VERZAMELINGEN Marieke Steegh
Waarom verzamelen mensen en hoe is het ontstaan?
Wat zijn verzamelingen? ‘groepen van voorwerpen uit de natuur of door mensen gemaakt die tijdelijk of definitief buiten het circuit van economische activiteiten worden gehouden, een bijzondere bescherming genieten en tentoongesteld worden.’ Verzamelingen zijn volgens de definitie van de historicus en filosoof Krzysztof Pomian (1934) 1
Wat zijn verzamelingen? De geschiedenis leert ons dat verzamelen bij Nederlanders in het bloed zit. Maar wat betekent verzamelen eigenlijk in de 21ste eeuw? Een sluitende definitie van verzamelen is nog niet zo eenvoudig te geven. Het gaat in ieder geval om drie kenmerken. In de eerste plaats kan het bij verzamelen niet alleen gaan om objecten, maar ook om ideeĂŤn, ervaringen of uitdrukkingen. Het tweede kenmerk van verzamelen is dat die objecten uit hun dagelijkse context worden gehaald zoals hierboven door Krysztof Pomian beschreven. Het zijn negen van de tien keer geen gebruiksvoorwerpen meer. Ze maken deel uit van een groter geheel, een reeks van voorwerpen. Wanneer je iedere week een euro in een spaarvarken doet , dan is de spaarpot een gebruiksvoorwerp. Het wordt anders wanneer je tweehonderd spaarpotten in een kast hebt staan. Dan hebben al die objecten iets met elkaar te maken en ouden ze op gebruiksvoorwerp te zijn. De voorwerpen krijgen meerwaarde doordat ze deel uitmaken van een groter geheel. In de derde plaats zijn de voorwerpen geen exacte kopieĂŤn van elkaar. Ieder object binnen de verzameling is uniek. Verzamelaars zijn altijd op zoek naar bijzondere exemplaren. Als dat niet het geval is, is het geen verzamelen maar hamsteren. Een eekhoorn verzamelt niet, die hamstert. Die zal het een zorg zijn dat alle beukennootjes exact op elkaar lijken. 2
Wat zijn verzamelingen? Op basis van deze kenmerken wordt verzamelen gedefinieerd als het proces van actief, selectief en gepassioneerd vergaren en bezitten van dingen die niet meer worden gebruikt waarvoor ze oorspronkelijk waren bedoeld en die gezien worden als een deel van een set van niet-identieke objecten of ervaringen. 2
Filmpje Man bijt hond: Verzamelzucht
Vijfenzeventig jaar geleden deed het eerste winkelwagentje zijn intrede in de supermarkt. Huisvrouwen waren dolgelukkig met de karretjes omdat er niet meer met zware mandjes hoefde te worden gesleept. Iemand die ook de voordelen inziet van winkelwagentjes, is Geert Drenth. Hij verzamelt namelijk winkelwagenmuntjes. Maar zijn verzamelwoede gaat veel en veel verder. Geert heeft inmiddels 216 verzamelingen en zijn favoriete verzameling is zijn winkelwagenmuntjes-verzameling. 12 jaar geleden is hij begonnen met 100 stuks en inmiddels heeft hij 18.174 verschillende muntjes. Als ik ergens voor ga, ga ik er helemaal voor!
Waarom verzamelen we? Wat zijn de mogelijke drijfveren van verzamelaars? Daar zijn legio redenen voor te geven, die ook aangeven of iemand een verzamelaar is uit liefhebberij of dat iemand een echte verzamelmanie heeft:
nieuwsgierigheid, de wereld leren begrijpen de wereld in je greep krijgen; orde scheppen in de chaos het genot, zintuiglijk plezier of het esthetisch genoegen het spannende van de zoektocht naar bijzondere dingen en de jacht naar meer een echte passie; een combinatie van drift en genot bezitsinstinct; een dwangmatige neiging die kan leiden tot verslaving hebzucht; sommige verzamelaars willen alleen maar meer en meer handel of geldbelegging, met dollartekens in de ogen jezelf onderscheiden, profileren; kunst verzamelen getuigt van goede smaak aandacht en aanzien; imagebuilding prestige, eerzucht, geldingsdrang, macht 3
Hoe zijn verzamelingen ontstaan? Om verder uit te leggen wat verzamelingen zijn gaan we terug naar het ontstaan van het ‘moderne’ verzamelen. Daarbij gaan we uit van de verzamelingen van (kunst)voorwerpen en objecten uit het rijk van de natuur die ontstaan zijn in de hofcultuur vanaf de 15de eeuw. Het beginpunt van het ‘moderne’ verzamelen in Europa wordt gelegd bij Karel V en zijn broer Jean (1340-1416), hertog van Berry. Zij behoren tot de vroegst gedocumenteerde verzamelaars uit Europa na de klassieke oudheid. Hun verzamelingen hadden een meervoudige functie: zij bestonden voor een groot deel uit kleine kostbaarheden en fungeerden, behalve als een zichtbaar teken van hun status, ongetwijfeld ook, zoals de meeste middeleeuwse wereldlijke verzamelingen, als een financiële reserveschat. Deze kon te gelde worden gemaakt wanneer dat nodig was. Ook na de middeleeuwen bleven verzamelingen fungeren als financiële reserve, een vorm van belegging of een middel om anderen te voertuigen van de kredietwaardigheid van de eigenaar. Maar de belangstelling van Karel V en Jean de Berry voor de door hen vergaarde objecten ging veel verder dan de materiële waarde ervan. Voorde broers waren hun collecties de vrucht van een passie. Met name de hertog van Berry staat bekend als een hartstochtelijke verzamelaar van zowel onbewerkte voorwerpen uit de natuur, als producten van menselijk vernuft en handvaardigheid. 4
Hoe zijn verzamelingen ontstaan? Zijn verzamelingen omvatte bestanddelen van de hoofdcategorieën van wat een halve eeuw later een encyclopedische verzameling zou gaan heten. Wat de hertog van Berry in deze voorwerpen aantrok, was niet in hoofdzaak het nuttige, hoewel ook het nut van een voorwerp – zoals medische of magische werking – een belangrijk verzamelmotief was, maar het kunstzinnige of het vreemde, of in één woord het wonderbaarlijke. Het artistieke vernuft en de ambachtelijke virtuositeit waren niet minder wonderbaarlijk dan het onbekende of afwijkende van een exotisch of zeldzaam voortbrengsel van de natuur. Dit soort voorwerpen wekten bewondering voor de maker, of dat nu God was of een mens, en voor hun bezitter; zij prikkelden de weetgierigheid niet minder dan de bezitsdrift.4
een kunstig bewerkte nautilusschelp
Hoe zijn verzamelingen ontstaan? In de 16de eeuw ontstond in Europa de eerste explosie van verzamelactiviteiten. Vanaf circa 1550 ontstaan er geleidelijk netwerken van wetenschappelijke collecties. Vreemde, kwetsbare en onbekende voorwerpen zijn zeer gezocht en het aantal verzamelingen groeit snel. De verzamelaar Hubert Goltzius signaleerde tussen 1556 en 1560 maar liefst 968 collecties in Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk en Italië. In heel Europa werden collecties aangelegd, Holland nam een bijzondere plaats in. Het aanleggen van een verzameling was onder de gegoede burgers een geliefde bezigheid geworden. Dit was mogelijk doordat Holland een handeldrijvende natie werd waarmee een ongekende welvaart zijn intrede deed. ook speelde mee dat de havens van Amsterdam en Rotterdam een belangrijke bron waren van bijzondere en exotische voorwerpen. Zeelieden brachten allerlei “Indische rariteiten” mee die bij verzamelaars gretig aftrek vonden.5 Dankzij de ontdekkingsreizen van de Portugezen en de Spanjaarden nam in de 16de eeuw de kennis over de wereld in een rap tempo toe. De wereld bleek zoveel groter en rijker dan vroegere generaties hadden gedacht. Geen wonder dat men er meer van wilde weten. Geen wonder ook dat die zucht naar kennis gepaard ging met duidelijkheid en overzichtelijkheid. 6
Hoe zijn verzamelingen ontstaan? Om greep te krijgen op de grote wereld wilde men haar in hanteerbare vorm om zich heen hebben. Men creĂŤerde thuis ‘een wereld in het klein’.7 Deze wereld in het in het klein zag men als een microkosmos, een dwarsdoorsnede van de wereld. Men wilde de schepping van God in gehele omvang kunnen doorgronden en leren kennen door deze binnen handbereik te hebben.6
Museum Wormianum, Leiden-Amsterdam 1655
Waarom werd er verzameld in de hofcultuur? Er zijn vijf motieven die in wisselende samenstelling bij het verzamelen een rol spelen: Aanzien Investering Genoegen Religie Nieuwsgierigheid In de eerste plaats kon een collectie het aanzien van de eigenaar verhogen. Een verzameling bood de mogelijkheid om aandacht, respect of zelfs vriendschap te verwerven van de groten der aarde. In de tweede plaats speelde bij sommige verzamelaars het winstoogmerk een rol. Het was echter zelden een hoofdmotief: een collectie was een risicovolle investering. Men kon nooit zeker zijn van de waarde. In de derde plaats heeft het zintuiglijk plezier ongetwijfeld een rol gespeeld. De ogen, handen, de reukzin, het gehoor en de smaak werden erdoor geprikkeld. Er werd veel zorg besteed aan de presentatie en de opstelling van de collectie. Het was gebruikelijk om alle voorwerpen netjes uit te stallen en bijvoorbeeld van schelpen mooie composities te maken. Het moest een feest zijn voor de ogen.8
Waarom werd er verzameld in de hofcultuur? In de vierde plaats speelde religie een belangrijke rol. Men vond dat niet alleen de bijbel, maar ook de natuur een boek was, dat gelezen moest worden. De grootheid van de Schepper manifesteerde zich in de verzameling. Tot slot is er de wel heel menselijke eigenschap ‘nieuwsgierigheid’. Dat is vooral voor de verzamelaars van naturalia een belangrijke drijfveer geweest. Nieuwsgierigheid naar de omgeving gold als humanistisch ideaal. De objecten konden niet alleen worden bewonderd, maar ook onderzocht. 8
Frans Francken (II), Kunst- und Raritätenkammer, 1636)
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Globaal gezien zijn er twee typen verzamelingen: 1 

Encyclopedische verzamelingen, kwamen tot bloei in de 16de en 17de eeuw.
Gespecialiseerde verzamelingen, domineert in de moderne tijd.
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
De encyclopedische verzameling omvatte een breed scala aan voorwerpen met het doel de totale kennis van de wereld te representeren. Als het ware een materialisering van de encyclopedie. 9 De allereerste encyclopedische verzameling bestonden voornamelijk uit naturalia en artificialia.
Kunstschrank Gustavus Adolphus, 1625
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
Naturalia, voorwerpen van God en de natuur, zoals:
Schelpen
Koralen
Mineralen
planten (abnormale, misvormde dieren)
dieren (exotische planten)
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
Artificialia, door mensen vervaardigde producten, zoals: Schilderkunst Beeldhouwkunst goud- en zilverwerk Textiel Metaalwerk Keramiek Sieraden munten en penningen Meubelen tekeningen en aquarellen grafiek als kopergravures en houtsneden boeken en oorkonden 10
Allegory of Sight, Jan Breughel, 1617
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
De studiolo van Francesco I de’Medici , gebouwd tussen 1569-1575 in Palazzo Vecchio, is een goed voorbeeld van een vroeg encyclopedische verzameling. In deze studiolo was een belangrijk deel van de verzamelde objecten niet direct zichtbaar. Een groot deel van de voorwerpen bevond zich in ondiepe muurkasten achter een geheel gesloten betimmering. De decoratie op de kastdeuren verwees naar de aard van de voorwerpen die er achter werden bewaard. Zij diende als een soort inventaris en gids.11
Studiolo van Francesco I de’Medici, 1569-1575
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
Filmpje Francesco I de’Medici (stukje naar beneden scrollen)
Extra filmpje Francesco I de’Medici
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
Later werden deze encyclopedische verzamelingen uitgebreid. De opbouw van kunst- und wunderkammer in de 17de eeuw zag er als volgt uit:
naturalia en artificialia, zie uiteenzetting hierboven. kunstkammer-stukken, kostbare artificialia zoals draaiwerk in hoorn, ivoor en hout. scientifica, wetenschappelijke instrumenten. Het belangrijkste instrument was het radaruurwerk. antiquitieiten, cultuurgoed uit voorbije periode uit de Europese geschiedenis. Waaronder antieke munten en penningen, die werden bewaard in speciaal gemaakte penningkasten.12
Zuil met uurwerk en muziekautomaat, Egidius Lobenigk en Has Schlottheim, 1589
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen 

mirabilia, alles wat buiten de gangbare norm lag. Wonderbaarlijke zaken zoals harige mensen, kreupelen, reuzen en dwergen. exotica, wonderbaarlijke producten uit nieuwe werelddelen zoals hoofdtooien, waaiers, schilden en mantels van veren.12
Hoofdtooi, Mexicaans, afkomstig uit de verzameling van aartshertog Ferdinand II van Oostenrijk
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
De Kunst- und Nataralienkammer in Halle, Duitsland is misschien wel de meest complete kunstkamer die bewaard is gebleven. De kunstkammer werd in 1598 gestart door August Hermann Francke. Zijn collectie had een educatief doeleinde. Tussen 1734 en 1741 werd het allemaal gecategoriseerd en geplaats in kabinetten door Gottfried August Grundler, een schilder, graveur en naturalist. In de 18de eeuw groeide de collectie, mede dankzij donaties van oud-studenten die veelal wereldreizen maakte. Elk kabinet verbeeld een categorie en is met bijpassende beelden gedecoreerd. Allereerst: voorwerpen uit het Oosten zoals waaiers, doosjes en miniatuurbeeldjes. Ten tweede: schelpen. Ten derde: mineralen, fossielen, koraal en variaties van grote noten.13
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
Kunst- und Nataralienkammer in Halle, 360 graden rondleiding
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Encyclopedische verzamelingen
Deze encyclopedische verzamelingen (microkosmos) werden in een kabinet of kleine donkere kunstkamers opgeborgen. Deze kunstkamers werden ook wel studiolo (onder de Alpen), kunst- und wunderkammer (boven de Alpen), cabinets of curiosities, cabinet des curiositĂŠs of rariteitenkabinetten genoemd. In de Kunstkamer spelen de begrippen macro- en microkosmos een rol. De Kunstkamer is een kleine wereld waarin de hele wereld zich uitdrukt. De verschillende elementen in de Kunstkamer staan symbool voor de orde in de wereld. Met de Kunstkamer werd niet alleen bewondering voor de macht van de vorst opgewekt, maar ook bewondering voor de wereld, en daarmee voor haar maker, namelijk God. Er speelde dus ook een religieuze motivatie mee.14 Later groeien deze kunstkamers uit tot wat we tegenwoordig kennen als musea. De adel en rijke burgerij lieten hun privĂŠ collecties, de kabinetten, na aan de stad. Deze komen ter beschikking als nationaal cultureel erfgoed, iedereen kan ze nu bezichtigen.15 Er is echter nog een grote verandering vooraf gegaan voordat het moderne museum ontstond zoals wij het nu kennen.
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Gespecialiseerde verzamelingen
In de zestiende en zeventiende eeuw hadden de meeste verzamelingen een gemengd karakter. Deze alomvattende verzamelingen zouden de ambitie hebben informatie over alle gebieden van de menselijke kennis te omvatten. In de achttiende en negentiende eeuw worden natuur en kunst niet meer in een ruimte tentoongesteld. Ze worden nog wel onder een dak getoond maar ruimtelijk gescheiden. Naarmate de omvang van de verzameling groeide en wetenschappelijke opvattingen veranderden, nam de noodzaak van uitsplitsing van verschillende objecten toe. Zo werden kunstverzamelingen, in het bijzonder schilderijen- en beeldenverzamelingen van kunstverzamelingen, ondergebracht in afzonderlijke galerijen. Pas in de loop van de negentiende eeuw werden de verschillende groepen voorwerpen ook in de geest gescheiden en afzonderlijk ondergebracht in nieuw te stichten musea: nu nationaal en openbaar van karakter.16
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Gespecialiseerde verzamelingen
Onder gespecialiseerde verzamelingen vallen onder andere:17
het natuurhistorische museum, zoals Naturalis, Leiden www.naturalis.nl het etnografische museum, zoals het Tropen museum, Amsterdam www.tropenmuseum.nl het kunstnijverheidsmuseum, zoals het Nationaal Vlechtmuseum, Noordwolde www.vlechtmuseum.nl het kunstmuseum, zoals het Van Abbemuseum, Eindhoven www.vanabbemuseum.nl
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Verzamelingen vandaag de dag
Vandaag de dag hebben we veel verschillende soorten musea. Die vanuit allerlei invalshoeken vele soorten verzamelingen tentoonstellen. Het gaat niet alleen meer over bekijken maar ook over ervaren van het tentoongestelde zoals bij Beeld en Geluid Experience in Hilversum.
Beeld en geluid experience, Hilversum
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Verzamelingen vandaag de dag
Kunstenaar Pet van de Luijtgaarden is gefascineerd door de absurditeit van de veelheid aan spullen. `Winkels worden steeds groter en voller. Maar waar hebben we het allemaal voor nodig?` Als collectioneur koopt Pet van de Luijtgaarden op Marktplaats complete verzamelingen op van objecten zoals wegwerpaanstekers, kikkers, G.I. Joe actiepoppen en flippo's. De dwaasheid van het 'nooit genoeg' blijkt onherroepelijk.18 Deze verzamelingen gebruikt hij om zijn kunstwerken mee te maken.
Bewonder: kunstenaar Pet van de Luijtgaarden
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Verzamelingen vandaag de dag
Ondek de verzameling
Gullivers verzamelingen
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Verzamelingen vandaag de dag
Het besef dat verzamelen een bijzonder fenomeen is begint langzaam in de wetenschappelijke wereld door te dringen. Pas sinds 1990-1995 verschijnen er serieuze studies naar verzamelgedrag. Er is een nieuw onderzoeksveld ontstaan, dat van de Collecting Studies. Zowel in Engeland als in Amerika is aangetoond van ĂŠĂŠn op de drie volwassenen iets verzamelt.19 Honderdduizend suikerzakjes, dertigduizend boeken, twintigduizen T-shirts, ruim tienduizend bierblikjes, zesduizen uilen en bijna negentig paar sneakers.20 Veel van deze verzamelingen blijven particulier bezit en vallen uiteen nadat de verzamelaar er niet meer is. Maar er zijn uitzonderingen zoals de verzameling van Hendrikje Ivo die nu tentoongesteld wordt in het Tassenmuseum Hendrikje in Amsterdam.
Wat voor soort verzamelingen zijn er? Verzamelingen vandaag de dag
Sigrid Ivo (1961) is directeur van Tassenmuseum Hendrikje, het grootste tassenmuseum ter wereld. Het museum is ontstaan uit de privĂŠ collectie van haar moeder, Hendrikje Ivo die gedurende 35 jaar tassen verzamelde. Tassenmuseum Hendrikje toont de geschiedenis van de westerse tas vanaf de 15de eeuw tot heden. Het is het enige tassenmuseum in Europa met zo'n uitgebreide en gespecialiseerde collectie. Het museum beheert een collectie van meer dan 4000 tassen, buidels, koffers, beurzen en accessoires en is daarmee het grootste tassenmuseum wereldwijd.21
Tassenmuseum Hendrikje, Amsterdam Zilveren tas met afbeelding, Europa, begin 17de eeuw Collectie Tassenmuseum Hendrikje, Amstredam
Opdracht 1
Duik in een verzameling Onderzoek een verzameling. Doe dit door een persoon met een interessante verzameling te interviewen of door boeken en internet te raadplegen. Het onderzoeksverslag bevat onder andere: Een beschrijving van de verzameling. Waar bestaat de verzameling uit? De rede waarom de verzameling is aangelegd (zie in de slides hierboven welke mogelijke redenen er zijn) Uitleg over het soort verzameling (zie in de slides hierboven welke mogelijke verzamelingen er zijn) Beargumentering of deze verzameling nog iets te maken heeft met een encyclopedische verzameling. Beschrijving van de manier waarop de verzameling is gepresenteerd/tentoongesteld/geordend/ opgeborgen. Minimaal 2 foto’s van de verzameling Ca. 400 woorden Inleverdatum: ..-..-2014 Inlevermanier: mailen naar docent@school.nl
pretparken # 4 Wouter Waanders pretparken # 4 ik verzamel pretparken. het is een leuke hobby. ik heb er al twaalf: laatst kreeg ik per post thunder road family fun parc daar was ik al eeuwen naar op zoek vader zegt: neem liever iets wat beter in de achtertuin past ik snap niet wat je ziet in al die achtbanen, boosters en botsauto's bovendien: je moeder heeft er genoeg van elke ochtend weer alle springkussens op te pompen er komt een einde aan, en wel volgende week dan breng ik het hele zootje naar de schroot maar ik verzamel pretparken. het is mijn leven. het is mijn manier grip te krijgen op de wereld. de gillende vrouwen, de kotsende mannen. het zijn mijn sigarenbandjes, het is mijn verzameling.
Opdracht 2
Duik in een verzameling We leven in 2023. Wat vinden we interessant? Wat verzamelen we? Hoe bewaren we deze verzamelingen? Hoe laten we dit zien aan onze vrienden? Zijn er nog munten verzamelmappen of is alles gedigitaliseerd? Ontwerp/bedenk een nieuwe verzameling. of Ontwerp/bedenk een nieuwe manier van ordenen, presenteren, bewaren of presenteren. Maak minimaal 3 beelden in photoshop die je nieuwe verzamelconcept uitbeelden. Maak hier een powerpoint presentatie van. Waar nodig vul je dit aan met tekst. Laat je inspireren door de informatie die we hebben behandeld in de afgelopen lessen. Zit er toekomst in de geschiedenis? Presentatiedatum: ..-..-2014 Inleverdatum: ..-..-2014 Inlevermanier: mailen naar docent@school.nl
Bronnen
Aangehaalde Literatuur Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.7 Jaco Berveling, (2009). Hebben is houden p.32-33 3 www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000782.html , Digitaal Erfgoed Nederland, publicatiedatum: 5 april 2005, (Geraadpleegd op 23 november 2013) 4 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.8 5 Jaco Berveling, (2009). Hebben is houden p.25 6 Simone Rijs, (2013). Hoorcollege kunstbeschouwing 7 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.8-9 8 Jaco Berveling, (2009). Hebben is houden p.30-31 9 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.8 10 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.47-48 11 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.38 12 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.47-53 13 Patrick Mauries, (2002). Cabinets of Curiosities p.25 1 2
14
15 16 17 18 19 20 21
www.ru.nl/soeterbeeckprogramma/terugblik/terugblik-2012/terugblik-per/waarom-verzamelen/virtuele-map/verslag-waarom/
lezing 22-11-2012: Waarom verzamelen mensen eigenlijk? Cees Leijenhorst, universitair hoofddocent Geschiedenis van de filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen (Geraadpleegd op 23 november 2013) www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040421_museum01 (Geraadpleegd op 23 november 2013) Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.17 Open Universiteit, (2013). Kabinetten, galerijen en musea p.8 www.fotopet.nl/ (Geraadpleegd op 29 december 2013) Jaco Berveling, (2009). Hebben is houden p.33 Jaco Berveling, (2009). Hebben is houden p.7 www.tassenmuseum.nl/nl/over-het-museum/organisatie#sthash.XVHMcK2L.dpuf(Geraadpleegd op 29 december 2013)
Bronnen Literatuurlijst
Boeken: Cabinets of Curiosities, Patrick Mauries, (2002). De Hofsamenleving (hoofdstuk 8), Norbet Elias (1997). Hebben is houden, Jaco Berveling, (2009). Het verdwenen museum, Siggers & M.H. Besselink (2002). Kabinetten, galerijen en musea, Open Universiteit (2013). Obsessions, Stephen Calloway, (2004). The Panorama of the renaissance, Margaret Aston (1996). Websites: www.cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/cultuurwijzer.nl/i000782.html (Geraadpleegd op 23 november 2013) www.fotopet.nl/ (Geraadpleegd op 29 december 2013) www.ru.nl/soeterbeeckprogramma/terugblik/terugblik-2012/terugblik-per/waaromverzamelen/virtuele-map/verslag-waarom/ (Geraadpleegd op 23 november 2013) www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20040421_museum01 (Geraadpleegd op 23 november 2013) www.tassenmuseum.nl/nl/over-het-museum/organisatie#sthash.XVHMcK2L.dpuf (Geraadpleegd op 29 december 2013)