NAIMA CHARKAOUI

Bakens verzetten. Hoe doe je dat in een wereld waar racisme nog steeds muren tussen mensen optrekt? Door erover te praten en te schrijven, zonder taboes en vooringenomenheid. Zoals Naima Charkaoui dat weer doet met haar nieuwste boek.

Tekst Nathalie Dirix • Foto’s Ellen Goegebuer

‘Racisme uitroeien kunnen we nooit helemaal, ons ertegen beschermen wel’

Wat bracht je ertoe het boek Racis-

me. Stop de pijn! te schrijven?

“Het is een vervolg op Racisme. Over wonden en veerkracht, uit 2019. Daarin beschrijf ik welke impact racisme op individuen heeft. Tijdens lezingen vertelden volwassenen vaak dat ze over dit onderwerp met kinderen wilden spreken, maar dat het hen ontbrak aan tools. Die feedback bracht me op het idee om, samen met Ikrame Kastit (van vzw Uit De Marge, red.), een kinderboek rond het thema te brengen. Om volwassenen en kinderen te helpen bij het dragen en counteren van de pijn die racisme met zich meebrengt.”

Hoe zou je de kernboodschap van je boek samenvatten?

“Het wil kinderen die met racisme te maken hebben, aanmoedigen steun te zoeken in hun omgeving. Het laatste wat je wilt, is dat ze hun onbehagen opkroppen. Benoemen wat ze voelen, is niet altijd evident. Met het boek willen we inzichten en woorden aanreiken om het thema racisme makkelijker te bespreken. Want praten over wat er op je gemoed drukt, helpt. Dat bewijst wetenschappelijk onderzoek. Door met woorden uit te drukken wat je voelt, ga je beter begrijpen wat er aan de hand is. Zo krijg je meer grip op de situatie en ga je beseffen dat er niets mis is met jou. En dat het rare gevoel dat je ervaart, een gevolg is van de situatie waarin je geplaatst wordt.” “Wij vertrekken vanuit het standpunt van jongeren en hun confrontatie met de werkelijkheid, waarin ze boodschappen van anders zijn en uitsluiting ontvangen. We geven aan dat er geen pasklare definitie bestaat waarmee je glasheldere lijnen kunt trekken tussen wat racistisch is en wat niet. Het is allesbehalve onze bedoeling om er een semantische discussie van te maken. We willen bewustwording creëren rond de effecten van bepaalde racistische uitspraken en daden. We werken met een kleurcode.”

Hoe werkt jullie kleurcode?

“Die werd in het leven geroepen om aan te tonen dat er wel degelijk nuances bestaan. Code rood staat in principe voor strafbare feiten zoals discriminatie en het plegen van of aanzetten tot racistisch geweld. Oranje is de code voor het gebruik van scheldwoorden. Iemand met woorden vernederen, is pijnlijk, maar volgens de letter van de wet is het vaak niet strafbaar. Geel wordt gebruikt voor subtielere vormen, zoals microversies van agressie. Het is een categorie die moeilijk te herkennen is. Dat wil echter niet zeggen dat ze niet tot kwetsuren kan leiden.”

‘Waar kom je vandaan?’ is niet altijd een onschuldige vraag?

“Iemand die je vraagt van welk land je afkomstig bent, kan je inderdaad ongewild kwetsen. Er wordt je een spiegel voorgehouden die je vertelt dat je anders bent, zelfs als jij dat zelf helemaal niet zo aanvoelt. Maar het is evenzeer waar dat zo’n vraag van een totaal andere gradatie is dan een scheldpartij omwille van je huidskleur. Ervaringen waarbij je je uitgesloten voelt, kunnen tot een laag zelfbeeld leiden, wat een impact kan hebben op hoe je in het leven staat. Het kan je beperken in het nemen van initiatieven. Bij sommige mensen uit de kwetsuur zich in wantrouwen ten aanzien van de medemens. Echt problematisch wordt het wanneer de kwetsuren zich blijven opstapelen. Dan kom je in een vicieuze cirkel terecht die tot een selffulfilling prophecy leidt. Daarom is het zo belangrijk om die cirkel tijdig te doorbreken.”

Hoe doe je dat?

“In het boek hebben we het over het beschermpak. Dat trek je best aan om de impact van racistische aanvallen zoveel mogelijk te beperken. Wij vertrekken van de realiteit dat we racisme nooit helemaal zullen kunnen uitroeien. Wat we wel kunnen, is ons er zo maximaal mogelijk tegen beschermen. Erover praten helpt, net zoals voelen dat je bondgenoten hebt in je omgeving.” “Een vertrouwenspersoon binnen of buiten de familie kan een wereld van verschil maken. Soms heb je maar één persoon op

NAIMA CHARKAOUI

• Geboren in Roeselare op 21 april, 1978 • Politicologe die werkt rond mensen-, kinderrechten en diversiteit • Directeur van het Minderhedenforum (2001-2014) • Beleidsadviseur en Kinderrechtencommissaris ad interim bij het Vlaams Kinderrechtencommissariaat (2014-2019) • Directeur beleid van 11.11.11 sinds 2019 • Auteur van Racisme. Over wonden en veerkracht (2019), Het opengrenzenmanifest (2020) en Racisme. Stop de pijn (2022, met Ikrame Kastit) ▲

het juiste moment in je leven nodig. Iemand die je talenten wel ziet en je weer in jezelf doet geloven. Hoe vaak horen we niet van mensen dat zo’n bondgenoot hun de moed gaf door te gaan!”

Ben je erachter wat mensen tot racistische daden drijft?

“Ik focus vooral op de mensen die racisme afkeuren en er een positief antwoord op willen bieden. Heel wat kwetsende dingen gebeuren vanuit onwetendheid: onbewust is racisme ons met de paplepel ingegeven. Het vraagt heel wat bewustwording en inspanningen om daarvan af te geraken.” “Helaas worden er ook racistische daden gesteld om de ander bewust te kwetsen. Zo’n gedrag kan getriggerd worden door een negatieve ervaring die men eerder had met een persoon van een andere origine. Om zich af te reageren scheert men dan iedereen over dezelfde kam. Vaak liggen frustraties en angsten over bestaansonzekerheid aan de basis. Zo wordt er nogal snel van uitgegaan dat mensen met een migratieachtergrond andere mensen op de wachtlijst voor sociale voorzieningen zouden voorbijsteken. Dat klopt niet, maar wakkert wel ressentiment ten aanzien van de andere aan.” “En je hebt natuurlijk ook een groep die denkt in termen van minderwaardige mensen die het onderspit moeten delven. Het leidt tot uitspraken zoals: ‘Alle Marokkanen zijn lui.’ Zelf spreek ik niet graag van racisten. Want dan stel je een persoon gelijk aan wat hij zegt of doet. Ik heb het liever over racistisch gedrag dat we moeten zien te keren.”

Waarom is het voor sommigen zo moeilijk om verschillen als een verrijking te zien?

“Ergens kan je begrijpen dat het voor mensen die opgroeiden in een dorp waar ze iedereen kenden, niet evident moet zijn om met de hedendaagse diversiteit om te gaan. Daar komt bij dat de digitalisering onze wereld in een ongezien tempo verandert. Ook dat versterkt het algemene gevoel van vervreemding. Maar de digitale omwenteling is minder zichtbaar dan de uiterlijke veranderingen van onze diverse samenleving. Het is dan ook gemakkelijker om je tegen de nieuwkomers af te zetten dan tegen een abstract gegeven zoals digitalisering.”

In je boeken onderstreep je het belang van veerkracht. Wat zijn goede manieren om veerkracht te ontwikkelen?

“Zowel voor kinderen, jongeren als volwassenen is het belangrijk om racisme te herkennen en erover te praten. Het potje dichthouden werkt niet. Je wilt net je ervaringen delen. Want zo kan je bepaalde uitspraken beter plaatsen en word je minder vatbaar voor de schade die racisme kan aanrichten.” “Een positieve identiteit opbouwen helpt ook. Als je het gevoel hebt dat het oké is om te zijn wie je bent met al die verschillende puzzelstukjes van jouw identiteit, ben je weerbaarder. Het zal je beter lukken om je boven bepaalde racistische uitspraken te plaatsen. En ondersteuning van je omgeving is altijd een echte booster voor je veerkracht. Omstaanders die getuige zijn van racisme en te kennen geven dat ze er niet mee akkoord gaan, zorgen ook voor veerkracht.”

Hoe ontwikkel je een positieve identiteit?

“In onze samenleving worden er een heel aantal signalen uitgestuurd die aangeven dat je afkomst minderwaardig is. Je thuistaal die je niet mag spreken op school, het hoofddoekverbod, de rare blik waarmee er naar bepaalde kapsels gekeken wordt... Om dat negatieve beeld te counteren doe je er goed aan om daar een positief verhaal tegenover te plaatsen. Dat kan als ouder, maar ook als school.” “Neem bijvoorbeeld een kind uit een Afrikaans land dat hier geadopteerd werd. Vaak kent dit kind ‘Afrika’ alleen uit de media, die vooral de oorlog en armoede in beeld brengen. Maar het Afrikaanse continent is veel meer dan dat. Het heeft een rijke cultuur en geschiedenis. Als je dat beeld kan laten doordringen bij het kind, dan zal het minder beïnvloedbaar zijn door de negatieve stereotiepen. Hetzelfde geldt voor jongeren met een islamitische achtergrond. Bij hen wil je het stereotiepe beeld van islamterrorisme vervangen door het besef dat islam in se voor vrede staat. Dat inzicht maakt hen weerbaarder, wanneer ze een volgende keer uitgescholden worden.

‘Soms heb je maar één persoon nodig die je talenten ziet en je in jezelf doet geloven’

Hoe kijk je naar de wokebeweging?

“Soms heb ik het gevoel dat deze beweging vooral in de hoofden van tegenstanders bestaat die de term ‘woke’ gebruiken als een

Brood

TUSSENTITEL 2

soort spookbeeld om antiracistische en feministische stemmen monddood te maken. Neem nu de discussie over de vertaling van het gedicht van Amanda Gorman. Zelf heb ik daar heel wat genuanceerde meningen over gehoord. Pro’s en contra’s. Toch werd er een karikatuur van gemaakt: de wokebeweging vindt dat een witte auteur niet in staat is het werk van een zwarte schrijfster te vertalen. Maar het debat ging veel ruimer dan dat. Laten we niet vergeten dat zwart talent nog veel te vaak miskend wordt. En dat die miskenning door de jaren heen voor heel wat frustratie zorgde.”

Je schreef ook het Opengrenzenmanifest. Wat wil je met deze beladen term uitdrukken?

“Ik besef dat ik mezelf daarmee in de hoek plaats van extreem, wereldvreemd en naïef. Maar waarom is het zo verkeerd om te denken dat een opengrenzenbeleid tot een betere wereld zou kunnen leiden? Voor goederen en kapitaal vinden we het normaal. Waarom niet voor mensen? Mijn manifest is een uitnodiging om daarover na te denken. Het zou ons tot realistischere oplossingen kunnen brengen dan het bouwen van steeds maar hogere hekken en muren. Begrijp me niet verkeerd: ik pleit niet voor massamigratie, wel voor een rechtvaardigere wereld.” “Een wereld waar de kosten van de klimaatverandering eerlijker verdeeld worden. Het kan toch niet dat armere landen de negatieve impact van onze welvaart op het klimaat moeten dragen. Ook dat debat wil ik met mijn manifest openen. Ik zie de term als een vlag die ik plant en waarmee ik aangeef waar ik met onze wereld naartoe wil.”

Wat vind je van hoe Oekraïense vluchtelingen worden opgevangen?

“Het toont hoe bepalend de attitude van onze beleidsmakers is. Van bij het begin hebben politici onomwonden laten weten dat de mensen uit Oekraïne welkom waren. Het heeft meteen de toon gezet voor de attitude van verwelkoming bij de burgers. Het beste bewijs dat de houding van leidinggevenden zeer bepalend is.” reid zijn naar oplossingen te zoeken en daarover in dialoog willen treden. Kijk naar de strijd die Zuid-Afrika en de Verenigde Staten leverden. Apartheid werd er afgeschaft. Ja, ze hebben nog een hele weg af te leggen. Maar een belangrijke steen werd al verlegd. Ze toonden dat dit kan.”

Wie of wat inspireert jou om voor je droom te blijven gaan?

“Ik kom uit een erg geëngageerde familie. Ik gaf daarnet het voorbeeld van apartheid. Een figuur als Nelson Mandela vind ik superinspirerend. Hij bevond zich in een situatie die uitzichtloos leek, en toch bleef hij er samen met anderen voor gaan en zo kwamen ze tot een doorbraak. Zijn leven is voor velen een baken van hoop.” “Helaas krijgen vrouwen die tegen discriminatie vechten, niet altijd de aandacht die ze verdienen. Zo is het bijvoorbeeld onvoldoende geweten dat Winnie Mandela een cruciale rol gespeeld heeft in de strijd tegen apartheid. Ook zij heeft er vele jaren voor in de gevangenis doorgebracht. Over die onderbelichting van vrouwen schreef Shanthini Naidoo een boek: Vrouwen, verzet en apartheid. Het zijn verhalen van sterke vrouwen die allemaal op hun manier bakens verzet hebben in het afschaffen van apartheid. Met haar boek schrijft Shanthini Naidoo ze de geschiedenis in.” “Het doet me denken aan de Russische journaliste die onlangs tijdens het Russische tv-journaal de moed had om live te protesteren tegen de oorlog. Voor mensen die zoals zij hun nek durven uitsteken voor een rechtvaardigere wereld, heb ik grote bewondering. Zonder hen kun je geen bakens verzetten.” ■

‘Ik pleit niet voor massamigratie, wel voor een rechtvaardigere wereld’

WIN WIN WIN! Markant Magazine mag drie In je boeken droom je luidop van een betere wereld. Wat exemplaren weggeven. doet je geloven dat zo’n wereld realiseerbaar is? Stuur een mail naar

“Ik ben me bewust dat de perfecte wereld niet bestaat. Problemen redactie@markantvzw.be. zullen er altijd zijn. Maar je zal ook altijd mensen vinden die be-