Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών | Αρχιτεκτονική - Σχεδιασμός χώρου Κα τ ε ύ θ υ ν σ η Α | Έ ρ ε υ ν α σ τ η ν Α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή : Σ χ ε δ ι α σ μ ό ς - Χ ώ ρ ο ς - Π ο λ ι τ ι σ μ ό ς
Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία Κα θ η γ η τ ή ς : Ν ι κό λ α ο ς Ί ω ν Τε ρ ζ ό γ λ ο υ Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
ΕΚΦΆΝΣΕΙΣ ΧΩΡΙΚΏΝ ΚΕΝΏΝ ΜΈΣΑ ΑΠΌ ΤΡΕΙΣ ΠΕΡΙΗΓΉΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΘΉΝΑ
Αθήνα, Φεβρουάριος 2019
Π ΕΡΙΕΧΟ Μ Ε Ν Α .............................................................................................................. 3 01 Ε ι σ α γ ω γ ή ......................................................................................................... 5 - Μία συνάντηση ................................................................................................................... 7 - Πώς ορίζεται το κενό; ........................................................................................................ 9 - Κενό και Χώρος ............................................................................................................... 11 - Βιώνοντας το κενό ............................................................................................................ 12
02 Π ε ρ ι ηγ ήσ ε ι ς ............................................................................................ 17 - Χάρτης των περιηγήσεων.................................................................................................. 18 - Επανερμηνεύοντας το κενό με σημεία των διαδρομών .................................................. 20
03 Ε πί λο γ ο ς ......................................................................................................... 39 - Συγκριτικός Πίνακας Χωρικών Κενών ............................................................................. 40 - Συμπεράσματα, Ερωτήματα .............................................................................................. 41 - Φωτογραφίες Προπλασμάτων .......................................................................................... 43
04 Βι βλ ι ο γ ρ α φία ....................................................................................... 51 - Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία .............................................................................................. 52 - Ελληνική Βιβλιογραφία .................................................................................................... 53 - Ιστότοποι ........................................................................................................................... 53
3
4
0 1 Ε ι σ α γ ωγ ή - Μία συνάντηση - Πώς ορίζεται το κενό; - Κενό και Χώρος - Βιώνοντας το κενό
5
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
Κατά την πρώτη περιήγηση στην πλατεία του Λυσικράτους.
6
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Μία συνάντηση Στις περιηγήσεις που κάναμε στην πόλη συναντήσαμε χώρους ανοιχτούς και κλειστούς, σε ήσυχους και πολύβουους, σε άλλους σταθήκαμε σε άλλους διαβήκαμε, σε άλλους είδαμε σε άλλους «αισθανθήκαμε». Περιηγήσεις όπου πραγματευόμασταν (ταυτοποιήσαμε) τα μέρη αυτά ως φυσικές οντότητες με διαστάσεις και υλικά, με καταγεγραμμένη ιστορία και καταγωγή, με συγγραφέα-αρχιτέκτονα, με στοιχεία αρκετά αντικειμενικά, σχεδόν απτά και μετρήσιμα, που εγκαθίσταται στο νου μας ως ουδέτερη και λογική εξήγηση. Παράλληλα αντιλαμβανόμασταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, το πνεύμα και την ταυτότητά τους με βάση τη βιωμένη προσωπική εμπειρία, προσπαθώντας να τους εξηγήσουμε μέσω της επιτόπιας παρατήρησης και της διάδρασης, οδηγούμενοι σε πολλαπλές ερμηνείες. Μέσα από αυτές περιήγησεις πάνω στην εμφανείς και αφανείς υφές της πόλης, δόθηκαν πολλές αφορμές για να προσεγγίσουμε την έννοια του κενού, μια έννοια άμεσα συνδεδεμένο με το χώρο. Στην παρούσα εργασία λοιπόν θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε αυτή την έννοια μέσα από ορισμένα σημεία των περιηγήσεων. Οι δύο παραπάνω προσεγγίσεις, η μία πιο αντικειμενική, άμεσα ορατή και υλική ενώ η άλλη εμπειρική, λιγότερο απτή και φανερή, πιθανώς να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε και να διακρίνουμε τις διάφορες πτυχές του κενού. Αυτές οι δύο προσεγγίσεις συνθέτουν την αντίρροπη σχέση των δύο κουλτουρών όπως περιγράφει και στο βιβλίο του ο C.P. Snow, “The Two Cultures”. Από τη μία πλευρά η κουλτούρα μιας θετικιστικής, πραγματιστικής προσέγγισης που έχει την τάση να εξηγήσει, ενώ από την άλλη, η κουλτούρα μιας ανθρωπιστικής, ουμανιστικής προσέγγισης, περισσότερο προσωπικής, εμπειρικής και προθετικής με την τάση να ερμηνεύσει. 1 Μπορεί να είναι αντιθετικές αλλά και οι δύο μαζί αποτελούν μια αδιάσπαστη ενότητα σε μια λεπτή ισορροπία που κατευθύνει την πρόσληψη και τη νοηματοδότηση του πεδίου της αρχιτεκτονικής και του χώρου.
1
C. P. Snow, The Two Cultures, Cambridge University Press, 1998. 7
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
Albert György, Melancholy, Bronze, Γενεύη, 2012. https://www.reddit.com/r/Art/comments/99fpbf/melancholy_albert_györgy_bronze_2012/
8
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Πώς ορίζεται το κενό; Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη, το κενό αναφέρεται σε χώρο ή διάστημα όπου δεν περιέχεται τίποτα, είναι άδειο. Ακόμα, ορίζεται ο χώρος ανάμεσα σε ένα ψηλό και ένα χαμηλό σημείο, όπου δεν υπάρχει κανένα αντικείμενο. 2 Στη φυσική, το απόλυτο κενό είναι η θεωρητική έννοια για το χώρο στον οποίο δεν υπάρχει κανένα ίχνος ύλης. Κενός θεωρείται και ο χώρος στον οποίο έχει ελαττωθεί αισθητά η ατμοσφαιρική πίεση. 3 Το κενό μπορεί να είναι το χάσμα που διακόπτει μια συνέχεια (στη σκέψη, στη μνήμη, σε ένα κείμενο ή σε ένα φυσικό τοπίο), δεν επιτρέπει σε κάτι να είναι συνεχές, ολοκληρωμένο. Σε ψυχικό επίπεδο αυτό που δηλώνει έλλειψη, απομόνωση ή απώλεια (θάνατος). Μεταφορικά το κενό μπορεί να αναφέρεται σε πράγματα μηδαμινά, που στερούνται ουσιαστικού νοήματος ή περιεχομένου. Σε αυτούς τους ορισμούς παρατηρείται μία σύνταξη άρνησης, το κενό ορίζεται με βάση αυτό που δεν είναι, όχι με βάση αυτό που είναι. Παρουσιάζεται με τρόπο που να συνδέεται με κάποιο έλλειμα. Προκύπτει, λοιπόν, η αμφιβολία αν το κενό είναι κάτι το άδειο και το ελλειπτικό όπως παρουσιάσθηκε από τους αρχικούς ορισμούς. Στην ανατολική φιλοσοφία, το κενό προσεγγίζεται πολύ διαφορετικά, με τρόπο δύσκολα κατανοητό από την δυτική σκέψη. «Η μορφή είναι κενό και το κενό είναι μορφή»: το Ζεν τοποθετεί στην κορυφή των προτάσεων/ιδεολογιών του, αυτή της βιωματικής εμπειρίας του “Κενού” (Sunyata) στο Παρόν, στην Πραγματικότητα και υποστηρίζει ότι το μεγαλείο της Ζωής, ή αλλιώς η Πραγματική Αλήθεια, αποκαλύπτεται στον καθένα με μοναδικό τρόπο -κάτι το οποίο δεν μπορεί να περιγραφεί με την ανεπάρκεια του Λόγου. Ο Δαλάι Λάμα λέει ότι «παρόλο που κενό σημαίνει χωρίς εαυτό, χωρίς ενυπάρχουσα ύπαρξη, εντούτοις την ίδια στιγμή είναι η βάση των πάντων. Η κενότητα είναι η φύση των πραγμάτων. Εξαιτίας της κενότητας εμφανίζονται κι εξαφανίζονται. Όλες οι αλλαγές που εμφανίζονται κι εξαφανίζονται είναι δυνατές εξαιτίας της κενότητας, δηλαδή της φύσης της ύπαρξης που δεν έχει εαυτό. Ο Herrigel στο έργο του “Zen in the art of archery”, αναφέρει ότι μονάχα οι πραγματικά αμερόληπτοι μπορούν να συνειδητοποιήσουν την έννοια του detachment, δηλαδή της απόσπασης, της απομόνωσης, της αμεροληψίας. Μόνο οι πραγματικοί στοχαστές που έχουν απελευθερωθεί από τον εαυτό τους και είναι κενοί και άδειοι, μπορούν να υποδεχτούν τη φώτιση, ώστε να ενωθούν με την υπερβατική θεότητα, με το σύμπαν, με το Όλο. 4
2 Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας 3 https://el.wikipedia.org/wiki/Κενό 4 Κ. Παπαϊωάννου, Ρομαντικές προσεγγίσεις και θεώρηση του τόπου. Δυτικές και ανατολικές ενοράσεις, Διπλωματική Εργασία, E.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ/κων, ΔΠΜΣ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ, Κατεύθυνση Α’: Σχεδιασμός - Χώρος – Πολιτισμός.
9
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
O χώρος του Iάπωνα καλλιτέχνη ως ο νευτώνιος χώρος. Ryoji Ikeda, performance “Datamatics”, 2013.
http://carriageworks.com.au/events/ryoji-ikeda-datamatics-ver-2-0-concert/ https://www.digitalartarchive.at/database/general/work/datamatics-prototype-ver20.html
O xώρος του Leibniz: Ο χώρος σχηματίζεται από τα αντικείμενα και το κενό που ρέει ανάμεσά τους.
10
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Κενό και Χώρος Και από αρχιτεκτονική σκοπιά, το κενό είναι συνδεδεμένο με το χώρο. Ωστόσο, και πάλι συναντάμε το ερώτημα: σε ποιον χώρο και σε ποιο κενό αναφερόμαστε; Σύμφωνα με τον I. Newton, ο χώρος είναι άπειρος, ομοιογενής, κενός και απόλυτος. Τον περιγράφει ως κάτι το αφηρημένο, ως ένα χωρικό υπόβαθρο (ένα καρτεσιανό επίπεδο xy) πάνω στο οποίο εναποτίθεται η ύλη. Σε αυτή την περίπτωση το κενό ταυτίζεται με το χώρο, ως κάτι το ιδεατό, το ατέρμονο και το άχρονο. 5 Σύμφωνα με το G.W. Leibniz, ο χώρος είναι σχετικός και εκφράζεται περισσότερο από μια αλληλουχία σχετικών χώρων. 6 Ο χώρος σχηματίζεται από τα αντικείμενα και το κενό που ρέει ανάμεσά τους. Αυτή η περίπτωση αρχίζει και αποκτά ενδιαφέρον καθώς ίσως μπορούμε να αποδώσουμε δομή και μορφή στο κενό. Σε αυτή την περίπτωση το ρέον κενό εισάγει την έννοια του ενδιάμεσου χώρου και της αλληλεπίδρασης με το γύρω. Σε κοντινή λογική, ο Σ. Ξενόπουλος στο άρθρο του «Ο Χώρος και η Αρχιτεκτονική του Κενού», κάνει λόγο για το κενό, ως διάκενο, που το ορίζει ως το υπαρκτό αλλά μη ορατό πεδίο στο οποίο αναπτύσσονται σχέσεις ανάμεσα στα υλικά πράγματα. Το διάκενο αυτό αποτελεί μια παρουσία, έχει συγκεκριμένη μορφή, και ότι είναι δυνατόν να αναλυθεί ή και να σχεδιαστεί. 7 Ένας ακόμα προβληματισμός στο πλαίσιο “κενό και πόλη” είναι το ερώτημα αν ο δημόσιος χώρος συνιστά μια μορφή κενού. Είναι μια πλατεία ένα κενό; Επίσης, μήπως το κενό να λαμβάνει το χαρακτήρα του λειτουργικού, που ικανοποιεί ανάγκες και επιθυμίες, πχ. ένας ακάλυπτος ή ένα υπαίθριο πάρκινγκ. Σε επίπεδο κάτοψης, η διακοπή του ιστού θα μπορούσε να θεωρηθεί κενό της πόλης. Σε επίπεδο τομής το άχτιστο μπορεί να είναι ένα κενό μέσα στο χτιστό. Ίσως το κενό να αντιπροσωπεύεται με τη διακοπή του πλήρους. Είναι αμφίβολο, ωστόσο, αν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η έννοια του κενού ισοδυναμεί με το αντίθετο της πληρότητας. Μήπως, λοιπόν, το κενό, αντί να εκφράζεται ως κάτι το απόν, το υπολειπόμενο ή να ορίζεται σε σχέση με κάτι άλλο, μπορεί να γίνει κάτι αυτόνομο, διαθέτοντας από μόνο του παρουσία; Μπορεί να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο υποκειμένου με δημιουργικές, μεταποιητικές ιδιότητες και πότε;
5 Ι. Ν. Τερζόγλου, Εννοιολογικές Δομές της Αρχιτεκτονικής Σκέψης. Leon Battista Alberti - Étienne-Louis Boullée - Le Corbusier, Διδ. Διατριβή, E.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ/κων, Τομέας III - Αρχιτεκτονική Γλώσσα , Επικοινωνία και Σχεδιασμός, 2005. σελ.16, 261 6 “ Space turns out to be for him a set of relations between unextended but situated elements”, “..space is constituted by points..” Vincenzo De Risi, Geometry and Monadology. Leibniz‘s Analysis Situs and Philosophy of Space, Birkhäuser, Βerlin, 2007. σελ. 173, 174 και Absolute and Relational Theories of Space and Motion, κεφ.5 “Leibniz on Space and Time” https://plato.stanford.edu/entries/spacetime-theories/ 7 Σ. Ξενόπουλος, Ο χώρος και η Αρχιτεκτονική του Κενού. Άρθρο, 1997. 11
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Βιώνοντας το κενό Στις παραπάνω προσεγγίσεις το κενό εξετάστηκε από τη σκοπιά του τρόπου που παράγεται, θα λέγαμε με από μια θετικιστική θεώρηση. Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε την άλλη πιο βιωματική πλευρά που προσπαθεί να αισθητοποιήσει και ερμηνεύσει, κατά την οποία το κενό περιγράφεται από τον τρόπο που βιώνεται. Για αυτό και παρουσιάζονται και άλλες εκφάνσεις του κενού όπως το οπτικό ή αντιληπτικό κενό που πιθανώς να συνδέονται με τη διαφάνεια και τη διαπερατότητα, όπως το υποστηρίζουν οι N. Kuloglu και T. Samhoglu στη δημοσίευσή τους “Perceptual and Visual Void on the Architectural Form: Transparency and Permeability”.8 Δεδομένου ότι το κενό μπορεί να σπρώξει το βλέμμα μας προς μία σχεδόν προβλεπόμενη διεύθυνση, η σκόπιμη πρόβλεψη κάποιου κενού εξασφαλίζει την αναμενόμενη κατεύθυνση της οπτικής διαδικασίας. Στο κενό και πέραν του κενού βρίσκεται η μη εκπλήρωση των προσδοκιών μας ή η περιέργεια να προτείνουμε μια ορισμένη κατεύθυνση. Όταν βλέπουμε μια μορφή κατά μήκος μιας «απτής» διαδρομής, αναζητούμε άμεσες αναφορές πάνω σ’ αυτή τη διαδρομή. Όταν όμως το βλέμμα μας ταξιδεύει στο κενό, «πηδά» από ένα ορισμένο σημείο σ’ ένα άλλο. Συγκριτικά, επειδή το μάτι μας βρίσκει μεγαλύτερη άνεση στο κενό, η κινηματογραφική διαδρομή του βλέμματός μας έχει την τάση να «πηδήξει» από το ένα σημείο του κενού στο άλλο, παρά να παρακολουθήσει μια «απτή» διαδρομή.9 Σε αυτή την περίπτωση, το κενό συνταυτίζεται με το στοιχείο του διαμπερούς και συντελεί στο να βλέπει κανείς το τοπίο να συνεχίζεται απρόσκοπτα -μέσω στεγάστρων ή ημιυπαίθριων χώρωνόπου, η σχέση με τον άμεσο χώρο αποκτά διαφάνεια, διαπερατότητα.
Οπτικό Κενό. Η πλατεία Μοναστηρακίου και η οδός Αθηνάς από τα Αναφιώτικα.
8 Nilgün Kuloglu & Tülay Samhoglu, Perceptual and Visual Void on the Architectural Form: Transparency and Permeability, Architectoni.ca, 2012. http://ccaasmag.org/ARCH 9 Ι. Χαλάτση, Το κενό, άρθρο στο site Greek Architects, 2011. https://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικες-ματιες/το-κενό-id3989
12
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί το κενό μπορεί να έχει μια άυλη φύση και να πυροδοτεί έντονα νοητικά και συγκινησιακά περιβάλλοντα ή να αποτελεί (πολιτική) δήλωση, άσκηση κριτικής. Για τον αρχιτέκτονα Gordon Matta-Clark, η αναπόσπαστη σχέση της αρχιτεκτονικής με τον ιδιωτικό και δημόσιο χώρο, την αστική ανάπτυξη και τη φθορά έγινε το κύριο μέσο και θέμα που τον απασχόλησε. Στο έργο του Conical Intersect (1975) κυριολεκτικά άνοιξε τρύπες σε εγκαταλελειμμένα κτίρια για να δημιουργήσει παιγνιώδεις χώρους σκαλισμένους από κενά και σχισμές. Με την καταστροφή των υφιστάμενων χώρων και τη δημιουργία, προσπάθησε να αποκαλύψει την «τυραννία» του αστικού περιβάλλοντος. Το έργο του, με τη μορφή μιας ριζικής τομής μέσα από δύο γειτονικά κτήρια του 17ου αιώνα τα οποία προορίζονταν για κατεδάφιση για χάρη της κατασκευής του Κέντρου Georges Pompidou, συμμετείχε στη Μπιενάλε του Παρισιού του 1975, αποτελώντας μια πράξη εναντίωσης στο «σύστημα», μια μορφή κριτικής στην τάση για «αστικό εξευγενισμό».10
To έγχρονο κενό. Gordon Matta-Clark, Conical Intersect, 1975. https://www.guggenheim.org/artwork/5211
Πρόκειται για μία εφήμερη πρόταση αντι-μνημείου, που διαπραγματεύεται την ποιητική του ερείπιου, όπου πρωταγωνιστεί το κενό ως ένα στιγμιότυπο, με χαρακτήρα ισχυρά δηλωτικό, εισάγοντας το έγχρονο και όχι άχρονο κενό. Μία άλλη εκδοχή του εντοπίζουμε στο άρθρο «Ο χώρος και η Αρχιτεκτονική του Κενού» του Σ. Ξενόπουλου, όπου κάνει μια ενδελεχή αναφορά στον Yves Klein και την ουσία του κενού.
10
https://www.guggenheim.org/artwork/5211 και https://www.moma.org/collection/works/114405
13
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
Στo χώρο του κενού, παλλόμενα σώματα που δημιουργούν. Living Brushes. Yves Klein, Antropometirs of the Blue Period, 1960. Performance, International Gallery of Contemporary Art, Paris. https://www.miifotos.com/imágenes/yves-klein-performance-art-04.html
To κενό εξαϋλώνει τα σώματα. Αlberto Giacometti, City Square, 1947-1948. Bronze, Peggy Guggenheim Collection, Venice.
http://www.guggenheim-venice.it/inglese/collections/artisti/dettagli/pop_up_opera2.php?id_opera=147&page=
14
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
«Έτσι, το κενό δεν είναι ούτε μία ήδη προσδιορισμένη ουσία, ούτε ένα άδειο που περιμένει να γεμίσει με κάτι. Είναι μια εκτεταμένη και οδηγούσα παρουσία, ένας χώρος “που είναι ζωή, αλλά και το τίποτα που δίνει και συντηρεί τη ζωή”. To κενό πιστοποίησε το “άυλον”. Υπήρξε ένα έργο τέχνης μη απτό, χωρίς υλική φόρμα, το οποίο παρείχε μια αδιαμεσολάβητη εμπειρία με τη φύση, με το σύμπαν και παραδόξως με την πρωτογενή ύλη. Το κενό στράφηκε ενάντια στο δοξασμό του έργου τέχνης σαν ένα υλικό πράγμα. Το νόημα και η αξία προσδιορίζονταν όχι από το μετρήσιμο μέγεθος, σχήμα ή την ύλη μίας ενότητας αλλά από το βασικό χαρακτήρα αυτού που καταλαμβάνει το χώρο και είναι αντιληπτό στις αισθήσεις».11 Αυτή η ισχυρή αίσθηση του Klein για την ουσία του κενού τον οδήγησε στην τοποθέτηση του ίδιου του σώματος στον χώρο. «Είμαι ο ζωγράφος του χώρου. Δεν είμαι ένας αφηρημένος ζωγράφος αλλά αντίθετα, ένας παραστατικός και ρεαλιστής ζωγράφος. Αν θέλω να είμαι τίμιος, για να ζωγραφίσω τον χώρο, θα πρέπει να τοποθετήσω τον εαυτό μου στο καίριο σημείο, μέσα στον ίδιο το χώρο».12 Ένα άλλο παράδειγμα είναι τα γλυπτά του Alberto Giacometti. Αυτές οι εκλεπτυσμένες φιγούρες ορίζουν με τις σχέσεις τους ένα ουσιαστικό κενό, το οποίο μοιάζει να έχει τις συμπιέσει στις οριακές τους διαστάσεις. Η φυσική ορατή μάζατων ανθρώπινων σωμάτων ελαχιστοποιείται, ενώ η μη ορατή ύλη υφίσταται ανάμεσά τους, δηλώνοντας τη δική της φυσική παρουσία, ως ένα συνεχές εκτατό υλικό.13 Σε αυτή την περίπτωση το κενό δεν έχει μόνο αντιληπτική αξία, δεν είναι μόνο οπτικό ή νοητικό ζήτημα, ότι κατέλαβε τον περισσότερο χώρο. Το κενό αρχίζει να επιδρά στα σώματα. Πιο συγκεκριμένα, έχει τροποποιητικό χαρακτήρα: τα συμπιέζει και τα παραμορφώνει, σχεδόν «νικά» την ύλη, κυριαρχώντας επί αυτής. Αυτά τα παραδείγματα μας βοήθησαν να προσεγγίσουμε την έννοια του κενού. Βέβαια οι διάφορες πτυχές του μπορούν να παραλλάσσονται, να αναγιγνώσκονται σε ποικίλα έργα, να εντοπίζονται σε διαφορετικά είδη τέχνης. Ο σκοπός της παρούσης εργασίας είναι να διερευνήσει περισσότερο το χωρικό κενό μέσα από ορισμένα σημεία των περιηγήσεων που πραγματοποιήθηκαν και να συγκροτηθεί μια σχετική αποτίμηση και κατηγοριοποίηση των εκφάνσεών του. Και ίσως αυτά τα σημεία να παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον καθώς τοποθετούνται στο δημόσιο χώρο, πυκνωτή της συλλογικής ζωής, πεδίο όπου αποτυπώνονται οι κοινωνικές και πολιτικές προθέσεις και αποκρυσταλλώνονται οι ιδέες και οι ιδεολογίες. Ας προχωρήσουμε, λοιπόν, στη διαλεύκανση της έννοιας του κενού με αφορμή την πόλη, με αφορμή εκείνες τις γνώσεις και τις συζητήσεις, τις στάσεις ή τις κινήσεις, τους χώρους ή τα τοπία που συναντήσαμε περιπλανώμενοι στην Αθήνα.
11 12 13
Σ. Ξενόπουλος, Ο χώρος και η Αρχιτεκτονική του Κενού. Άρθρο, 1997. S. Sidra, Yves Klein, Hayward Gallery, London Exhibition Catalogue, 1995. Σ. Ξενόπουλος, Ο χώρος και η Αρχιτεκτονική του Κενού. Άρθρο, 1997. 15
16
0 2 Π ε ρ ι ηγ ήσ εις Ακολουθεί ένας χάρτης της Αθήνας όπου σημειώνεται η διαδρομή που ακολουθήσαμε σε κάθε μία από τις τρεις περιηγήσεις. Στη συνέχεια, επιλέγονται κάποια από τα σημεία αυτών των διαδρομών, για τα οποία θα παραθέσω τις σκέψεις μου, επεξηγηματικά σκίτσα και φωτογραφίες από τα προπλάσματα που έγιναν με σκοπό τη διερεύνηση των χωρικών κενών. Σημειώνεται ότι η σειρά παρουσίασης δεν στοχεύει σε κάποια κατηγοριοποίηση αλλά αντιστοιχεί στη σειρά με την οποία επισκεπτήκαμε τα μέρη. Μεγάλο κομμάτι της διερεύνησης έγινε με έναν απτικό τρόπο. Δημιουργήθηκαν προπλάσματα από λευκό πηλό, μέσα από τα οποία προτείνεται μια επανερμηνεία της έννοιας του κενού.
17
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ - Πλατεία Μοναστηράκιου - Βιβλιοθήκη Ανδριανού - Ρωμαϊκή Αγορά - Λουτρό των Αέρηδων - τούρκικο χαμάμ - Οικία Κλεάνθους - Παληό Πανεπιστήμιο - Πλάκα - Αναφιώτικα - Μνημείο Λυσικράτη
18
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ - Ανδριανού - Αρχαία Αγορά - Αποστόλου Παύλου - Λόφος Φιλοπάππου - Πνύκα - Διαμόρφωση Δημήτρη Πικιώνη - Διονυσίου Αρεοπαγίτου - Μουσείο Ακρόπολη
ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ - Πλατεία Ομονοίας - Αθηνάς - Βαρβάκειος Αγορά - Πλατεία Θεάτρου - Άγιος Ιωάννης - Ευριπίδου - Πλατεία Κλαυθμώνος - Πλατεία Κοραή Χώρος Ιστορικής Μνήμης 1941-44
- Νεοκλασσική Τριλογία - Πανεπιστημίου - Βασιλίσσης Σοφίας - Εθνικός Κήπος - Ωδείο Αθηνώ
19
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Β ι β λ ιοθ ήκη τ ο υ Α νδριανού & Ρωμ α ϊ κή Αγ ο ρ ά Χώρος με ξεκάθαρο νόημα κατεύθυνση: θαυμασμός της αρχαιότητας Έκθεμα μέσα στην πόλη Φόντο ανάπλασης του παρελθόντος Ο τόπος του ιδείν Μη οικειοποιήσιμος – μη εναλλάξιμος Όραση – Οπτική -βλέμμα Νους – Ιδέα, «Νοησιαρχεία» Παρουσία ερειπίου Non finito μορφή, η ατέλεια μορφής του ερειπίου σχηματοποιεί το ενδιάμεσο κενό Χώρος όπου κυριαρχεί το ανοιχτό Κατάφωτο άσπρο, δυνατό φως, ψυχρό άσπρο, μάρμαρο-πέτρα Μνημειακή κλίμακα, άξονες συμμετρίας Ξεκάθαρα όρια δημόσιουιδιωτικού, Κυριαρχία δημόσιου
20
Το κενό που προκύπτει από την αφαίρεση. Το κενό ως αστική εκσκαφή. Σε κάτοψη: ένα κενό στην πόλη ως διακοπή του ιστού Σε τομή: υποχώρηση στο έδαφος, ένα σκάμα Επίσης αυτό το κενό δεν βρίσκεται σε οργανική σχέση με την πόλη. Είναι αποκομμένο, σε χαμηλότερο επίπεδο και περιμετρικά περιφραγμένο. Βέβαια αυτός ο χώρος σε προγενέσερες περιόδους ήταν “καταπατημένος” και από άλλα κτίσματα, τα οποία και αφαιρέθηκαν προκειμένου να προβληθεί η σχέση με την αρχαιότητα. Έτσι, αυτό το κενό δημιουργήθηκε σκοπίμως και για αυτό θα λέγαμε ότι προσδίδει μια πολύ ορισμένη κατεύθυνση. το κενό ως έκτυπο, το κενό ως γεννήτορας του εκμαγείου Αν το έδαφος είναι ενα εκμαγείο, αν η γη είναι ένα καλούπι που πλάθεται από τον άνθρωπο, τότε το έκτυπο που δημιουργήθηκε (η ανασκαφη του αρχαιολογικού χώρου) δεν ήταν ένα πλάσμα της ύλης αλλά ήταν ένα κενό, μία γούβα στο έδαφος. Αυτό το κενό ωστόσο είναι άδειο; Είναι μια εσοχή του ανάγλυφου στην οποία συναντάμε ψήγματα από διαφορετικές εποχές και πολιτισμούς. Συντίθεται μια στρωματογραφία της οποίας το πολύπτυχο μας αποκαλύπτεται ως μια ζωντανή ανθρωπογεωγραφία.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
Διάγραμμα Κάτοψης.
Σαφής Είσοδος και έξοδος.
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Διάγραμμα Τομής: Το σκάψιμο
H Βιβλιοθήκη του Ανδριανού. Κάτοψη σε αποκατάσταση. Ι. Τραυλός, Η Πολεοδομική Εξέλιξη των ΑΘηνών, εκδ.: Καπόν, Αθήνα, 2005.
21
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Λ ουτρ ό τ ω ν Α έ ρ ηδω ν τ ο ύ ρ κ ι κο χ α μά μ Οικειοποίησιμος χώρος, που φιλοξενεί το σώμα Αφή, σωματικότητα, εμπειρισμός Η σχέση με τα πράγματα Η σχέση με την ύλη Εσωτερικότητα, το “κλειστό” κενό. Κυριαρχία πλήρους, το συμπαγές Μεταβατικότητα, αλλεπάλληλα περάσματα, Σπειροειδής μυσταγωγική κίνηση, Σχεδόν μορφή λαβύρινθου Αλλαγή σε σχέση το φως, Φιλτραρισμένο, ελάχιστο φως που έρχεται από ψηλά, από φεγγίτες Αίσθηση της αφής Το ζεστό, θερμοκρασία-υγρασία Μικρή κλίμακα, ανθρωποκεντρική Ξεκάθαρα όρια δημόσιου- ιδιωτικού, Κυριαρχία ιδιωτικού
22
Το κενό που προκύπτει από την περίκλειση. Το συγκεκριμένο σημείο πρόκειται για ένα κτήριο περίκλειστο, περιβαλλόμενο πανταχόθεν από μάζα. Με τον ίδιο τρόπο περικλείει και το κενό στο εσωτερικό του. Σε αυτή την περίπτωση το κενό σχεδόν ισοδυναμεί με το πλήρες. Θα μπορούσαμε να το μετρήσουμε, να το υπολογίσουμε. Μιλάμε για ένα περίκλειστο δομικό κενό, με συγκεκριμένη δομή και μορφή. Το κενό μοιάζει με ένα ρευστό υγρό που θα καταλάβει κάθε χώρο που αφήνει το πλήρες. Κυριαρχεί ο στρουκτουραλισμός, κενό και πλήρες σε διαλεκτική άρθρωση.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Διάγραμμα Κάτοψης.
Σπειροειδής κίνηση
Διάγραμμα Τομής
23
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Οι κ ί α Κ λε ά νθ ο υ ς - Παλη ό Πανεπ ισ τή μ ιο Μ ο υσείο Ι σ τ ο ρ ί α ς Πανεπιστ ημίου Αθ ηνών Πανόπτευση, εποπτεία ανάδυση πάνω από το επίπεδο της πόλης Έννοια ελέγχου, Το πανόπτικο, Μ. Φουκώ Έννοια εξουσίας, Αρχιτέκτων στο ρόλο του θεού που αφ’υψηλού σχεδιάζει την πόλη, χαράξεις και οριοθετήσεις
Διάγραμμα Τομής
Καρτεσιανός ορθολογισμός του ελέγχου Ο κενός απόλυτος χώρος Η οικία που ο Σάουμπερτ και ο Κλεάνθης έκαναν το νέο πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας. Προς μια νέα χωροθέτηση της πόλης σαν να έχει ένα υπόβαθρο μια ατέρμονη επιφάνεια που θα χαραχθεί γεωμετρικά, σύμφωνα με άξονες και κανόνες Πάνω από το δημόσιο.
24
Το συγκεκριμένο σημείο πρόκειται για ένα κτήριο που βρίσκεται πάνω από τα υπόλοιπα. Δεν συναντιέται, δεν αλληλεπιδρά μόνο ίπταται, αναδύεται πάνω από όλο το υπόλοιπο περιβάλλον του. Με αυτή την έννοια βρίσκεται εν κενώ. Ο χώρος γύρω του θυμίζει το κενό του διαστήματος, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα. Το κτήριο στέκει σαν ένα μοναδιαίο σημείο στον απόλυτο, ομοιογενή χώρο του Newton, που είναι κενός.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
Πάνω από το δημόσιο. Πάνω από την πόλη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Κίνηση ανάδυσης
Το κενό στο Νευτώνιο χώρο.
25
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Α να φ ιώτ ι κα - Π λ άκα
Πύκνωση, Αλληλεπίδραση Κράμα φυσικού και τεχνητού Φύση και άνθρωπος μαζί To πορώδες, οι λαξεύσεις Μικρή – ελάχιστη κλίμακα Έννοια οικονομίας Συνοχή, σύνολο Άρθρωση μεταξύ μονάδων Και των κενών μεταξύ τους Ένας σχετικός χώρος που σχηματίζεται από αντικείμενα, από ύλη, πολλοί σχετικοί χώροι Αλληλεπίδραση, δημιουργικό κενό Το ενδιάμεσο ως κυρίαρχο χαρακτηριστικό Έκφραση συλλογικότητας, συλλογική παραγωγή Ανώνυμη αρχιτεκτονική Εξωστρέφεια , Διάχυση ορίων Όρια δημόσιου ιδιωτικού σε άμβλυση
26
Το σύνολο στα Αναφιώτικα αποτελεί μια άρθρωση μεταξύ μονάδων και των κενών μεταξύ τους. Ο χώρος ανάμεσα στο χτιστό ταυτίζεται με το σχετικό χώρο του Leibniz. Πραγματεύεται το ενδιάμεσο κενό. Μέσα σε αυτό το κενό φαίνεται ότι φιλοξενείται η ανθρώπινη παρουσία, ότι ξεκινούν οι σχέσεις, οι διαδράσεις, τα βλέμματα, οι στάσεις, η επικοινωνία. Διαρρηγνύονται τα αυστηρά όρια και εγκαθίστανται ένα κενό δημιουργικό, μεταφορικά θα λέγαμε ένα αγώγιμο κενό, που ενεργοποιεί καταστάσεις και πυροδοτεί νέα συμβάντα.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Διάγραμμα Τομής
27
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Λ όφος Φι λο πά ππο υ Δ ι αμ ο ρ φ ώ σ ε ι ς Δ η μ ή τ ρη Πικιώνη
Κυριαρχία του φυσικού στοιχείου Βλάστηση χαμηλή και υψηλή Ήπια παρουσία του τεχνητου: Παρεμβάσεις του Πικιώνη 1955-57 πλακόστρωτα, υπαίθρια καθιστικά ο σχεδιασμός που προσαρμόζεται, η έννοια της συναρμογής, το assemblage ενοποιημένων θραυσμάτων, ένα μωσαϊκό, το παλίμψηστο ιστορίας έντονη υλικότητα σε συναργμογή με το φυσικό, χαλαρά όρια φυσικού - τεχνητού, λαξευμένα βράχια ως σκαλοπάτια, τσιμέντο ως συνέχεια του βράχου η σχέση με τη γη, βλέμμα προς τα κάτω κινούμενο σκυμμένο σώμα, υπακοή στη γη, ενακοή στη μνήμη του τόπου η έννοια της πορείας, το έγχρονο, με λίγες χαράξεις, περισσόερη ελευθερία, ασάφεια, βιωματικός χαρακτήρας προσέγγισης Συναισθηματική τοπογραφία: προάγγελος της φαινομενολογίας, κιν-αίσθηση, συνκίνηση από την ολιστική βίωση του τόπου
28
Ο χώρος στο λόφο του Φιλοπάππου είναι ανοιχτός. Μιλάμε για μια επικλινή επιφάνεια όπου φυσικό - τεχνητό συναρμόζουν. Το κενό ρέει ολόγυρα γύρω μας καθώς στεκόμαστε εκεί. Αποτελεί σημείο επόπτευσης, ωστόσο διαφέρει από την περίπτωση της Οικίας του Κλεάνθη. Αυτό το έδαφος δεν θυμίζει τον ουδέτερο κενό χώρο, αλλά μετατρέπεται σε τόπο καθώς φέρει πάνω του μια επεξεργασία, ένα πλάσιμο με την εναπόθεση θραυσμάτων μνήμης, με υπολειπόμενα υλικά διαφορετικών εποχών που ανα-συντέθηκαν με επιτόπια αυτενέργεια, με μοναδιαίο ελεύθερο τρόπο. Πρόκειται για μια περίπτωση μιας “ανοιχτωσιάς”, που τρέχει το βλέμμα προς τη θέα, όπου το κενό ως άυλο και διάυχτο μας περιβάλλει ωστόσο, την ίδια στιγμή, το έδαφος μας «κρατάει» , διατηρώντας ριζωματική σχέση με τον τόπο και τις μνήμες του. Το κενό από τη μία δεν υφίσταται γιατί η υπάρχει συνεχής συνέχεια, από την άλλη αποτελεί το μόνιμο σημαντικό μεσοδιάστημα για τις νέες σχέσεις που θα δημιουργηθούν.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Διάγραμμα Τομής
29
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Ομ όνοι α
Ένας κόμβος πολλών χρηστών και πολλαπλών κινήσεψν σε διαφορετικά επίπεδα. Η πλατεία ως ένα αρνητικό έκτυπο. Ο σχεδιασμός της πλατείας δημιουργήκε από μια αρνητική διαδικασία: το σημείο στάσης στο κέντρο της πλατείας προέκυψε από τη ροή που σχεδιάστηκε για τα αυτοκίνητα, από την κυκλοφοριακή μελέτη.
Διάγραμμα Κάτοψης
Κέντρο VS Ροή Από τη γεωμετρία και μόνο, λοιπόν, το κέντρο συνετρίβη. Σε αυτό το μέρος εν τέλη χάνεται το σημείο αναφοράς, δεν υπάρχει στάση καθώς κυριαρχεί η ροή. Οπότε αν προσπαθούσαμε να σκεφτούμε ποιο σχήμα θα μπορούσε να εικονογραφήσει αυτή τη σχέση, αυτό θα ήταν ο τόρος (torus). H κίνηση της μάζας εγκλωβίζεται μέσα στο δακτύλιο, σχεδόν σε λούπα, ενώ το κέντρο παραμένει απροσέγγιστο.
Η Ομόνοια ως τόρος.
30
Διάγραμμα Τομής
Το κενό ως κέντρο Η περίπτωση της Ομόνοιας είναι πολύ ιδιαίτερη γιατί βλέπουμε ότι το κέντρο ταυτίζεται με το κενό. Λόγω της κυριαρχίας της έντονης περιμετρικής ροής των αυτοκινήτων, το κέντρο της πλατείας είναι δύσβατο, σχεδόν αποκομμένο θα λέγαμε, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να υπάρξει κατοίκηση, ρίζωμα σε αυτό. Το κενό εμφανίζεται ως μια άυλη παράμετρος, η οποία ωστόσο που προσδιορίζει την ύλη. Η κίνηση δηλαδή των σωμάτων στην περίμετρο καθορίζεται από το κενό που βρίσκεται στο κέντρο αυτής της σύλληψης, χωρίς να έχει φυσική παρουσία και αλληλεπίδραση.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
31
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Π λ α τε ί α Κο τ ζ ι ά Αρχικά, η πλατεία είχε διαφορετικές ονομασίες όπως ο Κήπος του Λαού ή η πλατεία Λουβοβίκου (γύρω στο 1850), από το όνομα του πατέρα του Όθωνα. Στη δεκαετία του 1870 άρχισε να κατασκευάζεται εκεί το Δημοτικό Θέατρο. Το θέατρο, ωστόσο, δεν ολοκληρώθηκε και ο δήμαρχος Κωνσταντίνος Κοτζιάς αποφάσισε την κατεδάφισή του το 1939, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες και για αυτό επικράτησε το αυτό το όνομα. Εντοπίζεται επίσης ένας αρχαιολογικός χώρος (περίκλειστος, μάλλον άβατος), που φέρνει στο φως ευρήματα από τον εξωτερικό χώρο οχύρωσης της αρχαίας πόλης, όπως τους 3 αρχαίους δρόμους που συνέκλιναν στις παρακείμενες πύλες. Ο σημαντικότερος ήταν αυτός που οδηγούσε από τις Αχαρνές στους πρόποδες της Πάρνηθας στην πόλη. Το κύριο εύρημα δηλαδή είναι το τμήμα της Αχαρνικής Οδού.
Διαρρέον Κενό Συναντάμε πάλι ένα ανοιχτό κενό, ως διακοπή του χτιστού, ο οποίος επίσης προέκυψε από πράξη αφαίρεσης. Βέβαια αυτό το γεγονός δεν είναι άμεσα αντιληπτό, όπως στην περίπτωση της ανασκαφής των αρχαιολογικών χώρων. Ενδιαφέρον, έχει όμως ότι πάνω σε αυτό το αστικό κενό, δημιουργούνται δύο νέα κενά- σκαψίματα στο έδαφος που αποκαλύπτουν το ιστορικό χρόνο, αυτό στον αρχαιολογικό χώρο και αυτό στην “πιλοτή” του κτηρίου της Εθνικής Τράπεζας από το Μάριο Μπότα και Sparch. Στο σύνολο της πλατείας το κενό μοιάζει με ένα συνεχές εκτακτό κενό που διαρρέει από τα ανοίγματα των διάφορων δρόμων-πεζοδρόμων. Είναι το διάστημα που επιτρέπει τα άπειρα σενάρια συνδέσεων και διαδρομών περιπλάνησης στον επισκέπτη.
32
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
33
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Β α ρ β ά κε ι ο ς Αγ ο ρ ά
Αίσθηση συμπίεσης, Συρρίκνωσης Πολυκοσμία, βαβούρα, φωνές, κόσμος Αίσθηση αφής οσμής, ακοής σώμα, σάρκα κυριολεκτικά και μεταφορικά όχι της όρασης, δεν είναι ένας τόπος του ιδείν Καμία Απόσταση, μόνο εγγύητητα διαντίδραση σωμάτων αναίρεση ζώνης ασφαλείας εισβολή στην “προσωπική” ζώνη αναίρεση όλων των τυπικών κανόνων συνύπαρξης, άμβλυνση των ιδιωτικών ορίων, κυριαρχία του άτυπου εμπόριο, παζάρι,διαπραγμάτευση η επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας Ζώσα πραγματικότητα, το τώρα συνεχής ενεστώτας του ζωντανού χρόνου Διάχυση φωτός Φιλτραρισμένο φως που έρχεται από ψηλά
34
Η κάτοψη της αγοράς σε σχήμα σταυρού με τέσσερις διαδρόμους. Το γραμμικό κενό του διαδρόμου παραμορφώνεται.
Τροποποιητικό Παλλόμενο Κενό Το κενό διαμορφώνεται ανάμεσα στα δύο ισχυρά όρια της εκάστοτε πλευράς. Η μορφή του κενού φαίνεται να έχει ορισμένο σχήμα, χωροθετούμενο στους διαδρόμους της αγοράς σε σχήμα σταυρού (κάτοψη αγοράς σταυροειδής). Ωστόσο, το συγκεκριμένο κενό δεν βιώνεται καθόλου με αυτόν τον τρόπο, ως γραμμικό και τετραγωνισμένο. Ο χώρος του κενού διαστέλλεται και συρρικώνεται διαρκώς, λόγω της κίνησης των σωμάτων. Πρόκειται για ένα παλλόμενο κενό που συμπιέζει και παραμορφώνει την ύλη. Το κενό αυτό θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε με ένα «χωνευτήρι» , το «στομάχι της Αθήνας». Αν προσπαθούσαμε να εικονοποιήσουμε το αποτέλεσμα της μορφή των σωμάτων λόγω της συμπίεσης μέσα σε αυτό το κενό, τότε αυτά θα ήταν οι μορφές του Α. Giacometti που έχουν φτάσει στο ελάχιστο της ύλης.
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
35
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Χ ώ ρ ος Ι σ τ ο ρ ι κής Μ νή μ η ς 1 9 4 1 - 4 4 Κο ρ αή 4 Τα κρατητήρια της Kommandatur επί γερμανικής κατοχής. 1ο και 2ο υπόγειο πολυκατοικίας Κοραή 4. Ένας άγνωστος χώρος στην πόλη. Ένα μέρος που δεν βλέπεται, δεν θεάται. Σχεδόν ανύπαρκτο, στα έγκατα του κτηρίου. Πολύ πιο κάτω από το επίπεδο της πόλης, σχεδόν “λαγούμι”. Μέρος σφραγισμένο, ασφυκτική αίσθηση αποκλεισμός, απομόνωση, κλειστότητα
Το κενό που προκύπτει από την περίκλειση.
Απουσία της ύλης - παρουσία της μνήμης. Το κενό ως αποτύπωμα μνήμης Το κτήριο συγκροτείται από ένα σύνολο χωρικοτήτων, στις οποίες βασικό συνθετικό εργαλείο είναι το κενό, που επιφορτίζεται με τις έννοιες της φυλάκισης, της απώλειας, και της συλλογικής μνήμης. Δεν περιλαμβάνει τίποτα άλλο εκτός από τα σκαλίσματα των κρατούμενων στους τοίχους γραφές, σκίτσα, καταμετρήσεις, αποτυπώματα των ανθρώπων που έμειναν εκεί. Το κτήριο στην ουσία είναι εκκενωμένο εσωτερικά και αποκλεισμένο από τον έξω κόσμο. Παρ’όλα αυτά, η φόρτιση είναι τρομερά έντονη. Το κενό λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση ως ένα εργαλείο ενίσχυσης της μνήμης. Η απουσία που συμβολίζει διαχέεται σε ολόκληρο το κτίριο και η συνεχής επαφή με αυτή την αίσθηση της έλλειψης, του κενού και της απώλειας αποτελεί μέρος της βιωματικής εμπειρίας που συνθέτει. Ηχητικό Κενό Το κενό εντοπίζεται και με την αίσθηση της ακοής. Δεν ακούγεται κανένας θόρυβος, καθώς το κτήριο είναι ηχητικά μονωμένο μέσα στη γη. Επικρατεί απόλυτη ησυχία, σε ατμόσφαιρα περισυλλογής και περίσκεψης.
36
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Είσοδος
Τοίχος, Θαμμένο Αποκομμένο Αφανές στην πόλη
Πειραματισμοί στην Τομή
37
38
0 3 Ε πίλο γ ο ς Ακολουθεί ένας πίνακας όπου γίνεται μια προσπάθεια σύγκρισης και ομαδοποίησης των διάφορων κατηγοριών του κενού. Τέλος, παρατίθονται μερικές σκέψεις και ερωτήματα που προκύπτουν συνολικά μέσα από αυτή τη διερεύνηση.
39
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Συνθέτοντας το δικό μου αρχείο από τις τρεις περιηγήσεις.
προσπάθεια για ομαδοποίηση
ΕΊΔΟΣ ΧΩΡΙΚΟΎ ΚΕΝΟΎ
ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ
Το κενό μέσω αφαίρεσης
Βιβλιοθήκη του Ανδριανού και Ρωμαϊκή Αγορά
Το περίκλειστο κενό
Το Λουτρό των Αέρηδων
Το ενδιάμεσο κενό, ο σχετικός χώρος, το αγώγιμο κενό
Αναφιώτικα - Πλάκα
Το διαρρέον κενό
Πλατεία Κοτζιά
Ο κενός απόλυτος χώρος
Οικία Κλεάνθη
Το άυλο διάχυτο κενό
Λόφος Φιλοπάππου
Το κενό ως κέντρο
Πλατεία Ονονοίας
ανά τον τρόπο παραγωγής του, κενό που καθορίζεται από τα όρια γειτνίασης τα οποία σε αυτές τις περιπτώσεις είναι σχετικά σαφή
αντιληπτικό κενό με βάση την όραση
αντιληπτικό νοητικό κενό
Το κενό ως αποτύπωμα μνήμης αντιληπτικό κενό με βάση το βίωμα, την προσωπική εμπειρία
40
Ηχητικό κενό
Κοραή 4
Το παλλόμενο τροποποιητικό κενό
Βαρβάκειος Αγορά
ΠΡΟΠΛΑΣΜΑ
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Στον πίνακα γίνεται μια προσπάθεια συγκεκριμενοποίησης του είδους του κενού που εκφράζει η κάθε τοποθεσία (το κενό μέσω αφαίρεσης, το περίκλειστο κενό, το ενδιάμεσο κενό, το διαρρέον κενό, ο κενός απόλυτος χώρος, το άυλο διάχυτο κενό, το κενό ως κέντρο, το κενό ως αποτύπωμα μνήμης). Επιχειρείται επίσης η ομαδοποίησης τους σε πιο γενικές κατηγορίες. Αυτή η προσπάθεια σίγουρα, εμπεριέχει το υποκειμενικό στοιχείο της μίας οπτικής και για αυτό είναι ανοιχτή προς συζήτηση και αναθεώρηση. Φαίνεται ότι δύο είναι οι πιο βασικές κατηγορίες. H πρώτη βασίζεται στην κατανόηση του κενού με βάση τον τρόπο που παράγεται, με βάση τα δομικά του χαρακτηριστικά που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα όρια της ύλης με τα οποία γειτνιάζει. Αυτά τα όρια είναι σχετικά σαφή και ευδιάκριτα και για αυτό μπορούμε να περιγράψουμε με πιο αντικειμενικό τρόπο τη δομή, το σχήμα του κενού (δομικό κενό). Συνήθως σε αυτή την κατηγορία το κενό βρίσκεται σε μια διαλεκτική άρθρωση με το πλήρες. Πιθανώς να βρίσκονται σε τόσο άμεση αλληλεξάρτηση, όπως στην περίπτωση του περίκλειστου κενού στο Λουτρό των Αέρηδων, του οποίου τα όρια επικαθορίζονται από το πλήρες της ύλης, αλλά μπορεί και να βρίσκονται σε μια πιο χαλαρή σχέση όπως το ρέον κενό στην περίπτωση της πλατείας Κοτζιά που καταφεύγει και διαρρέει από το πλήρες. Εν γένει, θα λέγαμε αυτή η κατηγορία βρίσκει αντιστοιχία στην θετικιστική προσέγγιση που προτείνει ο C.P. Snow, “The Two Cultures”, όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή της εργασίας. Η δεύτερη κατηγορία βασίζεται στην εξήγηση και ερμηνεία του κενού με βάση το βίωμα, τις αισθήσεις, την εμπειρία. Η «σκιαγράφηση» του κενού μπορεί να ξεκινάει από τις πιο εκλογικευμένους τρόπους αντίληψης όπως η όραση ή ίσως και η νόηση και συνεχώς να βυθίζεται στην υποκειμενικότητα των άλλων αισθήσεων, εμπειριών, σκέψεων, φαντασίας. Αυτή η κατηγορία βρίσκει απόλυτη ανταπόκριση την ανθρωπολογική προσέγγιση του Snow, στην οποία ο άνθρωπος ακολουθεί μια διαδικασία προς το έσω, παραθέτοντας τον προσωπικό του λόγο και προθέσεις. Σε αυτή την κατηγορία, το κενό δεν μπορεί να είναι αντικειμενικό. Ο χώρος του κενού δεν είναι πάντοτε μετρήσιμος. Μπορεί να συστέλλεται και να διαστέλλεται, να «μιλάει» ή να «σιωπά», να κινείται ή να ακινητοποιείται, αποκτώντας σχεδόν ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά. Το ιδιαίτερο όμως χαρακτηριστικό αυτής της κατηγορίας είναι ότι το κενό ξεκινά και αυτονομείται, αποκτώντας ρόλο υποκειμένου, χωρίς να αποτελεί υπόλειμμα ή συμπλήρωμα ενός άλλου στοιχείου. Η συνθήκη «παραγωγής» του μπορεί να μην είναι πάντα άμεσα φανερή ή απτή, μπορεί να είναι πιο σύνθετη ή να βασίζεται σε άλματα συνειρμών, βιωμένης εμπειρίας ή άλλων άυλων παραμέτρων. Ο χώρος του κενού σε αυτές τις περιπτώσεις μόνο άδειος δεν είναι. Είναι γεμάτος από εκείνες τις συνθήκες που θα μεταλλάξουν το χώρο του. Το κενό καταλαμβάνει τον χώρο, αφήνοντας ταυτόχρονα το περιθώριο για να τον μεταποιήσουμε και να τον ανασυνθέσουμε. Η περιήγηση συνεχίζεται καθώς η πόλη είναι γεμάτη από ποικίλα κενά που λειτουργούν ως ένα σύστημα ανοιχτών τόπων σε αλληλοτομίες και συναρμογές που μας καλεί να το επισκεφτούμε. Αυτά τα κενά είναι που συνθέτουν το αστικό πορώδες, που αφορά τα όρια του χώρου που προσδιορίζουν τις ροές και τις κοιλότητες εκείνες που φιλοξενούν στάσεις, ανοίγματα, δυνητικούς χώρους. Το πορώδες των κενών της πόλης αποδομεί τη γραμμική και μονοδιάστατη λογική και αντίληψη του αστικού χώρου, αποδεσμεύοντας την από ιεραρχικούς, κοινωνικούς, ιδεολογικούς διαχωρισμούς. Τα κενά αυτά οδηγούν προς μια αναδιατύπωση του αστικού τοπίου ως δυναμικό πεδίο συνεργασίας. Ο χώρος του κενού χαρακτηρίζεται από συνεχή μεταμόρφωση και επιτρέπει τη συνύπαρξη και την αλληλεπίδραση διαφορετικών στοιχείων. Ανοικτός στη διάδραση και προσαρμογή αποτελεί πρόσφορο έδαφος για πειραματισμό. Tο κενό γίνεται συνεπώς η δυνατότητα διάνοιξης των ορίων ώστε να παραδώσει παλιές ή παραλάβει νέες εγγραφές και πεδία που με τη σειρά τους ανοίγουν νέους κόσμους. Τέλος, όσο και αν προσπαθεί κανείς να προσδιορίσει τα γεωμετρικά ή αντιληπτικά κενά που περιγράφουν την πόλη, το πλήρες σώμα της μνήμης θα τα υπερκεράσει, σχηματοποιώντας, αποτυπώνοντας την πόλη μέσω της βιωματικής εμπειρίας. Αυτό δηλαδή που επανεγγράφει και επανερμηνεύει τη μορφή και την εμπειρία της πόλης είναι το πλήρες της μνήμης και το κενό της λήθης. 41
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Μέσα από αυτή τη διερεύνηση του κενού και τον πειραματισμό με προπλάσματα, προσπάθησα να δημιουργήσω ένα δικό μου αρχείο για την πόλη. Σχηματοποίησα μικρά ανάγλυφα πλακάκια, που λειτουργούν ως δείγματα DNA της Αθήνας, σαν εγχάρακτες πλάκες τυπογραφείου, μικρά ημερολόγια έργου, τα δείγματα μικροβιολογικών εξετάσεων, τα καταγραφικά δελτία των αρχαιολόγων, οι πλάκες του παλιού φωτογράφου, τα οξυλιθικά των χαρακτών.
42
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Δημιουργία προπλάσματος.
Τα προπλάσματα πάνω στον ιστό της Αθήνας.
43
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
Τα προπλάσματα πάνω στον ιστό της Αθήνας.
44
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
45
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
Τα προπλάσματα πάνω στον ιστό της Αθήνας.
46
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
47
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
48
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
49
50
0 4 B ι βλ ι ο γ ρ αφία
51
| Εννοιολογική οργάνωση της πόλης: Κενά - Ερείπια - Αρχεία
| Καθ.: Νικόλαος Ίων Τερζόγλου
Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία: • Bachelard, Gaston, H ποιητική του χώρου, εκδ.: Χατζηνικολή, μτφρ.: Ε. Βέλτσου, Ι. Δ. Χατζηνικολή, 2014. • Benjamin, Walter, Δοκίμια για την Τέχνη, εκδ. Κάλβος, 1978. • Bernard, Cache, Earth Moves: The Furnishing of Territories, The MIT Press, 1995. • Cage, John, Silence: lectures and writings, εκδ.: Wesleyan University Press, 2011. • Heidegger, Martin, Η τέχνη και ο χώρος, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα, 2006. • Heidegger, Martin, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 2008. • Heidegger, Martin, “... Ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος...”, εκδ.: Πλέθρον, μτφρ.: Ι. Αβραμίδου, 2008. • Ishigami, Junya, Freeing Architecture, Lixil Publishing, Τokyo, 2018 • Lynch, Kevin, The Image of The City, The M.I.T. Press, Cambridge Massachusetts, 1960. • Norberg -Schulz, Christian, Genius Loci. Το πνεύμα του τόπου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π., Αθήνα, 2009. • Perec, George, Σκέψη/Ταξινόμηση, εκδ.: Αύρα, μτφρ.: Τσιριμώκου Λίζη, 2005. • Perec, George, Χορείες Χώρων, εκδ.: Ύψιλον, μτφρ.: Αχιλλέας Κυριακίδης, 2000. • Rossi, Aldo, Η Αρχιτεκτονική της Πόλης, εκδ.: University Studio Press, 1991. • Snow, Charles Percy, The Two Cultures, Cambridge University Press, 1998. • Vernant, Jean-Pierre, Περί Ορίων , εκδ. Σμίλη, 2008. • Vincenzo De Risi, Geometry and Monadology. Leibniz‘s Analysis Situs and Philosophy of Space, Birkhäuser, Βerlin, 2007.
52
| Φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη
| Διερευνώντας τις εκφάνσεις του κενού
Ελληνική Βιβλιογραφία: • Ανδρουτσοπούλου, Ειρήνη, Το αστικό σώμα ως δικτυακή συγκρότηση: Αυτοποιητική και εμπρόθετη λειτουργία, Διδ. Διατριβή, E.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ/κων, 2017. • Αττικό Τοπίο και Περιβάλλον, “Αστικό τοπίο ερήμην του Αττικού” κείμενο του Π. Κόκκορης, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα, 1989 • Δ. Πικιώνη Κείμενα, Αθήνα, εκδ: M.I.E.T, 2014. • Κοτιώνης, Ζήσης, Πες, πού είναι η Αθήνα, εκδ: Άγρα, 2006. • Μπαμπινιώτης, Γιώργος, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας • Μωραΐτης, Κώστας, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Σημειώσεις για τη νεότερη, τοπιακή επεξεργασία του τόπου, εκδ.: Ι. Σιδέρη, Αθήνα, 2015. • Παπαϊωάννου Κ. , Ρομαντικές προσεγγίσεις και θεώρηση του τόπου. Δυτικές και ανατολικές ενοράσεις, Διπλωματική Εργασία, E.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ/κων, ΔΠΜΣ: ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ, Κατεύθυνση Α’: Σχεδιασμός - Χώρος – Πολιτισμός. • Παπαϊωάννου, Τάσης, Η Αρχιτεκτονική και η Πόλη, εκδ.: Καστανιώτης, Αθήνα, 2008. • Τερζόγλου, Νικόλαος-Ίων, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, εκδ.: Νήσος, Αθήνα, 2009 • Τερζόγλου, Νικόλαος-Ίων, Εννοιολογικές Δομές της Αρχιτεκτονικής Σκέψης. Leon Battista Alberti - Étienne-Louis Boullée - Le Corbusier, Διδ. Διατριβή, E.Μ.Π., Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ/κων, Τομέας III Αρχιτεκτονική Γλώσσα , Επικοινωνία και Σχεδιασμός, 2005. • Ξενόπουλος, Σόλων, Ο χώρος και η Αρχιτεκτονική του Κενού, Άρθρο, 1997. • Ξενόπουλος, Σόλων, Χώρος, Βαρύτηρα, Χρόνος, Μαύρο Κενό, Άρθρο, 2014
Ιστότοποι: • https://el.wikipedia.org/wiki/Κενό • Absolute and Relational Theories of Space and Motion, κεφ.5 “Leibniz on Space and Time” https://plato.stanford. edu/entries/spacetime-theories/ • Ι. Χαλάτση, Το κενό, άρθρο στο site Greek Architects, 2011. https://www.greekarchitects.gr/gr/αρχιτεκτονικεςματιες/το-κενό-id3989 • Nilgün Kuloglu & Tülay Samhoglu, Perceptual and Visual Void on the Architectural Form: Transparency and Permeability, Architectoni.ca, 2012. http://ccaasmag.org/ARCH • https://www.moma.org/collection/works/114405 , https://www.guggenheim.org/artwork/5211
53
m z x