικό καθορίζει τη μορφή του. Το επιγενετικό τοπίο είναι ένας γενικός όρος που η βιολογία τον δανείστηκε από την αναφορά στο τοπίο και την τοπολογία για να περιγράψει μεταφορικά τη διαδικασία δημιουργίας ενός γονιδίου ή κυττάρου. Αυτός ο όρος τώρα επιστρέφει από τη βιολογία στη γενική σύλληψη του τοπίου ως αντιδάνειο για να δηλώσει το βασικό χαρακτηριστικό του τοπίου, το τοπίο είναι στη βάση του επιγενετικό είτε αναφέρεται στη βιολογία με ειδικό τρόπο είτε αναφέρεται στη γενική συσχέτισή του με τα ευρύτερα φυσικά και κοινωνικά πράγματα. Το τοπίο αποτελεί και το ίδιο ένα τοπίο που μεταβάλλεται αποτελεί και το υπόβαθρο που φέρει τη δυνατότητα μεταβολής σε άλλους φυσικούς ή κοινωνικούς παράγοντες.

3.1 Πανοραμική άποψη του πλατώματος του Λυκαβηττού.

Γ’

μέρος

ΠΡΟΤΑΣΗ ΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΟΣ

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.2 Ο Λυκαβηττός από την Πνύκα.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Γ 1 . Τό π ο ς π α ρ έ μ β α σ η ς Ο λόφος του Λυκαβηττού, ως τόπος της πρότασης δεν επιλέγεται τυχαία. Ο Λυκαβηττός αποτελεί το πλέον διακριτό και χαρακτηριστικό γεωγραφικό τοπόσημο της Αθήνας. Είναι από τους πιο κεντρικούς λόφους τόσο σε επίπεδο κάτοψης όσο και τομής. Η μορφολογία του με την ιδιαίτερα ψηλή κορυφή (277μ.) τον καθιστά κυρίαρχο στις οπτικές θεάσεις από την πόλη. Και αντίστροφα, ως μία έξαρση του αναγλύφου που υψώνεται αρκετά μέτρα παρέχει τη δυνατότητα κατόπτευσης της πόλης και του τοπίου της. Ο λόφος έχοντας σχετικά τριγωνικό σχήμα, με κεκλιμένες επιφάνειες, επιτρέπει τη στροφή του βλέμματος προς την πόλη. Θα λέγαμε ότι αποτελεί ιδανικό σημείο για να εξετάσουμε και να διαπραγματευτούμε τη σχέση φυσικού και ανθρωπογενούς καθώς συνιστά σημείο γειτνίασης και συνάντησης των δύο στοιχείων. Ειδικότερα το πλάτωμα του Λυκαβηττού, παρουσιάζει στοιχεία έντονης αστικότητας ενώ συγχρόνως περιβάλλεται από φυσικά στοιχεία. «Η ιδιαίτερη αξιολόγηση του Λόφου αναφέρεται στα πολιτιστικά του χαρακτηριστικά, ως χώρου πολιτιστικής δημιουργίας, ως υποδοχέα πολιτιστικά και ιστορικά αξιόλογων κατασκευών αλλά και ως περιοχής συσχετισμένης κεντρικά με το πολιτιστικό τοπίο της πρωτεύουσας»35. Αναλογιζόμενοι το πολιτιστικό τοπίο και τον κεντρικό αστικό ιστό της Αθήνας, τόσο ο Λυκαβηττός όσο και η Ακρόπολη αποτελούν ένα ισχυρό δίπολο. Η Ακρόπολη είναι ένας λόφος με βαρύνουσα αρχαιολογική σημασία και ισχυρή παρουσία ιστορικών μνημείων, όπου η ύλη και η μνήμη έχουν «αποκρυσταλλωθεί». Αντιθέτως, ο Λυκαβηττός είναι ένας λόφος που επιτρέπει την ανθρώπινη οικειοποίηση. Σε πρώτο επίπεδο, ο λόφος χαρακτηρίζεται και ως τουριστικός, άλλωστε είχε κατακτήσει δεσπόζουσα θέση στη συλλογική συνείδηση των Αθηναίων ως τόπος αναψυχής και θερινών συναυλιών. Συνολικά, παρουσιάζει δημόσιο και κυρίως συλλογικό χαρακτήρα και είναι ανοιχτός σε νέες εγγραφές, επιτρέποντας μεγαλύτερη ελευθερία σχεδιαστικής πρωτοβουλίας. Σε δεύτερο επίπεδο, συνιστά έναν πνεύμονα πρασίνου με οικολογική αξία, επισκέψιμο από τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής. Με τη γιγάντωση της πρωτεύουσας και της «αδηφαγίας» του χτιστού στοιχείου, ο Λυκαβηττός απέκτησε πολύτιμη αξία ως αστικός πόρος λόγω του μεγέθους του και της επιρροής του στον χώρο. Τέλος, ο Λυκαβηττός έχει ένα πλούσιο ιστορικό παρελθόν κατά το οποίο είχε λειτουργήσει για αρκετά χρόνια ως λατομείο, κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό. Οι αποκολλήσεις της ύλης, δηλαδή πέτρας και αδρανών υλικών με σκοπό την ανέγερση νέων κτιρίων την περίοδο της ανοικοδόμησης της Αθήνας ως νέα πρωτεύουσα, ήταν πολύ μεγάλες και μετέβαλαν ριζικά την όψη του. Θα ήταν σκόπιμο να αναδειχθούν και αυτές οι πτυχές της ιστορίας του του Λυκαβηττού, καθώς η μορφολογική εξέλιξη του λόφου αποκαλύπτει και την εξέλιξη του τρόπου κατοίκησης και την ιστορία της πόλης.

Τοπόσημο.

Σημείο διεπαφής ανθρωπογενούς.

του

φυσικού

και

του

Χώρος πολιτισμικής δημιουργίας και χώρος κατόπτευσης του πολιτιστικού τοπίου της Αθήνας.

Λυκαβηττός, ένας εμβληματικός λόφος της Αθήνας, με δημόσιος και συλλογικό χαρακτήρα που επιτρέπει την ελευθερία της σχεδιαστικής πρωτοβουλίας.

Ένας σημαντικός πνεύμονας πρασίνου σε ένα πολύ πυκνό αστικό ιστό.

Ανάδειξη μιας όχι και τόσο γνωστης πτυχής του παρελθόντος του Λυκαβηττού ως λατομείο. Η μορφολογική εξέλιξη του λόφου αποκαλύπτει και την εξέλιξη του τρόπου κατοίκησης και την ιστορία της πόλης.

Στο επόμενο κεφάλαιο λοιπόν, θα γίνει μία προσπάθεια συλλογής ιστορικών στοιχείων για το λόφο όπως αυτός εμφανίστηκε με το πέρασμα του χρόνου, όπου θα φανεί και πόσο διαφορετική λειτουργία και θεώρηση είχε στην εκάστοτε εποχή ο Λυκαβηττός. 35 Τεύχος με τίτλο “Τεύχος τεχνικών δεδομένων” από τον Ανοικτό Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό Προσχεδίων Μελέτης υλοποίησης ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ – ΠΑΝ ΟΡΑΜΑ. (Ε.Τ.Α.Δ. Α.Ε.). 81

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.3 Σχέδιο με τα Μακρά Τείχη και το Φαληρικό Τείχος που ένωσαν το Άστυ με τα λιμάνια (μέσα 5ου αι. π.Χ.

3.4 Ο Λυκαβηττός εκτός των τειχών της πόλης. Τοπογραφικό της Αθήνας κατά την Κλασική Εποχή 480-323 π.Χ.

3.5 Μετατόπιση των τειχών προς τα ανατολικά, τοποθέτηση της Δεξαμενής του Υδραγωγείου στο χάρτη. Τοπογραφικό της Αθήνας κατά την Ρωμαϊκή Εποχή 186 π.Χ.330 μ.Χ.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Γ 2 . Α ν α δ ρ ο μ ή σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ Λ υ κα β η τ τ ο ύ Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία η οποία είναι πλούσια από μύθους, η Θεά Αθηνά μετέβη στην Παλλήνη για να φέρει από εκεί έναν βράχο και να τον τοποθετήσει ως φρούριο μπροστά στην Ακρόπολη. Τη στιγμή, όμως που μετέφερε τον τεράστιο βράχο πληροφορήθηκε τη γέννηση του Ερεχθίωνα από την κόρη του Κέκροπα και ταράχθηκε τόσο πολύ από το νέο αυτό, ώστε της έπεσε ο βράχος στο μέρος που ακριβώς σχηματίστηκε ο λόφος του Λυκαβηττού36.

Μυθολογία. Ο λόφος ως πίπτων βράχος καταμεσής του αττικού τοπίου από την ιπτάμενη θεά Αθηνά

Στην αρχαιότητα, από μαρτυρίες του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα γνωρίζουμε πως ο Λυκαβηττός ήταν άδενδρος. Στην κορυφή, στη θέση που είναι σήμερα η στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, οι Αθηναίοι είχαν χτίσει έναν ναό αφιερωμένο στον Δία. Παρ’ όλο που οι δραστηριότητες των Αθηναίων εκτεινόταν σε όλη την Αττική οι οποίοι είχαν χωριστεί σε 10 φυλές37, ο Λυκαβηττός ήταν εκτός του τείχους της κεντρικής πόλης και δεν υπήρχε τότε κατοίκηση στο λόφο. Οι κατοικίες των Αθηναίων και η καρδιά της πόλης, η αγορά, βρίσκονταν βόρεια του Παρθενώνα. Από εκεί κοιτάζοντας, κάθε πρωί, ανατολικά (προς τη θέση του Λυκαβηττού σε σχέση με αυτούς) έβλεπαν τον λόφο να εμποδίζει το πρώτο φώς της ημέρας (λύκη) να φτάσει στα σπίτια τους. Για αυτό και μία από τις ερμηνείες για την ονομασία του Λυκαβηττού προέρχεται από τις λέξεις λύκη και βαίνω, υπονοώντας την εμφάνιση του ήλιου από το όρος, ήτοι : ‘’Βουνό του Λυκαυγούς’’.

Αρχαία Αθήνα.

Κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή ο Λυκαβηττός προσεγγίζεται με τη δημιουργία του Αδριάνειου Υδραγωγείου στο σημείο της Δεξαμενής. Ο αυτοκράτορας Αδριανός ξεκίνησε την κατασκευή του και το αποπεράτωσε ο Αντωνίνος ο Ευσεβής τον 2ο μ.Χ αιώνα. Κράτησε ωστόσο το όνομα Αδριάνειο. Το υδραγωγείο είχε μεγαλοπρεπή πρόσοψη με επιβλητικούς κίονες, των οποίων τα ίχνη μπορεί να δει κανείς σήμερα. Η πλατεία Δεξαμενής που γνωρίζουμε σήμερα βέβαια χαράκτηκε χωροταξικά το 1870, ενώ η ηλεκτροδότησή της έγινε το 1902. Ήταν διάστικτη από πράσινο, λεύκες και αθάνατα. Σημειώνουμε ότι το τμήμα της πλατείας από πάνω και εγγύτερα προς τον Λυκαβηττό, με εξαίρεση κάποια καταλύματα των βοσκών, ήταν ακατοίκητο38.

Ρωμαϊκή Εποχή.

Τις επόμενες περιόδους που ακολούθησαν η Αθήνα δεν γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη καθώς έπαψε να είναι κέντρο ανεξάρτητης εξουσίας (περίοδοι Ρωμαϊκής, Βυζαντινής, Λατινικής και Οθωμανικής Κυριαρχίας). Την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι λόφοι αποτελούν βοσκοτόπια και χρησιμοποιούνται για ιδιωτική χρήση μέσα σε ένα τοπίο όπου δεν έχει προσδιοριστεί η σχέση της πόλης με τη φύση, και υπάρχει πολύ μικρή παρουσία του χτισμένου μέσα στο αττικό τοπίο.

36 Ιστότοπος: https://urbanlife.gr/urban-city/lofos-tou-lykavittou/ 37 Οι φυλές της Αρχαίας Αθήνας ήταν μία πολιτειακή δομή οργάνωσης της πόλης. Από το 508-507 π.Χ. και μετά, ο Κλεισθένης χώρισε την Αττική από 4 σε 10 φυλές με αρκετούς δήμους η καθεμία. Αττικό τοπίο και περιβάλλον. «Αττική Προϊστορία και Αρχαιότητα» κείμενο της Α. Κόκκου. Υπουργείο Πολιτισμού. Αθήνα 1989. σελ. 158 38 Αβραμόπουλος, Νικόλαος. «Λυκαβηττός – Δεξαμενή (Ιστορική Αναδρομή στην Αθήνα μας)». Διαδικτυακό Άρθρο. https://ohifront.wordpress.com/2014/02/02/λυκαβηττός-δεξαμενή-ιστορική-αναδρ/

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.6 Θεόφιλου Χάνσεν, 1859. Η “αρχιτεκτονική τριλογία” των Χάνσεν: Βιβλιοθήκη - Πανεπιστήμιο- Ακαδημία. Στο βάθος ο Λυκαβηττός με τις δύο κορυφές, χωρίς βλάστηση τότε και στα αριστερά τα Τουρκοβούνια.

3.7 Ο Λυκαβηττός το 1862: γυμνός και ξηρός.

3.8 Ο «γυμνός» λόφος του Λυκαβηττού. Φωτογραφία του 1865 του Francis Frith.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

19ος ΑΙΩΝΑΣ Κατά την περίοδο ανασύστασης της Δύσης με τη δημιουργία και την οριοθέτηση των σύγχρονων κρατών, η Αθήνα έρχεται ξανά στο επίκεντρο. Χαρακτηριστικές είναι οι επισκέψεις των περιηγητών της Δύσης στην Ελλάδα, και ειδικότερα στην Αθήνα, οι οποίοι κρατούν στάση θαυμασμού απέναντι στο αττικό τοπίο, έχοντας διαμορφώσει μία ρομαντική θεώρηση για αυτό και ό,τι αντιπροσωπεύει. Σημειώνεται ότι οι ταξιδιώτες των παλιών χρόνων που ερχόντουσαν να επισκεφτούν την Αθήνα ανέβαιναν πρώτα στο Λυκαβηττό για να δουν το λόφο της Ακρόπολης αλλά και το πανόραμα όλης της Αθήνας. Με το βιβλίο του Παυσανία στο χέρι για τα Αττικά, τον πιο προσφιλή και στέρεο ταξιδιωτικό οδηγό για κάθε επίσκεψη στην πόλη, περιηγούνταν στο αττικό ανάγλυφο και κατέγραφαν το τότε τοπίο, το οποίο παρόλο που ήταν παντελώς άνυδρο και ξερό τους ασκούσε μεγάλη γοητεία ως ένα θέαμα πλαστικού κάλλους που γινόταν πιο έντονη από την παρουσία των μοναδικών αρχαίων μνημείων και συνειρμούς σχετικά με την πολιτική και την ιστορία της εποχής που αντιπροσώπευαν. Ένα μόνο χρόνο από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, η κορυφή του Λυκαβηττού «σημαδεύεται» με το εκκλησάκι του Αγίου Γεώργιου που χτίζεται το 1834. Ο λόφος ήταν ένα μέρος ξηρό με ελάχιστη βλάστηση το οποίο κυρίως λειτουργούσε ως βοσκότοπος. Την περίοδο που ξεκινά να αναπτύσσεται η νεοκλασικής Αθήνα, ο λόφος μετατρέπεται σε περιοχή εξόρυξης πρώτων υλών. Στις αρχές του 19ου αιώνα, η λατόμηση των αθηναϊκών λόφων ήταν ένα διευρυμένο φαινόμενο της εποχής. Και αυτό γιατί επρόκειτο για την εποχή ανοικοδόμησης της νέας πρωτεύουσας, μία περίοδος ακμής που καθιστούσε επιτακτική την ανέγερση νέων κτιρίων και μάλιστα μνημειωδών, μεγάλου κύρους, όπως το παλάτι του Όθωνα, η Αθηναϊκή Τριλογία, ο Μητροπολιτικός Ναός, η Μεγάλη Βρετανία, τα κτίρια της Δουκίσσης Πλακεντίας, του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου κα. Συνεπώς, οι κάτοικοι προκειμένου να καλύψουν την αυξανόμενη ζήτηση σε πέτρα στράφηκαν «εις όλα τα πλησίον της πόλεως βραχώδη υψώματα» . «Η έντασις όμως της οικοδομήσεως είχεν επιφέρει και από αισθητικής και ιστορικής απόψεως όλεθρον εις βάρος του τοπίου των Αθηνών. Αι επιθέσεις των λατόμων και ασβεστοποιών εναντίων των λόφων, κατά τα πρώτα έτη της οικοδομήσεως της πόλεως, αι οποίαι είχαν απαγορευτεί το 1842 κατόπιν διαμαρτυριών του πνευματικού κόσμου, εξεδηλώθησαν εκ νέου ακατάσχετοι υπό την προστασία του περί λατομείων νόμου του 1861, όστις επέτρεψε ελευθέρως την εν ύπαιθρω (έξω του οικισμού) λατόμησιν. Πλήθος συστηματικών λατομείων ήρχισαν έκτοτε να κατατρώγουν τον Λυκαβηττόν και όλα τα άλλα υψώματα του τοπίου των Αθηνών, λαθραίως δε, και των λόφων της Πνυκός, του Φιλοπάππου, των Νυμφών, του Κολωνού και του Άγχεσμου (Στρέφη)»39. Ο λόφος του Λυκαβηττού ήταν γυμνός από βλάστηση40, με πολλά λατομεία στις πλαγιές, τα οποία «ροκάνιζαν» το έδαφός του. Μάλιστα, ένα από τα επτά λατομεία που λειτουργούσαν εκεί ήταν στην ιδιοκτησία του γνωστού πολεοδόμου και αρχιτέκτονα Σ. Κλεάνθη. Λέγεται ότι φθάνοντας στην Αθήνα το 1831 ο Σταμάτης Κλεάνθης

Η Αθήνα με την τοπογραφία και τα μνημεία της γίνεται το επίκεντρο των περιηγητών της Δύσης .

1834. Εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου.

Η ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας

Απόσπασμα για τη λατόμηση των λόφων από το βιβλίο του Κ. Μπίρη, “ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα”.

Ο λόφος ως λατομείο.

39 Μπίρης, Κ. Η. ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα. εκδ.: Μέλισσα. Αθήνα. 2005. σελ. 192 40 Ο λόφος του Λυκαβηττού ήταν στις αρχές του 19ου αι. γυμνός και άδεντρος. Λίγη χαμηλή βλάστηση, θάμνοι, ασφοδέλια και θυμάρια ήταν το μόνο

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.9 Ο Λυκαβηττός το 1870.

3.10 Ο Λυκαβηττός και το παλάτι του Όθωνα το 1887. Η δενδροφύτευση στη θέση «Πευκάκια». Φωτ.: Alfred Nicolas Normand.

3.11 Άποψη της οδού Σίνα και του Λυκαβηττού από τη σημερινή οδό Εδουάρδου Λω, το.1910. Φωτ.: Albert Winslow Barker.

3.12 Ο Λυκαβηττός με εκτεταμένη φύτευση το 1920. Φωτ.: Frederic Boissonnas.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

αγοράζει από την Τουρκάλα Σααδέ Χανούμ τον μικρό Λυκαβηττό ή Σχιστή Πέτρα, μια μεγάλη έκταση μέχρι την περιοχή όπου βρίσκεται σήμερα το Πανεπιστήμιο και ιδρύει εκεί το «λιθοτομείον» του. Οι μεγάλες ανάγκες σε οικοδομικά υλικά και η μικρή απόσταση του λόφου από τα εργοτάξια συνετέλεσαν στο να μετατραπεί γρήγορα ο Λυκαβηττός στη βασική πηγή εξόρυξης λίθων και χώματος. Ο φοβερός θόρυβος των λατόμων μείωνε τον αριθμό των περιηγητών, παρόλο που η θέα του Λεκανοπεδίου από την κορυφή ήταν ένας από τους συνηθισμένους περιπάτους τους. Οι δραστηριότητες της εξόρυξης πέτρας είχαν αρχίσει να παραμορφώνουν και να πληγώνουν βαθιά τον λόφο. Έτσι, το 1836 απαγορεύτηκε η λατόμευση. Τότε, ο ίδιος ο Κλεάνθης πρόσφερε ένα πολύ μεγάλο τμήμα της ιδιοκτησίας του με σκοπό τη δενδροφύτευση. Οι προσπάθειες ήταν μάταιες, αφού, ό,τι φυτευόταν, μετά από λίγο το έτρωγαν τα πρόβατα των βοσκών ή οι ιδιοκτήτες των λατομείων. Το 1840 τα λατομεία λειτούργησαν ξανά, για να απαγορευτούν εκ νέου. Το 1861, λόγω των ολοένα αυξανόμενων αναγκών της πρωτεύουσας για πέτρα, ο νόμος περί λατομείων επέτρεψε τη λειτουργία τους εκτός ορίων του οικισμού, πυροδοτώντας τις εξορυκτικές δραστηριότητες στο Λυκαβηττό και σε άλλα υψώματα της Αθήνας.41 Οι αντιδράσεις ήταν μεγάλες από διανοούμενους και αρχαιολόγους της εποχής. Ο Λυκαβηττός είχε δύο βραχώδεις κορυφές και σήμερα έχει μόνο μία. Η δεύτερη που ήταν η ψηλότερη λατομήθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Από τα λατομεία προήλθαν οι πρώτες ύλες με τις οποίες χτίστηκαν οι ανατολικές συνοικίες της Αθήνας. Επίσης ο κ. Μ. Κορρές σε διάλεξή του περί των λόφων των Αθηνών το 2013 υποστηρίζει ότι στο κτήριο της Ακαδημίας στην οδό Πανεπιστημίου, ό,τι δεν είναι από μάρμαρο έχει χτιστεί από πέτρες από τα λατομεία του Λυκαβηττού, που πιθανότατα να είναι αληθές γεγονός42. Πριν την πρώτη μαζική δενδροφύτευση του 1885, ο λόφος του Λυκαβηττού παρουσιάζεται σε διάφορες εικόνες να κυριαρχεί στο αττικό τοπίο με απουσία βλάστησης. Πιο συγκεκριμένς, από το 1880 έως το 1915 πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά μεγάλης έκτασης και σχεδιασμένη δενδροφύτευση στον Λυκαβηττό. Πιο συγκεκριμένα το 1898 ιδρύθηκε ένας κοινοφελής σύλλογος, η «Φιλοδασική Εταιρεία», η οποία ανέλαβε δράση με σκοπό την αναδάσωση των αθηναϊκών λόφων. Κάτω από την αιγίδα της βασίλισσας Σοφίας, η εταιρεία εξασφάλισε τη συμμετοχή και την οικονομική υποστήριξη των ευρύτερων κύκλων της κοινωνίας. Το 1900 ο υπουργός Οικονομικών Ανάργυρος Σιμόπουλος απαγόρευσε τη λατόμηση των λόφων Φιλοπάππου, του Στρέφη και του Λυκαβηττού 43, αν και μόλις το 1912 με εκστρατεία πάλι της βασίλισσας Σοφίας απαλλοτριώθηκαν οι δύο πρώτοι και έκλεισαν τα λατομεία δημοσίου στο Λυκαβηττό. Μέσα στην πρώτη δεκαετία από την ίδρυσή της φύτευσε γύρω στα 300.000 δένδρα στους γυμνούς αθηναϊκούς λόφους44.

«Εδώ είναι Αττική, φαιό νταμάρι…» Ο γνωστός στίχος από το ποίημα του Άλκη Αλκαίου

H δενδροφύτευση των λόφων.

πράσινο που είχε απομείνει. Μονάχα κοντά στη μονή Ασωμάτων Πετράκη και στη ρεματιά που ένωνε την πλατεία Δεξαμενής με το Κολωνάκι κάποια πλατάνια και λίγοι ευκάλυπτοι πρόδιδαν την ύπαρξη νερού. Ιστότοπος: https://anemourion.blogspot.com/2018/02/blog-post_55.html 41 Η ιστορία με την έγκριση και την ακύρωση της λατόμευσης στον Λυκαβηττό -λόγω και κομματικών συμφερόντων- κράτησε σχεδόν έναν αιώνα. Οι δραστηριότητες καταργήθηκαν οριστικά το 1960. Μπίρης, Κ. Η. ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ. Από του 19ο εις τον 20ο αιώνα. εκδ. Μέλισσα. Αθήνα. 2005. σελ. 192 42 «Εκείνο τον καιρό οι Αθηναίοι δεν συμπαθούσαν καθόλου τον Κλεάνθη γιατί είχε αναμειχθεί σε μία υπόθεση με δύο Γερμανούς επιχειρηματίες σχετικά με την ύδρευση της Αθήνας: προσπάθησε να συγκεντρώσει τα ποσά για τη μελλοντική υδροδότηση τα οποία όμως ήταν υπέρογκα για αυτό και η ύδρευση της Αθήνας δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Έτσι, ο Κλεάνθης επικεντρώθηκε στις λατομικές του επιχειρήσεις». Κορρές, Μ. Οι λόφοι των Αθηνών. Διάλεξη στο αμθιθέατρο Τ-ΜΑΧ της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ. Αθήνα. Μάρτιος 2013. 43 Παπαγεωργίου-Βενετάς, Α. Αθηνών Αγλάισμα. Εξέλιξη, προβλήματα και μέλλον του Αθηναϊκού τοπίου. εκδ.: Ερμής. Αθήνα. 1999. σελ. 18 44 Παπαγεωργίου-Βενετάς, Α. ο.π. σελ. 19

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.13 Δυτική Όψη 3.14 Κάτοψη https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-ekthesi/painter/tsiller-ernestos.html

3.16 Ziller Ernst, Τμήμα αναπαυτηρίου. 1886. 88

3.15 Διαμήκης Τομή

Υδατογραφίες 1885, Εθνική Πινακοθήκη

3.17 Μνημείο. 1885 3.19 Ερνέστος Τσίλλερ, το Ηρώον της Ελληνικής Ανεξαρτησίας στο λόφο του Λυκαβηττού, 1908 Εθνική 3.18 Εξέδρα στην πίσω πλευρά Πινακοθήκη. με θέα τη Δεκέλεια. 1886.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΤΕΛΗ 19ου ΑΙΩΝΑ Προς τα τέλη του 19-ου αιώνα ο Γερμανός αρχιτέκτονας Ερνέστος Τσίλλερ προέβη στην εκπόνηση μιας πανοραμικής αρχιτεκτονικής μελέτης, για την αξιοποίηση του Λυκαβηττού που έφερε το όνομα «Αέρειον Θεραπευτήριον», προσδοκώντας να τον μετατρέψει σε χώρο υψηλού επιπέδου ψυχικής ξεκούρασης. Υπέβαλλε έτσι το πρωτοπόρο σχέδιό του στην κυβέρνηση του Χαρ. Τρικούπη, προσφέροντας μάλιστα την μελέτη του δωρεάν. Η μελέτη περιλάμβανε την δημιουργία πάρκου με ξενοδοχείο, καφενείο, μικρά περίπτερα, εξέδρες, κρήνες, σιντριβάνια, τεχνητούς καταρράκτες, γεφυράκια, παιδικές χαρές και ότι άλλο θα μεταμόρφωνε τον λόφο σε επίγειο παράδεισο. Μάλιστα θα αντικαθίστατο με την μελέτη του το υφιστάμενο εκκλησάκι του Αγ. Γεωργίου, με ένα μικρό σταυροειδή ναό, με αναγεννησιακό τρούλο. Πάραυτα το υπερβολικό κόστος εκτέλεσης της μελέτης, δεν επέτρεψε ποτέ την δημιουργία του «Αέρειου Θεραπευτηρίου», Ο Τσίλλερ όμως και έχοντας ο ίδιος ξεχωριστή αγάπη για τον Λυκαβηττό, το 1900 σχεδίασε το ηρώον της ελληνικής ανεξαρτησίας στο Λυκαβηττό. Το μνημείο συνίσταται σε μια τετραγωνική στοά με πύργους και αγάλματα. Η επίδραση του γερμανικού ρομαντισμού είναι φανερή σε ολόκληρη τη σύνθεση του. Στο Αρχείο Τσίλλερ της Εθνικής Πινακοθήκης σώζεται μια μεγάλη σειρά σχεδίων (13 σχέδια), ακουαρέλες, τα περισσότερα που αφορούν εξωραϊστικά έργα στον Λυκαβηττό. Για τον Άγιο Γεώργιο που βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο του Λυκαβηττού, ο Τσίλλερ σχεδίασε ένα μικρό ναό με κάτοψη σε σχήμα σταυρού, κλασσικό πρότυπο με τέσσερις κωνικούς κίονες και αέτωμα, καθώς και αναγεννησιακό τρούλο με ψηλό τύμπανο45.

3.20 Τοπογραφικό σχέδιο. Παραλλαγή. 1913

3.21 Στοά με θέα την Ακρόπολη. 1885

Ο Τσίλλερ πέρα από την επιθυμία του να μεταμορφώσει το μικρό ναό σε λαμπρό τοπόσημο, οραματιζόταν παράλληλα να διαμορφώσει τον περιβάλλοντα χώρο σε «εύσκιον άλσος μετά δροσερών περιπάτων και τερπνών καλλιτεχνημάτων προς τέρψιν των κατοίκων της ωραίας πόλεως των Αθηνών». Ημικυκλικές εξέδρες διακοσμημένες με μικρά περίπτερα, σκιάδες με ξύλινα πλέγματα, αγάλματα, αναμνηστικές πλάκες, σιντριβάνια και υδροτεχνάσματα, όλα σχεδιασμένα με νεοκλασικά, αναγεννησιακά, γοτθικά και μπαρόκ στοιχεία, αποτελούσαν το εκλεκτιστικό σκηνικό που είχε ονειρευτεί ο Τσίλλερ για τον Λυκαβηττό. 45 Καρδαμίτση-Αδάμ, Μ. Διαδικτυακό Άρθρο «Αέρειον Θεραπευτήριον». 2018. https://anemourion.blogspot.com/2018/02/blog-post_55.html

3.22 Καφενείο. 1885

3.23 Η διαμόρφωση του τοπίου του Λυκαβηττού, 1886. Ζωγραφικό σχέδιο του Τσίλλερ.

3.25 Τμήμα Βράχων με γέφυρα και περίπτερο. 1885

3.24 Αίθριο με σκιάδιο. 1886.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.26 Το 1922 ο δήμος Αθηναίων παραχώρησε στο Παναθηναϊκό την έκταση που βρίσκεται σήμερα στη λεωφόρο Αλεξάνδρας. Ακριβώς από πίσω του γηπέδου φαίνεται ο προσφυγικός συνοικισμός και ο λόφος του Λυκαβηττού με αρκετή βλάστηση. 3.27 Τα “Κουντουριώτικα” σε αεροφωτογραφία.

3.28 Η Δεξαμενή και ο Λυκαβηττός. 3.29 Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, φωτογραφημένος από τον Παύλο Νιρβάνα το 1906, στην Πλατεία της Δεξαμενής. 3.30 Το Αδριάνειο Υδραγωγείο στη Δεξαμενή και ο Λυκαβηττός.

3.31 «Το τελεφερίκ του Λυκαβηττού», Ιστορικό Λεύκωμα 1965, Εφημερίδα Καθημερινή, 1997. 3.32 Η πρώτη διαφήμιση για το Τελεφερίκ. Εφημερίδα Ελευθερία, 20 Απριλίου 1965.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

20ος ΑΙΩΝΑΣ Το 1922 με το γεγονός της μικρασιατικής καταστροφής, ένα τμήμα του λόφου στους Β.Α. πρόποδές του κοντά στους Αμπελόκηπους, πέριξ της αμερικάνικης πρεσβείας, παραχωρήθηκε για στέγαση προσφύγων. Το 1923 δημιουργείται σε αυτή την περιοχή ο συνοικισμός τα Κουντουριώτικα όπου ανεγείρονται ισόγειες κατοικίες.46

1922, Προσφυγικοί Λυκαβηττού

συνοικισμοί

πέριξ

του

Στο διάστημα 1933-1936 κατασκευάζεται το συγκρότημα προσφυγικών πολυκατοικιών με αρχιτέκτονα τον Κίμωνα Λάσκαρη, γνωστά ως τα «Προσφυγικά», που συνίσταται σε συστοιχία επτά πολυκατοικιών, περιμετρικά μιας πλατείας, με 120 διαμερίσματα. Το 1925 επιχειρήθηκε η δημιουργία ενός οικοδομικού συγκροτήματος στην κορυφή του Λυκαβηττού, με καζίνο και άλλους χώρους αναψυχής το οποίο την τελευταία στιγμή, απετράπη χάρη στην συλλογική προσπάθεια που έγινε από διανοουμένους της Ελλάδας και του εξωτερικού. Σημειώνουμε ότι το 1926 στην νότια πλευρά του Λυκαβηττού εγκαταστάθηκαν τα πολυβολεία τα οποία από τότε μέχρι και σήμερα, κανονιοβολούν εορτάσιμα σε εθνικές και άλλες επετείους. Στη δεκαετία του 1930, έρχεται στο επίκεντρο η Δεξαμενή η οποία γίνεται ένα σημαντικό κατώφλι για το Λυκαβηττό, στο οποίο συγκεντρώνεται μία λογοτεχνική παρέα με σημαντικούς καλλιτέχνες, όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Βάρναλης, ο Αυγέρης, ο Καζαντζάκης. Παραμένει ως ένα χώρος αναφοράς για τη λογοτεχνία στην πόλη εκείνης της εποχής.

Δεκαετία του ‘30

Το 1936 στήνεται το πρώτο θέατρο στο ίδιο σημείο με το σημερινό θέατρο του Ζενέτου, όταν ακόμα στο λόφος λειτουργούσε και το νταμάρι. Η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ) του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, με την παραίνεση της κόρης του Λουκίας Μαντζούφα (ή Λουλού), ύστερα από πρόταση του σκηνοθέτη Τάκη Μουζενίδη, ανέβαζε θεατρικές παραστάσεις με επίκεντρο την αρχαία Ελλάδα για τόνωση του εθνικού φρονήματος. Η κατασκευή ήταν πρόχειρη και τότε ονομαζόταν «Θέατρο της ΕΟΝ». Με αφορμή τις παραστάσεις της ΕΟΝ χαράχτηκε ο σημερινός δρόμος που ανεβαίνουν τα αυτοκίνητα. Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, καθώς πλέον ο Λυκαβηττός περικλείεται ασφυκτικά από το κύμα του χτιστού όγκου, η ανάγκη για ένα φυσικό όμορφο τοπίο εμφανίζεται ως επιτακτική, το ενδιαφέρον να ανέβουμε στο λόφο του Λυκαβηττού γίνεται πρώτη προτεραιότητα. Επίσης σε αυτή τη δεκαετία η Ελλάδα ανακαλύπτεται και αναδεικνύεται από την Ευρώπη ως ο κατ’ εξοχήν τουριστικός προορισμός. Είναι η εποχή που γίνονται ορισμένες επενδύσεις τουριστικής ανάπτυξης, με χαρακτηριστική τη δράση του ΕΟΤ που δημιούργησε τα Ξενία κλπ. Τέλος, είναι η δεκαετία από την οποία και ύστερα η λατόμηση του Λυκαβηττού δεν συνεχίστηκε.

Δεκαετία του ‘60

Σε αυτό το κλίμα, δημιουργείται αρχικά ένα τουριστικό περίπτερο στην κορυφή, ένα τελεφερίκ που θα εξυπηρετεί μία πιο εύκολη άνοδο αλλά στη συνέχεια ασφαλτώνεται ο δρόμος που οδηγεί έως το πλάτωμα. Το πιο εμβληματικό γεγονός είναι το 1965 η κατασκευή ενός υπαίθριου εφήμερου θεάτρου, του οποίου ο 46 Διαδικτυακό Άρθρο «Αμπελόκηποι Αθήνας: Ο συνοικισμός “Κουντουριώτη”» https://paysanias.blogspot.com/2020/05/blog-post_24.html

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.33 Δημοσίευμα στην Εφημερίδα Ελευθερία στις 23/3/1965.

3.34, 3.35, 3.36 Φωτογραφίες από την κατασκευή του θεάτρου 1965.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

σχεδιασμός ανατέθηκε στον Τάκη Ζενέτο, με τη συμβολή της Άννας Συνoδινού. Ο αρχιτέκτονας δημιούργησε ένα κοίλο το οποίο ακούμπησε στην καρδιά του πρώην νταμαριού, στο οποίο γύρω γύρω φυτεύτηκαν πεύκα με τα οποία κρύφθηκε το ξερό τοπίο του λόφου του 1900 ως λατομείο. Με αυτές τις ενέργειες ο Λυκαβηττός γίνεται τουριστικός προορισμός και προορισμός αναψυχής για την αθηναϊκή κοινωνία αυτής της εποχής. Στο θέατρο θα ακολουθήσει πληθώρα πολιτισμικών δράσεων, κάθε είδους ιστορικές συναυλίες, που υπάρχουν ζωντανά στη μνήμη των κατοίκων της Αθήνας στο θέατρο του Ζενέτου, το οποίο είχε γίνει το πιο μεγάλο υπαίθριο θέατρο στην Αθήνα.47

1965. Η κατασκευή του θεάτρου του Τάκη Ζενέτου.

Χαρακτηριστική είναι η φράση που σημειώνει ο Ζενέτος σχετικά πώς αντιλήφθηκε και ερμήνευσε το τοπίο για να μπορέσει στη συνέχεια να σχεδιάσει: «Σαφώς φαίνεται η ύπαρξη μη φυσικού κοίλου και το τοπείο χαρακτηρίζεται από αδρές μεμονωμένες προεξοχές (!) έξοχης γλυπτικής φυσικής γλυπτικής! Η επιλογή της αρχιτεκτονικής λύσεως έχει σαφή κριτήρια».48 Βλέπουμε πώς σκέφτεται και σχεδιάζει ο Ζενέτος, ο οποίος αντιλαμβανόμενος το τοπίο ως μια αδρή και πολύμορφη δημιουργία που έχει προκύψει από την γλυπτική επεξεργασία του ανθρώπου επιλέγει να διαμορφώσει αντίστοιχα το θέατρο ως μια γλυπτική φόρμα που θα “κάθεται” σε αυτή την τεχνητή κοιλότητα.

47 «Αστικό τοπίο», εκπομπή «Λυκαβηττός – Η Ιστορία», https://www.youtube.com/watch?v=OjS6n-xGdmA&t=60s 48 Αττικό Τοπίο και Περιβάλλον, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα, 1989. σελ. 360-361

3.37-3.40 Θέατρο Λυκαβηττού - Τ. Ζενέτος. Σχέδια, σκίτσα, φωτογραφίες από τη μελέτη του θεάτρου, την κατασκευή του προσωρινού μεταλλικού θεάτρου και το τοπίο.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.41, 3.42 Σκίτσα του Δοξιάδη για τον ημικυκλικό τρούλο που θα έμοιαζε με αυτόν του ναού της Αγίας Σοφίας. Μονοπάτια πεζών θα χαράσσονταν επί του λόφου αλλά αυτοκίνητα δεν θα έπρεπε να ανεβαίνουν.

3.44 Τομές πρότασης.

3.43 Άρθρο σε εφημερίδα την 25η/03/1965.

3.45 Ο ημισφαιρικός μπετονένιος τρούλος θα κάλυπτε το κενό του λόφου στην περιοχή του νταμαριού.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Το 1965 ο δήμαρχος Αθηναίων Γεώργιος Πλυτάς και ο αρχιεπίσκοπος των Αθηνών Ιερώνυμος Κοτσώνης αναθέτουν στο γραφείο Δοξιάδη να σχεδιάσει το μητροπολιτικό ναό του Σωτήρος στο λόφο του Λυκαβηττού και ο Δοξιάδης το αναλαμβάνει και σχεδιάζει με επικεφαλή αρχιτέκτονα τον Αλέξανδρο Τομπάζη ένα μεγάλο ημισφαιρικό ναό στη θέση του νταμαριού στη θέση του θεάτρου του Ζενέτου. Ο ημισφαιρικός μπετονένιος θόλος θα δημιουργούσε την αίσθηση ενός μητροπολιτικού κοσμικού ναού που θα έκλεινε το κενό που είχε αφήσει το νταμάρι, ως μία φυσική αναμόρφωση του τοπίου. Προχώρησε μέχρι και σε πολεοδομικές διερευνήσεις για την επίλυση της κυκλοφορίας, προτείνοντας τη δημιουργία ενός υπόγειου τούνελ για τη γρήγορη άνοδο και κάθοδο των οχημάτων στο λόφο, ακολουθώντας τη νέα θεωρία της Οικουμενούπολης. 49

Πολοεδομική, τοπιακή και αρχιτεκτονική μελέτη του γραφείου Τομπάζη για το Μητροπολιτικός ναός του Σωτήρος, 1965.

49 Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. Διάλεξη «Η αρχιτεκτονική ως ιδεολογία και πολιτική: το Ηρώο της Επανάστασης». Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. 02/11/2021. https://www.youtube.com/watch?v=uUaYp_aEIXU

3.46 Πολεοδομική μελέτη για τον τρόπο με τον οποίο θα ανεβαίνουν οι δρόμοι στον περιφερειακό και θα περνούν με τούνελ από τα ανατολικά στα δυτικά του λόφου.

3.47, 3.48 Πρόπλασμα και σκίτσο πρότασης. 95

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.49 Το πλάτωμα του Λυκαβηττού πριν «μπαζωθεί» από σκυρόδεμα.

3.50, 3.51 Εικόνες και σχέδια από την πρόταση του Καλυβίτη και Λεονάρδου που απέσπασε το 1ο βραβείο στο διαγωνισμό για τη διαμόρφωση του Λυκαβηττού το 1966.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Ο οργανισμός τουρισμού (ΕΟΤ) δεν είχε την ίδια άποψη για αυτό και προκηρύσσει ένα ανοιχτό διαγωνισμό για όλη τη διαμόρφωση του Λυκαβηττού και ειδικότερα το χώρο του νταμαριού. Οι προτάσεις που κατατέθηκαν στο διαγωνισμό κρίνονται το 1966 και θα βραβευθούν με το 1ο βραβείο οι αρχιτέκτονες Λάζαρος Καλυβίτης και Γιώργος Λεονάρδος.50 Σε άρθρο του περιοδικού «Αρχιτεκτονική» το 1967 γράφεται από τους αρχιτέκτονες: «Ο στόχος της ιδέας είναι αφ’ ενός ο λόφος να διαμορφωθεί σε άλσος περιπάτου για το ευρύτερο κοινό με πεζοδρόμους, υπαίθρια και υπόστεγα καθιστικά, αναψυκτήρια και παιδικές χαρές αφ’ ετέρου να δημιουργηθεί ένα μόνιμο θέατρο από οπλισμένο σκυρόδεμα σε αντικατάσταση του λυόμενου θεάτρου του Ζενέτου όπου θα γίνονται καλλιτεχνικές και πνευματικές εκδηλώσεις».51

Πρόταση Λ. Καλυβίτη και Γ. Λεονάρδου.

Σημαντικό στοιχείο της έρευνας είναι η φωτογραφία που δημοσιεύεται στο συγκεκριμένο άρθρο όπου ο λόφος έχει την όψη του νταμαριού και το πλάτωμα του Λυκαβηττού φαίνεται ως μία κοιλότηα που δεν έχει πληρωθεί ακόμα (ή αλλιώς δεν έχει «μπαζωθεί»). Αυτό είναι ένα τεκμήριο που θα φανεί χρήσιμο κατά τη συνθετική διαδικασία στο επόμενο τμήμα της εργασίας.

Η διάπλαση του λόφου πριν το “μπάζωμα”.

Η πρόταση αυτή δεν θα μπορέσει να προχωρήσει λόγω του καθεστώτος της δικτατορίας που επιβάλλεται το 1967, οπότε το θέατρο του Ζενέτου καταφέρνει να παραμείνει και να λειτουργήσει για πολλά χρόνια. Το 2008 έκλεισε με απόφαση του δήμου Αθηναίων, αφού κρίθηκε ακατάλληλο από πλευράς ασφάλειας, για να ανοίξει ξανά λίγα χρόνια αργότερα και να κλείσει εκ νέου. Επίσης, έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού (ΦΕΚ Β/519 της 28/05/1998) και ο ευρύτερος χώρος ως ιστορικός τόπος (2003).52

Η καταστολή της λειτουργίας του θεάτρου

Το θέατρο αποτέλεσε υπερτοπικής σημασίας πολιτιστικό χώρο με πραγματοποίηση εκδηλώσεων και παραστάσεων που προσέλκυαν μεγάλες ομάδες κοινού, αποτελώντας κομμάτι συλλογική μνήμη των Αθηναίων. Η μητροπολιτική σημασία του αναφέρεται κύρια στην αυτοτελή του ιδιότητα, ως νεότερου μνημείου αρχιτεκτονικής, ως πρωτοποριακού υποδείγματος νεωτερικής Ελληνικής αρχιτεκτονικής, ευαίσθητης εις το έπακρον συσχέτισης κατασκευής και εδαφικού τοπιακού αναγλύφου.

Το θέατρο του Ζενέτου ως: - αναπόσπαστο κομμάτι της συλλογικής μνήμης και της πολιτιστικής κληρονιμιάς των Αθηναίων, - νεότερο μνημείο αρχιτεκτονικής.

Από την περίοδο αυτή έως και σήμερα παρά την παύση λειτουργίας του Θεάτρου λόγω επικινδυνότητας το 2008, ο λόφος προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών για απόλαυση της θέας και του φυσικού τοπίου, πεζοπορία, αναψυχή καθώς και δραστηριότητες που σχετίζονται κυρίως με αθλητικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις.

Ο λόφος σήμερα.

50 Ντοκιμαντέρ «Αστικό τοπίο», εκπομπή «Λυκαβηττός – Η Ιστορία» https://www.youtube.com/watch?v=OjS6n-xGdmA 51 Καλυβίτης, Λ. Άρθρο «Τουριστική Ανάπτυξη του λόφου του Λυκαβηττού» στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική». Αθήνα. 1967. http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1967/archit_1967_60_30.pdf 52 Διαδικτυακό άρθρο: Λυκαβηττός: Το σήμερα και η ιστορία του μέσα από πρωτότυπες εικόνες και αρχειακό υλικό https://www.lifo.gr/now/

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Γ3. Ανάλυση πεδίου

3.52 Αεροφωτογραφία του πλατώματος και της ψηλότερης κορυφής του Λυκαβηττού. Στο βάθος θάλασσα. 98

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.53 Αεροφωτογραφία του πλατώματος και του θεάτρου του Λυκαβηττού. 100

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

101

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.54 Κατοψική άποψη του πλατώματος και του θεάτρου του Λυκαβηττού. 102

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

103

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.55 Βορειοδυτική άποψη του πλατώματος και του θεάτρου του Λυκαβηττού. 104

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

105

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Σε αυτό το κεφάλαιο θα εστιάσουμε στα ειδικότερα χαρακτηριστικά του πλατώματος του Λυκαβηττού. ΓΕΝΙΚΗ ΧΩΡΟΘΕΤΗΣΗ - ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

Το πλάτωμα βρίσκεται σε ένα ενδιάμεσο υψόμετρο στα +228-230 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας, συγκριτικά με τους πρόποδες του λόφου και την ψηλότερη κορυφή του Αγ. Γεωργίου (+277μ.). Σε σχέση με τις διαστάσεις του, το πλάτος του κυμαίνεται γύρω στα 60-65μ. ενώ το μήκος του περίπου στα 100μ., διαστάσεις που είναι κοντά σε αυτές ενός αθηναϊκού οικοδομικού τετραγώνου ή μιας πλατείας μεσαίου μεγέθους.

L1 ≈ 100m L2 ≈ 60-65m 3.56 Τοπογραφικό πλατώματος με διαστάσεις

3.57 Η δυτική όψη του λόφου με το θέατρο, το πλάτωμα, τις μεγαλύτερες και μικρότερες κορυφές έως και την ψηλότερη με το εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη. 106

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΓΕΙΤΝΙΑΣΕΙΣ Η κίνηση τροχοφόρων συνήθως γίνεται με είσοδο από το βόρειο δρόμο και έξοδο από το νοτιοδυτικό δρόμο, όπως σημαίνεται στον ακόλουθο χάρτη. Νότια και ανατολικά το πλάτωμα περιβάλλεται από ψηλότερους όγκους, θα τους περιγράφαμε ως «απομηνάρια» από τη λατόμηση που υπέστη ο λόφος. Αυτοί οι δύο όγκοι υψώνονται γύρω στα 15-17 μέτρα από το πλάτωμα, ορίζοντας ένα καμπυλόμορφο σχήμα στο πλάτωμα. Ανάμεσα στους δύο όγκους υπάρχει είσοδος προς το θέατρο του Ζενέτου.

3.58 Τοπογραφικό πλατώματος με πορεία κίνησης.

3.59 Τα “απομεινάρια” του βράχου που λατομήθηκε. 107

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟΥΡΚΟΒΟΥΝΙΑ

ΠΕΔΙΟ ΤΟΥ ΑΡΕΩΣ

ΛΟΦΟΣ ΣΤΡΕΦΗ

3.60 Αερογωτογραφία με κοντινές οπτικές φυγές.

3.61 Η διευρυμένη θέα του πλατώματος. 108

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΘΕΑΣΕΙΣ Mε φυσικά όρια τα μικρά υψώματα, “απομεινάρια” του βράχου”, το πλάτωμα ανοίγεται προς τα βόρια και κυρίως δυτικά με θέα προς το λόφο του Στρέφη, το Πεδίο του Άρεως, τα Τουρκοβούνια έως και το Αιγάλεω Όρος και την Πάρνηθα.

ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Ο προσανατολισμός του πλατώματος είναι βορειοδυτικός, οπότε λαμβάνει ήλιο χαμηλού ύψους από τα δυτικά. 3.62 Τοπογραφικό με σημεία σημαντικών θεάσεων.

3.63 Η δύση στο πλάτωμα του Λυκαβηττού. 109

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΤΗΤΑΣ Ο ΑΝΟΙΧΤΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ Σήμερα, ο χώρος δεν έχει κάποια συγκεκριμένη χρήση, αποτελεί χώρο στάθμευσης για τα οχήματα. Πρόκειται για μια τεράστια κενή επιφάνεια, ελεύθερη και ανοιχτή, προσπελάσιμη από όλους, με χαρακτηριστικό τον ανοιχτό εκτενή ορίζοντα. Είναι ένα σημείο στάσης με κύριο χαρακτηριστικό την οριζοντιότητα, που προκύπτει εν μέρει από το “μπάζωμα” που έγινε όταν ο λόφος ήταν νταμάρι.

3.64, 3.65, 3.66 Ο ανοιχτός ορίζοντας του πλατώματος. 110

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.67 Aεροφωτογραφία πλατώματος. 111

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.68 Άποψη του πλατώματος και του θεάτρου του Λυκαβηττού από την ψηλότερη κορυφή του λόφου. 112

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

113

Κράσπεδο πεζοδρομίου

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς Α.ΥΨ. 199.00

Προβολή Θεάτρου Λυκαβηττού

Περιοχή Πλατώματος

Περιοχή δρόμου οχημάτων

Α.ΥΨ. 183.00

Α.ΥΨ. 170.00

Περιπατητική διαδρομή

Είσοδος Θεάτρου

Κράσπεδο πεζοδρομίου

Περιοχή εισόδου Θεάτρου

Περιοχή δρόμου οχημάτων

Περιπατητική διαδρομή

Αλλαγή κατεύθυνσης γραμμής τομής

ΕΓΚΑΡΣΙΑ ΤΟΜΗ

Α.ΥΨ. 244.00

Α.ΥΨ. 235.35

Α.ΥΨ. 234.40 Α.ΥΨ. 232.10

Α.ΥΨ. 231.00

Α.ΥΨ. 230.00

Έξοδος θεατών από το Θέατρο

Περιπατητική διαδρομή

Περιοχή δρόμου οχημάτων

Περιοχή Πλατώματος

ΔΙΑΜΗΚΗΣ ΤΟΜΗ

3.69 Διαμήκης Τομή.

Α.ΥΨ. 247.20

Α.ΥΨ. 235.25

Α.ΥΨ. 235.20

Α.ΥΨ. 232.00

Α.ΥΨ. 220.00

Κράσπεδο πεζοδρομίου

Α.ΥΨ. 199.00

Προβολή Θεάτρου Λυκαβηττού

Περιοχή Πλατώματος

Περιοχή δρόμου οχημάτων

Α.ΥΨ. 183.00

Α.ΥΨ. 170.00

Περιπατητική διαδρομή

Κράσπεδο πεζοδρομίου

Είσοδος Θεάτρου Περιοχή εισόδου Θεάτρου

Περιπατητική διαδρομή

Περιοχή δρόμου οχημάτων

Περιπατητική διαδρομή

ΕΓΚΑΡΣΙΑ ΤΟΜΗ

114

Αλλαγή κατεύθυνσης γραμμής τομής

3.70 Εγκάρσια Τομή.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ Κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό να εξετάσουμε και τη γεωμορφολογία του πεδίου παρέμβασης, καθώς και αυτή θα πλουτίσει την οπτική μας κατά τη σύλληψη και τη διαμόρφωση της αρχιτεκτονικής πρότασης. Ναι μεν σε κάποιες πρώτες τομές το πλάτωμα σχεδιάζεται με αυτή την οριζοντιότητα, πώς όμως είναι στην πραγματικότητα η γεωμορφολογία του υπεδάφους; Η φωτογραφία του λόφου ως νταμάρι με μία μεγάλη κοιλότητα στην περιοχή του σημερινού πλατώματος συνιστά πολύ ενδιαφέρον εύρημα της έρευνας καθώς καταδεικνύει ότι η αυτή η κοιλότητα καλύφθηκε και ισοπεδώθηκε με τεχνητό τρόπο. Οπότε το έδαφος του πλατώματος φαίνεται να είναι κάτι το αναστρέψιμο.

3.71 Σκίτσο του “μπαζώματος”.

3.72 Το πλάτωμα ως σκαμμένη κοιλότητα από δημοσίευση σε αρχιτεκτονικό περιοδικό το 1966.

3.73 Η πλήρωση της κοιλότητας και στη συνέχεια η τοποθέτηση του θεάτρου του Ζενέτου.

3.74 Μοντέλο του σημερινού πλατώματος. 115

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Γ 4 . Α ν ά π τ υ ξ η π ρ ο β λ η μ α τ ι κ ή ς κα ι Δ ι α μ ό ρ φ ω σ η π ρ ο θ έ σ ε ω ν Σε αυτό το κεφάλαιο αναπτύσσεται μία προβληματική σχετικά με τη σημερινή κατάσταση του πλατώματος προκειμένου να διαμορφωθούν οι προθέσεις της πρόταση στη συνέχεια. Σήμερα, διαπιστώνεται αύξηση της επισκεψιμότητάς του καθότι αποτελεί κύριο τόπο πανοραμικής αναγνώρισης της Αθήνας, και απόλαυσης της θέας της. Παρά τη σημασία του, βιώνει σοβαρή υποβάθμιση και αναζητεί τη σύγχρονη ταυτότητά του. Στην περιοχή υπάρχει εικόνα απαξίωσης και εγκατάλειψης η οποία εντείνεται από την παύση λειτουργίας του Θεάτρου. Είναι εμφανείς οι ενδείξεις μίας φθίνουσας πορείας του λόφου και των διαμορφώσεών του. Ο αστικός εξοπλισμός χρήζει συντήρησης, ενίσχυσης ή και ανανέωσης, το θέατρο του Ζενέτου βρίσκεται εκτός λειτουργίας λόγω μη ασφαλών συνθηκών και το πλάτωμα του Λυκαβηττού καταλαμβάνεται κυρίως από ιδιωτικά οχήματα. Ο χώρος αυτός θα μπορούσε να έχει ένα πιο συλλογικό και δημιουργικό χαρακτήρα. Ναι μεν η περιοχή βρίσκεται σε μία κατάσταση σχετικής αδράνειας, ωστόσο υποστηρίζεται από τη συχνή παρουσία του κόσμου, που αναπτύσσει ποικίλες δραστηριότητες. Η ύπαρξη μιας τέτοιας κοινωνικότητας κρίνεται θετική και για τη δική μας πρόταση. Γίνεται φανερό ότι ο πλάτωμα αυτό είναι τόσο «άδειο», είναι οικειοποιήσιμο με πολύ ελεύθερο τρόπο, στοιχείο που πρέπει να λάβει υπόψιν η πρόταση. Έχει μείνει στη μνήμη μας ως μία αλάνα ανθρώπων αλλά και αυτοκινήτων! Δυνητικά θα μπορούσε να αποτελέσει παράγοντα ενεργοποίησης του τόπου αυτού και του τοπίου που τον περιβάλλει. Με την έννοια αυτή, η ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου αυτού τμήματος του Λυκαβηττού σχετίζεται προφανώς με μία πιθανή ενίσχυση και επαναλειτουργία του Θεάτρου που αποτελεί ταυτόχρονα μνημείο της νεωτερικής Ελληνικής αρχιτεκτονικής αλλά και εγκατάσταση σημαντικού λειτουργικού ενδιαφέροντος.

3.75-3.78 Μία φθίνουσα πορεία. 116

3.79 Η αλάνα των ανθρώπων και των αυτοκινήτων.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ Η πρόταση αποσκοπεί στη δημιουργία ενός νέου οράματος για τον λόφο. Επιχειρείται να μετατραπεί το πλάτωμα αυτό σε ένα εμβληματικό σημείο για την πόλη. Θα μπορούσε να συστήσει μία ιδεολόγηση που να απαντά με οραματικό τρόπο σε τρεις θεμελιώδεις προβληματικές γύρω από την πόλη. Πρόκειται για τη διαπραγμάτευση της σχέση της πόλης με την ιστορία, την πολιτική και τη φύση. Προτείνεται να αποτελέσει έναν «υποδοχέα» της πόλης και των κατοίκων της, προσφέροντας ένα νέο δημόσιο χώρο αλλά και συμπληρωματικούς χώρους που θα ενισχύσουν τις κοινωνικές και πολιτιστικές δράσεις στο μέρος αυτό. Η πρόταση θα μπορούσε να περιλαμβάνει λιτές υπαίθριες εγκαταστάσεις για εκδηλώσεις που θα είναι ανεξάρτητες από αυτές του θεάτρου, υποδομές για παρατήρηση του αθηναϊκού τοπίου, αναψυκτήριο και βοηθητικούς χώρους αλλά και χώρους για «ξενάγηση» στο φυσικό, πολιτιστικό αλλά και ιστορικό περιβάλλον μέσα από εκθεσιακές συγκροτήσεις φυσικών και διαδραστικών μέσων. Η παρέμβαση δεν κρίνεται θεμιτό να υποβαθμίζει, να συναγωνίζεται ή να μιμείται το ‘φυσικό’ περιβάλλον για αυτό και θα διερευνηθεί ο τρόπος και ο όρος με τον οποίους θα συστηθεί η πρόταση αυτή. Συνολικά, στοχεύει στην ανασύσταση και μετατροπή του απαξιωμένου και εγκαταλειμμένου υπαίθριου χώρου πλατώματος (πρώην χώρου στάθμευσης) σε ένα σημαντικό δημόσιο χώρο κατόπτευσης και αναψυχής, κεντρικής σημασίας για την Αθήνα, ανοιχτό και επισκέψιμο, πεδίο συγκρότησης ενός μοναδικού «πανοράματος» για το Αθηναϊκό φυσικό, πολιτιστικό και πολιτικό τοπίο.

3.80 Το πλάτωμα

3.81 Η κορυφή του τριγωνικού λόφου. 117

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Γ5.Διερεύνηση του Σχεδιασμού Ας σκεφτούμε το πλάτωμα..

3.82, 3.83 Διερευνητικά σκίτσα τομής.

ως μια παύση μέσα στην πόλη ως μια αναπνοή στην αδηφαγία της Αθήνας με την έννοια του δημιουργικού κενού, σε διαδικασία διάνοιξης και αλληλεπίδρασης ως ένα μέρος με την εποπτεία όλου του ιστορικού γίγνεσθαι ως μία στάση, μια ευκαιρία συνάντησης με την πόλη, σύναψης πιο δημιουργικής σχέσης πέρα από το στιγμιαίο ή επιβαλλόμενο θαυμασμό

Το Θεωρείο της Αθήνας

βλέμμα – θεωρείο της Αθήνας θεωρώ – σκέφτομαι όχι μόνο βλέπω, όχι μόνο θεατής αλλά θεωρός βλέπω VS σκέφτομαι θεατής VS θεωρός ενάντια στον ωφελιμισμό, στη χρηστικότητα και στον πολιτισμό της κατανάλωσης έννοια του ελεύθερου χρόνου, όχι του «χαμένου» χρόνου περισυλλογής και ελεύθερης φαντασίας

Η συσχέτιση με την πόλη

Η ματιά προς το αθηναϊκό τοπίο μπορεί να εμπνέει θαυμασμό και συγκίνηση, όχι μόνο λόγω ενός ρηχού, στιγμιαίου εντυπωσιασμού. Πιθανώς γιατί μας μυεί σε μια παιδευτική διαδικασία, μια διαδικασία ανακάλυψης της ταυτότητας και συγχρόνως της ετερότητας. Στεκούμενος πάνω εκεί, σταματά να είναι ο ίδιος το επίκεντρο. Μπροστά του ξεδιπλώνεται σχεδόν ολόκληρη η πόλη. Η ενατένιση του συνόλου της από ένα λόφο πρόκειται για μια κορυφαία στιγμή γιατί πραγματοποιείται μια μετάβαση από το ταυτό στο έτερο. Αυτό το τοπίο παύει να αποτελεί ένα απλό φόντο και γίνεται ένα δυναμικό πεδίο αλληλεπίδρασης με το γύρω, με το “έτερο”. Ο Pierre Vernant αναφέρει: «Για να είσαι ο εαυτός σου, πρέπει να προβληθείς σε αυτό που είναι ξένο, ... να προεκταθείς μέσα σε αυτό και δια μέσου του. Έγκλειστος στην ταυτότητά σου, χάνεσαι, παύεις να υπάρχεις. Συγκροτούμε την ταυτότητά μας μέσω της επαφής μας με τους άλλους. Ανάμεσα στις όχθες του ταυτού και του άλλου, ο άνθρωπος είναι ένα γεφύρι»53. Οδηγούμαστε έτσι στη σκέψη πως το αττικό ανάγλυφο με αυτή την ιδιαίτερη γεωμορφολογία των λόφων συνιστά μια γέφυρα μεταξύ του εαυτού μας και της πόλης. Είναι το μέσο για να προσεγγίσουμε από τη μορφή και τη δομή μέχρι τη μνήμη, την ιστορία και τον πολιτισμό που την χαρακτηρίζουν. Και έχει αξία γιατί τότε η σχέση με σύμβολα και ακλόνητες βεβαιότητες ανασυντάσσεται και τρέπεται σε ενεργό πραγματικότητα.

athens/lykabittos-simera-kai-i-istoria-toy-mesa-apo-prototypeseikones-kai-arheiako-yliko

3.84 Η ματιά προς την πόλη. 118

53 Jean-Pierre Vernant, Περί Ορίων. Ανάμεσα στον μύθο και την

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Αθήνα πολυπρισματικότητα φυσικό

ανάπλαση της ύλης ανθρωπογενές

αστικότητα κυβιστική όψη κατακερματισμός

γλυπτική μορφή

βράχος ακμές πέτρα

γωνίες ύλη

πέτρα

γραφές του εδάφους

σκάψιμο

σκάλισμα πλάσιμο

_βουή της γης _αναμόχλευση της ύλης _η συμπλήρωση του κοίλου _η μνήμη που εγγράφεται στην ύλη στα στρώματα του εδάφους.

χαρακιά

ρήγμα

βαθούλωμα

3.85 Οι γραφές του πλατώματος. 119

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΑΡΧΕΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΕΣ

Ι. Ανάπλαση της ύλης Το κοίλο αυτό πληρώθηκε με επιπρόσθετη μάζα που κάλυψε και απέκρυψε ολοκληρωτικά την προγενέστερη, έστω και αλλοιωμένη λόγω λατόμησης, τοπογραφία του λόφου. Πιθανώς αυτή η ύλη να μπορούσε να αφαιρεθεί και εναποτεθεί με άλλους όρους, σε συσχέτιση με το χαρακτήρα, την υφή και την ιστορία του λόφου.

Ε π ι χ ε ι ρ ε ί τ α ι μ ι α β ύ θ ι σ η μ έ σ α σ τ ο έ δ α φ ο ς . Α ν ο ρ θ ώ να μ ε κά π ο ι α κα τ α σ κε υ ή σ ε ε γ γ ύ τ η τ α σ τ ο θ έ α τ ρ ο τ ο υ Ζ ε νέ τ ο υ , π ι θ α νώ ς να ε ρ χ ό τ α ν σ ε μ ί α α μ ή χ α ν η « α ν τ ι π α ρ ά θ ε σ η » . Το μ ε τ α λ λ ι κό θ έ α τ ρ ο α ν τ ι π ρ ο σ ω π ε ύ ε ι τ ο ό ρ α μ α μ ι α ς ο υ τ ο π ί α ς π ο υ τε λ ι κώ ς κα τ ά φ ε ρ ε να υ λ ο π ο ι η θ ε ί κα ι γ ι α α υ τ ό ί σ ω ς να χ ρ ε ι ά ζ ε τ α ι να π α ρ α μ ε ί νε ι ω ς μ ι α α υ τ ο τε λ ή ς α νε ξά ρ τ η τ η ο ν τ ό τ η τ α σ τ ο λ ό φ ο , χ ω ρ ί ς ά λ λ ε ς κα τ α σ κε υ έ ς να τ η ν π ρ ο σ ε γ γ ί ζο υ ν ή να τ η ν « α ν τ α γ ω ν ί ζο ν τ α ι » . Έ τ σ ι , σ ε α υ τ ή τ η ν ε π ι φ ά νε ι α ξ ε κ ι νά ε ι έ να α κό μ α σ κά ψ ι μ ο , γ ι α να δ η μ ι ο υ ρ γ η θ ο ύ ν δ ύ ο ε π ί π ε δ α . Η κά τ ω π ό λ η κα ι η π ά νω π ό λ η ( σ τ ο ε π ί π ε δ ο τ ο υ σ η μ ε ρ ι νο ύ π λ α τ ώ μ α τ ο ς ) π ο υ α λ λ η λ ο σ υ ν τ ί θ ο ν τ α ι ω ς δ ύ ο α ν τ ί ρ ρ ο π ε ς δ υ νά μ ε ι ς .

ΙΙ. Αναζήτηση μίας ήπιας αλλά και εξωστρεφούς δομής ΙΙΙ. Ισορροπία Φυσικού και Ανθρωπογενούς ΙV. Δημιουργία ενός νέου περιβάλλοντος

3.87, 3.88 H πέτρα του Λυκαβηττού. Ο βράχος ως φύση.

3.86 Σκίτσο τομής με δύο επίπεδα.

ΠΑΝΩ ΠΟΛΗ

Κ ΑΤΩ Π Ο Λ Η

κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ α νο ι χ τ ο ύ , έ ν α κε νό , μία παύση

υ π ό σ κα φ η , χ θ ό ν ι α κα ι σ κο τε ι ν ή , ε σ ω τε ρ ι κό τ η τ α , τ ο π ε ρ ί κ λ ε ι σ τ ο κ υ ρ ι α ρ χ ί α τ ο υ σ υ μ π α γ ο ύ ς κα ι τ ο υ π λ ή ρ ο υ ς

κυριαρχεί η αίσθηση της βλέμμα, οπτική ν ο υ ς ι δ έ α , νό η σ η , νο η σ ι α ρ χ ί α απόσταση

όραση,

όπου κυριαρχεί η αίσθηση του σώματος, κα θ ώ ς π ε ρ ι η γ ε ί τ α ι κα νε ί ς μ έ σ α σ ε α υ τ ό ν τον σχεδόν σπηλαιώδη χώρο

στάση, ανάπαυση

κ ί ν η σ η , μ ε τ α β α τ ι κό τ η τ α , π ε ρ ά σ μ α τ α

κα τ ά φ ω τ ο ς χ ώ ρ ο ς , δ υ ν α τ ό φ ω ς

αλλαγή σε σχέση με το φως φιλτραρισμένο φως από ψηλά

3.89, 3.90 Σκίτσα τομής της “κάτω” και της “πάνω” πόλης. Α υ τέ ς ο ι δ ύ ο π ό λ ε ι ς έ χ ο υ ν κο ι ν ά σ η μ ε ί α τ ο μ ή ς . Ο π ά ν ω κό σ μ ο ς σ υ ν α ν τ ι έ τ α ι μ ε τ ο ν κά τ ω σ τ α α νο ί γ μ α τ α - α ί θ ρ ι α π ο υ θ α έ χ ε ι α υ τ ή η π λ α τ φ ό ρ μ α . Α ς φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε ό τ ι α υ τ ή η π λ α τε ί α ε ί να ι γ ε μ ά τ η α π ό τ ρ ύ π ε ς κα ι β α θ ο υ λ ώ μ α τ α π ο υ υ π ε ν θ υ μ ί ζ ο υ ν α υ τ ό τ ο τ ε χ ν η τ ό υ π έ δ α φ ο ς , τ ο σ κά ψ ι μ ο , υ π ε ν θ υ μ ί ζ ο υ ν τ η ν α π ο κό λ λ η σ η τ η ς ύ λ η ς π ο υ έ χ ε ι λ ά β ε ι τ ό π ο σ τ ο Λ υ κα β η τ τ ό .

120

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΧΑΡΑΞΕΙΣ

3.91 H αλάνα του Λυκαβηττού. Καμπύλες γραμμές από τις ρόδες των αυτοκινήτων. Σε αυτή τ η ν αλάνα π ου τό σ ε ς γ ρ α μ μ έ ς ή δ η έχο υν γρ άψ ει απ ό τ ι ς ρόδ ε ς τω ν α υ τ ο κ ι ν ή τω ν ξεκινάει μ ί α και νού ρι α χά ρ α ξ η . Π ώ ς να ε ί να ι ;

Άραγε τι χαράξεις θα μπορούσαμε ακολουθήσουμε κατά το σχεδιασμό;

Δο κιμ άζο υ μ ε να ε ί ναι καμ π υ λ ό μ ο ρ φ η , να ρ έ ε ι . Αφο ύ στη ν π ραγμ ατ ι κότ η τα θ α ε ί να ι σ α ν έ να σπ ήλ αι ο κάτ ω απ ό τ η γη , ε νώ π ά νω α π ό τη γ η θα εκτείνε τ αι μ ί α ανάγλυ φ η π λ α τε ί α .

Μοιάζει απαραίτητο να προβούμε σε πειραματισμούς στους όρους σχηματοποίησης του «τοπίου» αυτού του πλατώματος.

3.92 Tομή.

3.93 Χαράγμένες χραμμές στην αλάνα των αυτοκινήτων.

3.94 Kάτοψη.

3.95 Διώρυξη του εδάφους.

να

Θα μπορούσε άραγε ο σχεδιασμός να εκφράζει μία τοπολογική θεώρηση, οραματιζόμενος συνεχείς και ρέουσες χωρικές συνθήκες; Το πλάτωμα αυτό θα μπορούσε να μετατραπεί σε ένα έδαφος αλλεπάλληλων αναδιπλώσεων με καμπυλόμορφες χαράξεις, συστήνοντας ένα λείο χώρο, όπως περιγράφεται από τους Deleuze & Guattari;

121

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Μήπως οι καμπυλόμορφες χαράξεις να μην είναι οι πιο κατάλληλες; Ο σχεδιασμός πιθανώς να μπορούσε να δομηθεί βάση ευκλείδειας γεωμετρίας, με αυστηρές χαράξεις, αποκολλήσεις, ορθογωνικά πρίσματα και ανοίγματα, που αντιστοιχούν στην έννοια και στα χαρακτηριστικά του ραβδωτού χώρου που μελετήθηκαν στο κεφάλαιο (Β4). Το περιβάλλον πια του λόφου δεν είναι καθόλου φυσικό, είναι κυρίως τεχνητό και περιτριγυρίζεται και χαρακτηρίζεται από το στοιχείο της αστικότητας. Είναι το περιβάλλον της Αθήνας, αυτό το χαρακωμένο και πολυδιάσπαστο, μια πόλη γεμάτη ακμές, γωνίες και βαθμιδωτά επίπεδα. Για αυτό και ξεκινώ να στρέφομαι προς γεωμετρίες πιο γωνιώδεις, με σπασίματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα ακολουθηθεί ως μοναδική κατεύθυνση.

3.96 Το “μοτίβο” της Αθήνας

3.97 Σκίτσα Πειραματισμού.

100

3.98 Στο μήκος του πλατώματος των 100 μέτρων δοκιμάζω μια πειραματική τομή. 122

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Ποια είναι η φύση του Λυκαβητού; Η φύση του δεν είναι απόλυτα το φυσικό στοιχείο, η βλάστηση για παράδειγμα. Μήπως η φύση του Λυκαβηττού είναι ο βράχος; Αυτός ο κομμένος βράχος, λατομημένος ανά το χρόνο, με τις χαρακιές, τις ακμές και τα βαθουλώματά του. 3.100 Tομή.

3.99 Το “μοτίβο” του Λυκαβηττού.

3.101 Kάτοψη.

0 m

123

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.102 Πειραματισμός με πρόπλασμα γύψου. Η ύλη. Διερεύνηση του ανάγλυφου της πρότασης.

124

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.104 Πειραματισμός σε κάτοψη.

3.103 Θεωρώντας την εγχάρακτη πόλη.

125

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Σημεία Κατάβασης στα σύνορα με το βράχο. Αποκόλληση της κατασκευής.

Το π λ άτ ω μ α ξ ε κι κά ε ι κα ι δ ι α τ ρ υ π ά τ α ι σ ε π ο λ λ ά σ η μ ε ί α, ώ σ τε η κά τ ω π ό λ η κα ι π ά νω π όλ η να σ υ να ντ η θ ο ύ ν . Το χ θ ό ν ι ο σ τ οι χ ε ί ο κα ι τ ο ε π ί γ ε ι ο γί νο ντ α ι μ ί α ε νό τ η τ α , ι δ ί ω ς σ ε έ να κε ν τ ρ ι κό άνο ι γ μ α , π ο υ λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί ω ς α ί θ ρ ι ο.

Δοκιμή εισαγωγής κανάβου.

Πώς θα προσεγγίσουμε το βράχο; Ποια η σχέση τ η ς κα τ α σ κε υ ή ς μ ε τ ο λ ό φ ο;

Κεντρική διάτρυση με μικρότερες όλογυρα.

3.105 Προσχέδια Κάτοψης.

ΤΟ ΘΕΩΡΕΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Σ η μ ε ί ο Κα τ ά β α σ η ς η κα τ α σ κε υ ή σ ε α π ό σ τ α σ η από το βράχο

3.107 Η σχέση με το λόφο. Εγκάρσια τομή

126

3.106 Άνοιγμα προς τη θέα

Στο χείλος του “γκρεμού”, όπου ο λόφος πέφτει, γίνεται ένα άνοιγμα της κατασκευής, προς τη θέα, το κατώφλι επόπτευσης της πόλης.

3.108 Προσχέδιο κάτοψης.

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Υπαίθριες διαμορφώσεις καθιστικοί χώροι κερκίδες κεκλιμένες επιφάνειες

θέα

Κατέβασμα με σκάλα Είσοδος στο κάτω επίπεδο.

Ένα κεντρικό σκάψιμο το μεγάλο αίθριο

μικρότερα αίθρια - οπές Δύο “υπολόφοι”, τα απομεινάρια από τη λατόμηση του βράχου Κατέβασμα με κερδκίδες Είσοδος στο κάτω επίπεδο

Τα όρια της πλατώματος

3.109 Προσχέδιο κάτοψης ισόγειου επιπέδου.

127

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.110 Τα περιβάλλοντα του λόφου. Κολλάζ. 128

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Γ 6 . Π ρ ό τ α σ η : Έ ν α τ ο π ί ο ε γ χ ά ρ α κ τ ο σ τ ο Λ υ κα β η τ τ ό ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΠΕΔΟ ΙΣΟΓΕΙΟΥ L0 Το πλάτωμα διαμορφώνεται ως μία υπαίθρια δημόσια πλατεία με στοιχεία όπως: - Ορισμένους τύπους υπαίθριων καθιστικών χώρων - Ζώνη κατόπτευσης της θέας - το θεωρείο της Αθήνας - Περιοχές φύτευσης - Μεγαλύτερα και μικρότερα αίθρια (σύνολο 4) - Διαμορφώσεις καθόδου προς την “υπόγεια” κτιριακή εγκατάσταση (σκάλες, κερκίδες, ραμπόσκαλες) - Υπαίθριος ανελκυστήρας - Γυάλινα βατά δάπεδα - skylights για τους κάτω χώρους - Ζώνες με επιδαπέδια επιμήκη φωτιστικά

ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΠΟΓΕΙΟΥ B1 Σε κατώτερο επίπεδο δημιουργείται μια κτηριακή εγκατάσταση με διάφορες συμπληρωματικές λειτουργίες και χώρους όπως: - Υπαίθρια είσοδος - Χώρος Foyer - Υποδοχή (πάγκος εισιτηρίων, info-point, γκαρνταρόμπα, γραφεία & WC προσωπικού υποδοχής) - Έκθεση για την ιστορία και τη γεωλογία του λόφου του Λυκαβηττού - Café- Αναψυκτήριο (με εσωτερικό και εξωτερικό ημιυπαίθριο χώρο) - Ημιϋπαίθρια ζώνη κατόπτευσης, η μεγάλη στοά - το θεωρείο της Αθήνας - Μεγαλύτερα και μικρότερα αίθρια (4) αίθρια για φωτισμό/ αερισμό/ αναψυχή - Αμφιθέατρο - Καμαρίνια – γραφείο ομιλητή - Διοίκηση - WC - Αποθήκη – Τροφοδοσία - Εκπαιδευτικές Αίθουσες προς χρήση του δήμου (με ανεξάρτητη υπαίθρια πρόσβαση και εξωτερικά WC) - Δευτερεύουσα υπαίθρια είσοδος - κατέβασμα με κερκίδες χώρος αναψυχής

Πριν την παρουσίαση των σχεδίων και των εικόνων που διαθέτουν αναλυτικές πληροφορίες, ακολουθεί μια σειρά με φωτογραφίες ενός συνολικού προπλάσματος, που θα δώσει τη σφαιρική εικόνα της πρότασης και της σχέσης της με το λόφο.

129

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.111 Πρόπλασμα πρότασης. 130

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

131

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.112 Πρόπλασμα πρότασης. Πηγαίνοντας προς το θέατρο. 132

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.113 Πρόπλασμα πρότασης. 133

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.114 Πρόπλασμα πρότασης. 134

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

135

3.115

ΓΕΝΙΚΟ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΕΠΙΠΕΔΟ ΙΣΟΓΕΙΟΥ L0 - ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ

3.116 Οι κυκλικές χαράξεις στο πλάτωμα του Λυκαβηττού από τα οχήματα.

Το είδος της γεωμετρίας που ακολουθεί ο σχεδιασμός αποτέλεσε ένα αρκετά σύνθετο θέμα και διερευνήθηκε σε μεγάλο βαθμό κατά τη συνθετική διαδικασία. Η πρώτη σκέψη που προέκυψε ως εκπαιδευτικά ενστικτώδης ήταν να εφαρμοστεί μια σκληρή γεωμετρία, αυτή της ευθείας χάραξης, του ορθογωνίου δίπλα στα βράχια, δίπλα σε ένα περιβάλλον τόσο «χαρακωμένο». Ωστόσο, όσο το δοκίμαζα, έγινε η συνειδητοποίηση ότι μάλλον κινούμαι στερεοτυπικά, με τη βεβαιότητα ότι μιμούμενη τις γραμμές των βράχων θα εξασφάλιζα το επιθυμητό αποτέλεσμα. Στη συνέχεια, δοκίμασα να σχεδιάσω κάποιες ελεύθερες καμπύλες, που έχουν μια αβεβαιότητα, αλλά κατάφερναν να υποχωρήσουν από το βράχο και εκεί αναδείχθηκε η αξία της «αποτράβηξης» ή αλλιώς της «απόσυρσης» του θέματος από το βράχο. Τα άλλα σχήματα, ορθογώνια, ευθειογενή κλπ. χαρακτηρίζονταν από μία απολυτότητα μιας προηγούμενης γνώσης και δεν ταίριαζαν τόσο στα σημεία επαφής με το βράχο, όσο σε πιο κεντρικά σημεία της πρότασης, όπου βοηθάνε στη σύνταξη των διαμορφώσεων της πλατείας. Παράλληλα η πρόταση συνοδεύτηκε από ένα κάναβο του μεγέθους 4x4 m, ο οποίος λειτούργησε ως βάση για να διαμορφωθούν ορισμένες αναλογίες χώρων και για να χαραχθούν τα δάπεδα. Πρόκειται για ένα πλέγμα που στήνεται στο χώρο, και τα σχήματα που χαράσσονται σε αυτό «υπακούνε» περισσότερο ή λιγότερο σε αυτόν τον κάναβο. Θα λέγαμε ότι ο κάναβος συναντιέται περισσότερο στη στερεομετρία του κτιρίου, ενώ οι ελεύθερες καμπύλες καταφέρνουν και τον «διαρρέουν».

3.117 Το κυβιστικό μοτίβο των κτιρίων στην Αθήνα.

3.118 Ο όγκος του χτιστού.

3.119 Οι χαρακιές και τα βαθούλώματα του βράχου. 138

Ενώ λοιπόν υπήρχε η βεβαιότητα ότι θα κινηθώ με μια αυστηρή ευκλείδεια γεωμετρία η οποία περιγράφει τις γεωμετρικοποιήσεις της πόλης και του λόφου, κατάλαβα ότι αυτή η κατεύθυνση βασιζόταν περισσότερο ένα στερεότυπο, που ναι μεν προσέφερε ασφάλεια, ωστόσο δεν δημιουργούσε «καλό» χώρο, όσο τον εξερευνούσα με τα εργαλεία ενός αρχιτέκτονα, τα σχέδια, τα σκίτσα, τρισδιάστατα μοντέλα κλπ. Ο χώρος φαινόταν να έχει «βεβιασμένα» και «άκομψα» χαρακτηριστικά. Όπου η πρόταση πλησίαζε το βράχο, προτίμησα να αποτραβηχτεί με κάποιες πιο «μαλακές» γραμμές, παρά να αναπτύσσεται με μιμητικές χειρονομίες. Εν τέλει, η πορεία του σχεδιασμού έγινε μέσα από πολλές δοκιμές και προβληματισμούς, και απέδειξε ότι πολλές φορές οι βεβαιότητες ανατρέπονται. Πολλές φορές έχουμε κάτι σίγουρο συνθετικά ενώ ο χώρος μας ξεγελάει. Για να τον δημιουργήσουμε, χρειάζεται να τον φανταστούμε, να τον περιγράψουμε και να τον «περπατήσουμε».

3.120

Η πλατεία με το κατλεβασμα προς το αίθριο 3.121 Η πλατεία του Λυκαβηττού ωςεισόδου. ένα κεντρικό σημείο, ως συλλέκτης της αστικής ζωής.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟ ΠΛΑΤΩΜΑ Το πλάτωμα ήταν και θα είναι μια μεγάλη επιφάνεια, ελεύθερη, προσβάσιμη και ανοιχτή για όλους, όπου θα υπάρχει στη μνήμη και στο βίωμα των κατοίκων της Αθήνας. Αυτή η τόσο χαρακτηριστική οριζοντιότητα και η ελευθερία του πλατώματος κρίθηκαν ως εξέχοντα χαρακτηριστικά, επιθυμητά να διατηρηθούν και στην πρόταση. Δεν θα μπορούσε να διαμορφωθεί ούτε ως μία νέα τοπογραφία με ανασηκώσεις του εδάφους προσποιούμενες το λόφο, αλλά ούτε να γίνει ένα κατάφυτο πάρκο με «μικροδιαμορφώσεις» ή υπερβολικούς επιμερισμούς – χώρους πρασίνου ως «δωμάτια». Η οριζοντίωση που του επιβλήθηκε σε μια προσπάθεια να σωθεί ο λόφος από τος αλλεπάλληλες πληγές κατά τη λατόμησή του ήταν μια μεγάλη χειρονομία επί του πλατώματος που παραμένει και στη νέα πρόταση και θα εξακολουθήσει να σημαίνει την ιστορία του . Το πλάτωμα αυτό γίνεται μια νέα πλατεία, με χαρακτηριστικά αστικότητας, που αρμόζουν σε ένα τόσο εμβληματικό σημείο της πόλης και εξακολουθεί να είναι η αλάνα των Αθηναίων, γενναιόδωρη σε φως, ανοιχτό ουρανό και θέα, ελεύθερη και ανοιχτή για όλους. Έτσι λοιπόν, ο σχεδιασμός εξελίσσεται με μία απλότητα. Κύριες δομές του είναι τα δυο πλευρικά αίθρια που «αποκολλάνε» την πρόταση από το βράχο και δημιουργούν κατεβάσματα προς τις εισόδους του κτιρίου στο κατώτερο επίπεδο. Στο κέντρο δεσπόζει το κεντρικό αίθριο με μία κλίμακα, ενώ άλλα μικρότερα διαμορφώνονται ως ορθογωνικά ανοίγματα. Αυτά θα αίθρια συναντούν το έδαφος και φυτεύονται με ψηλά δένδρα των οποίων τα φυλλώματα χαρίζουν σκιά στο χώρο του πλατώματος. Σε ορισμένα σημεία διαμορφώνονται επιπλέον φυτεμένα παρτέρια των οποίων το στηθαίο λειτουργεί και ως καθιστικός χώρος. 3.122 Διαγραμματική κάτοψη κινήσεων. Σημειώνεται ότι η στάθμευση των αυτοκινήτων καταργείται ωστόσο επιτρέπεται η έλευση οχήματος σε περίπτωση ανάγκης. 142

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

Σημαντικό στοιχείο επίσης ορισμένες οπές γυάλινου βατού δαπέδου από πολυστρωματικούς υαλοπίνακες που λειτουργούν ως φεγγίτες – skylights για τους υπόγειους χώρους συνδέοντας την «πάνω» με την «κάτω» πόλη. Οι φεγγίτες που προσανατολίζονται προς τη θέα συνοδεύονται από καθιστικές επιφάνειες. Επιπλέον, το πλάτωμα στο σύνολό του λαμβάνει επιμήκη επιδαπέδια φωτιστικά τα οποία κατά ένα τρόπο επισημαίνουν την πορεία κίνησης. Τέλος, η ακρότερη ζώνη στα ΒΔ ορίζεται με μια ελαφρώς κεκλιμένη επιφάνεια ως ενιαίος καθιστικός χώρος και αποτελεί τη ζώνη κατόπτευσης του αθηναϊκού τοπίου. Συχνά την ονομάζω το θεωρείο της Αθήνας, το μέρος όπου συλλογίζεσαι, «θωρείς» την Αθήνα και την ιδιοσυστασία της. 3.123 Η ζώνη κατόπτευσης ορίζεται με μία ελαφρώς κεκλιμένη επιφάνεια που λειτουργεί ως ενιαίος καθιστικός χώρος.

3.124 Η κεκλιμένη καθιστική επιφάνεια στη ζώνη κατόπτευσης.

3.125 Μία δημόσια πλατεία στο Λυκαβηττό, ανοιχτή και προσβάσιμη από όλους. 143

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.126 Κάτω από τη σκιά των δένδρων. Αριστερά το πλευρικό αίθριο με τον υπαίθριο ανελκυστήρα και δεξιά το κεντρικό αίθριο.

3.127 Το κεντρικό αίθριο.

144

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.128 Πηγαίνοντας προς το θέατρο του Ζενέτου

3.129 Η “πάνω” και η “κάτω” πόλη.

145

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.130 Το κεντρικό αίθριο ως πόλος.

3.131 Ο υπαίθριος γυάλινος ανεκλυστήρας στο αίθριο εισόδου.

3.133 Στο πλατύσκαλο της κλίμακας του κεντρικού αιθρίου.

3.134 Προχωρώντας μετά το κεντρικό αίθριο.

146

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.132 Από το αίθριο εισόδου προς τον εξωτερικό διάδρομο των εκπαιδευτικών αιθουσών.

3.135 Ο ημιϋπαιθριος διάδρομος με τις αίθουσες εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Χώροι που δεν είχαμε φανταστεί.

147

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΕΠΙΠΕΔΟ ΥΠΟΓΕΙΟΥ Β1 Το σώμα του κτιρίου στο κατώτερο επίπεδο είναι βασισμένο σε μια πιο αυστηρή γεωμετρία, υπακούει περισσότερο στο ρυθμό του κανάβου. Χαρακτηρίζεται από ευθειογενείς χαράξεις, εσοχές και εξοχές, σκαψίματα και κατεβάσματα που δεν συναντώνται μόνο ως δισδιάστατα στοιχεία αλλά προκύπτουν και στην τρίτη διάσταση. Ενώ λοιπόν το επίπεδο της πλατείας διαθέτει και μια σχετική πλαστικότητα και μια άπλετη οριζοντιότητα, το κατώτερο επίπεδο του κτιρίου έχει μία πολυπρισματικότητα με την έννοια του «πολύσπαστου» και συνεχείς διακυμάνσεις στον άξονα Z-Z. Μοιάζει με μία «θραυστή γη», συνθέτοντας ένα πορώδες. Πρόκειται για ένα χώρο που περιγράψαμε κατά τις πρώτες αναζητήσεις ως η «κάτω πόλη» υπόσκαφη, χθόνια και πιο σκοτεινή, με τη δική της εσωτερικότητα. Έχει μια περίκλειστη δομή με μικρά και μεγαλύτερα αίθρια ως ανάσες και ανοίγεται ολόκληρη στο δυτικό της κομμάτι προσφέροντας ένα στεγασμένο ημιϋπαίθριο χώρο, ανάπαυσης και κατόπτευσης της θέας, θα μπορούσε να ιδωθεί ως άλλη μία στοά της Αθήνας.

3.136 H ανάπλαση της ύλης. Φωτογραφίες από το έργο αυτοπροσωπογραφίας στο μάθημα “Πλαστική και Σύγχρονα Επικοινωνιακά Μέσα Απεικόνισης του Χώρου” στο πλαίσιο του ΔΠΜΣ.

Ξεχωρίζει το συμπαγές και του πλήρες, και κυριαρχεί η αίσθηση του σώματος, καθώς περιηγείται κανείς μέσα σε αυτόν τον σχεδόν σπηλαιώδη χώρο. Προτάσσει την κίνηση, μεταβατικότητα, περάσματα σε αυτά τα εναλασσόμενα επίπεδα όπου περιηγείται κανείς στη μόνιμη έκθεση για την Ιστορία και τη γεωλογία του λόφου του Λυκαβηττού. Η αίσθηση του φωτός είναι τελείως διαφορετική από το επίπεδο της πλατείας. Το φως έρχεται φιλτραρισμένο από ψηλά, από τις οπές, φωτίζοντας κατά τόπους το χώρο. Aς μην ξεχνάμε ότι αυτό το επίπεδο προκύπτει από μία μεγάλη εκσκαφή, με την οποία θα απομακρυνόταν το τεχνητό «μπάζωμα» που επιβλήθηκε σε αυτή την επιφάνεια του λόφου και θα αποκαλυπτόταν η φυσική προϋπάρχουσα κοιλότητα. Καθώς έγινε λόγος περί ανάπλασης της ύλης μια ιδέα θα ήταν κάποια από τα στοιχεία της εκσκαφής να χρησιμοποιούνταν ως αδρανή για τη δημιουργία της νέα διάπλασης.

3.137 Τα εναλασσόμενα επίπεδα ως ανάγλυφο του υπόγειου επιπέδου. Φωτογραφίες από πρόπλασμα διερεύνησης στο μάθημα “Ερευνητικές Προσεγγίσεις Μεταλλάξεων της Μεταπολεμικής Αθηναϊκής Αστικής Πολυκατοικίας” στο πλαίσιο του ΔΠΜΣ. 148

3.138

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟ ΚΕΝΤΡΙΚΟ ΑΙΘΡΙΟ Αναζητήσεις πάνω στη φύση της γεωμετρίας.

Κατά την αναζήτηση της γεωμετρίας του κεντρικού αιθρίου επίσης υπήρξαν πολλοί πειραματισμοί.

Το τετράγωνο.

Στην πρώτη δοκιμή έλαβε τετράγωνο σχήμα που είχε την κανονικότητα» και τη σιγουριά μιας αρχετυπικής δομής. Όταν έλεγχα το χώρο στο κατώτερο επίπεδο, ο οποίος ήταν ένας κυκλοτερής χώρος, όπου έπρεπε κανείς να περπατήσει περιμετρικά από αυτό το αίθριο, άλλωστε ολόκληρη η έκθεση οργανώνεται γύρω από αυτό, έβλεπα ότι με ένα τετράγωνο αίθριο δεν εξυπηρετείται μία κυκλοτερή κίνηση και μια περιστροφική αντίληψη του χώρου.

Ο κύκλος, η έλλειψη.

Στη συνέχεια, δοκίμασα ένα άλλο «καθαρό» σχήμα όπως ο κύκλος ή η έλλειψη, όπου βέβαια υπήρχε ήδη ως κύκλος το θέατρο του Ζενέτου. Και πράγματι, φάνηκε στο χώρο ότι από τον κύκλο είναι προτιμότερη η έλλειψη που με το μήκος της μπορούσε να εκταθεί πολύ πιο δυναμικά.

Πολύσπαστη χάραξη.

Επίσης, δοκίμασα την έλλειψη ως πολύσπαστο σχήμα, ως αποτέλεσμα γραμμικών χαράξεων. Όταν παρατηρούσα το χώρο από κάτω και συγκεκριμένα πώς βλέπεις μέσα από αυτήν την οπή τα βράχια του Λυκαβηττού, έβλεπα ότι με την πολύσπαστη χάραξη του αιθρίου, δημιουργούνταν αιχμηρές γωνίες, προσδίδοντας χωρίς λόγο μία μεγάλη ανησυχία και αγωνία στο χώρο. Δεν αποτελούσε ένα χώρο που προσπαθεί να σε αγκαλιάσει, που να επιτρέπει ένα περιστροφικό βλέμμα έως τον ουρανό και να αφήνει τις μορφές των βράχων να προβάλλουν ανενόχλητες.

Η έλλειψη. Πλαστικότητα και περιστροφική αντίληψη του χώρου

Οπότε κατέληξα να σχεδιάσω το αίθριο ως ένα τύπο έλλειψης, που μου φάνηκε πιο πλαστικό, που επέτρεπε μία ομαλή και εκτεταμένη κίνηση και βλέμμα περιστροφής, και που κατάφερνε να αναδείξει το περιβάλλον του Λυκαβηττού με τα βράχια και τον ουρανό του.

3.139 Το αίθριο της πρόταση ως έλλειψη.

150

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΕΚΦΑΝΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ

3.140 Κάτοψη L0.

Όσο γοητευτικές και αν μοιάζουν αυτές οι γωνιώδεις χαράξεις και το πολύσπαστο της γεωμετρίας του αιθρίου, εν μέρη «μιμούμενες» και τους βράχους του Λυκαβηττού, η πρόταση είχε ορισμένες σοβαρές αδυναμίες: ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ L0 - Αδύναμη εισαγωγή στην πλατεία με εμφανές το σόκορο ενός κεκλιμένου στοιχείου (τεράστια αμήχανη επιφάνεια με απουσία χρήσης) - Διαμορφώσεις που οδηγούν σε υπερβολικός επιμερισμό της πλατείας, - Μη καθαρές ζώνες κίνησης. Το πλήθος που θα ερχόταν για μια συναυλία δεν θα μπορούσε να κατευθυνθεί άνετα προς το θέατρο ή ένα όχημα δεν θα μπορούσε να περάσει σε έκτακτη ανάγκη). - Αδυναμία αντίληψης καθόδου για την είσοδο στο κατώτερο επίπεδο, πολύ στενό κατέβασμα - Καθιστικοί χώροι ως μοναδιαίες σημειακές διαμορφώσεις, χωρίς κάποιου είδους τυποποίηση, όχι ως ενιαίο σύστημα ή ως μία χειρονομία που αποτελεί μέρος του σώματος της σύνθεσης - Παντελής απουσία φύτευσης

3.141 Κάτοψη Β1.

ΚΑΤΟΨΗ ΙΣΟΓΕΙΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟΥ L0 - Συνολικά η κάτοψη ένα άμορφο πλαδαρό σχήμα, ιδιαίτερα περίκλειστο και εσωστρεφές, με πολύ ισχυρά όρια τοιχίων στα σημεία γειτνίασης με το βράχο. - Σκοτεινός χώρος στο αίθριο εισόδου - Τοποθέτηση του καφέ σε σημείο που δεν έχει σύνδεση με την υπαίθρια στοά και τη θέα Προφανώς ήταν απαραίτητο να προηγηθεί αυτό το στάδιο κατά το σχεδιασμό, για να υπάρξουν και τα επόμενα στάδια ως βελτιωμένες εκφάνσεις των προγενέστερων. Παρά τις αδυναμίες του, εμφάνιζε μία δύναμη, μία εφευρετικότητα και ιδιομορφία στη γραφή της κάτοψης αλλά και της τομής του, στοιχεία που οι επόμενες λύσεις θα χρειαζόταν να ακολουθήσουν.

151

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3. 142 To αίθριο εισόδου. Διαμπερότητα έως τη μεγάλη τζαμαρία με τη θέα.

3.143 Το αίθριο εισόδου με το μεγάλο κατέβασμα.

152

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.144 Το κεντρικό αίθριο στοχεύει στην ψηλότερη κορυφή του Λυκαβηττού.

3.145 Ο χώρος του φουαγιέ με τον πάγκο υποδοχής. Η ράμπα αποτελεί την εκκίνηση της εκθεσιακής πορείας.

153

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Μουσειολογικές Ενότητες Έκθεσης: ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΛΟΦΟΥ ΤΟΥ ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΥ Α. Εισαγωγή – Γενικό Timeline

Η έκθεση οργανώνεται σε τέσσερις μουσειολογικές ενότητες:54

Β. Η Περίοδος Νεοκλασικής Αθήνας έως το Μεσοπόλεμο

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΓΕΝΙΚΟ TIMELINE Μυθολογία, Περίοδος Αρχαιότητας Γενική Επισκόπηση Ιστορικού Χρονολογίου

Γ. Η Δεκαετία του ‘60 Δ. Ο Λυκαβηττός σήμερα

Β. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΕΩΣ ΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ Ο Λυκαβηττός μετατρέπεται από βοσκότοπο σε λατομείο και στη συνέχεια σε αστικό δάσος. Ανάδειξη των φάσεων με προπλάσματα και φωτογραφίες της εποχής. Έμφαση στο κλίμα του νεοκλασικισμού με το οποίο συνοδεύτηκε η δημιουργία της νέας πρωτεύουσας. Αναπαράσταση των έργων του Τσίλλερ, ο οποίος οραματίζεται το Λυκαβηττό ως «αερικόν θεραπευτήριο» και περιπατητικό προορισμό απόδρασης από τους σκονισμένους δρόμους της πόλης για την αναδυόμενη αστική τάξη. Γ. Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ‘60 Είναι η περίοδος με την κυριαρχία του αυτοκινήτου, το μοντερνισμό, το κοσμοπολίτικο πνεύμα της Αθήνας και την προώθηση του τουρισμού μέσω του ΕΟΤ και του Φεστιβάλ Αθηνών. Είναι η εποχή που αφήνει κληρονομιά στο λόφο τις τουριστικές του υποδομές, το υπαίθριο θέατρο με το τελεφερίκ αλλά και το μεγάλο υπαίθριο πάρκινγκ. Στο λόφο φτάνουν οι πρώτοι τουρίστες για την απόλαυση της θέας και ξεκινούν οι βραδινές παραστάσεις στο θέατρο που προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Ανάδειξη του θεάτρου του Ζενέτου με επεξήγηση της σύλληψης της ιδέας του αρχιτέκτονα, με προπλάσματα και φωτογραφίες της κατασκευής και παρουσίαση της πολιτιστικής κληρονομιάς που άφησε το συγκεκριμένο θέατρο στην αθηναϊκό προσκήνιο. Παρουσίαση επιπρόσθετων λύσεων και προτάσεων από διαγωνισμούς που κέρδισαν και δεν εφαρμόστηκαν ποτέ. Δ. Ο ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ ΣΗΜΕΡΑ Η έκρηξη του μαζικού τουρισμού εν μέσω κρίσης, τα air-bnb που κατακλύζουν το κέντρο και την καθιέρωση της Αθήνας σε year-round προορισμό city break αλλά και προορισμό κρουαζιέρας με την προοπτική μετατροπής του Πειραιά σε home port προσεχώς. Στην εποχή αυτή το κυρίαρχο πρότυπο προσβασιμότητας σχετίζεται αναπόφευκτα με την εξατομικευμένη εμπειρία «ανακάλυψης της πόλης» μέσω έξυπνων ψηφιακών εφαρμογών όπου η μετακίνηση δεν είναι απλά το μέσον αλλά μέρος της συνολικής εμπειρίας περιήγησης των επισκεπτών στη βάση διαφορετικών διαθέσιμων επιλογών και προτιμήσεων. Πολιτική ΙΙ, εκδ.: Σμίλη, Αθήνα, 2008. σελ. 216, 244

54 Η οργάνωση της έκθεσης στις συγκεκριμένες μουσειολογικές ενότητες έγινε και με βάση την ιστορική διάκριση των χαρακτηριστικών περιόδων του παρελθόντος του Λυκαβηττού όπως παρουσιάζεται στο ερευνητικό πρόγραμμα της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ «Στρατηγική Σχεδιασμού και Παρεμβάσεις Προτεραιότητας για την Αναζωογόνηση και Ενεργοποίηση του Λόφου Λυκαβηττού», 2018. Αρχείο από τον Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό «Λυκαβηττός – Πανόραμα», Παράρτημα ΙΙΙ_ Ερευνητικά Προγράμματα σελ. 3

154

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

3.146 Κάτοψη επιπέδου Β1 με εστίαστη στην έκθεση.

155

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.147 Η έκθεση με προπλάσματα του Λυκαβηττού. 156

157

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.148 Εικόνες από τους χώρους της έκθεσης. Εκθέτοντας με το σώμα του κτιρίου. Δάπεδα, φέροντα στοιχεία και αδρές επιφάνειες αποκτούν εσοχές και εξοχές, αποκτούν μια τεκτονική γλυπτική επεξεργασία προκειμένου να φιλοξενήσουν την έκθεση

158

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

159

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟΜΗ Γ-Γ

3.149 Τα περιβάλλοντα της τομής 160

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

161

ΤΟΜΗ Δ-Δ Εικ. 3.150

ΤΟΜΗ Α-Α Εικ. 3.151

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΤΟΜΗ Β-Β Εικ. 3.152 Η πρόταση ως : _ ένα νέο δημόσιο χώρο συγκέντρωσης και κοινωνικό πυκνωτή _ένα όραμα ενεργοποίησης της περιοχής ως υποδοχέα πολιτιστικών – εκπαιδευτικών εκδηλώσεων _ένα πόλο ενίσχυση της δυνατότητας ‘όρασης’ , αναγνώρισης και κατανόησης του φυσικού, πολιτιστικού και ιστορικού τοπίου που κατοπτεύεται από την περιοχή του πλατώματος _το «θεωρείο» της Αθήνας.

164

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

165

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.153 Η αρχή της έκθεσης, αριστερά η εισαγωγική βιτρίνα με το γενικό timeline σύνοψης των ιστορικών φάσεων του λόφου. Στα δεξιά εκτείνεται σε μεγάλο βάθος η έκθεση με τις κατασκευές της. Σε πιο πίσω πλάνο το κεντρικό αίθριο, η ράμπα εισαγωγής στην έκθεση μέχρι το αίθριο της εισόδου. 166

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

167

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.154 Μετωπική εικόνα της έκθεσης. Οι φεγγίτες φέρνουν το φως από ψηλά και με ημιδιαφανείς υαλοπίνακες διαχέουν το φως. 168

169

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.155 Καμπύλες χαράξεις σε διαλεκτική σχέση. Πρόπλασμα με το θέατρο του Ζενέτου. 170

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

171

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.156 Η εκθεσιακή πορεία αποτελεί μία περιστροφή γύρω από το κεντρικό αίθριο. Διαμπερότητα έως το σημείο της θέας. 172

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

173

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.157 Πανοραμική άποψη των χώρων έκθεσης και του κεντρικού αιθρίου. 174

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

175

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.158 O χώρος του αμφιθεάτρου σε διάταξη Π. 176

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

177

3.159 Μία σύγχρονη στοά της Αθήνας.

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.160 Το αίθριο του καφέ με διαμπερότητα έως τη ζώνη κατόπτευσης της θέας. 180

181

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.161 Οι ζώνες κατόπτευσης στα δύο επίπεδα, συνθέτοντας το θεωρείο της Αθήνας. 182

183

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

3.162 Ο εκτενής ημιϋπαίθριος χώρος του κατώτερου επιπέδου. 184

| Γ’ ΜΕΡΟΣ: Πρόταση - Λόγος Σχεδιασμένος

185

3.163 Ο δυτικός προσανατολισμός του πλατώματος.

3.164 Νυχτερινή άποψη της πλατείας.

3.165 Η είσοδος στην πλατεία.

3.166 Η απότράβηξη του θέματος και η ανάδειξη του βράχου.

3.167 Τα επιδαπέδια φωτιστικά σηματοδοτούν την πορεία κίνησης.

3.168 Ένα εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττό.

4.1 Οι βράχοι του Λυκαβηττού με φόντο την πόλη.

Δ’

μέρος

Ε Π Ι Λ Ο ΓΟ Σ - Σ Υ Μ Π Ε ΡΑ Σ Μ ΑΤΑ

199

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Δ 1 . 1 Σ ύ νο ψ η Η έννοια του τοπίου.

Αθηναίκή Τοπογραφία. Το φυσικό και ανθρωπογενές στοιχείο σε άμεση αλληλεξάρτηση.

Το Αθηναϊκό τοπίο μέσα τοπολογική – Λείος Χώρος.

από

μία

θεώρηση

Το Αθηναϊκό τοπίο της ευκλείδειας γεωμετρίας – Ραβδωτος Χώρος.

Κατά τη συνάντηση του λείου και του ραβδωτού χώρου.

Αρχικά, στην παρούσα εργασία αναζητήσαμε τον ορισμό της έννοιας του τοπίου, κατανοώντας ότι δεν αναφέρεται μόνο σε ένα φυσικο-γεωγραφικό υπόβαθρο αλλά αναφέρεται επίσης στη σύνθεση αυτού του υποβάθρου με την ιστορική πολιτική συνθήκη που το έχει παράξει. Συνεπώς, η αντίληψη του τοπίου, η συγκροτημένη θεώρηση περί αυτού και οι όροι δημιουργίας του είναι αποτέλεσμα νοητικών και πολιτισμικών επιρροών.55

Εστιάζοντας στο Αθηναϊκό τοπίο διαπιστώνουμε ότι διαθέτει μια πάλλουσα φυσική τοπογραφία υπό τη μορφή ενός χωρικού κοίλου, περιέχοντας το φυσικό και το ανθρωπογενές στοιχείο σε άμεση γειτνίαση και δυναμική αλληλεξάρτιση. Αναζητείται η αντίληψη του τοπίου τόσο μέσα από τη φυσική γεωμορφολογική του τάξη όσο και από το έντονο αστικό περιβάλλον που το καταλαμβάνει.

Από τη μία πλευρά, πρόκειται για ένα τοπίο ενός ιδιαίτερου γεωφυσικού ανάγλυφο που διαθέτει εσοχές και εξοχές, οι οποίες ως αναδιπλώσεις του εδάφους συστήνοντας ένα τοπολογικό χώρο. Παρουσιάζονται ως μικρές τοπικές μεταβολές που ενσωματώνονται σε ένα συνεχές. Αυτές οι ανακυρτώσεις της ύλης, που θα μπορούσαν ατέρμονα να ρέουν, εκφράζουν την έννοια της πτύχωσης όπως την διατυπώνει ο G. Deleuze. Το τοπίο αυτών των αναδιπλώσεων είναι ένα πεδίο με συμβάντα μετασχηματισμού. Διαμορφώνουν ένα χώρο περισσότερο σχεσιακό που μπορεί να υποστηρίζει εξελικτικές μορφικές διαδικασίες (ο σχετικός χώρος του Leibniz) και όχι στατικά μορφικά πρότυπα.56 Παρά την ετερογένεια των στοιχείων του συνόλου του αττικού τοπίου, αλληλοσυντίθεται σε μία πτύχωση κινητική σε συνεχή παραλλαγή που ενσωματώνει τη μεταβολή, εκπληρώνοντας τις συνθήκες του λείου χώρου όπως τον περιγράφει ο Deleuze & Guattari.

Από την άλλη πλευρά, πρόκειται για ένα αστικό τοπίο, το τοπίο του άστεως το οποίο φαίνεται να υπακούει σε εντελώς διαφορετικούς κανόνες αυστηρής γεωμετρίας, περατών σχημάτων και σταθερών μορφών, διαμορφώνοντας ένα συμπαγές, ισότροπο και ορθοκανονικό, σχεδόν καρτεσιανό, σύστημα που παραπέμπει στην ομοιογενή δομή του ραβδωτού χώρου όπως τον περιγράφει ο Deleuze & Guattari. Το αθηναϊκό τοπίο εκφράζεται ως ένα πολυδιάσπαστο μόρφωμα, σαν ένα κυβιστικό γλυπτό και όχι ως ένα ροϊκό συνεχές.

55 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου. Σημειώσεις για τη νεότερη, τοπιακή επεξεργασία του τόπου. εκδ.: Ι. Σιδέρης. Αθήνα. 2015. 56 Στατικά μορφικά πρότυπα όπως αυτά που ορίζει ο απόλυτος χώρος του Newton, ως το καρτεσιανό cogito, ο καθολικά προσδιορισμένος (με συντεταγμένες), ισότροπος και ομοιογενής χώρος.

200

| Δ’ ΜΕΡΟΣ: Επίλογος, Συμπεράσματα - Θεωρητική Διερεύνηση

Αυτές οι δύο όψεις του, αν και αντιθετικές, δεν είναι ξέχωρες ή μία από την άλλη. Κατά τη συνάντηση λείου και ραβδωτού χώρου παρουσιάζεται μία απομάκρυνση από τον κανόνα και τον τύπο και έτσι δομείται μία άτυπη ταυτότητα. Μελετήθηκαν απτά παραδείγματα που καταδεικνύουν το πέρασμα από το φυσικό στο ανθρωπογενές και το αντίστροφο. Σε αυτά τα σημεία γειτνίασης ή και τομής, ανάγλυφο και πόλη, παρά την προσπάθειά τους να αντισταθούν στη ράβδωση ή τη λείανση που τους επιβάλλεται, τελικώς υπόκεινται σε μεταβολή ανασυνθέτοντας μια νέα ιδιόμορφη ταυτότητα, συναρτώμενη με το έτερο.

Επίσης, έγινε μία διερεύνηση της έννοιας του «πορώδους» και επιχειρήθηκε η προβολή του όρου στα χαρακτηριστικά του κτιστού και του φυσικού στοιχείου στην Αθήνας. Σε κτιριακό επίπεδο, οι διαρρήξεις» του κελύφους των κτιρίων με ρετιρέ και τις στοές τους διαμορφώνουν πορώδη χαρακτηριστικά στον όγκο των κτιρίων, επιτρέπουν το άνοιγμά τους στον δημόσιο χώρο και την ανάμιξη της καθημερινότητας των κτιρίων με τη ζωής της πόλης. Αντίστοιχα, σε επίπεδο δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος, τα όρια μεταξύ τους δεν είναι πάντοτε σαφώς διαγραφόμενα, το ένα εισέρχεται διεκδικητικά στη ζώνη του άλλου, δημιουργώντας μια πορώδη σχέση. Αναζητείται εκείνη η κατεύθυνση του αστικού σχεδιασμού που να τα μπορεί να τα εντάξει σε μία αρμονική ενότητα, διατηρώντας, ωστόσο, τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυστασίας τους. Εν κατακλείδι, η αστική ζωή μπορεί να πλάθεται με εξωστρέφεια λόγω του πορώδη χαρακτήρα της πόλης, αναδεικνύοντας το πορώδες από χαρακτηριστικό της σχέσης κτισμένου και φυσικού σε χαρακτηριστικό του τρόπου ζωής και της κοινωνικότητας σε ένα τόπο.

Τέλος, διερευνήθηκε η έννοια του επιγενετικού τοπίου, όπου μας διευκρινίζεται η συμβολή περισσότερων παραμέτρων, κυρίως γενετικής τάξης, κατά τη συγκρότηση και τη θεώρηση του τοπίου. Το τοπίο ως επιγενετικό συνεπάγεται την απόκτηση χαρακτηριστικών μέσα από μια διαδικασία δυναμικής αλληλεπίδρασης με εξωγενείς παράγοντες, κάτι καθιστά φανερό το «άνοιγμα» της έννοιας του τοπίου. Η αντίληψη του τοπίου μπορεί να γίνει με ένα πιο σφαιρικό τρόπο, πέρα από την οπτική μιας τοπολογικής θεώρησης ή μιας αυστηρής ευκλείδειας γεωμετρίας. Έγινε φανερό ότι η αντίληψη του τοπίου αφορά στη σύναψη πολύπλοκων και εκτενών διασυνδέσεων μεταξύ τόσο του φυσικού περιβάλλοντος και των οικοσυστημάτων όσο και των κοινωνικών πολιτιστικών δομών και οργανώσεων. 57

Η έννοια του πορώδους.

Επιγενετικό τοπίο.

Η ανατροφοδότηση του σχεδιασμού.

Με αυτό το θεωρητικό υπόβαθρο και στοχαστικές αναζητήσεις ανατροφοδοτήθηκε ο σχεδιασμός αυτού του πλατώματος στο λόφο του Λυκαβηττού, επηρεάζοντας τον από τα πιο απλά ζητήματα όπως θέματα των πρώτων χειρονομιών, γεωμετρίας και χαράξεων, έως ζητήματα κεντρικής ιδέας και συνθετικών αρχών.

57 Βερυκίου, Ανθή. Τοπιακός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και τοπολογική αναφορά: τα σχήματα των τοπικών διεργασιών και των συμβάντων

201

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Δ 1 . 2 Το τ ο π ί ο ω ς έ να μ ο ρ φ ο γ ε νε τ ι κό π ε δ ί ο δ υ νά μ ε ω ν σ ε μεταβολή Η διερεύνηση των μεταβολών στο τοπίο του Λυκαβηττού.

Η αξία της διερεύνησης του τοπίου.

Το τοπίο ως ένα πολυποίκιλο τέχνημα.

Οι κοινές “χαραγιές” σε ένα “εσώγλυφο” και σε ένα “εξώγλυφο”.

Η ίδια η διερεύνηση των μεταβολών στην περιοχή του λόφου του Λυκαβηττού είναι χαρακτηριστική ενός τοπίου που μεταβάλλεται συνέχεια ταυτόχρονα με τη μεταβολή των συνθηκών κατοίκησης στην περιοχή του κέντρου της Αθήνας. Αυτό που διαπιστώσαμε και περιγράψαμε είναι η μεταβολή του λόφου σε μία κοιλότητα λατομείου, στη συνέχεια η κάλυψη και η ισοπέδωση αυτής της κοιλότητας με ένα τεχνητό τρόπο, κάτι που οδήγησε στο αποτέλεσμα που βλέπουμε σήμερα στο λόφο. Ακολούθησαν η προσθήκη του θεάτρου του Ζενέτου και μεταγενέστερα οι νέες προτάσεις επανασχηματισμού του τοπίου του Λυκαβηττού. Η παρούσα προσέγγιση ενισχύει αυτό το οριζόντιο πολυβιωμένο πλάτωμα του λόφου, διατηρώντας στο εσωτερικό του ίχνη της αρχικής κοιλότητας, η οποία υπήρχε πριν την κάλυψη και την ισοπέδωσή της με φερτά στοιχεία.

Η φράση του Κ. Μωραΐτη όπως την αναφέρει στο βιβλίο του «Σχήματα Τοπίου» θέτει το πλαίσιο στο οποίο έγινε αυτή η διερεύνηση των μεταβολών που παρουσιάζει ένας τόπος και το τοπίο που τον περιβάλλει: «Η διερεύνηση του τοπίου εμφανίζεται ως προνομιακή περιοχή, προκειμένου να παρατηρήσουμε παραδειγματικά τον τρόπο που αναπτύσσονται οι δράσεις του πολιτισμού, καθώς ανάμεσα στα άλλα μπορεί να εξετάσει τόσο τη σχέση του πολιτισμού με τον τόπο, όσο και της σχέση του πολιτισμού με το οντολογικό του αντίθετο, τη φύση».58 Θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το τοπίο ως ένα πολυποίκιλο ‘τέχνημα’, που περιέχει το φυσικό υπόβαθρο και τις ανθρωπογενείς κατασκευές, σε άμεση αλληλεξάρτηση και αλληλοδιαμόρφωση. Ο άνθρωπος και η πόλη που δημιουργεί ίσως δεν είναι τίποτα άλλο από το έκτυπο του φυσικού τους περιβάλλοντος και των πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Η πόλη μοιάζει να συνιστά ένα σώμα από εύπλαστο υλικό, και το πολύπτυχο του περιβάλλοντός της μοιάζει να συνιστά το εκμαγείο ή αλλιώς τη μήτρα που θα της δώσει μορφή και σχήμα. Βέβαια, η πόλη είναι γέννημα πολλών αλληλοσυνυφασμένων συνθηκών, όχι μόνο του τόπου ή του τοπίου, ωστόσο, η τοπογραφία της συντελεί ένα καθοριστικό παράγοντα της υλικής και πνευματικής της διάπλασης. Η σχέση πόλης-ανάγλυφου, τεχνητού-φυσικού είναι σύνθετη και οι γραφές και οι επανεγγραφές της πόλης πάνω στο φυσικό υπόβαθρο και αντίστροφα είναι διαρκείς και εξελισσόμενες. Πιο συνολικά, μπορούμε να μιλήσουμε για ένα «εξώγλυφο» και ένα «εσώγλυφο». Με το εξώγλυφο εννοούμε το πιο ορατό κομμάτι, αυτό που επιτρέπει η μορφολογία, η ύλη του τόπου, τα φανερά κτιστά και ανθρωπογενή. Με τον όρο εσώγλυφο αναφερόμαστε σε μια σειρά συνθηκών (κοινωνικών, ιστορικών, πολιτικών και πολλές φορές συγκυριακών) αλλά και διεργασιών (πρόσληψης και κατανόησης νοημάτων και μηνυμάτων από τον άνθρωπο της πόλης) που αναφέρεται σε κάτι λιγότερο χειροπιαστό ή άμεσα ορατό. Σε κάθε περίπτωση, αυτές οι δύο «γλυπτικές πλάκες» έχουν κοινές χαραγιές, κοινές υλικές και πνευματικές επεξεργασίες. και ο καθορισμός των τοπιακών και αρχιτεκτονικών μορφών. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αθήνα. 2019. σελ. 29 58 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Σχήματα Τοπίου. Ο σχεδιασμός του τοπίου ως ειδική περίπτωση αρχιτεκτονικής περιγραφής. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. σελ. 22

202

| Δ’ ΜΕΡΟΣ: Επίλογος, Συμπεράσματα - Θεωρητική Διερεύνηση

Αυτό το κοινό γνώρισμα μεταξύ φυσικού και τεχνητού, ανάγλυφου και πόλης, αφορά μία διαδικασία συνεχούς αναμόρφωσης στην οποία υπόκεινται κατά τη συνάντησή τους. Μαζί συνθέτουν ένα τοπίο σε μεταβολή. Το τοπίο αντιπροσωπεύει ένα μορφογενετικό πεδίο δυνάμεων. Δεν είναι απλά μορφοποιημένο από την επιρροή δυνάμεων, αλλά επίσης ‘μορφοποιητικό’ επιγεννετικό, για επιμέρους φυσικές όσο και κοινωνικές δράσεις. Εμπεριέχει μια διαδικασία εξελικτική και δυναμική, που συνεπάγεται τη δυνατότητα της εκ νέου σχηματοποίησης και μορφοποίησής του, αυτού του ιδίου όπως και των κοινωνικών δράσεων. Η παγίωση της μεταβολής καθίσταται μάλλον αδύνατη, ειδικότερα όταν αναφερόμαστε σε ένα τοπίο το οποίο συνταυτίζεται με τη σχέση των πολιτισμικών ή πολιτιστικών πρακτικών και του φυσικού υποβάθρου του τόπου. Δεν υπάρχει ομοιογενής πολιτισμός συνεπώς και ομοιογενές τοπίο, καθώς υποβάλλονται διαρκώς σε αλλαγή.

Το τοπίο ως μορφογενετικό πεδίο δυνάμεων σε μεταβολή.

Η «αποεδαφοποί-ηση» και η «επα-νεδαφοποίηση» των G. Deleuze και F. Guattari,

Ο όρος μορφογενετικό πεδίο δεν αναφέρεται απλώς στις διαδοχικές μεταβολές της τοπιακής συνθήκης. Αναφέρεται πολύ περισσότερο στις μεταβολές της συθήκης ως πολιτισμικού τοπίου ως φυσικού υπόβαθρου του τόπου σε συσχετισμό με τις διαρκείς μεταβολές της κοινωνικής πραγματικότητας σε μία περιοχή. Σε αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσαμε να επισυνάψουμε την πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση των G. Deleuze και F. Guattari σε μία σειρά κειμένων τους μέσα στα οποία αναδεικνύονται οι όροι «αποεδαφοποίηση, de-territorisation» και «επανεδαφοποίηση re-territorisation». Σύμφωνα με τη θεωρία τους εξηγούν ότι: «Το έδαφος είναι ένα ενέργημα που επηρεάζει τα περιβάλλοντα και τους ρυθμούς, που τους “εδαφικοποιεί”. Το έδαφος είναι προϊόν μιας εδαφικοποίησης των περιβάλλοντων και των ρυθμών…Το έδαφος δεν προηγείται του ποιοτικού σημαδιού, είναι το σημάδι που κάνει το έδαφος. Εδαφοποιητικός παράγοντας είναι για παράδειγμα ο πρώτος άνθρωπος που ορθώνει ένα όριο και φτιάχνει ένα σημάδι… Τέτοια εδαφοποιητικά σημάδια αναπτύσσονται στο έδαφος εν είδη μοτίβων ή αντιστίξεων, αναδιοργανώνοντας τις λειτουργίες και το σύστημα του εδάφους. Από αυτό το σημείο το έδαφος αποδεσμεύει κάτι που πρόκειται να το ξεπεράσει. Το ίδιο το έδαφος είναι τόπος διάβασης. Το έδαφος είναι η πρώτη διαρρύθμιση, το πρώτο πράγμα που δημιουργεί διαρρύθμιση. Σε πολλές περιπτώσεις όμως μία διαρρυθμισμένη εδαφικοποιημένη λειτουργία αποκτά αρκετή ανεξαρτησία ώστε να σχηματίσει η ίδια μια καινούρια διαρρύθμιση, λιγότερο ή περισσότερο αποεδαφικοποιημένη, σε πορεία απεδαφικοποίησης… Το έδαφος όμως δεν μπορεί να χωριστεί από ορισμένους συντελεστές απεδαφοποιήσης, καθώς αυτοί συνεχίζουν να επιτελούν λειτουργίες επανα-διαρρύθμησης του εδάφους».59 Το έδαφος είναι ένα συνολικό υπόβαθρο των όρων ζωής. Οι αρχιτεκτονικές ή τοπιοτεχνικές μας προθέσεις εκπορεύονται από αυτό, στη συνέχεια απομακρύνονται για να υποστούν αφαιρετική νοητική επεξεργασία, σχεδιαστικών ή και θεωρητικών ακόμη σχημάτων και εντέλει επιστρέφουν σε αυτό. Οι όροι της «αποεδαφοποίησης» και της «επανεδαφοποίησης» περιγράφουν τον τρόπο που από το φυσικό πεδίο του τόπου αναδύονται η κοινωνική σκέψη και η κοινωνική συγκρότηση για να παράγει πολιτισμικές συνθήκες και εν τέλει να επιστρέψουν και να εγκατασταθούν ξανά στον τόπο επηρεάζοντας τη διαμόρφωση και τη διαρρύθμισή του. Αυτή είναι η τελική μας συνεισφορά σχετικά με αυτούς τους δύο όρους που αναφέραμε, στο λόγο το σχεδιασμένο και στο λόγο το θεωρητικό, οι οποίοι εν προκειμένω συνδέονται άρρηκτα στην προσέγγισή 59 Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2017 σελ. 386, 387, 397, 399, 401. Βλ. κεφάλαια «η ταμπέλα και το έδαφος», «εδαφικότητα, διαρρυθμίσεις και δια-διαρρυθμίσεις», «το έδαφος και η γη, το Γενέθλιο».

203

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Δ 1 . 3 Η σ ύ ν θ ε σ η τ ο υ θ ε ω ρ η τ ι κο ύ κα ι τ ο υ σ χ ε δ ι α σ μ έ νο υ λ ό γ ο υ μας για το πολιτισμικό τοπίο και την επέμβαση σε αυτό στο χαρακτηριστικό παράδειγμα του λόφου του Λυκαβηττού.

Πράξεις ένταξης.

Το έδαφος ως υπόβαθρο.

Είναι ζήτημα γεωμετρίας;

Μορφώματα αφαιρετικά, που “συνομιλούν” και συνταιριάζουν με τις πτυχές του χώρου και του τοπίου.

Σε αυτό το κεφάλαιο, τίθεται το ερώτημα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και της θέσης του αρχιτέκτονα συνθέτη απέναντι στο σχεδιασμό που αφορά το τοπίο.

«Η αρχιτεκτονική αναφέρεται σε πράξεις ένταξης. Είτε πρόκειται για ένταξη σε περιβάλλον που διατηρεί «φυσικά» χαρακτηριστικά, είτε πρόκειται για ισχυρά δομημένο περιβάλλον, είτε η ένταξη θέτει προβλήματα φυσικών παραγόντων, είτε αναφέρεται ακόμη και στην αισθητική αξιολόγηση, όλη αυτή η θεματολογία συσχέτισης μπορεί να περιγραφεί από το εννοιολογικό εύρος του όρου «τοπίο» και μπορεί σημαντικά να εμπλουτιστεί από την εμπειρία των τρόπων, με τους οποίους το τοπίο αυτό σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε κατά καιρούς».60

Αυτή η θέση μας κάνει να αναρωτηθούμε αν η αρχιτεκτονική είναι υπεράνω του φυσικού ή του πολιτισμικού και ιστορικού της υποβάθρου. Το έδαφος προϋπάρχει ως ένα ουδέτερο στρώμα στο οποίο τοποθετούνται κτήρια ή μήπως τα χαρακτηριστικά και οι μεταβολές του είναι εξαιρετικά σημαντικά ως υπόβαθρο καθορίζοντας τον τρόπο σχεδιασμού;

Τι κατεύθυνση μπορεί να ακολουθήσει ο σχεδιασμός, τη στιγμή που επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από το τοπίο της πόλης; Είναι θέμα γεωμετρίας, τοπολογικής ή ευκλείδιας; Έχοντας αναφέρει την προσπάθεια για ένταξη ίσως χρειάζεται να διευκρινίσουμε ότι η ένταξη δεν ταυτίζεται απαραίτητα με τη μιμητική προσαρμογή, δεν στοχεύει στη σύζευξη μέσω ανακλαστικών σχέσεων. Είναι μάλλον αφελές να θεωρήσουμε ότι αν το περιβάλλον είναι φυσικό, τότε ο σχεδιασμός μπορεί να λάβει μία μορφή πιο οργανική και καμπυλόμορφη, ή αντίστροφα αν το περιβάλλον είναι αστικό με ένα ορθοκανονικό δίκτυο, τότε επακόλουθος είναι ένας σχεδιασμός με χρήση (ορθών) γωνιών και του απόλυτου καρτεσιανού συστήματος. Πιθανώς από το ανάγλυφο μιας φυσικής ποιότητας και από την «αυστηρή» γεωμετρία της πόλης, να χρειάζεται να αναπαράγουμε κάποια αφαιρετικά μορφώματα, κατευθυνόμενοι σε εκείνα που «συνομιλούν» και συνταιριάζουν καλύτερα με τις εκάστοτε πτυχές του χώρου και του τοπίου.

Η Ζάχα Χαντίντ αναφέρει πως «κάτω από όλες τις συνθέσεις υπάρχει μια πρωτογενή μορφή γεωμετρίας που οργανώνει τα πάντα». Συμμεριζόμαστε σαφώς αυτή την άποψη, αλλά συγχρόνως ερχόμαστε να υποστηρίξουμε ότι ο σχεδιασμός δεν μπορεί να είναι μόνο θέμα γεωμετρίας. 60 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Σχήματα Τοπίου. Ο σχεδιασμός του τοπίου ως ειδική περίπτωση αρχιτεκτονικής περιγραφής. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. σελ. 23

204

| Δ’ ΜΕΡΟΣ: Επίλογος, Συμπεράσματα - Θεωρητική Διερεύνηση

Η διερεύνηση των όρων μεταβολής.

«Ο σχηματισμός ή η σχηματοποίηση του τοπίου μπορεί να αναγνωσθεί ως πολιτιστική και πολιτισμική συνθήκη με πολλαπλές ιστορικές εκδοχές οι οποίες κατά κανένα τρόπο δεν περιορίζονται στη διατύπωση σταθερών ευκλείδειων ή μεταβλητών τοπολογικών σχημάτων και μόνο, αλλά μπορούν να περιλάβουν και τη διερεύνηση του ‘σχήματος’ των διεργασιών. Τη διερεύνηση δηλαδή των κανόνων μεταβολής, τη σχηματοποίηση των όρων μεταβολής οι οποίοι καταλήγουν με σε συγκεκριμένο μορφικό αποτέλεσμα, αλλά μπορούν να θεωρηθούν σημαντικότεροι ως χρονικά αναπτυσσόμενες διεργασίες, από τις επιμέρους κάθε φορά μορφικές εκδηλώσεις τους».61

Εν κατακλείδι, ο παράγοντας της μορφής και της γεωμετρίας δεν είναι ο μόνος καθοριστικός κατά την αρχιτεκτονική σύνθεση. Ο αρχιτέκτονας καλείται να είναι λιγότερο μορφοπλάστης και περισσότερο χωρικός “ερευνητής”, σε θέση να διαπραγματευθεί το «πυκνότερο έδαφος» ενός έργου. Η αρχιτεκτονική οραματίζεται χωρικές μορφές και διαδικασίες οι οποίες δεν αποτελούν διαδικασίες ελέγχου του ευρύτερου περιβάλλοντός τους, αλλά αποτελούν διαπραγματευτικές προσεγγίσεις και συνομιλίες. Δύναται να οργανώσει το επιγενετικό «έδαφος» προβαίνοντας σε εγγραφές και διασυνδέσεις με μεγαλύτερες δυνάμεις, με την πρόθεση της παραγωγής νέων χωρικών συστημάτων.

Ο σχεδιασμός του τοπίου αφορά τη ‘σχηματοποίηση’ ενός χώρου που κατανοείται από τη μία πλευρά με τους όρους γεωλογίας και γεωμορφίας αλλά συγχρόνως και με όρους της ιστορίας, του κοινωνικο-πολιτικού γίγνεσθαι και της αρχιτεκτονικής. Οπότε είναι φανερός και ο ολιστικός χαρακτήρας που οφείλει έχει ο σχεδιασμός καθώς προσπαθεί να αγκυρωθεί σε σύνθετες και πολύπτυχες παραμέτρους. Αναζητώντας τα ερεθίσματα, τις γνώσεις ή και τα βιώματα εκείνα που υποκινούν το σχεδιασμό, θα λέγαμε ότι αφορούν συνθήκες χωρικές και μη, υλικές και άυλες που ζητούν την κατανόηση και την ερμηνεία τους. Πιο απλά μάλλον αφορούν τον τόπο και τον «τρόπο».

Το «πυκνότερο έδαφος» ενός έργου.

Ο ολιστικός χαρακτήρας του σχεδιασμού.

Η σύνθεση ως σχηματοποίησης.

διαδικασία

αφαίρεσης

και

Κλείνοντας, όπως συχνά υποστηρίζει ο Κ. Μωραΐτης, «η συνθετική διαδικασία γίνεται με νοητικές προσεγγίσεις αφαίρεσης και σχηματοποίησης των στοιχείων της εξωτερικής πραγματικότητας· των στοιχείων δηλαδή που αποτελούν αντικείμενο επεξεργασίας των συνθετικών πρακτικών»62.

61 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Σχήματα Τοπίου. Ο σχεδιασμός του τοπίου ως ειδική περίπτωση αρχιτεκτονικής περιγραφής.εκδ.: Κάλλιπος. 2015. σελ. 40 62 Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Σχήματα Τοπίου. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. σελ. 12

205

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

4.2, 4.3 Σημειώσεις και σκίτσα κατά τη διερεύνηση του ερευνητικού μου ερωτήματος περί: α) της έννοιας του έκτυπου και του εκμαγείου β) το είδος των σχέδεων που οργανώνουν τη σχέση έκτυπου εκμαγείου Μάθημα: “Η Αρχιτεκτονική ως Αντικείμενο Ερευνας ΙΙ: Το Εννοιολογικό Υπόβαθρο και το Σώμα της Έρευνας διά του Σχεδιασμού”, καθ.: Γ. Παρμενίδης, Ιούνιος 2019

206

| Δ’ ΜΕΡΟΣ: Επίλογος, Συμπεράσματα - Θεωρητική Διερεύνηση

Αυτή, λοιπόν, η αφαίρεση που συχνά χρειάζεται να γίνει στο σχεδιασμό μπορεί να προκύψει από μία πύκνωση του συλλογισμού, των σκέψεων και των θεωρήσεων. Και αντίστροφα, η αφαίρεση που μπορεί να έχει η ματιά μιας θεώρησης μπορεί να επιτρέπει συμπυκνώσεις στο σχεδιασμό, εξασφαλίζοντας την περιεκτικότητα και τη σφαιρικότητά του. Αφαιρέσεις και συμπυκνώσεις.

Ο σχεδιασμός από τη μία πλευρά έχει να αναλογισθεί μια σειρά σύνθετων παραμέτρων, οι οποίες μπορεί να μην υπάρχουν σε μια θεωρητική προσέγγιση. Ο σχεδιασμός είναι σκόπιμο να εξετάσει τον πραγματικό ζώντα χώρο, καθώς αυτός φέρει μέσα του πολλαπλά νοήματα, εμπειρίες και αισθήσεις. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να «μεταφέρει» τη σκέψη. Οι ισορροπίες ανάμεσα στο σχεδιασμό και τη θεώρηση είναι λεπτές, και άλλοτε βρίσκονται σε αντιπαράθεση, άλλοτε σε σύμπνοια. Ο σχεδιασμός όταν συλλαμβάνεται δεν είναι κάτι που έχει «κλειστό περίγραμμα», τα όρια του ακόμα διαμορφώνονται. Την ώρα λοιπόν που εξελίσσεται, δημιουργεί από μόνος του αμφιβολίες και σκέψεις, και πολλές φορές σε σημεία διερώτησης ή αμφιταλάντευσης, σε κόμβους και διασταυρώσεις, μπορεί μία θεώρηση να προσδώσει κατεύθυνση και προσανατολισμό. Αντίστροφα, όταν οι θεωρήσεις «μπολιαστούν» με ερωτήματα που έχουν να κάνουν με την καθημερινότητα και με τον τρόπο βίωσης του χώρου, επανερμηνεύονται και πιθανώς να αναθεωρούνται. Σε κάθε περίπτωση, ο σχεδιασμός και η θεώρηση βρίσκονται σε μια δυναμική σχέση, όπου μία συμπύκνωση και αφαίρεση στην οπτική του ενός μπορεί να τροφοδοτήσει την πύκνωση και τη διάνθιση του άλλου, και αντίστροφα. Η μετατόπιση της σχέσης έκτυπου και εκμαγείου.

Εν τέλει, έγινε συνειδητό ότι ο προβληματισμός μου σχετικά με τη διαλεκτική σχέση έκτυπου και εκμαγείου η οποία σε προγενέστερες διερευνήσεις επιχειρούσε να περιγράψει τη σχέση πόλης και τοπογραφίας της Αθήνας, πλέον έχει μετατοπιστεί στη σχέση θεωρίας, κριτικής και σχεδιασμού. Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι σκέψεις και οι θεωρήσεις μας αποτελούν ένα άυλο εκμαγείο που σμιλεύει το έκτυπο του σχεδιασμού, και αντιστρόφως, επιτρέποντας πειραματισμούς και γόνιμες αλληλεπιδράσεις μεταξύ θεωρίας και αρχιτεκτονικής πρακτικής, επιτρέποντας την ανάπτυξη του αρχιτεκτονικού θεωρητικού και του σχεδιασμένου λόγου υπό το πλαίσιο ενός ενιαίου συστήματος συνοχής.

Ο θεωρητικός και ο σχεδιασμένος λόγος ως ένας.

207

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Δ 2 . 1 Η μ ό χ λ ε υ σ η τ η ς ύ λ η ς κα ι τ η ς μ ν ή μ η ς Τέλος, προχωρώντας σε μία ανασκόπηση της σχεδιαστικής πρότασης καταγράφονται τα ακόλουθα. Η πλήρωση και η οριζοντιοποίηση της κοιλότητας.

Το έδαφος ως ένα στρώμα αλλεπάλληλων γραφών.

Η ανασύνθεση της ύλης.

Το πλάτωμα ως το θεωρείο της Αθήνας.

Έχοντας μελετήσει τις μεταβολές στο τοπίο του Λυκαβηττού είδαμε ότι αυτό το πλάτωμα δημιουργήθηκε κατά τη λειτουργία του λόφου ως λατομείο. Δημιουργήθηκε μια επιφάνεια σε αυτή την περιοχή από µία ανάγκη να φορτώνουν τα οχήματα τις πρώτες ύλες στο νταμάρι του Λυκαβηττού και αυτό χαρακτήρισε το λόφο. Στην προσπάθεια να σταματήσει η λατόμηση ο λόφος δενδροφυτεύθηκε και η κοιλότητα αυτής της επιφάνειας πληρώθηκε και οριζοντιοποιήθηκε. Μια μεταβατική στιγμή φαίνεται να παγιώθηκε στο χρόνο, να απολιθώθηκε πάνω στη γη. Το φυσικό μεταλλάσσεται σε αστικό, το οποίο ξεκινά να κατοικείται. Το πλάτωμα αυτό αποτέλεσε μία επιφάνεια η οποία συνέχισε να χαράσσεται υπό τη γοητεία της ασφάλτου. Αυτό το σημείο στην πόλη φανερώνει τις γραφές, τις επανεγγραφές του ανθρώπου πάνω στο έδαφος, ένα έδαφος στα όρια φυσικού και τεχνητού. Το σώµα της γης διαβάζεται ως ένα αρχείο των αλλεπάλληλων γραφών, που χαράσσονται πάνω σε αυτό. Ένα αρχείο μέσα στο χρόνο µε προσθήκες, µε επικολλήσεις ή αποκολλήσεις. Η πρόταση διαπραγματεύεται μία ανακατασκευή ή αλλιώς μία ανασύνθεση της ύλης. Προτείνει ένα καινούριο πλάσιμο των σωμάτων της γης, ή µάλλον ένα σκάλισμα, µία διόρυξη. Ανα-χαράσσεται το πλάτωμα και μετατρέπεται σε πλατεία. Ένα μέρος επόπτευσης της πόλης ως το θεωρείο της Αθήνας, όπου οι επισκέπτες δεν είναι θεατές, είναι θεωροί. Δεν παρακολουθούν απλώς, μπορούν και θεωρούν, κρίνουν, κι έχουν άποψη. Το πάνω επίπεδο μοιάζει να αντιπροσωπεύει τον κόσμο της όρασης και της νόησης.

Η “πάνω” και η “κάτω” πόλη.

Η πλατεία αυτή πλάθεται και γεμίζει τρύπες, ρήγματα, βαθουλώματα, κατεβασιές. Κάτω από την πλατεία, εκτείνεται ένας μεγάλος βουβός χώρος. Σε αυτή την κάτω πόλη, κυριαρχεί η αίσθηση του σώματος, που περιηγείται πάνω σε εναλλασσόμενα επίπεδα, που κατεβαίνουν και ανεβαίνουν, αντιπροσωπεύει ένα κόσμο χθόνιο και ήσυχο.

Η λογική της βύθισης σε αντίθεση με τη λογική της εναπόθεσης.

Πρόκειται µία χειρονομία βύθισης μέσα στο έδαφος. Είναι µία δομή που προκύπτει από και μέσα στη γη, αντίθετη µε τη λογική εναπόθεσης ή της ανόρθωσης ενός κτίσματος. H σύνθεση σε αυτή την περίπτωση ξεκινά µε µία διαδικασία αφαίρεσης.

Το σώμα της κάτοψης και το πνεύμα της τομής.

Το επίπεδο της πλατείας ως ένας πιο “λείος” χώρος.

208

Η κάτοψη φαίνεται από το σχεδιασμό να διατηρεί τον τύπο του κτηρίου. Έχει κοµµάτια στερέωσης, κοµµάτια κενά, πλήρη, αγκαλιάσματα ή «γωνιάσματα».. Αν η κάτοψη είναι το σώμα του κτηρίου, τότε η τομή είναι η ψυχή του κτηρίου. Θα λέγαμε καθορίζει την ατμόσφαιρα, το φως, το πνεύμα του τόπου. Η τομή δεν έχει τη δοµικότητα ενός κτηρίου (ιδίως στις περιοχές της έκθεσης), κάτι που αποδίδει περισσότερο η κάτοψη. Τελικώς, το ανώτερο επίπεδο ανταποκρίνεται περισσότερο σε µία ρευστή καµπυλόµορφη πλαστικότητα, αγκαλιάζοντας τις ροές της πλατείας, αφήνοντας μεγάλες πορείες κίνησης και διατηρώντας την άπλα και την ηρεμία του οριζόντιου πλατώματος κάτω από το έντονο φως και τον μεγάλο ορίζοντα.

| Δ’ ΜΕΡΟΣ: Επίλογος, Συμπεράσματα - Σχεδιαστική Πρόταση

Το κατώτερο εμφανίζει πιο απότοµες και «αυστηρές» διακυµάνσεις. Αφορµάται από το τοπίο του λόφου - βράχου µε όλες τις χαρακιές και τις αποκολλήσεις της γης και το τοπίο της πόλης, όπως αυτό συντίθεται στις όψεις, τις ανόψεις και τις κατόψεις της µε τα βαθιά χαρακώµατα, τα σκαλωτά επίπεδα, τις ρωγµές των δρόµων πάνω σε αυτή την αστική πλάκα που έχει «κάτσει» πάνω στο έδαφος. Και τα δύο μαζί, σαν δύο γλυπτικές πλάκες ενώνονται με τις ποικίλες οπές των αιθρίων και των φεγγιτών - skylights, τα οποία εισήγαγαν την έννοια και την κατεύθυνση της καθετότητας, καθώς παλιότερα το βλέμμα και η κίνηση ακολουθούσαν μόνο οριζόντια πορεία. Είναι ένα θέμα ιδιαίτερα περιπατητικό, με πολλές διαδρομές εξερεύνησης, και ενώ νομίζαμε ότι η στόχευση είναι η πορεία προς τη θέα, τελικώς όλο και αποκαλύπτονται νέοι χώροι άλλοτε πιο ευχάριστοι και ζωντανοί, άλλοτε πιο ήσυχοι, χώροι ξεκούρασης ή δραστηριοτήτων, τους οποίους πιθανώς δεν είχαμε φανταστεί!

Το επίπεδο του μουσείου ως ένας πιο “ραβδωτός” χώρος.

Οι κοινές “χαραγιές” ανάμεσα σε αυτές τις δύο γλυπτικές πλάκες.

Η πρόταση δημιούργησε στην επιφάνεια της πλατείας ένα πορώδες με ανοίγματα, διατρήσεις ή αλλιώς ορύγματα το οποίο μεταφέρει τα βλέμματα και τις ροές και προς το κατώτερο επίπεδο, σε μία κοιλότητα του εδάφους, ανασυνθέτοντας στο σύνολο ένα πεδίο κοινωνικότητας και πολιτισμού.

Το πορώδες της πρότασης.

Πιο συνολικά, έγινε μία μόχλευση της ύλης, διατηρώντας τα χαρακτηριστικά που υπήρχαν το πλάτωμα. Το πλάτωμα έγινε το ίδιο ένα κτίριο που διηγείται την ιστορία και την ταυτότητα του λόφου. Παράλληλα, το ισόγειο διατηρεί τα δομικά και αστικά χαρακτηριστικά του πολύ-βιωμένου οριζόντιου πλατώματος και παραμένει ένα ανοιχτό πεδίο, αυτού του μεγάλου ορίζοντα που σε περιβάλλει και στρέφει το βλέμμα προς την κατόπτευση του αττικού τοπίου.

Η παντοτινή ταυτότητα του πλατώματος.

209

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ε υ χ α ρ ι σ τ ώ τ ο ν κα θ η γ η τ ή µ ο υ , Κ . Μ ω ρ α ΐ τ η , π ο υ γ ε ν ν α ι ό δ ω ρ α π ρ ο σ έ φ ε ρ ε τ η σ κέ ψ η τ ο υ π ε ρ ί τ ο π ί ο υ κα ι π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ , γ ι α τ η ν α µ ε σ ό τ η τ α κα ι τ ο ν α υ θ ο ρ µ η τ ι σ µ ό τ ο υ , ω θ ώ ν τ α ς μ α ς να π ρ ο χ ω ρ ή σ ο υ μ ε τ η θ ε ω ρ η τ ι κ ή κα ι σ χ ε δ ι α σ τ ι κ ή έ ρ ε υ ν α & σ ύ ν θ ε σ η , κα ι β έ β α ι α γ ι α τ η ν α κο ύ ρ α σ τ η θ έ λ η σ η τ ο υ ν α σ υ μ π ε ρ ι λ ά β ω τ η ν ι σ χ υ ρ ή π α ρ ο υ σ ί α κα ι τ η δ ι ά ν θ ι σ η τ ο υ π ρ α σ ί νο υ σ τ η ν π ρ ό τ α σ η , σ η μ ε ι ώ ν ο ν τ α ς σ τ α σ χ έ δ ι α μ ο υ « Μ η ν τ ο φοβάσαι μπορείς κι άλλο»! Ε υ χ α ρ ι σ τ ώ τ η ν ο ι κο γέ νε ι ά μ ο υ , π ο υ έ μ π ρ α κ τ α , κά θ ε δ υ ν α τ ό τ ρ ό π ο , β ο ή θ η σ ε σ ε ό λ η τ η δ ι ά ρ κε ι α τ ο υ ε γ χ ε ι ρ ή μ α τ ο ς ! Ε υ χ α ρ ι σ τ ώ ό λ ο υ ς τ ο υ ς φ ί λ ο υ ς , π ο υ σ υ νέ β α λ α ν σ ε α υ τ ή η ε ρ γ α σ ί α π ο υ τ ό σ ο π ο λ ύ αγάπησα!

210

211

Δ’

μέρος

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α

213

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑ Φ Ι Α _ Ανδρουτσοπούλου, Ειρήνη. Το αστικό σώμα ως δικτυακή συγκρότηση: Αυτοποιητική και εμπρόθετηλειτουργία. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. ΕΜΠ. Αθήνα. 2017 _Βερυκίου, Ανθή. Τοπιακός και αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και τοπολογική αναφορά: τα σχήματα των τοπικών διεργασιών και των συμβάντων και ο καθορισμός των τοπιακών και αρχιτεκτονικών μορφών. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. ΕΜΠ. Αθήνα. 2019. https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/45496

_Βουδούρης, Κωνσταντίνος. Εκπαιδευτικές Σημειώσεις. Θέματα Υδρολογίας και Περιβάλλοντος. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Γεωλογίας. Βασικές Έννοιες Υδρογεωλογίας-Ορολογία. http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg887e/PDF/XYTA_1.pdf

_Baudot, Pierre. The Poincaré-Shannon Machine: Statistical Physics and Machine Learning Aspects of Information Cohomology. Άρθρο στο Journal Entropy. 2019 https://www.researchgate.net/figure/The-epigenetic-landscape-of-Waddington-a-The-epigenetic-landscape-of-Waddington-A_fig6_335732499

_ Benjamin, Walter. Reflections: Essays, Aphorisms, Autobiographical Writings. Schocken Books, 1986. Chapter: Naples (p. 163-173). Walter, Benjamin & Asja Lacis _ Burbano, Lucía. Ville Radieuse: Why did Le Corbusier’s radiant city fail? Διαδικτυακό Άρθρο. 2021. https://tomorrow.city/a/ville-radieuse-city

_Γιαννόπουλος, Περικλής. «Η Ελληνική Γραμμή». Άρθρο στο περιοδικό “Το 3ο Μάτι”. Έκδοση Πνευματικής Καλλιέργειας & Τέχνης. Αθήνα. 1935. _Γιωτάκης, Σπυρίδων. Ελευσίνα, διερεύνηση των ορίων αρχαιολογικού χώρου και σύγχρονης πόλης. Διπλωματική εργασία. ΔΠΜΣ: Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός – Χώρος – Πολιτισμός. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. ΕΜΠ. Αθήνα. 2020. σελ. 19. _ Cache, Bernard. Earth Moves: The Furnishing of Territories.The MIT Press. 1995. _Δημόπουλος, Γεώργιος. Το «πορώδες» στη βίωση του δημόσιου χώρου. Διαδικτυακό Άρθρο. https://www.teetkm.gr/το-πορώδες-στη-βίωση-του-δημόσιου-χώ/

_ Deleuze, Gilles. H Πτύχωση, ο Λάϊμπνιτς και το Μπαρόκ. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2006 _ Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2017.

214

| Βιβλιογραφία

_Ζακυνθινού-Ξάνθη, Μαργαρίτα. Αθηναϊκή Τοπογραφία: το φυσικό εκμαγείο και το ανθρωπογενές έκτυπο, ως διαλεκτικό δίπολο κατανόησης και επανερμηνείας του αττικού τοπίου. Ερευνητική εργασία προπτυχιακών σπουδών. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών. ΕΜΠ. Αθήνα. 2018. https://issuu.com/margarita_zak/docs/research_thesis____________________

_ Heidegger, Martin. Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος. εκδ. Πλέθρον. 2008 _ Heidegger, Martin. Η τέχνη και ο χώρος. εκδ. Ίνδικτος. Αθήνα. 2006. _ Heidegger, Martin. Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, εκδ.: Πλέθρον. μτφρ. Γ. Ξηροπαΐδης. Αθήνα. 2008.

_Ishigami,Junya. Freeing Architecture. Lixil Publishing. Τokyo. 2018. _Καλυβίτης, Λάζαρος. Δημοσίευση «Τουριστική Ανάπτυξη του λόφου του Λυκαβηττού» στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική». Αθήνα. 1967. http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1967/archit_1967_60_30.pdf

_Καρύδη, Ηώ. Τοπία σε Μεταβολισμό: Η Τοπιακή Πολεοδομία και το Εδαφικό Ανάγλυφο. Διδακτορική Διατριβή. Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ. Αθήνα. 2014. _Κοτιώνης, Ζήσης. Πες, πού είναι η Αθήνα. εκδ: Άγρα. Αθήνα. 2006. _ Μιχελής, Π. Α. Αρχιτεκτονική ως τέχνη. Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή. 2002.

_Μπίρης, Κ. Η., ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα. εκδ.: Μέλισσα. Αθήνα. 2005. _Μωραΐτης,

Κωνσταντίνος. Αστυακό Επιστημικό Τοπίο: Πολιτικές, Επιστημονικές, Γενικές Πολιτισμικές επιρροές. Διαδικτυακό Άρθρο. 2019 http://www.teetkm.gr/αστυακό-επιστημικό-τοπίο-πολιτικές-ε/?fbclid=IwAR3QLfwNb9C1DX4_qg_iSVtBGeLzle5KwecYnyMkFperN1rPnl6tyPcVWO4

_ Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Ηθική και Αισθητική: Το παράδειγμα της διφυούς αξιολόγησης του τοπίου. Κείμενο συμμετοχής στα πρακτικά συνεδρίου «Ηθική/ Αισθητική. Οργάνωση ΑΑΟ, με τίτλο Η αισθητική κατηγορία του Υψηλού και η συσχέτισή της με τη νεώτερη θεώρηση του Τοπίου. Αθήνα: Εκδ. ΑΑΟ. 2011 _ Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Η τέχνη του τοπίου. εκδ.: Κάλλιπος. Αθήνα. 2015. https://repository.kallipos.gr/handle/11419/2622 _ Μωραΐτης, Κωνσταντίνος. Σχήματα Τοπίου. Ο σχεδιασμός του τοπίου ως ειδική περίπτωση αρχιτεκτονικής

περιγραφής. εκδ.: Κάλλιπος. 2015 _ Μωραΐτης,

Κωνσταντίνος. Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου. Σημειώσεις για τη νεότερη, τοπιακή επεξεργασία του τόπου. εκδ. Ι. Σιδέρης. Αθήνα. 2015.

215

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

_Moraitis, Konstantinos, RassiaStamatina (editors). Urban Ethics under Conditiond of Crisis. Politics, Architecture, Landscaoe Sustainability and Multidisciplinary Engineering. World Scientific. 2019. Chapter 1: Informal Ethics, Ethics of Transformation: Political and Landscape Urbanity, Author: Moraitis, Konstantinos _ Norberg-Schultz, Christian. Genius Loci. Το πνεύμα του τόπου. Για μία φαινομενολογία του τόπου. Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ. Αθήνα 2009. _Παπαγεωργίου-Βενετάς, Αλέξανδρος. Αθηνών Αγλάισμα. Εξέλιξη, προβλήματα και μέλλον του αθηναϊκού

τοπίου. εκδ.: Ερμής. Αθήνα. 1999. _Πικιώνης, Δημήτρης. Δημήτρη Πικιώνη Κείμενα, κείμενο Συναισθηματική Τοπογραφία, εκδ. : M.I.E.T, Αθήνα, 2014. _ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, ερευνητικό πρόγραμμα «Στρατηγική Σχεδιασμού και Παρεμβάσεις

Προτεραιότητας για την Αναζωογόνηση και Ενεργοποίηση του Λόφου Λυκαβηττού», 2018. _Pavlis, E. & Terkenli, T.S. Landscape Values and the question of cultural sustainability: exploring an uncomfortable relationship in the case of Greece. Norwegian Journal of Geography, Vol. 71, No. 3. 2017. _Soja, W. Edward, Thirdspace. Blackwell Publishers. Great Britain. 1996. _ Vernant, Jean-Pierre. Περί Ορίων. εκδ. Σμίλη. 2008. _Waddington, Conrad-Hall. Epigenetics and evolution. Symp. Soc. Exp. Biol 7. 1953. _Υπουργείο Πολιτισμού. Αττικό τοπίο και περιβάλλον. Αθήνα 1989. _Takis Zenetos. Temporary theater, Athens. World Architecture, 4. London: Studio Vista. 1967.

216

| Βιβλιογραφία

ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ: _ Αβραμόπουλος, Νικόλαος. «Λυκαβηττός – Δεξαμενή (Ιστορική Αναδρομή στην Αθήνα μας)». Διαδικτυακό Άρθρο. https://ohifront.wordpress.com/2014/02/02/λυκαβηττός-δεξαμενή-ιστορική-αναδρ/ _«Αμπελόκηποι Αθήνας: Ο συνοικισμός “Κουντουριώτη”». Διαδικτυακό Άρθρο. https://paysanias.blogspot.com/2020/05/blog-post_24.html _Blog

με την περιγραφή του μεταπτυχιακού μάθηματος με τίτλο «Ανάλυση του γραπτού και σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού λόγου | Πόλη,πολιτική και Αρχιτεκτονική: η κατασκευή της Αθήνας». Δ.Π.Μ.Σ. “Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός – Χώρος – Πολιτισμός”, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ. https://docplayer.gr/69285163-Ethniko-metsovio-polytehneio-sholi-arhitektonon-mihanikon-diatmimatiko-programma-metaptyhiakon-spoydon-arhitektoniki-shediasmos-toy-horoy.html

_Blog προπτυχιακού μάθηματος με τίτλο «Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός 8Α.: 6 + 1 Λόφοι της Αθήνας _ Αρδηττός». Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΕΜΠ. Ακαδ. έτος: 2015-2016. http://6syn1athens.blogspot.com/p/blog-page_6.html

_Ευρωπαϊκή σύμβαση για το τοπίο https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016802f3fae

_ «Ερνέστος Τσίλερ, Αέρειον Θεραπευτήριον». Διαδικτυακό άρθρο. https://anemourion.blogspot.com/2018/02/blog-post_55.html

_ Gaiapedia/ λύμμα “πορώδες” http://www.gaiapedia.gr/gaiapedia/index.php/%CE%A0%CE%BF%CF%81%CF%8E%CE%B4%CE%B5%CF%82_%CE%B5%CE%B4 %CE%AC%CF%86%CE%BF%CF%85%CF%82

_«Λόφος του Λυκαβηττού». Διαδικτυακό Άρθρο. https://urbanlife.gr/urban-city/lofos-tou-lykavittou/

_ «Λυκαβηττός: Το σήμερα και η ιστορία του μέσα από πρωτότυπες εικόνες και αρχειακό υλικό». Διαδικτυακό Άρθρο. https://www.lifo.gr/now/athens/lykabittos-simera-kai-i-istoria-toy-mesa-apo-prototypes-eikones-kai-arheiako-yliko ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ: _«Αστικό τοπίο», εκπομπές «Λυκαβηττός – Η Ιστορία» & «Λυκαβηττός – Το μέλλον» https://www.youtube.com/watch?v=OjS6n-xGdmA, https://www.youtube.com/watch?v=_u6NUYa7XME&t=193s

ΑΛΛΟ: _ Ανοικτός αρχιτεκτονικός διαγωνισμός προσχεδίων μελέτης υλοποίησης «ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ – ΠΑΝ . ΟΡΑΜΑ. ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΩΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΘΕΑΤΡΟΥ ΛΟΦΟΥ ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΥ». _Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. Διάλεξη «Η αρχιτεκτονική ως ιδεολογία και πολιτική: το Ηρώο της Επανάστασης». Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. 02/11/2021. https://www.youtube.com/watch?v=uUaYp_aEIXU

217

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ: Α ’ Μ Ε Ρ Ο Σ - Ε Ι Σ Α ΓΩ Γ Η 1.1_σελ. 12,13 προσωπικό αρχειακό υλικό 1.2_σελ. 14 Φωτ. Ν. Γεωργακόπουλος

https://www.georgakopoulos.org/work/multimedia/taratses/

1.3_σελ. 16 προσωπικό αρχειακό υλικό 1.4, 1.5, 1.6_σελ. 18 προσωπικό αρχειακό υλικό 1.7-1.9_ σελ.20 προσωπικό αρχειακό υλικό 1.10-1.15 _σελ. 22 προσωπικό αρχειακό υλικό 1.16_σελ. 24 κολλάζ, προσωπικό αρχειακό υλικό

Β ’ Μ Ε Ρ Ο Σ - Λ Ο ΓΟ Σ Θ Ε Ω Ρ Η Τ Ι Κ Ο Σ 2.1_σελ. 26 προσωπικό αρχειακό υλικό

2.8_σελ. 32 προσωπικό αρχειακό υλικό

Cache, Bernard. Earth Moves: The Furnishing of Territories.The MIT Press. 1995.

2.9_σελ. 32

2.20_σελ. 38 ιστότοπος:

Φωτ.: Γ. Δημητρακόπουλος

https://www.ikkm-weimar.de/site/assets/files/4733/cache_bernard-1.200x0.png, https://www.google.com/

2.10_σελ.34 Φωτ: Α. Καρανικόλα 2.11_σελ. 34 προσωπικό αρχειακό υλικό 2.12_σελ. 35 προσωπικό αρχειακό υλικό

2.22_σελ. 40 ιστότοπος:

2.13_σελ. 35 Φωτ. Ν. Γεωργακόπουλος

https://www.georgakopoulos.org/work/multimedia/taratses/

2.23_σελ. 42 κολλάζ, προσωπικό αρχειακό υλικό

2.14_σελ. 36 ιστότοπος:

2.24_σελ. 42 αεροφωτογραφία από Google Earth

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Topologist%27s_sine_curve.svg/1920px-Topologist%27s_sine_curve. svg.png

2.2-2.5_σελ. 28 Εξώφυλλα από συγγράματα ή δημοσιεύσεις του Κωνσταντίνου Μωραΐτη: 2.2 Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου. εκδ. Ι. Σιδέρης. 2015. 2.3 Σχήματα Τοπίου. Ο σχεδιασμός του τοπίου ως ειδική περίπτωση αρχιτεκτονικής περιγραφής. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. 2.4 Η Τέχνη του Τοπίου. Η πολιτισμική διερεύνηση των θεωρήσεων του τοπίου. Συμμετοχικές Διαδικασίες. εκδ.: Κάλλιπος. 2015. 2.5 Η Τέχνη του Τοπίου. Η θεώρηση του τοπίου κεντρική για τη συγκρότηση του πολιτισμού. εκδ.: Κάλλιπος. 2015.

2.6_σελ. 30 προσωπικό αρχειακό υλικό

2.21_σελ. 39 Πικιώνης, Δημήτρης. Δ. Πικιώνη Κείμενα. Συναισθηματική Τοπογραφία. Αθήνα, εκδ: M.I.E.T, 2014. σελ. 78

2.15 _σελ. 36 ιστότοπος: https://img1.pnghut.com/23/23/5/1ZBJuaZStA/topological-manifold-euclidean-space-surface-line-of-greatest-slope-area.jpg,

2.16_σελ. 36 προσωπικό αρχειακό υλικό 2.17_σελ. 38 εξώφυλλο βιβλίου: Deleuze, Gilles. H Πτύχωση, ο Λάϊμπνιτς και το Μπαρόκ. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2006 2.18_σελ.38 εξώφυλλο βιβλίου: Deleuze, Gilles & Guattari, Félix. Σχιζοφρένεια και Καπιταλισμός. 2 Χίλια Πλατώματα. εκδ. Πλέθρον. Αθήνα. 2017.

https://www.flickr.com/photos/raimist/747941427

2.25_σελ. 44 ιστότοπος: http://carriageworks.com.au/events/ryoji-ikeda-datamatics-ver-2-0-concert/

2.26_σελ. 44 ιστότοπος: https://www.digitalartarchive.at/database/general/work/datamatics-prototype-ver20.html

2.27_σελ. 46 ιστότοπος: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d2/Topologist%27s_sine_curve.svg/1920px-Topologist%27s_sine_curve. svg.png, https://el.wikipedia.org/

2.28_σελ. 46 προσωπικό αρχειακό υλικό 2.29_σελ. 48 ιστότοπος: https://www.lifo.gr/sites/default/files/styles/free_height_large/public/articles/2020-11-06/lycabettus-hill-athens_-30-.jpg?itok=iQiDbG_z

2.7_σελ. 30

Φωτ.: Γ. Δημητρακόπουλος

218

2.19_σελ.38 εξώφυλλο βιβλίου:

2.30_σελ. 49 προσωπικό αρχειακό υλικό

| Πηγές εικόνων

2.31_σελ. 50 ιστότοπος:

2.44, 2.45, 2.46_σελ. 62 ιστότοπος:

http://www.artnet.com/Magazine/features/stern/Images/ stern1-27-14.jpg

https://www.lifo.gr/sites/default/files/styles/lifo_lightbox_open/ public/articles/2020-11-06/richard-woditsch-04.jpg?itok=58kjrc5-

_https://i.pinimg.com/236x/f9/3f/a4/f93fa4f2d7d203999ce0881833c441ab.jpg _https://i.pinimg.com/originals/aa/58/82/aa5882e39203df210fe8c5f5b0442ea2.jpg

2.32, 2.33_σελ. 52 προσωπικό αρχειακό υλικό

2.47_σελ. 64 προσωπικό αρχειακό υλικό

_https://pbs.twimg.com/media/D8Ixt1DXYAADgqx.jpg

2.34_σελ.53 προσωπικό αρχειακό υλικό

2.48_σελ. 65 ιστότοποι:

2.35_σελ. 54 αεροφωτογραφία από Google Earth 2.36, 2.37_σελ. 56 προσωπικό αρχειακό υλικό 2.38_σελ. 56 Φωτ. Ν. Τομπάζη Υπουργείο Πολιτισμού. Αττικό Τοπίο και Περιβάλλον. Αθήνα. 1989. σελ.155 2.39_σελ.58 προσωπικό αρχειακό υλικό 2.40_σελ. 59 προσωπικό αρχειακό υλικό 2.41_σελ. 60 Βουδούρης, Κωνσταντίνος. Εκπαιδευτικές Σημειώσεις. Θέματα Υδρολογίας και Περιβάλλοντος. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Γεωλογίας. Βασικές Έννοιες Υδρογεωλογίας-Ορολογία σελ.5 http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg887e/PDF/XYTA_1.pdf

2.42_σελ. 60 Βουδούρης, Κωνσταντίνος. Διάλεξη “Υπόγεια Νερά”. Εργαστήριο Υδρολογίας και Αξιοποίησης Υδάτινων Πόρων. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Γεωλογίας. 2009. https://docplayer.gr/3911125-Ypogeia-nera-iarthrosi-toy-mathimatos.html

2.43_σελ. 60

Εκπαιδευτικές Σημειώσεις “Δασική Εδαφολογία Φυσικές Ιδιότητες του Εδάφους”. ΤΕΙ Λάρισας. 2009. https://docplayer.gr/30395661-Dasiki-edafologia-fysikes-idiotites-toy-edafoys.html

https://www.miesarch.com/work/594 https://www.baunetzwissen.de/gebaeudetechnik/objekte/ kultur-bildung/rijksmuseum-in-amsterdam-3453901 https://www.rijksmuseum.nl/en/visitor-information/inside-the-rijksmuseum/the-passage

2.49_σελ. 66 “Αθήνα Μητρόπολις ‘04” περιοδική συλλεκτική έκδοση 2.50_σελ. 68 ιστότοπος:

https://images.adsttc.com/media/images/534e/6b5d/ c07a/80d1/9300/0076/large_jpg/078_F_Skyscraper_transparent_photomontage.jpg?1397648214, https://images.adsttc.com/ media/images/534e/6b5d/c07a/80d1/9300/0076/large_jpg/078_F_Skyscraper_transparent_photomontage.jpg?1397648214

2.54, 2.55_σελ. 72 Baudot, Pierre. The Poincaré-Shannon Machine: Statistical Physics and Machine Learning Aspects of Information Cohomology. Article in the journal Entropy. 2019. https://www.researchgate.net/figure/The-epigenetic-landscape-of-Waddington-a-The-epigenetic-landscape-of-Waddington-A_fig6_335732499

2.56, 2.75_σελ 74 ιστότοπος: http://www.ricegallery.org/yasuaki-onishi

2.58_σελ. 76 ιστότοπος: https://publicdelivery.org/yasuaki-onishi/

2.51_σελ. 68 ιστότοπος:

https://i1.wp.com/archeyes.com/wp-content/uploads/2020/01/ Seagram-building.mies-van-der-rohe-Ezra-Stoller-photographerer2-1958.jpg?ssl=1, https://archeyes.com/

2.52_σελ. 68 ιστότοπος:

https://images.ctfassets.net/pnliwdxhy0tx/7jwlgQFYdEcdq4sHK0EtaB/4b239bfebc8da3e59f9a6a36f54ce7f6/Ville_ Radieuse_-_81.jpg

2.53_σελ. 70 ιστότοποι: _https://i.pinimg.com/736x/9f/94/07/9f9407c7651143cedda4b4bfa9c27bc1.jpg _https://i.pinimg.com/236x/18/fc/f5/18fcf52d9f692c237ee900880850e43f--herbert-list-vintage-italy.jpg _https://i.pinimg.com/564x/41/be/62/41be62f07f233b6117e93ac31dc39ec1.jpg _https://i.pinimg.com/originals/76/c8/17/76c81784a91c9142d11162 d387b51434.jpg _https://i.pinimg.com/474x/33/9b/8c/339b8c0c7caa35f0a01ea17c0e247a2d.jpg https://static.alfacastaldi.com/hd2/54eb46697afa7.jpg _https://i.pinimg.com/236x/d5/eb/08/d5eb084587d88e3313ba10b850262c41--napoli-italy-ricotta.jpg

219

Εγχάρακτο τοπίο στο Λυκαβηττο: Σύνθεση στη διεπαφή του φυσικού και του ανθρωπογενούς

Β’ ΜΕΡΟΣ - ΛΟΓΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΕΝΟΣ 3.1_σελ. 78 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.2_σελ. 80 προσωπικό αρχειακό υλικό3.3, 3.4, 3.5_σελ. 82 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων. Η πολεοδομική εξέλιξη της Αθήνας από την πρώιμη κατοίκηση έως σήμερα. Μια συναρπαστική περιπέτεια στο χρόνο. Αθήνα, 2005. σελ.21, 31 http://followodysseus.culture.gr/Portals/54/DiavazoumeTinPoli/ HPoleodomikiEkseliksiTisAthinas/PoleodomikiEkseliksiTisAthinas.pdf

3.6_σελ. 84 Κ. Η. Μπίρης. ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Από του 19ου εις τον 20ον αιώνα. εκδ.: Μέλισσα. Αθήνα. 2005. σελ. 151 3.7_σελ. 84 ιστότοπος: https://dasarxeio.files.wordpress.com/2014/05/1. jpg?w=361&h=530, http://oiambelokhpoithskardiasmas. blogspot.com/

3.8_σελ. 84 ιστότοπος: https://dasarxeio.files.wordpress.com/2014/05/2.jpg?w=551,

https://www.lifo.gr/sites/default/files/styles/lifo_lightbox_open/public/articles/2020-11-06/likavittos_1920_frederic_boissonnas.jpg?itok=BtT6xxOL

3.34_σελ. 92

3.13-3.18_σελ. 88 Αρχείο Εθνικής Πινακοθήκης

3.35, 3.36_σελ. 92 ιστότοπος:

https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-ekthesi/painter/tsiller-ernestos.html

3.19_σελ. 88 ιστότοπος: Αρχείο Εθνικής Πινακοθήκης https://www.nationalgallery.gr/el/sulloges/collection/ sulloges/iroon-tis-ellinikis-anexartisias-ston-lopho-tou-lukabittou--anektelesto-1.html

3.20, 3.21, 3.22, 3.24, 3.25_σελ. 89 Αρχείο Εθνικής Πινακοθήκης https://www.nationalgallery.gr/el/zographikh-monimi-ekthesi/painter/tsiller-ernestos.html

3.23_σελ. 89 ιστότοπος:

https://lycabettous.blogspot.com/2015/02/1886.html

3.26, 3.27_σελ. 90 ιστότοπος:

https://www.mixanitouxronou.gr/wp-content/up loads/2014/05/Ampelokipoi_Kountouriotika_logo-mtx.jpg, https://www.mixanitouxronou.gr/

http://oiambelokhpoithskardiasmas.blogspot.com/

3.28, 3.29, 3.30_σελ. 90 ιστότοπος: 3.9_σελ. 86 ιστότοπος:

https://www.lifo.gr/sites/default/files/styles/lifo_lightbox_ open/public/articles/2020-11-06/o_likavittos_apo_ta_exarhia_to_1887_c_alfred-nicolas_normand.jpg?itok=zo0lsDbz

https://www.lifo.gr/retronaut/aytoptis-martys-ti-mera-poy-o-papadiamantis-fotografithike-stin-plateia-dexamenis

3.31_σελ. 90 ιστότοπος: 3.10_σελ. 86 Φωτ.: Alfred Nicolas Normand http://drawlight-gr.weebly.com/

3.11_σελ. 86 Φωτ.: Albert Winslow Barker. Πηγή: Bryn Mawr College Special Collections, 2013.

https://www.lifo.gr/sites/default/files/styles/lifo_lightbox_open/public/articles/2020-11-06/teleferik_1965_3. jpg?itok=AsNVyytD

3.32_σελ. 90 ιστότοπος:

https://www.athenstransport.com/wp-content/uploads/2012/04/eleutheria.jpg

https://www.lifo.gr/sites/default/files/styles/lifo_lightbox_open/public/articles/2020-11-06/theatro_likavittu_-_ kataskefi.jpg?itok=Y7rRW85u

http://triantafylloug.blogspot.com/2018/12/blog-post.html

3.37-3.40_σελ. 93 Takis Zenetos, Temporary theater, Athens, World Architecture, 4, London: Studio Vista, 1967, σελ. 189.

3.41-3.48_σελ. 94, 95

Τουρνικιώτης, Παναγιώτης. Διάλεξη «Η αρχιτεκτονική ως ιδεολογία και πολιτική: το Ηρώο της Επανάστασης». Γεννάδειος Βιβλιοθήκη. 02/11/2021. https://www.youtube.com/watch?v=uUaYp_aEIXU 3.49, 3.50, 3.51_σελ. 96 Καλυβίτης, Λ. Άρθρο «Τουριστική Ανάπτυξη του λόφου του Λυκαβηττού» στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική». Αθήνα. 1967. http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1967/archit_1967_60_30.pdf

3.52 - 3.59_σελ. 98-107 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.60, 3.61_σελ. 108 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.62_σελ. 109 Σχέδιο από τον Ανοικτό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό προσχεδίων μελέτης υλοποίησης «ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ – ΠΑΝ . ΟΡΑΜΑ». Αρχείο: “03 LYC_ΤΕΥΧΟΣ_ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ”. σελ. 22 3.63_σελ. 109 προσωπικό αρχειακό υλικό

3.33_σελ. 92 3.12_σελ. 86 ιστότοπος: Φωτ.: Frederic Boissonnas.

220

https://urbanlife.gr/urban-city/thetro-lykavitou/

3.64, 3.65, 3.66_σελ. 110 Φωτογραφίες από τον Ανοικτό αρχιτεκτονικό

| Πηγές εικόνων

διαγωνισμό προσχεδίων μελέτης υλοποίησης «ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ – ΠΑΝ . ΟΡΑΜΑ». Αρχείο: “03 LYC_ ΤΕΥΧΟΣ_ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ”. σελ. 5, 6, 12, 17, 22.

3.86-3.90_σελ. 120 προσωπικό αρχειακό υλικό

3.67_σελ. 111 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.68_σελ. 112,113 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.69, 3.70_σελ. 114 Σχέδια από τον Ανοικτό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό προσχεδίων μελέτης υλοποίησης «ΛΥΚΑΒΗΤΤΟΣ – ΠΑΝ . ΟΡΑΜΑ». Αρχείο: “PAN.ORAMA-ΑRC-02-005”.

Όλες οι επόμενες εικόνες του τεύχους, που δεν αναφέρονται από εδώ και έπειτα, αποτελούν προσωπικό αρχειακό υλικό ή είναι αποτέλεσμα προσωπικής επεξργασίας (σχέδια, σκίτσα, φωτογραφίες, φωτορεαλιστικές εικόνες κλπ.).

3.71_σελ. 115 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.72, 3.73_σελ. 115 Καλυβίτης, Λ. Άρθρο «Τουριστική Ανάπτυξη του λόφου του Λυκαβηττού» στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική». Αθήνα. 1967. http://library.tee.gr/digital/architectoniki/1967/archit_1967_60_30.pdf

3.74_σελ. 115 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.75-3.79_σελ. 116 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.80, 3.81_σελ. 117 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.82-3.84_σελ. 118 προσωπικό αρχειακό υλικό 3.85_σελ. 119 προσωπικό αρχειακό υλικό

221