fyrir tilverknað Odds Sigurðssonar. Oddur var glæsimenni og drengskaparmaður í aðra röndina og hefur því unnið sér talsverða samúð sagnaritara, einkum Jóns. J. Aðils sem ritaði ævisögu hans. En hann var þó reyndar þvílíkur ofstopamaður að fullkomið efamál verður að telja að hann hafi alltaf verið heill á geðsmunum. Á alþingi 1721 flutti Jón Hjaltalín mál alþýðumanns úr Snæfellsnessýslu sem Oddur hafði beitt verstu rangsleitni og hafði fullkominn sigur. Árið eftir sótti Jón mál annars almúgamanns af Snæfellsnesi á hendur Oddi en Oddur sá þá sitt óvænna og gekk til sátta áður en málið kæmi til dóms. Að öðru leyti var meinlítið með þeim Oddi og Jóni allt þar til á alþingi 1734. Oddur slettist þá upp á Jón með ólögmætri kröfu en Jón brást ókvæða við og briglsaði Oddi um æruleysi. Málinu lauk svo að Oddur var dæmdur í sektir við Jón en brigslyrði Jóns ómerkt. Jón J. Aðils rekur þessi viðskipti lauslega í ævisögu Odds og er sú frásögn öll mjög hlutdræg og hallar á Jón. I frásögu Jóns er meðal annars þetta: „Jón þessi Hjaltalín átti Oddi margt gott upp að inna. Hafði Oddur endur fyrir löngu tekið hann að sér í Kaupmannahöfn, bjargað honum úr örbirgð og komið honum til manns." Þess er annars hvergi getið að Jón Hjaltalín hafi nokkurn tíma siglt og Jón Aðils getur ekki um heimild fyrir frásögn sinni, enda er á henni þjóðsagnablær. En það styður hana þó að Oddur sigldi einmitt 1706, sama haust og Páll Beyer, og því má álykta að Jón hafi þá verið í Kaupmannahöfn og kynnst ekki aðeins Oddi heldur einnig Beyer veturinn 1706-1707. Sennilegast er því að söguna um að Oddur hafi tekið Jón að sér í Höfn og komið honum til manns beri að skýra svo að Jón hafi kynnst Beyer og komist í hans þjónustu fyrir tilstilli Odds. Víst er að þeir Beyer og Oddur hafa eitthvað umgengist þennan vetur. Jón hefur að líkindum komið út með Beyer sumarið 1707 og um það bil tveimur árum síðar giftist hann Mettu Maríu. Beyer hafði áður reynt að kaupslaga um Mettu við séra Runólf í Sandfelli og líkast til er það skýringin á þeirri fráleitu þjóðsögu að Jón hafi fengið sýslumannsembætti að launum fyrir að giftast henni. Vitanlega gekk Jón í þjónustu Beyers og einhvern heimanmund fékk hann sennilega með konu sinni en það er úr lausu lofti gripið að hann þægi sérstaka umbun fyrir að ekta hana. Jón komst ekki til neinna metorða fyrr en löngu eftir að þau Metta giftust og þá varð það án hjálpar Beyers. Þau eignuðust níu börn sem komust upp og ekkert bendir til annars en að hjónaband þeirra hafi verið elskuríkt. Bogi Benediktsson segir reyndar að Jón væri „haldinn kvenhollur" og Páll Eggert lepur þetta eftir honum. Ekki er þó vitað til að Jón hafi nokkurn tíma skipt sér af öðrum konum en Mettu og því er þetta tilhæfulaust fleipur. Hin „opinbera söguskoðun" á Jóni Hjaltalín er reyndar að talsverðu leyti náungaslaður fært í viðhafnarflíkur sagnfræðinnar. Eru þeir að dansa Varðveist hefur bréf sem Jón Hjaltalín skrifaði til Fuhrmanns amtmanns, dagsett 31. ágúst 1720 í „Effersoe ved Holmen udi Island". f bréfínu biður Jón amtmann með mörgum fögrum orðum að aðstoða sig við að ná arfi Mettu eftir foreldra hennar, enda sé móðir hennar nú látin fyrir nokkru og Hans Olfsen stjúpi hennar kvæntur öðru sinni. Segir Jón að þau hjón hafi bæði margsinnis reynt að ná sambandi við Olfsen út af málinu en allar tilraunir þeirra í þessa átt hafi reynst árangurslausar. Olfsen hafi þó haft fulla vitneskju um að Metta væri á lífi og um hvar hún væri niðurkomin, enda væri hún „fra sin faders hus, med hans (þ.e. Olfsens) og móderens villie og raad bort komen". I bréfinu kemur enn fremur fram að foreldrar Mettu höfðu verið „temmelig formuende folk" og að hún átti tvær yngri systur sem ekki höfðu heldur notið arfs síns. Loks lætur Jón þá frómu ósk í ljós að kona hans „som sidder her i et fremmed land med 5 smaa bórn" fái um síðir þann arf sem henni beri, en að þeirri ósk varð honum þó ekki. Beyer hefur að sjálfsögðu útvegað Jóni og Mettu ábúina í Effersey, líkast til með vildarkjörum. Búskapur í eynni var smár í sniðum en heimræði var þar árið um kring og hefur Jón því haft þar einhvern útveg. Sennilegast er að hann hafi auk þess áfram verið að einhverju leyti í þjónustu Beyers og síðan orðið assistent hjá Hólmskaup-
manni. Og smám saman jókst vegur Jóns. Á meðal nágranna þeirra Mettu voru sýslumannshjónin í Nesi við Seltjörn, Þórdís Jónsdóttir varalögmanns Eyjólfssonar og Níels Kjær. Traust og síðan vinátta tókst með Jóni og Níels, Níels tilnefndi Jón sem lögréttumann 1717 og tók sér hann sem lögsagnara 1728, eins og áður er nefnt. Ari síðar, 1729, eignuðust þau Jón og Metta son og gáfu honum nafnið Níels. Sem fyrr segir tók Jón við sýslum Kjærs 1730 og fluttist líklega sama ár úr Effersey inn í Vík. Á orði var haft að heimilislífið í Vík.væri með gáskafyllsta móti. „Þar er ekkert utan gleði, ævinleg á sunnudags kvöld" segir í vikivakakvæði sem séra Gunnar Pálsson, þá djákni á Möðruvöllum, lagði út af frásögn sunnlensks kaupamanns um gleðskapinn í Vík. Mikið hefur kaupamanninum fundist til um velmegunina þar syðra því að „kvenfólkið í silfri skín, hjá honum Jóni Hjaltalín". Og enn segir þar: „Fagur kyrtill, fullur maginn, fallega þeir sér ansa, allan veturinn eru þeir að dansa." Jón var gleðimaður mikill og veitingasamur og Metta að líkindum glaðsinna, söngvin og dansfús. Hún þekkti að sjálfsögðu til skemmtanahalds eins og það tíðkaðist í Danmörku, hafði bæði kynnst því þarlendis og á kóngsgarðinum á Bessastöðum, og hefur kennt börnum sínum og grönnum dansa og aðra gleðileiki. Fólkið á Arnarhóli, í Hlíðarhúsum og Skildinganesi var allt aufúsugestir og sömuleiðis kaupmennirnir í Hólminum og Hafnarfirði, Bessastaðamenn og enn aðrir. Og það var glaumur og gleði í Vík: „Hjá honum Jóni Hjaltalín, hoppa menn sér til vansa, allan veturinn eru þeir að dansa." Á alþingi 1743 var ákveðið að Jón Hjaltalín hefði þá frægu ólánskonu Sunnevu Jónsdóttur í gæsluvarðhaldi meðan frekari rannsókn á máli hennar færi fram og hefur hann þá enn notið trausts. Annars kom Jón ekki við atburði á þingi eftir 1738 og ýmislegt bendir til þess að um það leyti hafi tekið að halla undan fæti fyrir honum. Hann komst smám saman í miklar skuldir og olli drykkjuskapur hans eflaust einhverju þar um en áreiðanlega var hann líka linur við að innheimta sakeyri og aðrar sýslutekjur af almúganum. Að lokum flosnaði Jón upp frá Vík árið 1752, sem fyrr segir, og var eftir það til heimilis á Arnarhóli, hjá Silfu dóttur sinni og manni hennar, Gissuri Jónssyni lögréttumanni, og þar andaðist hann öreigi í október 1755. Metta María dó tveim árum síðar, í nóvember 1757 (grafin 14. nóv.), og var þá kennd við Götuhús við Reykjavík. Formóðir þjóðhöfðingja Þar með er sagan þó ekki öll því að borgmeistaradóttirin og bóndasonurinn lifa í niðjum sínum. Dagar forfeðranna duna í blóði okkar íslendinga. Þetta sannar séra Torfi Hjaltalín í Lesbók Morgunblaðsins þann 6. desember sl. með því að taka upp þykkjuna fyrir Víkurhjón eftir tvær og hálfa öld, þykir Pjetur Hafsteinn Lárusson vega ómaklega að þeim í áðurnefndri grein og svarar þessum fjarfrænda sínum með þjósti. „Fáir hafa orðið kynsælli en Hjaltalín gamli" segir Hannes Þorsteinsson, rétt eins og Metta hafi þar hvergi nærri komið. Margir af nánustu niðjum Víkurhjóna urðu verslunar- eða iðnaðarmenn og sumir þeirra fluttust til Danmerkur og fjarlægari staða, jafnvel Indlands. Þetta fólk hafði greinilega einhverja ólgu og ævintýragirnd í blóðinu eins og borgmeistaradóttirin forðum. Jón Espólín áttaði sig á þessu og gat því ekki stillt sig um að rekja þennan frændgarð nokkuð en taldi sér þó skylt að afsaka það: „Vildum vér því ei undanfella at telja þennan frændbálk, þó eigi væri í hann komit margt stórmenni, at hann ægsladist vída, ok kom vid í ýmsum stödum." Áður er þess getið að Jón og Metta áttu fimm ung börn í Effersey árið 1720. Þar á meðal voru Gunnhildur eldri, f. um 1710, Jóhanna, fædd nálægt 1715, og að líkindum Anna en það er áreiðanlegt að a.m.k. tvö af börnunum fimm eru ónefnd og hafa dáið ung. Anna átti Árna Einarsson í Ananaustum og börn, þar á meðal Einar tinsteypara á Borgundarhólmi. Jóhanna var móðir áðurnefnds Jóns Stefánssonar á Ferstiklu og Arna Jónssonar er sigldi og varð síðan reipslagari og lögréttumaður á Kirkjubóli á Miðnesi. Frá henni er mikill ættbogi, einkum um Suðurnes og Borgarfjörð. Gunnhildur eldri var ein þeirra fimm kvenna sem fyrstar tóku ljósmóðurpróf hér á landi,
á Bessastöðum árið 1761. Sonur hennar var Sighvatur Sighvatsson bóndi í Grjóta við Reykjavík, faðir Þorbjargar langömmu Einars Benediktssonar skálds. Af sonum Jóns og Mettu var Oddur elstur, f. um 1722; víkur brátt að nokkrum af niðjum hans. Næst honum að aldri hafa sennilega verið áðurnefnd Silfa á Arnarhóli, líklega f. nál. 1725, Hans og Páll en yngst voru að líkindum Gunnhildur yngri og Níels, bæði fædd um 1729. Oddur var föðurnafn Jóns og Hans föðurnafn Mettu og augljóst er að Páll var heitinn eftir Páli Beyer og Níels í höfuðið á Níelsi Kjær eins og áður er nefht. Hans „sigldi, lærði látúnssmíði, dó utanlands, ókvæntur" og Páll „sigldi og kvæntist utanlands, átti 2 syni, er voru stýrimenn til Austindía". Gunnhildur yngri átti Sören Davíðsson Grönager, danskan reipslagara á Stapa, og er frá þeim fjöldi manna um Breiðafjörð og víðar. Níels var lögréttumaður í Hlíðarhúsum við Reykjavík. Sonur hans var Eiríkur lögfræðingur og tollgæslumaður í Flensborg, faðir Níelsar Hjaltalíns etatsráðs og afgreiðsluritara á einkaskrifstofu konungs í Kaupmannahöfn. Kunnasti leggur Hjaltalínsættar er kominn frá elsta syninum í Vík, Oddi Hjaltalín bónda og lögréttumanni á Rauðará. Kona hans var Oddný Erlendsdóttir frá Hrólfsskála og komust átta af þrettán börnum þeirra á legg, þar á meðal Guðrún, Hans og Páll sem öll fengust við kaupskap á Vesturlandi, Jón, Jórunn og Rannveig. Jón Oddsson Hjaltalín var prestur á Breiðabólsstað á Skógarströnd og talsvert gott skáld, talinn hafa „glæsilegar gáfur". Synir hans voru Oddur læknir og Jón landlæknir og alþingismaður en niðjar séra Jóns í þriðja lið voru Ólafur Eyjólfsson fyrsti skólastjóri Verslunarskóla Islands, Jón Hjaltalín Sigurðsson læknir og prófessor og Halldór Hermannsson prófessor í Cornell. Jórunn Oddsdóttir frá Rauðará átti Jón Jónsson faktor á Stapa og síðar bónda í Böðvarsholti í Staðarsveit. Sonur þeirra var Jón í Langey, afi Magdalenu Jónasdóttur í Sauðlauksdal, ömmu Vigdísar Finnbogadóttur forseta. Rannveig Oddsdóttir átti Hjört Eiríksson á Bústöðum. Sonur þeirra var Eiríkur Hjörtsson á Rauðará, afi Hjartar Bjarnasonar á Klukkulandi, langafa Ólafs Ragnars Grímssonar forseta. - Á Bessastöðum á Alftanesi stígur Metta Hansdóttir skyndilega fram úr myrkri aldanna og þar gerist saga hennar enn. Gunnhildur yngri var kölluð kóngamóðir og sögð mesti svarkur. Jón Espólín segir frá því að hún gekk á konungsfund og hefur það verið annaðhvort 1756 eða 1757, en þá voru harðindi og hallæri á íslandi: „Hún fór utan á dögum Friðriks konungs fimta, ok gekk fyrir konúng í íslenzkum kvennbúnadi, sagdi konúngr svo, at honum þótti búnadrinn sélegr, nema kápan svarta ok sykrtopprinn, svo kalladi hann faldinn; hún bad konúnginn um tvær bónir: at módir sín, er ekkja var, fengi vidrlífispeninga, ok bóndi sinn hamp útfærdan árlega til í s lands, til færaspuna, ok heyrdi hann mildilega bádar." Móðir sem átti slíka dóttur hlaut að verða formóðir þjóðhöfðingja og það fremur tveggja en eins.
KRISTJANA EMILIA GUÐMUNDSDÓTTIR
FYKUR VORT LAND Þýtur úti þorra vindur svalur þrotinn hagi, svell um allar grundir fenntar hlíðar, fannahvítur dalur frosin áin sefur klaka undir. Berja klakann íslands útigangar eftir snöpum svangir hjarnM naga híma svo íhnappi nætur langar hrossin okkar köld með tóma maga Islands fræga þjóðarstoltið þrýtur þegar stóðið nagar freðinn svörðinn yfirvaldið undan vanda lítur - eftir standa nakin móabörðin. ísland, fagra ísland fýkur burt fínnst á heiðum varla nokkwjurt. Höfundurinn er bókavörður í Kópavogi.
AAAGGI SIGURÐSSON
BÖRN JARÐAR Hvaðdreymirþig barn, sem að blundaríhúmi blárókkrar nætur, er sævarins óður hljómþrunginn ómar, en erþó svo hljóður? Hvað dreymir barn, sem að blundarírúmi við brjóst þinnar móður? Hvort dreymir þig vorið með sólfar og söngva síglaða fugla, og blævinda mjúka, sem líða afsænum ogströndina strjúka, mettast afilmi frá birki og blómum? Hvort dreymirþig bam ekM brjóst þinnar móður blóðugt og marið af örvita þrælum. Traðkað í sundur með hermanna hælum? Höfundurinn er múrari.
ÞORUNN HÁLFDÁNARDÓTTIR
Höfundur er prófessor.
Alþingisbækur íslands, XI, bls. 96. Alþingisbækur fslands, XII (1971), bls. 179. Jón J. Aðils (1902). Oddur Sigurðsson lögmaður, bls. 268; sbr. Sögu íslendinga, VI, bls. 132-133. Sýslumannaæfir, IV, bls. 158; íslenzkar æviskrár, III, bls. 154. Þjóðskjalasafn íslands. Skjalasafn stíftamtmanns, III, 142; sjá líka Klemens Jónsson (1944), I, bls. 54. Sbr. Klemens Jónsson (1944), I, bls. 55. Sbr. Jarðabók, III, bls. 254-255. íslenskir vikivakar og vikivakakvæði (Kaupmannahöfn 1894), bls. 306-307. Inga Huld Hákonardóttir (1995, kujuútgáfa). Fjarri hlýju hjónasængur, bls. 198. Sjá t.d. Þóri Stephensen (1996), bls. 133; Alþingisbækur íslands, XIII, bls. 308,483. Æfir lærðra manna, 33. bindi; Sýslumannaæfir, IV, bls. 158 (athugagrein Hannesar neðanmáls). Þjóðskjalasafn íslands. Ministerialbók fyrir SeltjarnanesprestakaU um árin 1746-1762, blað 71v. Torfi K. Stefánsson Hjaltalín (1997). Af fyrirmönnum fyrri tíða og nútíma umfjöllun um þá. Lesbók Morgunblaðsins 6. desember 1997, bls. 14. Æfir lærðra manna, 33. bindi. íslands árbækr í sögu-formi (Kaupmannahöfn 1854), XI, bls. 32. Ljósmæður á íslandi, I, bls. 228, II (1984), bls. 325. íslands árbækr, XI, bls. 31; sbr. Sýslumannaæfir, IV, bls. 140. Sýslumannaæfir, IV, bls. 155. íslenzkar æviskrár, III, bls. 155. íslands árbækr, XI, bls. 32.
AUGNABLIK Augnatillit, órætt, snöggt, ætlað mér einni. Ilmur, ólýsanlegur, framandi, ljúfur. Snerting, undurlétt, kunnugleg, kærkomin. Augnablik, einstakt, óafturkræft eins og öll hin. Höfundur er leiðbeinandi við Hallormsstaðarslcóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/USTIR 14.FEBRÚAR 1998
5