O Άτλας Μνημοσύνης του Aby Warburg | Planche 70

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο | Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών | ΔΠΜΣ: Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός, Χώρος, Πολιτισμός.

O ΑΤΛΑΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΗΣ ΤΟΥ ABY WARBURG planche 70

Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | Αθήνα, 2019

1

Εξώφυλλο: Τα τελευταία σαράντα χρόνια της ζωής του, ο Malraux συναρμολογούσε, αποσυναρμολογούσε και επανασυναρμολογούσε μοντάζ φωτογραφικών αναπαραγωγών για να δημιουργήσει το Le Musée imaginaire, το οποίο κατατάσσεται ως μία από τις θεμελιώδεις εκδηλώσεις του αρχείου του εικοστού αιώνα μαζί με τον Mnemosyne Atlas της Aby Warburg. Ιστότοπος: https://neatlyart.wordpress.com/2013/05/30/andre-malraux-chez-lui-maurice-jarnoux-over-the-last/

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π. Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Έρευνα στην Αρχιτεκτονική: Σχεδιασμός – Χώρος – Πολιτισμός

Ερευνητική Εργασία

Ο Άτλας Μνημοσύνης του Aby Warburg Planche 70 Σπουδάστρια:

Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη

Μάθημα:

Το Φανταστικό Μουσείο. Από την ευθραυστότητα της μνήμης στην ανάγκη της μαρτυρίας. Η Ελευσίνα ως ανοικτό μουσείο. Καθηγήτρια:

Βάνα Ξένου Επικουρικό Έργο:

Γιάννης Τουρνικιώτης Ακαδημαϊκό Έτος:

2018-2019

(Εικ. 1) Ο χώρος του αναγνωστηρίου του Kunstwissenshaftliche Bibliothek Warburg, Αμβούργο, 1927. Πηγή: https://iiclondra.esteri.it/iic_londra/en/gli_eventi/calendario/2020/12/aby-warburg-reading-group-the-afterlife_6.html (Εικ. 2) Η λέξη «μνημοσύνη» αναγράφεται με ελληνικά γράμματα πάνω από την είσοδο της Βιβλιοθήκης Kulturwissenschaftliche. Η Μνημοσύνη, η θεά της μνήμης και μητέρα των εννέα Μουσών, συμβολίζει την προσέγγιση της Aby Warburg στην ιστορία της τέχνης. Το έργο της ζωής του ήταν αφιερωμένο στην προσπάθειά του να αντιληφθεί την επιρροή της αρχαιότητας στη σύγχρονη εποχή ως αποτέλεσμα των δράσεων της πολιτιστικής μνήμης. Πηγή: http://www.warburg-haus.de/en/the-kulturwissenschaftliche-bibliothek-warburg/

(Εικ. 3) Ο χώρος του αναγνωστηρίου του Kunstwissenshaftliche Bibliothek Warburg, Αμβούργο, 1927. Πηγή: https://iiclondra.esteri.it/iic_londra/en/gli_eventi/calendario/2020/12/aby-warburg-reading-group-the-afterlife_6.html

4

(Εικ. 4) Έκθεση στο Αναγνωστήριο του Kunstwissenshaftliche Bibliothek Warburg, Αμβούργο, 1927 Πηγή: https://stedelijkstudies.com/journal/a-thought-never-unfolds-in-one-straight-line/

ABY WARBURG INSTITUTE Όταν ο Warburg ήταν 13 ετών, είχε κάνει μια συμφωνία με τον μικρότερο αδερφό του Max, ανταλλάσσοντας το γενέθλιο δικαίωμα στην οικογενειακή επιχείρηση σε αντάλλαγμα για οποιοδήποτε βιβλίο του ζητούσε ποτέ. Έτσι ξεκίνησε η συλλογή που θα γινόταν η Βιβλιοθήκη Warburg στο Αμβούργο. Καθώς η ιδιωτική συλλογή μεγάλωνε —μαζί με τη σημασία της ως πηγής για το νέο πανεπιστήμιο της πόλης (που ιδρύθηκε το 1919)— ένα νέο κτίριο δημιουργήθηκε δίπλα στο σπίτι της οικογένειας: το λεγόμενο Kulturwissenschaftliche Bibliothek Warburg [KBW], με το περίφημο ελλειπτικό του το αναγνωστήριο και οι στοίβες του αφιερωμένες στις εικόνες, τις λέξεις, τον προσανατολισμό και τη δράση, άνοιξαν το 1926. Το Ινστιτούτο πήρε το όνομά του από τον ιδρυτή του Aby Warburg (1866-1929). Το 1913 ο Warburg μαζί με τον Fritz Saxl (1890-1948), ο οποίος, το 1921, μετέτρεψε το χώρο βιβλιοθήκης σε ένα ερευνητικό ινστιτούτο. Επρόκειτο για ένα θησαυρό εικόνων και βιβλίων. Οι πινακίδες του Άτλα της Μνημοσύνης που στήθηκαν στην ελλειπτική διάταξη του αναγνωστηρίων, ως κολλάζ εικόνων και λέξεων πρότειναν ένα νέο τρόπο προσέγγισης, πιο βιωματικό και συνδυαστικό, όπου πλέον μπορούμε να ερμηνεύουμε την ιστορία της τέχνης μαζί με τους συνειρμούς της όρασης, καθοδηγώντας την πορεία της σκέψης μέσα από μεταβάσεις στο χρόνο και στο χώρο. Η περαιτέρω ανάπτυξη του Ινστιτούτου, ειδικά μετά το θάνατο του Warburg το 1929, καθοδηγήθηκε από τον Saxl, του οποίου τα ενδιαφέροντα κυμαίνονταν στην ιστορία της τέχνης και της θρησκείας, από τη μελέτη των μιθραϊκών μνημείων και των αστρολογικών χειρογράφων μέχρι τον Rembrandt και τον Velázquez. Όπως ο Warburg, ο Saxl δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, όπου ο Erwin Panofsky και ο Ernst Cassirer ήταν συνάδελφοί του. Ο Warburg πέθανε το 1929 και, λιγότερο από τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία. Το γεγονός ότι ο ιδρυτής της Βιβλιοθήκης Warburg και πολλά μέλη του προσωπικού του και του ευρύτερου ακαδημαϊκού κύκλου του ήταν Εβραίοι σήμαινε ότι το Ινστιτούτο έπρεπε να εκκενωθεί: η οικογένεια και οι υποστηρικτές της ήταν ανεπιθύμητοι και οι άνθρωποι, οι συλλογές, ακόμη και τα έπιπλα στάλθηκαν στην Αγγλία. Τον Οκτώβριο του 1953, ο Eric Warburg κατέγραψε την ιστορία της μεταφοράς του Ινστιτούτου στο Λονδίνο - όπου, με την υποστήριξη του Λόρδου Lee of Fareham και του Samuel Courtauld, εγκαταστάθηκε στο Thames House το 1934, μετακομίζοντας στα κτήρια Imperial Institute, South Kensington , το 1937. Το 1944 η οικογένεια Warburg παραχώρησε το Ινστιτούτο εμπιστευτικά στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, το οποίο θα έχτιζε τελικά μια μόνιμη κατοικία για αυτό, στην καρδιά της κεντρικής πανεπιστημιούπολης του στο Μπλούμσμπερι, το 1958. Το Ινστιτούτο Warburg έγινε ένας από τους κύριους αγωγούς για Εβραίους πρόσφυγες μελετητές και επιμελητές (συμπεριλαμβανομένου του Sir Ernst Gombrich, ο οποίος υπηρέτησε ως διευθυντής του Ινστιτούτου) και μνημονεύεται και γιορτάζεται ως το μόνο πολιτιστικό ίδρυμα που διασώθηκε από τη ναζιστική Γερμανία που επιβίωσε άθικτο σήμερα. Στεγάζει μια ανοιχτή βιβλιοθήκη με περισσότερους από 380.000 σπάνιους και σύγχρονους τόμους που εξακολουθούν να είναι οργανωμένοι χρησιμοποιώντας την αρχική δομή του Warburg, καθώς και μια φωτογραφική συλλογή με περισσότερες από 400.000 εικόνες και ένα από τα πληρέστερα αρχεία οποιουδήποτε ερευνητικού κέντρου στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Πηγή: https://warburg.sas.ac.uk/about-us/history-warburg-institute

5

(Εικ. 5-8) Φωτογραφίες από προσωπική επίσκεψη στο Aby Warburg Institute.

6

EΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟ ABY WARBURG INSTITUTE Επιχείρησα και η ίδια μία επίσκεψη στο Warburg Institute στο Λονδίνο στο Μπλούμσμπερι που είναι μια περιοχή με διάφορα ακαδημαϊκά ιδρύματα, μεταξύ άλλων του του University of London και του Bartlett School, με βιβλιοπωλεία και με πάρκα όπως τα Russell Square και Bedford Square Garden. Μου δόθηκε η ευκαιρία μιας πιο απτής και βιωματικής συνάντησης με τον κόσμο του Aby Warburg. Κατά την επίσκεψή μου είχα πρόσβαση σε μια ευρεία βιβλιογραφία σχετικά με το έργο του και αφιέρωσα δημιουργικό χρόνο μελέτης και καταγραφής σκέψεων στο πλαίσιο της διερεύνησης για τον Άτλα της Μνημοσύνης και τις πινακίδες του. Έτσι, λοιπόν, σε μια προσπάθεια να συγκεντρώσω όλο το υλικό που συνέλλεξα, μάζεψα και έφτιαξα ένα κολλάζ με όλες αυτές τις σημειώσεις με τις σκέψεις και σκίτσα μου, ανασυνθέτοντας τις δικές μου πινακίδες.

(Εικ. 9-13) Φωτογραφίες από προσωπική επίσκεψη στο Aby Warburg Institute.

7

8

(Εικ. 14) Πινακίδα σημειώσεων Νο1.

(Εικ. 14) Πινακίδα σημειώσεων Νο2.

9

10

(Εικ. 14) Πινακίδα σημειώσεων Νο3.

(Εικ. 14) Πινακίδα σημειώσεων Νο4.

11

Η ΩΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΤΟΕΛΕΥΣΙΝΑ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ.ΜΟΥΣΕΙΟ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΘΡΑΥΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ. καθ. Βάνα Ξένου | επικ. Γιάννης Τουρνικιώτης | φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | έτος: 2018-2019 Η ΕΛΕΥΣΙΝΑ ΩΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ. καθ. Βάνα Ξένου | επικ. Γιάννης Τουρνικιώτης | φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | έτος: 2018-2019

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, Χώρος Πολιτισµός Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, Χώρος Πολιτισµός

Σηµειώσεις πάνω και τηΚΑΙ µεθοδολογία του Aby Warburg ΤΟΥ ABY WARBURG ΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑστη ΤΗσκέψη ΣΚΕΨΗ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Σηµειώσεις πάνω στη σκέψη και τη µεθοδολογία του Aby Warburg

Ο Aby Warburg (1866-1929) προτείνει ένα νέο τρόπο αντιµετώπισης της ιστορίας της τέχνης και εν γένει ένα νέο Ο Aby αντίληψης Warburg (1866-1929) έναότινέο τρόπο αντιµετώπισης της να ιστορίας τέχνης και ένα νέο τρόπο και γνώσης.προτείνει Υποστηρίζει η ιστορία της τέχνης πρέπει γίνεταιτης αντιληπτή ως εν µιαγένει συνδυαστική τρόπο αντίληψης και γνώσης. Υποστηρίζει συνειρµούς ότι η ιστορία οι τηςοποίοι τέχνηςσυνεχώς πρέπει ναανανεώνονται γίνεται αντιληπτή µια συνδυαστική εµπειρία που αφορά µεταβαλλόµενους και ως πολλαπλασιάζονται εµπειρία µεταβαλλόµενους παράλληλαπου µε αφορά τα αντικείµενα ανάλυσης. συνειρµούς οι οποίοι συνεχώς ανανεώνονται και πολλαπλασιάζονται παράλληλα µε τα αντικείµενα ανάλυσης. Ο Warburg θεωρεί ότι ως ιστορικός χρειάζεται να µεταβεί σε αυτό το καθήκον και µε το «σώµα» του, δηλαδή θεωρεί ΟότιWarburg θεωρεί ότι ως χρειάζεται να µεταβεί σε αυτό τοτοκαθήκον καιΈτσι, µε τοοι«σώµα» του, δηλαδή θεωρεί για να βιώσει κανείς τηνιστορικός «πραγµατικότητα», πρέπει να µεταφέρει σώµα του. δύο βασικότερες θεµατικές ότι να βιώσει κανείς «πραγµατικότητα», πρέπει µεταφέρει το σώµα του. Έτσι, δύο βασικότερες θεµατικές πουγια χαρακτηρίζουν την την έρευνά του είναι η έννοια της να κίνησης και της έκφρασης πουοισυναντώνται στις εικόνες. που χαρακτηρίζουν την έρευνά του είναι η έννοια της κίνησης και της έκφρασης που συναντώνται στις εικόνες. Ένα σηµαντικό έργο του A. Warburg είναι ο Άτλας Μνηµοσύνης. Αυτός ο άτλαντας αποτελείται από εξήντα τρία πάνελ Ένα έργο τουαπό A. Warburg ο Άτλας Μνηµοσύνης. Αυτός150 ο άτλαντας αποτελείται από µε εξήντα τρίαπανί. πάνελΟ που σηµαντικό δηµιουργήθηκαν ξύλινες είναι σανίδες, µε διάσταση περίπου x 200 cm, καλυµµένες µαύρο που δηµιουργήθηκαν από ξύλινες σανίδες, µε διάσταση περίπου 150 x 200 cm, καλυµµένες µε µαύρο πανί.

Warburg ξεκίνησε µία µακρά συνδυαστική διαδικασία προσθήκης, αφαίρεσης και αναδιάταξης ασπρόµαυρωνΟ Warburg ξεκίνησε µίαιστορικών µακρά συνδυαστική διαδικασία προσθήκης, αφαίρεσης καικαι αναδιάταξης ασπρόµαυρων από χάρτες, φωτογραφιών τέχνης, και κοσµογραφικών εικόνων. Περιελάµβανε ακόµα φωτογραφίες απόαυτά χάρτες, φωτογραφιών τέχνης, ιστορικών και κοσµογραφικών εικόνων. Περιελάµβανε ακόµα και φωτογραφίες σελίδες µε χειρόγραφα και σύγχρονες εικόνες που προέρχονταν από εφηµερίδες και περιοδικά. Τα πάνελ µε σελίδες µε χειρόγραφα και σύγχρονες εικόνες που προέρχονταν από εφηµερίδες και περιοδικά. Τα πάνελ αυτά µε τη σειρά τους, αριθµήθηκαν και διατάχτηκαν να δηµιουργήσουν ακόµα µεγαλύτερες θεµατικές ακολουθίες. τη σειρά τους, αριθµήθηκαν και διατάχτηκαν να δηµιουργήσουν ακόµα µεγαλύτερες θεµατικές ακολουθίες. Πρόκειται για την προσπάθεια του Warburg να χαρτογραφήσει τη «µετά θάνατον ζωή» της αρχαιότητας και να δει Πρόκειται για την προσπάθεια του Warburg να χαρτογραφήσει «µετά θάνατον ζωή» της αρχαιότητας και να δει πώς εµφανίζονται εικόνες µεγάλης συµβολικής, πνευµατικής καιτησυναισθηµατικής δύναµης στη δυτική αρχαιότητα πώς εµφανίζονται εικόνες µεγάλης συµβολικής, πνευµατικής και συναισθηµατικής δύναµης στη δυτική αρχαιότητα και στη συνέχεια επανεµφανίζονται και ανανεώνονται στην τέχνη και την κοσµολογία των νεότερων χρόνων και και στη από συνέχεια επανεµφανίζονται καιΒαϊµάρη ανανεώνονται στην τέχνη και τηνιδιαίτερα κοσµολογία νεότερων την χρόνων και τόπων, την Αλεξάνδρεια µέχρι τη της Γερµανίας. Εστιάζει στηντων Αναγέννηση, ιστορική τόπων, από την Αλεξάνδρεια µέχρι τη Βαϊµάρη της Γερµανίας. Εστιάζει ιδιαίτερα στην Αναγέννηση, την ιστορική περίοδο όπου εµφανίζεται ο αγώνας µεταξύ των δυνάµεων της λογικής και της αδικίας. Ο Warburg ελπίζει ότι ο περίοδο όπου εµφανίζεται ο αγώνας τηςαυτές λογικής και της αδικίας.

Warburgτον ελπίζει ότι ο Άτλας Μνηµοσύνης θα επιτρέψει στουςµεταξύ θεατέςτων τουδυνάµεων να βιώσουν τις "πολικότητες" πουΟαγγίζουν πολιτισµό 1 Άτλας Μνηµοσύνης θα επιτρέψει στους θεατές του να βιώσουν αυτές τις "πολικότητες" που αγγίζουν τον πολιτισµό και τη σκέψη. και τη σκέψη.1 Αυτές οι πινακίδες λειτουργούν ως συνδυαστικά πειράµατα που ακολουθούν τη µετωνυµική, διαισθητική λογική ΑυτέςWarburg. οι πινακίδες λειτουργούν ως συνδυαστικά ακολουθούν τη µετωνυµική, διαισθητική λογική του Ο Warburg πιστεύει ότι αυτές οι πειράµατα συµβολικέςπουεικόνες, όταν αντιπαρατεθούν και στη συνέχεια του Warburg. Ο Warburg πιστεύει ότι αυτές οι συµβολικές εικόνες, όταν αντιπαρατεθούν και στη συνέχεια τοποθετηθούν σε σειρά, θα µπορούσαν να προωθήσουν άµεσες, συνοπτικές γνώσεις σχετικά µε τη ζωή που τοποθετηθούνοισεεικόνες, σειρά, κάτι θα µπορούσαν να "Bewegtes προωθήσουν άµεσες, συνοπτικές µε τηζωή. ζωήΩςπου απεικονίζουν που ονοµάζει Leben", δηλαδή ζωή σεγνώσεις κίνηση ήσχετικά κινούµενη εκ απεικονίζουν οι εικόνες, κάτι που ονοµάζει "Bewegtes Leben", δηλαδή ζωή σε κίνηση ή κινούµενη ζωή. Ως εκ τούτου, ο Άτλας Μνηµοσύνης προσπαθεί να καταστήσει εµφανή την αναπόδραστη διαδικασία τόσο της ιστορικής τούτου, Άτλας προσπαθεί να καταστήσει εµφανή την αναπόδραστη διαδικασία τόσο της ιστορικής αλλαγήςοκαι όσοΜνηµοσύνης και της επανάληψης. Ο Warburg µε αυτές τις πινακίδες δηµιουργεί το Denkraum, δηλαδή, ένα αλλαγής όσο και επανάληψης. Ο Warburg µε αυτές τις και πινακίδες δηµιουργεί το Denkraum, δηλαδή, ένα οι κοσµογραφικές καλλιτεχνικές ιστορικές εικόνες αποκαλύπτουν δυναµικόκαι «χώρο και της τρόπο σκέψης»2 όπου όπου οι κοσµογραφικές καλλιτεχνικές ιστορικές εικόνες αποκαλύπτουν δυναµικό «χώρο καικαιτρόπο σκέψης»2δυνάµεις πώς υποκειµενικές αντικειµενικές διαµορφώνουνκαι τη δυτική κουλτούρα. πώς υποκειµενικές και αντικειµενικές δυνάµεις διαµορφώνουν τη δυτική κουλτούρα.

1

https://warburg.library.cornell.edu/about κίνηση ή κινούµενη ζωή https://warburg.library.cornell.edu/about 2 Denkraum = δυναµικός σκέψης Bewegtes Leben = ζωή χώρος σε κίνηση ή κινούµενη ζωή Denkraum = δυναµικός χώρος σκέψης 21 Bewegtes Leben = ζωή σε

12

1 1

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΘΡΑΥΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ. Η ΕΛΕΥΣΙΝΑ ΩΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ. καθ. Βάνα Ξένου | επικ. Γιάννης Τουρνικιώτης | φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | έτος: 2018-2019

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, Χώρος Πολιτισµός

Το see in order Το see to in know order better to know better

Οι πινακίδες του Warburg µε τις παραθέσεις των εικόνων συνιστούν ένα υπόβαθρο για να σχηµατιστούν χιλιάδες συνειρµοί, ιδέες, διάλογοι, συγκρίσεις και συσχετίσεις. Ωστόσο, αυτές συνιστούν απλά ένα υπόβαθρο, ως κοµµάτια συµπαρατιθέµενα, καθώς µόνο µε τη δική µας αντιληπτική και νοηµατική συµµετοχή, γίνεται η ολοκλήρωση του θεώµενου. Και άλλωστε η προσωπική συµµετοχή του καθενός θα αποφέρει µια διαφορετική προσέγγιση, συνολικά θα προκύψει µια ποικιλία σκέψεων και ερµηνειών. Η προτροπή του Warburg είναι “to see, not to look, in order to know better”3. Το ιδείν (βλέπω) µε σκοπό το οιδέν (γνωρίζω πολύ καλά), δηλαδή να βλέπουµε τις εικόνες για να γνωρίσουµε. Η κατανόηση της πραγµατικότητας γύρω µας γίνεται µέσα ταυτόχρονα από µια οπτική και πνευµατική πρακτική.

Το set art history in motion

Σε αυτό το σηµείο τίθεται η έννοια του ανοίγµατος της εικόνας, της εικόνας σε κίνηση. Στο βιβλίο Aby Warburg and the Image in Motion σηµειώνεται αντίστοιχα η φράση “to set in motion, to open up, to multiply”.4 Για να κινητοποιήσουµε κάτι δηλαδή προϋποτίθεται το άνοιγµά του, ώστε να φανερωθεί το πολλαπλό. Ο Michaud γράφει για τον Warburg “he sets art history in motion”5, δηλώνοντας ότι ο Warburg συνέβαλε στην ανατροπή ενός πολύ αυστηρά πλαισιωµένου και πειθαρχηµένου τρόπου γνώσης. Ο τρόπος δηλαδή που εισάγει ο Warburg είναι η γνώση της ιστορίας της τέχνης µέσα από την κινητοποίηση των εικόνων.

H εικόνα: Στην κατεύθυνση της οργανικής θεώρησης της γνώσης, αντιτίθεται σε µία γνώση της απόλυτα ευθείας αναλογίας. το άνοιγµα του Οι πεδίου γνώσης- συσχετισµοί δηλαδή µπορεί να µην είναι πάντοτε γραµµικοί σε σταθεροποιηµένες αναλογίες. Αυτός ο τρόπος

εγκλωβίζεται σε ένα περιορισµένο σώµα σκέψης. Για τον Warburg η κατανόηση της εικόνας συνεπάγεται το άνοιγµα του πεδίου γνώσης και αντίληψης, κάνει λόγο µάλιστα για ένα περιστρεφόµενο φυγόκεντρο πεδίο. Η εικόνα προϋποθέτει την κίνηση για την κατανόηση και την εξέταση όλων των ανθρωπολογικών πτυχών της ύπαρξης και του χρόνου. Ο Michaud διευκρινίζει ότι για τον Warburg η πρακτική της ιστορίας της τέχνης ήταν η ανακάλυψη των θραυσµάτων, των αντιθέσεων, των εντάσεων, των ενεργειών της µαγείας και της ενσυναίσθησης (pathos formel) µέσα στο ίδιο το έργο τέχνης.

Montage of Attractions

Η γνώση ως µία ελεύθερη περιήγηση

Η γνώση, λοιπόν,, µέσα από αυτή την κινητοποίηση, θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως µια αλυσίδα διαντιδράσεων καθώς απαιτεί νοηµατικές επεκτάσεις, συσχετιστικές θεωρήσεις, διασυνδέσεις και συνειρµούς. Για αυτό δηµιούργησε και τον Άτλαντα Μνηµοσύνης, µε τη λογική του «µοντάζ» που έχει συνεχώς τη δύναµη να ανανεώνει.6 Αυτή την τεχνική του µοντάζ ο Micaud την περιγάφει ως montage of attractions, ενώ ο Steinberg ως assemblage of images in multiple permutations of interrelation7 µε την έννοια της συγκέντρωσης, της συναρµολόγησης εικόνων σε πολλαπλές µεταθέσεις, ανταλλαγές και αλληλεπιδράσεις. Ο Warburg µας καλεί σε ένα ταξίδι γνώσης όπου η λογική δεν ακολουθεί γραµµική αφήγηση. Κινείται µέσα σε ένα µοντάζ αξιοσηµείωτων στοιχείων, όπου µπορούµε ελεύθερα να περιηγούµαστε ανάµεσά τους.

3 Steinberg, Michael P., Aby Warburg and the Secularization of the Image, in John P. McCormick & Peter E. Gordon (eds.), Weimar Thought: A Contested Legacy. 2013. Princeton University Press, pp. 316-338 4 Micahud, Philippe-Alain. Aby Warburg and the Image in Motion. Zone Books. New York. 2004. translation: Sophie Hawkes, pp. 7 5 Micahud, Philippe-Alain. ο.π. pp. 10 6 ανανεώνω, «to make it new», Ezra Pound 7 Steinberg, Michael P., o.π., pp. 316-338

2

13

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΘΡΑΥΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ. Η ΕΛΕΥΣΙΝΑ ΩΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ. καθ. Βάνα Ξένου |ΜΟΥΣΕΙΟ. επικ. Γιάννης | φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | έτος: ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΑΠΟΤουρνικιώτης ΤΗΝ ΕΥΘΡΑΥΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ 2018-2019 ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ. Η ΕΛΕΥΣΙΝΑ ΩΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ. καθ. Βάνα Ξένου | επικ. Γιάννης Τουρνικιώτης | φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | έτος: 2018-2019 Η µετακίνηση στο χρόνο Η µνήµη Η µετακίνηση στο χρόνο Η µνήµη

Possibility of Vertigo Possibility of Vertigo

Mobilization of itself Mobilization of itself Η εικόνα σήµερα. Η εικόνα σήµερα.

Make it new.

Make it new.

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, Χώρος Πολιτισµός Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, Χώρος Πολιτισµός

Άραγε θα µπορούσε ο Άτλας Μνηµοσύνης να είχε ονοµαστεί Άτλας της Ρητορικής; Πράγµατι ο Warburg φτιάχνει ένα νέο τρόπο «να πει µια ιστορία», θα λέγαµε κάθε πινακίδα είναι µια ιστορία ιδεών. Ωστόσο, η κίνηση µέσα στο Άραγε θα ο Άτλας Μνηµοσύνης να είχε ονοµαστεί της κατεύθυνση Ρητορικής; Πράγµατι ο Warburg χρόνο έχειµπορούσε τη βιωµένη εµπειρία που δηµιουργεί τη µνήµη.Άτλας Κύρια του Warburg είναι φτιάχνει το πώς ένα νέο τρόπο «να πει µια ιστορία», θα λέγαµε κάθε πινακίδα είναι µια ιστορία ιδεών. Ωστόσο, η κίνηση στο µεταφέρονται κάποιες εικόνες στο χρόνο, ως έκφραση της κοινωνίας και των αξιών της. Είναι το διαχρονικόµέσα στοιχείο χρόνο έχει τη βιωµένη εµπειρία που δηµιουργεί τη µνήµη. Κύρια κατεύθυνση του Warburg είναι το πώς της µνήµης που διατηρεί τη βιωµένη εµπειρία ζωντανή και αυτή η βιωµένη εµπειρία εγγράφεται στις εικόνες των µεταφέρονται κάποιες εικόνες στο χρόνο, ως έκφραση της κοινωνίας και των αξιών της. Είναι το διαχρονικό στοιχείο πινακίδων, στον Ατλαντα της Μνηνοσύνης. της µνήµης που διατηρεί τη βιωµένη εµπειρία ζωντανή και αυτή η βιωµένη εµπειρία εγγράφεται στις εικόνες των πινακίδων, στον ότι Ατλαντα Μνηνοσύνης. Κρίνεται βέβαια αυτόςτης ο τρόπος γνώσης µπορεί να είναι χαοτικός, µια ατελείωτη οπτική διαδικασία8 στην οποία εµφανίζεται το στοιχείο του συµπτωµατικού. Ο Micahud γράφει ότι σε ένα βαθµό διαταράσσει την ιστορία καθώς 8 9 διαδικασία στην οποία Κρίνεται βέβαιασεότιµια αυτός ο τρόπος γνώσης να είναι χαοτικός, µια ατελείωτη οπτική οδηγούµαστε τυχαία συνάντηση ή µπορεί και σύγκρουση ετερογενών χρονικοτήτων. Σε αυτό τον ίλιγγο των εµφανίζεται στοιχείο συµπτωµατικού. Ο Micahud γράφεινα ότι χαράξουµε σε ένα βαθµό διαταράσσει την ιστορία καθώς εικόνων, στητο ζάλη ενόςτουατελείωτου «αρχείου» καλούµαστε εµείς το δικό µας µονοπάτι. Να 9 οδηγούµαστετιςσεξεχασµένες µια τυχαίαφωνές συνάντηση ή και σύγκρουση ετερογενών Σε χαθούµε αυτό τονσείλιγγο ξαναβρούµε που παρέµειναν σιωπηλές µέσα στις χρονικοτήτων. εικόνες, χωρίς να αυτή των την 10 ζάλη ενός ατελείωτου «αρχείου» καλούµαστε να χαράξουµε εµείς το δικό µας µονοπάτι. Να εικόνων, αναζήτηση.στη ξαναβρούµε τις ξεχασµένες φωνές που παρέµειναν σιωπηλές µέσα στις εικόνες, χωρίς να χαθούµε σε αυτή την 10 αναζήτηση. Έτσι, τονίζεται πολλές φορές η σύνδεση του θεατή µε την κίνηση. Απαιτείται όπως προαναφέρθηκε η κινητοποίηση του εαυτού για να µπούµε σε αυτό το διαντιδραστικό σύστηµα τρόπου σκέψης που προτείνει ο Warburg µε την Έτσι, τονίζεταιµας πολλές φορέςκαιη νοητική σύνδεσησυµµετοχή. του θεατή µε κίνηση. Απαιτείται όπωςτοπροαναφέρθηκε η κινητοποίηση προσωπική σωµατική Νατην µετέχουµε µετακινώντας σώµα και το πνεύµα µας. του εαυτού για να µπούµε σε αυτό το διαντιδραστικό σύστηµα τρόπου σκέψης που προτείνει ο Warburg µε την προσωπική µας σωµατική καικαι νοητική συµµετοχή. Να µετέχουµε µετακινώντας σώµα και το πνεύµα µας. Αυτή η θεώρηση της εικόνας του τρόπου αντιµετώπισης της που προτείνει οτοWarburg ίσως τώρα µας είναι πιο χρήσιµη από ποτέ κατά τη συνθετική διαδικασία. Η σηµερινή χρονική συγκυρία µοιάζει να είναι συχνά αµφίσηµη Αυτή η θεώρηση της και τουπεριβάλλον τρόπου αντιµετώπισης της µε πουκατακλυσµική προτείνει ο Warburg ίσωςισχυρά τώρα µας είναι πιο και συγκρουσιακή, σεεικόνας ένα ευρύτερο δυσερµήνευτο, πληροφορία, πρότυπα και χρήσιµη από ποτέ κατά τη συνθετική διαδικασία. Η σηµερινή χρονική συγκυρία µοιάζει να είναι συχνά αµφίσηµη µε κεντρικό πρόταγµα την επικοινωνία και την κατανάλωση της εικόνας. Τα όρια του κόσµου της παραγωγής µε και σε ένα ευρύτερο περιβάλλον δυσερµήνευτο, µε κατακλυσµική πληροφορία, ισχυράενδιαφέρον πρότυπα καιη αυτάσυγκρουσιακή, του τρόπου επικοινωνίας και δηµιουργικής έκφρασης αναδιατάσσονται. Αποκτά περισσότερο µε κεντρικό πρόταγµα την επικοινωνία και την κατανάλωση της εικόνας. Τα όρια του κόσµου της παραγωγής µε ερµηνεία, η νοηµατοδότηση και η επαναπρόσληψη της εικόνας σαν σχέση συµµετοχής και πολιτισµικής αυτά του τρόπου επικοινωνίας δηµιουργικής αναδιατάσσονται. περισσότερο ενδιαφέρονκαιη επικοινωνίας, οπότε και στην και αρχιτεκτονική, το έκφρασης “δισδιάστατο” προάγεται σε Αποκτά κορυφαία αξιακή συνιστώσα ερµηνεία, η νοηµατοδότηση η επαναπρόσληψη σαν σχέση συµµετοχής και είναι πολιτισµικής εργαλείο συνύπαρξης. Αυτοί οικαι µετεωρισµοί ή καλύτερατηςοι εικόνας πειραµατισµοί σε δύσκολα µονοπάτια ίδιο της επικοινωνίας, οπότε και στην αρχιτεκτονική, το “δισδιάστατο” προάγεται σε κορυφαία αξιακή συνιστώσα και αρχιτεκτονικής συνθετότητας. εργαλείο συνύπαρξης. Αυτοί οι µετεωρισµοί ή καλύτερα οι πειραµατισµοί σε δύσκολα µονοπάτια είναι ίδιο της αρχιτεκτονικής συνθετότητας. Κατά την εξερευνητική διαδροµή του αρχιτεκτονικού αιτήµατος αναζητούµε τον τρόπο να σκεφτόµαστε, να βλέπουµε και να σχεδιάζουµε. Ο Warburg µας δίνει µία απάντηση για τον τρόπο διαχείρισης της εικόνας και της Κατά τηντηεξερευνητική τουτου αρχιτεκτονικού αιτήµατος αναζητούµε τον Πιο τρόπο να σκεφτόµαστε, να γνώσης: συσχέτισή τηςδιαδροµή µε συνθήκες χώρου, µε ιδέες και αξιώσεις της εποχής. συνολικά, µας προτρέπει βλέπουµε και να σχεδιάζουµε. Ο Warburg µας δίνει µία απάντηση για τον τρόπο διαχείρισης της εικόνας και της στη θεώρησή της ως µία αφορµή για την εκκίνηση συσχετισµών, αλληλεπίδρασης, της εκ νέου δηµιουργίας. γνώσης: τη συσχέτισή της µε συνθήκες του χώρου, µε ιδέες και αξιώσεις της εποχής. Πιο συνολικά, µας προτρέπει στη θεώρησή της ως µία αφορµή για την εκκίνηση συσχετισµών, αλληλεπίδρασης, της εκ νέου δηµιουργίας.

8

virtually endless process Micahud, Philippe-Alain. ο.π. pp. 12 810 Ο Warburg άλλωστε πέρασε σε αυτή τη διαδικασία µε το ταξίδι που έκανε στις Η.Π.Α. φτάνοντας στην ολοκληρωτική απώλεια του virtually endless process 9εαυτού του. Ταράχθηκε ψυχικά από το γεγονός της µετάβασης, από την πληµµυρίδα της φαντασίας, το αλλότριο της ανθρώπινης Micahud, Philippe-Alain. ο.π. pp. 12 ύπαρξης και τοάλλωστε βάθος της ψυχής ανθρώπου. Για αυτό είναιπου εύλογο τονΗ.Π.Α. απασχολήσει µετά η έννοια του pathos formel.του 10 Ο Warburg πέρασε σετου αυτή τη διαδικασία µε τοκαι ταξίδι έκανεναστις φτάνοντας στην ολοκληρωτική απώλεια Επίσης του. µπορεί για αυτόνψυχικά η ενασχόληση µε όλεςτης αυτές οι εικόνες νατην συνιστά µια θεραπεία για την ψυχή. εαυτού Ταράχθηκε από το γεγονός µετάβασης, από πληµµυρίδα της φαντασίας, το αλλότριο της ανθρώπινης ύπαρξης και το βάθος της ψυχής του ανθρώπου. Για αυτό και είναι εύλογο να τον απασχολήσει µετά η έννοια του pathos formel. Επίσης µπορεί για αυτόν η ενασχόληση µε όλες αυτές οι εικόνες να συνιστά µια θεραπεία για την ψυχή.

3 9

14

3

καθ. Βάνα Ξένου | επικ. Γιάννης Τουρνικιώτης | φοιτ.: Μαργαρίτα Ζακυνθινού-Ξάνθη | έτος: 2018-2019

ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική, Χώρος Πολιτισµός

Βιβλιογραφία -

Gombrich, E.H. Aby Warburg. An Intellectual Biography . The Warburg Institute University of London. 1970

-

Gombrich, E.H. Aby Warburg: His Aims and Methods. An anniversary lecture. Reprinted from Journal of the Warburg and Courtauld Institutes.

-

Micahud, Philippe-Alain. Aby Warburg and the Image in Motion. Zone Books. New York. 2004. translation: Sophie Hawkes

-

Steinberg, Michael P. Aby Warburg and the Secularization of the Image. in John P. McCormick & Peter E. Gordon (eds.). Weimar Thought: A Contested Legacy. Princeton University Press. 2013.

-

Aby Warburg. L’atlas Mnémosyne. Avec un essai de Ronald Recht. The Warburg Institute. London

4

15

ρφή, την των

άθη,

είναι

χείο ένα

ment της 16

Κάθε σπουδαστής κλήθηκε να επιλέξει μία από τις πινακίδες από το έργο του Α. Warburg “Άτλας Μνημοσύνη” και να εξετάσει τα έργα τέχνης που περιλαμβάνει η συγκεκριμένη, καταγράφοντας τις σκέψεις και τους συνειρμούς που του δημιούργησε η θεματική της πινακίδας.

ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΙΝΑΚΙΔΑ ΝΟ.70 ΤΟΥ ABY WARBURG

Τίτλος Πινακίδας: “Le pathétique baroque dans les scenes d’enlèvement. Théâtre.”

“Μπαρόκ πάθος στις σκηνές απαγωγής. Θέατρο.”

Le pathétique : a. Qui suscite une profonde émotion, qui émeut, qui touche. Αυτό που προκαλεί μια βαθιά συγκίνηση, που κινείται, που αγγίζει. b. (nom masculin et adjectif, pathos, « souffrance, passion ») Ce terme qualifie toute scène, dramatique ou romanesque, propre à susciter l’émotion du lecteur. Une scène pathétique définit la situation d’un personnage, souvent écrasé par le destin, qui exprime sa souffrance par une plainte. Μια σκηνή pathétique ορίζει την κατάσταση ενός χαρακτήρα, συχνά συνθλιβόμενου από τη μοίρα, ο οποίος εκφράζει τον πόνο του με ένα παράπονο. πάθος<πάσχειν Ο Warburg συνδυάζει το πάθος του baroque με τη βία ή την υπερβολή σε σχέση με τη «μεταθανάτια ζωή της αρχαιότητας». Απεικονίζονται έργα μπαρόκ ζωγραφικής έκφρασης. Ο Warburg βασίστηκε στο υλικό και τις ιδέες που περιγράφτηκαν στη διάλεξη του Rembrandt το 1926.

Enlèvemen : η αρπαγή Σύνδεση με το μύθο για την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και ο θρήνος της θεάς Δήμητρας. Ο μύθος που “εξηγεί” τον κύκλο της φύσης και του χρόνου.

17

70

Le pathétique baroque dans les scenes d'enlèvement. Théâtre La Pathos Formel - la formule du pathos

- motif figuré, ένα µοτίβο που να απεικονίζει µια συγκεκριµένη µορφή, (ανθρώπους, ζώα κλπ)), το οποίο η Αναγέννηση δανείζεται από την Αρχαιότητα, ως ανώτερη φόρµα, υπερθετικός τρόπος έκφρασης των παθών.

-αποτυπώνει την εγγραφή της έκφρασης που προκαλείται από τα πάθη, µιλάει για το άλγος που καταλαµβάνει σώµα και νου. Η θεραπεία στο pathos formel παρουσιάζεται ως ζωτική ανάγκη και είναι η αίσθηση του προσανατολισµου.

-Η αρχαία ελληνική formule du pathos συµπλέει µε το τραγικό στοιχείο (την αρχαία τραγωδία) και εγκαθίσταται ή αντιστρέφεται ενεργητικά σε ένα νέο σηµασιολογικό πλαίσιο.

- Στην πινακίδα 70 το pathos formel περιγράφεται µε τον όρο enlèvement που έχει τη σηµασία της µετακίνησης, της αφαίρεσης, της αρπαγής, της άρσης υπό την προϋπόθεση του µύθου.

18

ρφή, την των

άθη,

ίναι

χείο ένα

ment της 19

70

20

Le pathétique baroque dans les scenes d'enlèvement. Théâtre

21

70

22

Le pathétique baroque dans les scenes d'enlèvement. Théâtre

23

1.1 - 1.2 - 1.3 The Legend of Orpheus

Orphée charmant les animaux

- Η Εισαγωγή: αµόλυντη φύση, ησυχία και γαλήνη, φυσικό και ανθρωπογενές σε ι - η τέχνη του ποιητή τραγουδιστή Ορφέα µπορεί να κατευνάσει τα πάθη, να εξηµερ - Προοικονοµία: η ωδή του Ορφέα που µέλλεται να γίνει τραγωδία. Προοικονοµία 24

ascribed to Roelant Savery, 1630, Verona, Museo Civico d’Arte de Castelvecchio.

ισορροπία. Ο πάνω κόσµος σε αρµονία ρώσει τα πλάσµατα. Στατική ή κινητική εικόνα; α της συνάντησης µε τον κάτω κόσµο και η απώλεια της αγαπηµένης του Ευρυδίκης.

25

1.1 - 1.2 - 1.3 The Legend of Orpheus

- Η Εισαγωγή: αµόλυντη φύση, ησυχία και γαλήνη, φυσικό και ανθρωπογενές σε ι - η τέχνη του ποιητή τραγουδιστή Ορφέα µπορεί να κατευνάσει τα πάθη, να εξηµερ - Προοικονοµία: η ωδή του Ορφέα που µέλλεται να γίνει τραγωδία. Προοικονοµία 26

ascribed to Roelant Savery, 1630, Verona, Museo Civico d’Arte de Castelvecchio. Εισαγωγή: αμόλυντη φύση, ησυχία και γαλήνη, φυσικό και ανθρωπογενές σε ισορροπία, όμορφα τοπία όπου το motif fuguré δηλ. άνθρωποι και ζώα συνυπάρχουν σε συνθήκες αρμονίας. Σημαντικό στοιχείο: κάθονται. Η τέχνη του ποιητή τραγουδιστή Ορφέα μπορεί να κατευνάσει τα πάθη, να εξημερώσει τα πλάσματα. Από τον 6ο αιώνα π.Χ., ο Ορφέας θεωρήθηκε ένας από τους βασικούς ποιητές και μουσικούς της αρχαιότητας, και ο εφευρέτης ή αυτός που τελειοποίησε τη λύρα και τα τύμπανα. Μπορεί να είναι μια πιο στατική εικόνα σε σχέση με τις άλλες, ωστόσο ενυπάρχει το στοιχείο της κίνησης: Με τη δύναμη της μουσικής του και του τραγουδιού του μπορούσε να γοητεύσει τα άγρια ζώα, να διεγείρει τα δέντρα και τους βράχους σε χορό, ακόμα και να σταματήσει τη ροή των ποταμών. Ως ένας από τους πρωτεργάτες του πολιτισμού, θεωρείται πως δίδαξε στην ανθρωπότητα τις τέχνες Μια ωδή που μέλλεται να γίνει τραγωδία. Η ωδή του Ορφέα, η τραγωδία του Ορφέα. Μία προοικονομία για την συνάντηση με τον κάτω κόσμο. Η επίσκεψη του Ορφέα στον Κάτω Κόσμο, ίσως τραγική ειρωνεία. Αλλόφρων ο Ορφέας έπαιξε τόσο συγκινητικά τραγούδια και τραγούδησε τόσο θρηνητικά που όλες οι νύμφες και οι θεοί έκλαψαν και τον συμβούλευσαν. Ο Ορφέας κατέβηκε στον κάτω κόσμο και με τη μουσική του απάλυνε την καρδιά του Άδη και της Περσεφόνης (το μόνο άτομο που τα κατάφερε ποτέ), οι οποίοι συμφώνησαν να επιτρέψουν στην Ευρυδίκη να επιστρέψει μαζί του στη γη. Αλλά η συμφωνία που συνόδευε την απόφαση ήταν πως έπρεπε να περπατά μπροστά από αυτήν και να μην κοιτάξει πίσω μέχρι να φτάσει στον πάνω κόσμο.

ισορροπία. Ο πάνω κόσµος σε αρµονία ρώσει τα πλάσµατα. Στατική ή κινητική εικόνα; α της συνάντησης µε τον κάτω κόσµο και η απώλεια της αγαπηµένης του Ευρυδίκης.

27

2.1 Pluto, Venus, and Amor

28

Jacob Struys, Ontschakingh van Proserpina, Met de Bruyloft van Pluto, Ghespeelt op de Amsterdamsche Academie (Amsterdam 1634)

- Ο έρωτας, η απαρχή του πάθους. Σηµαδεύει τον Πλούτωνα, πληγώνει τον Πλούτωνα ένα γεγονός που θα συµπαρασύρει στα πάθη.

- Ο Έρως: ο γιος του Πόρου και της Πενίας. Η Πενία λοιπόν έχοντας στο νου της, εξαιτίας του ότι ήταν άπορη, να κάνει παιδί µε τον Πόρο, ξαπλώνεται κοντά του και συλαµβάνει τον Έρωτα.

- Η διπολική/ διττή ταυτότητα του έρωτα: Από τους τραγικούς, ιδιαίτερη σηµασία στον θεό Έρωτα αποδίδει ο Ευριπίδης. Ο Ευριπίδης διαχωρίζει τη δύναµη του Έρωτα σε δύο µορφές: Σε αυτή που µπορεί να οδηγήσει στην Αρετή και σε εκείνη που οδηγεί στην Αθλιότητα. Με παρόµοιο τρόπο, στο Συµπόσιο του Πλάτωνα εντοπίζουµε τον «καλό» Έρωτα (γιο της Αφροδίτης Ουρανίας) και τον «κακό» Έρωτα (γιο της Αφροδίτης Πανδήµου).

29

2.2α – 2.2b Rape of Persephone (Proserpin

2.2α 30

2.2b

a)

Jacob Struys, Ontschakingh van Proserpina, Met de Bruyloft van Pluto, Ghespeelt op de Amsterdamsche Academie (Amsterdam 1634)

31

3. The Abduction of Proserpina

32

Peter Paul Rubens, oil on canvas, 1636-39, Madrid, Museo del Prado.

Η Περσεφόνη, απήχθη από τον Πλούτωνα, το θεό του υπόκοσµου. Παρά την αντίσταση που πρόβαλαν η Μινέρβα, η Αφροδίτη και η Νταϊάνα, η σχέση τους θα εξελιχθεί σε αγάπη, όπως αποκαλύπτεται από την παρουσία των κυπέλων που κρατούν το άρµα και αναγκάζει τα άλογα. Μια χαρακτηριστική ιστορία πάθους.

33

4. The Abduction of Proserpina

34

Pieter Claesz (after a preparatory sketch

by Peter Paul Rubens, ca. 1615-20), 1640.

-

-

η απειλή τους που εκπροσωπείται από τον θεό του Πλούτωνα, που απαγάγει την Περσεφόνη ένα σώµα σε κίνηση, σε ανατροπή, υπόκειται σε πίεση, που κάµπτεται, που θίγεται, που πάσχει σώµατα σε πάλη, που πάλλονται Η Περσεφόνη σε ανατροπή. Σώµα χωρίς προσανατολισµό. Δεν υπακούει πια σε κανόνες, στη βαρυτική έλξη, έχει ανατραπεί. το καλάθι λουλουδιών της σε όλες σχεδόν τις εικόνες σηµατοδοτεί την απώλεια στα πάθη, η ανατροπή της ισορροπίας, του µη ελέγχου. Έκφραση του pathos formel.

35

5. The Abduction of Proserpina

36

Christopher Schwarz, German, late 16th c.; drawing, Göttingen University Collection.

πώς το Μπαρόκ αγωνίζεται και τελικά είναι αυτό που τελικά να φέρει αυτά τα πάθη: Αναγέννηση Συµµετρία Τάξη Ολοκληρωµένες γεωµετρίες Κανόνες-Λογική Κανονιστικότητα Ορθολογισµός

VS

Μπαρόκ Πολλοί άξονες Πλουραλισµός Επαναλιψηµότητα Ατελής µορφή Συναίσθηµα Υπερβολή Δραµατικό Στοιχείο

Σκοπός του µπαρόκ είναι πρωτίστως να εντυπωσιάσει καθώς και να εξυψώσει τον άνθρωπο µέσα από τα πάθη και τα συναισθήµατά του. Σε αντίθεση µε τις ιδεολογικές αρχές του ροµαντικού κινήµατος, ο άνθρωπος δεν εκλαµβάνεται ως µονάδα αλλά ως µέρος ενός συνόλου.

37

11. The Rape of Persephone (Proserpina)

38

Rembrandt, oil on canvas, ca. 1631

- Σε αντίθεση µε το αναγεννησιακό ύφος που βασίστηκε κυρίως στη λογική, το ύφος του µπαρόκ

απευθύνεται

περισσότερο

στο

συναίσθηµα. Βλέπουµε: - ένα αίσθηµα δέους και µεγαλείου - ένα επιβλητικό και ποµπώδες ύφος.

- η απόδοση της κίνησης, - η εκµετάλλευση του φωτός και η δηµιουργία έντονων αντιθέσεων είτε µε τη µορφή εσοχών στην αρχιτεκτονική, είτε µέσω έντονων φωτοσκιάσεων στη ζωγραφική.

39

6. Occasio

40

Peter Paul Rubens, oil sketch, ca. 1628; Vienna, Liechtenstein Museum - O διαχωρισµός του πίνακα σε δύο επίπεδα: Στο χαµηλότερο επίπεδο µια µισόγυµνη γυναίκα κάθεται στο έδαφος, που στηρίζει το µάγουλο της µε το χέρι της, κοιτάζοντας έξω από την εικόνα. Το επάνω επίπεδο δείχνει µια πολύµορφη σκηνή σε ένα χαρτόκουτο. Στο κέντρο αυτής της σκηνής βρίσκεται µια γυναικεία φιγούρα, η προσωποποίηση της ειρήνης, Pax. Με το δεξί της χέρι πιάνει τα µαλλιά της Ευκαιρίας, Occasio. Από την Αναγέννηση, η Occasio, η προσωποποίηση της ευκαιρίας, αναπαρίσταται ως µια γυµνή γυναίκα λυγισµένη προς τα εµπρός, µε ένα µακρύ τσουλούφι που έχει το πίσω µέρος του κεφαλιού της ξυρισµένο - ένας συµβολισµός του πάνω και του κάτω κόσµου µε την Περσεφόνη να εγκλωβίζεται σε έναν από αυτούς. Σε αυτή την περίπτωση στη µοναχικότητα του κάτω κόσµου σε αντίθεση µε τη ζωντάνια και την πολυκοσµία του πάνω κόσµου.

- χαρακτηριστικό του Μπαρόκ : α. Χρήση συµβολισµών/ αξίες/ έννοιες που προσωποιούνται µε γυναικείες µορφές β. οι καµπύλες γραµµές γ. οι πολύπλοκοι διαπλεκόµενοι όγκοι, 41

7. The Abduction of Happiness

42

Nicolaus Knüpfer, oil on copper, 1651; Schwerin, Staatliches Museum

Η αρπαγή, η απώλεια της ευτυχίας Η συναισθηµατική κατάσταση της Περσεφόνης. Μετατόπιση του σώµατος από έναν κόσµο σε έναν άλλο, µε βίαιο τρόπο. Συµβολισµός της Περσεφόνης. Αιωρείται, αποκόβεται από τη γη, από τη µητέρα γη, τη θεά Δήµητρα. Ο Θεός πάνω από ολους που την περιµένει. Ο Πλούτωνας.

Pathos Formel. η πολλαπλή µορφή της ανατροπής µετάβαση, αποµόνωση σώµα που υπόκειται στο πάθος.

43

8. The Ship of Fortune 9. Fortuna

8. Joost van der Vondel, Lof der zee-vaert (Derde Boeck, 1623).

44

9. Peter Paul Rubens, oil sketch, ca. 1636; Berlin, Staatliche Museen, Gemäldegalerie 45

10 & 12. The Rape of Persephone (Proserpi

10.1

10.2 12

Willem van Haecht, detail from Apelles Painting Campaspe, Flemish, oil on panel, 1630; The Hague, Mauritshuis 46

phone (Proserpina)

ina)

12

e, 47

13. The Rape of Persephone (Proserpina)

48

hone (Proserpina)

a)

from Les metamorphos Banier.

Gravées par from Les metamorphoses d’Ovide. Par M. L’Abbé 2 vols. (Amster Banier. Gravées par B. Picart, &Maîtres. autres habiles Maîtres. 2 vols. (Amsterdam, 1732), vol. 1, p. 162.

49

11 55 .. TT hh ee ss aa cc rr ii ff ii cc ee oo ff II pp hh ii gg ee nn ii aa

11 77

after Rembrandt, drawing, ca. 1655; London, British after Rembrandt, drawing, ca. 1655; London, British Museum, Department of Prints and Drawings Museum, Department of Prints and Drawings 15. Le Sacrifice d'Iphigénie/ Η θυσία της Ιφιγένειας Στην ελληνική μυθολογία η Ιφιγένεια ήταν μία από τις κόρες του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Ο Αγαμέμνων είχε προκαλέσει την οργή της θεάς Αρτέμιδας σκοτώνοντας το ιερό ελάφι της, με αποτέλεσμα η θεά να προκαλέσει άπνοια και να μη μπορεί να αποπλεύσει ο στόλος των Αχαιών από την Αυλίδα για την Τροία. Ρώτησαν τον μάντη Κάλχα τι έπρεπε να κάνουν κι εκείνος απάντησε ότι η οργή της θεάς θα έφευγε μόνο αν ο Αγαμέμνων θυσίαζε τη θυγατέρα του, την Ιφιγένεια. Η Κλυταιμνήστρα δεν μπόρεσε ποτέ να του συγχωρήσει το γεγονός ότι θυσίασε το ίδιο τους το παιδί για την εκστρατεία «του» και προέβαλε αυτό το τραγικό γεγονός ως δικαιολογία για τον φόνο του άνδρα της. Την τελευταία όμως στιγμή η θεά λυπήθηκε την Ιφιγένεια, την άρπαξε από τον βωμό της θυσίας και έβαλε στη θέση της ένα ελάφι. Κι έτσι η Ιφιγένεια σώθηκε αλλά χάθηκε και δεν την ξαναείδαν.

17.1, 17.2 Sacrifice of Polyxena / Η θυσία της Πολυξένης Η Πολυξένη ήταν η μικρότερη από τις κόρες του βασιλιά Πρίαμου και της Εκάβης, βασιλέων της Τροίας, αδερφή του Έκτορα, του Πάρι και της Κασσάνδρας. Σύμφωνα με ένα μύθο, την ερωτεύτηκε ο Αχιλλέας. Το φάντασμά του εμφανίστηκε στους επιζώντες του πολέμου, ζητώντας να θυσιαστεί η Πολυξένη. Το έκανε ο ίδιος ο γιος του, ο Νεοπτόλεμος, σκοτώνοντάς την πάνω από τον τάφο του Αχιλλέα. Σε έναν άλλο μύθο, η Πολυξένη αυτοκτονεί πάνω από τον τάφο του ήρωα.

50

S S

17. The sacrifice of Poluxena

Samuel Coster, Polyxena (Amsterdam, 1630

51

16. Massacre of the Innocents

52

Bernard Picart,Bernard engraving Picart, for engraving Barthold Heinrich for Barthold Heinrich Brockes, Verteutschter Bethlehemitischer KinderBrockes, Verteutschter Bethlehemitischer KinderMord des Ritters Marino...

(Tübingen, 1739) Mord des Ritters Marino...

(Tübingen, 1739)

LA PATHOS FORMEL - LA FORMULE DE PATHOS “En 1905, il emploie le terme de Pathosformel pour la première fois dans une conférence sur Dürer 59 pour désigner un motif figuré que la Renaissance emprunte à l’Antiquité en tant que forme superlative de l’expression des passions.

Au centre de l’anthropologie warburgienne, la Pathos formel -formule de pathos -couvre le registre de l’expressivité mue par les passions mais montre aussi, plus largement, comment ces passions peuvent être mises au service d’un besoin vital qui est celui de l’orientation.

Nous cernons là le moment où la question de la formule de pathos se cristallise autour de ce qu’il nommera les« accessoires animés» et l’impulsion émotive qui est à leur origine.

Dans l’essai sur Sassetti, Warburg analyse le recours à des formules de pathos en vue de la libération de l’individu.

La façon dont les hommes d’une époque donnée s’emparent des formules de pathos permet de comprendre la nature de leurs émotions et cet ensemble de manifestations. il veut les regrouper en un système. La formule grecque du pathos tragique, ou la formule romaine du pathos triomphal est restituée ou inversée énergétiquement dans un contexte sémantique nouveau. La théorie des polarités warburgiennes entre «désir d’incorporation religieux» et effort pour atteindre la raison forme l’arrière-plan méthodologique de ces processus.

Les planches souvent présentent ces formules de pathos regroupées par thèmes et munies de legends.” Πηγή: Recht, Roland. “Aby Warburg. L’Atlas Mnémosyne”.

53

70

Le pathétique baroque dans les scenes d'enlèvement. Théâtre

Μύθοι και Τραγικό Στοιχείο Η τραγωδία και το πρόβληµα της Ανθρώπινης Κατάστασης

Αν διαβαστεί με συμβατικό τρόπο, το “κείμενο” του Πίνακα 70 αρχίζει στην επάνω αριστερή γωνία με # 1.1-3, “Ορφέας και τα πλάσματα”, γ. 1630, που αποδίδεται στον φλαμανδό ζωγράφο Roelant Savery (1576-1639) και προχωράει στο συμπέρασμα του στις # 18.1 και # 18.2 με χαρακτικά από την ολλανδική Crispijn de Passe (1564-1637) της “Adoration of the Magi, “Γ. 1600, κάτω δεξιά. Ως εκ τούτου, μπορούμε να πάρουμε ως εναρκτήριο ισχυρισμό ότι η τέχνη, που υπολογίζεται από τον ποιητή-τραγουδιστή, Ορφέα, μπορεί να εξοντώσει τα (πλάσματα) πάθη.

H τραγωδία δεν είναι παρά µια σπουδή του ανθρώπινου πάθους, στις αιτίες της ανθρώπινης οδύνης.

Οι εικόνες του Warburg συναθροίζονται στον πίνακα και η διευθέτησή τους, βελτιώνουν αυτή τη διατριβή εξετάζοντας ακριβώς ποια τέχνη μπορεί να κάνει τη δουλειά, εντοπίζοντας και πάλι όχι πώς η Αναγέννηση, αλλά μάλλον πώς το Μπαρόκ αγωνίζεται - τελικά με επιτυχία - να φέρει αυτά τα ίδια πάθη - με την απειλή τους που εκπροσωπείται από τον θεό της κακομεταχείρισης απαγωγής του Πλούτωνα του Πλούτωνα της νύμφης Προσερπίνας, της οποίας το χυμένο καλάθι λουλουδιών σε όλες σχεδόν τις εικόνες σηματοδοτεί την απώλεια που υπονοεί σε τέτοια πάθη - υπό έλεγχο.

Δεν µιλάµε για τον άδικο πόνο ή τον πόνο του θανάτου. Είναι ο πόνος µιας συνείδησης που έχει τη δύναµη να αισθάνεται και να αντέχει. Αυτό ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΤΡΑΓΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ είναι η τραγωδία. Οι πρωταγωνιστές στους µύθους που είδαµε, οι Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ τραγικοί ήρωες δηλαδή παρουσιάζονται ως µοναχικές συνειδήσεις H τραγωδία είναι παρά μια του ανθρώπινου στιςκαι αιτίεςσε της βάθος, ανθρώπινης οδύνης. πουδενµπορούν νασπουδή αισθάνονται µε πάθους, ένταση που βιώνουν τις περιστάσεις της ζωής τους µε αυτή την ιδιαίτερη δύναµη. Αυτοί οι Δεν μιλάμε για τον άδικο πόνο ή τον πόνο του θανάτου. Είναι ο πόνος μιας συνείδησης που έχει τη δύναμη να αισθάνεται και ναµας αντέχει. Αυτό είναι ηαυτό τραγωδία. πρωταγωνιστές στους μύθους που είδαμε, τραγικοί ήρωες µύθοι δείχνουν πουΟιδίνει στην ανθρώπινη ζωή τη οισηµασία δηλαδή παρουσιάζονται ως μοναχικές συνειδήσεις που μπορούν να αισθάνονται με ένταση και σε βάθος, που βιώνουν και την αξιοπρέπειά της: τη δύναµη του ανθρώπου να αισθάνεται και να τις περιστάσεις της ζωής τους με αυτή την ιδιαίτερη δύναμη. Αυτοί οι μύθοι μας δείχνουν αυτό που δίνει στην ανθρώπινη ζωή τη σημασία και την αξιοπρέπειά της: τη δύναμη του ανθρώπου να αισθάνεται και να υποφέρει. υποφέρει. Βλέπουμε δηλαδή μέσα από αυτούς τους μύθους την ουσία και την αλήθεια της ανθρώπινης κατάστασης. Και το μπαρόκ μάλλον ήταν ο πιο κατάλληλος τρόπος να μας το δείξει, να καταδηλώσει αυτή την ένταση, τη γιγάντωση, με αίσθημα δέους και την υποβολή του επιβλητικού, όπου το σώμα λυγίζει.

Βλέπουµε δηλαδή µέσα από αυτούς τους µύθους την ουσία και την αλήθεια της ανθρώπινης κατάστασης. Και το µπαρόκ µάλλον ήταν ο πιο κατάλληλος τρόπος να µας το δείξει, να καταδηλώσει αυτή την ένταση, τη γιγάντωση, µε αίσθηµα δέους και την υποβολή του επιβλητικού, όπου το σώµα λυγίζει.

54

55

18.1 Τhe Adoration of the Magi 18.2 Detail: the woman bearing goods

18.2

18.1 56

Crispijn van de Passe the Elder (after Jacques de Bellange), engraving, ca. 1600.

- Ένας απρόσµενος επίλογος χαρµόσυνων γεγονότων - τα υλικά αγαθά ως δώρα - η υπενθύµιση της ζωής, της χαράς, της απόλαυσης - η υπενθύµιση της συνέχειας, του κύκλου της ζωής - ο κυκλικός τρόπος σκέψης - το δίδαγµα από το µύθο της Περσεφόνης - δίπολα- αντιθέσεις που παρόλο που αποτελούν δύο αντίθετες δυνάµεις συντίθονται ως µία αδιάσπαστη ενότητα. Η µία πλευρά µετουσιώνει την άλλη, απελευθερώνοντας την ουσία της ύπαρξης.

57

58

Επίλογος των δύο τελευταίων έργων 18.1 &18.2 - Ένας απρόσµενος επίλογος χαρµόσυνων γεγονότων - τα υλικά αγαθά ως δώρα - η υπενθύµιση της ζωής, της χαράς, της απόλαυσης - η υπενθύµιση της συνέχειας, του κύκλου της ζωής - ο κυκλικός τρόπος σκέψης - το δίδαγµα από το µύθο της Περσεφόνης - δίπολα- αντιθέσεις που παρόλο που αποτελούν δύο αντίθετες δυνάµεις συντίθονται ως µία αδιάσπαστη ενότητα. Η µία πλευρά µετουσιώνει την άλλη, απελευθερώνοντας την ουσία της ύπαρξης.

59

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΘ

ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ

Η ΑΤΛΑΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΗΣ

ABY 60

WAR

ΘΡΑΥΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ

Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΩΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Η ΑΡΠΑΓΗ ΤΗΣ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗ

RBURG 61

m z x