คลีโอพัตรา
มหารานีแห่งอียิปต์
Cleopatra : A Life Stacy Schiff เขียน อลิสา สันตสมบัติ แปล
กรุงเทพมหานคร ส�ำนักพิมพ์มติชน 2556
สารบัญ
ค�ำน�ำส�ำนักพิมพ์
7
ค�ำน�ำผู้แปล
9
บทที่ 1 สตรีอียิปต์นางนั้น
17
บทที่ 2 คนตายไม่กัด
29
บทที่ 3 คลีโอพัตราจับชายชราด้วยเวทมนตร์
65
บทที่ 4 ยุคทองไม่เคยเป็นยุคปัจจุบัน
115
บทที่ 5 โดยธรรมชาติแล้วมนุษย์เป็นสิ่งมีชีวิตทางการเมือง
165
บทที่ 6 เราต้องหมั่นหันใบเรือเมื่อต้องการเทียบท่า
211
บทที่ 7 เป้าแห่งการซุบซิบนินทาไปทั่วโลก
247
บทที่ 8 ความสัมพันธ์ผิดศีลธรรมและลูกนอกสมรส
287
บทที่ 9 สตรีชั่วร้ายที่สุดในประวัติศาสตร์
341
กิตติกรรมประกาศ
393
บันทึกท้ายบท
397
บรรณานุกรม
477
เกี่ยวกับผู้เขียน
483
บทที่ 1 สตรีอียิปต์นางนั้น “คุณสมบัติอันมีค่าสูงสุดของมนุษย์ คือความสุขุมรอบคอบที่จะรู้ว่าอะไรไม่ควรเชื่อ” -ยูริพิดีส
ในบรรดาสตรีผู้มีชื่อเสียงที่สุดที่เคยมีชีวิตอยู่ คลีโอพัตราที่ 7 ทรงปกครองอียิปต์เป็นเวลา 22 ปี พระนางสูญเสียอาณาจักรไปครั้งหนึ่ง และได้คืนมา ทรงรวบรวมจักรวรรดิแล้วก็สูญเสียไปทั้งหมด เมื่อทรงพระ เยาว์ทรงเป็นเทพี เป็นราชินีเมื่อพระชนมายุ 18 พรรษา และเป็นผู้มีชื่อ เสียงหลังจากนั้นไม่นาน ทรงเป็นเป้าแห่งการคาดเดาและความเคารพ บูชา เสียงซุบซิบนินทาและต�ำนาน แม้แต่ในยุคของพระนางเอง ณ จุด สูงสุดของอ�ำนาจ พระนางทรงควบคุมชายฝั่งด้านตะวันออกของทะเล เมดิเตอร์เรเนียนได้ทั้งหมดอย่างแท้จริง นับเป็นอาณาจักรยิ่งใหญ่แห่ง สุดท้ายที่ผู้ปกครองอียิปต์คนใดเคยมีมา ช่วงเวลาไม่นานพระนางก็ทรง กุมชะตาของโลกตะวันตกไว้ในพระหัตถ์ ทรงมีโอรสกับชายที่แต่งงาน แล้ว และมีโอรส-ธิดาอีก 3 พระองค์กับชายอีกคน ทรงสิ้นพระชนม์เมื่อ พระชนมายุ 39 พรรษา เป็นเวลาหนึ่งชั่วอายุคนก่อนประสูติกาลของ พระเยซูคริสต์ หายนะช่วยเสริมความแข็งแกร่งให้กิตติศัพท์ และจุดจบ ของพระนางก็ชา่ งกะทันหันและดึงดูดความสนใจของผูค้ น คลีโอพัตราติด ตรึงอยู่ในความทรงจ�ำของเราตั้งแต่นั้นมา มีหลายคนพูดแทนพระนาง คลีโอพัตรา มหารานีแห่งอียิปต์ 17
รวมถึงบรรดานักเขียนบทละครและกวีผู้ยิ่งใหญ่ เราจับเอาค�ำพูดใส่พระ โอษฐ์ของพระนางมาเป็นเวลา 2,000 ปีแล้ว ทรงเป็นหนึ่งในบรรดาชีวิต หลังความตายที่อลหม่านที่สุดในประวัติศาสตร์ พระนางกลายเป็นชื่อของ ดาวเคราะห์น้อย วิดีโอเกม ความเฝือ บุหรี่ เครื่องสล็อตแมชีน คลับเต้น เปลื้องผ้า และเป็นอีกชื่อหนึ่งของเอลิซาเบธ เทย์เลอร์ กวีเอกอย่างเชก สเปียร์ก็เป็นเครื่องยืนยันถึงความหลากหลายไม่รู้จบของพระนาง แต่เขา ไม่รู้อะไรเลย หากนามเป็นสิ่งที่ลบไม่ได้ ภาพลักษณ์ก็เป็นสิ่งที่ไม่ชัดเจน คลีโอพัตราอาจเป็นหนึ่งในบุคคลส�ำคัญที่เป็นที่จดจ�ำมากที่สุดในประวัติศาสตร์ แต่เรารู้น้อยมากว่าพระนางมีรูปโฉมอย่างไรแน่ มีเพียงภาพเหมือนบน เหรียญที่ท�ำในสมัยของพระนางและทรงเห็นชอบเท่านั้นที่ยอมรับกันว่า เป็นของแท้ เรายังจดจ�ำพระนางด้วยเหตุผลผิดๆ พระนางทรงเป็นกษัตรี ที่เก่งกล้าสามารถและมีความเข้าใจอย่างถ่องแท้ในเรื่องต่างๆ มีความรู้ เรื่องการสร้างกองเรือรบ ปราบกบฏ ควบคุมอัตราการแลกเปลี่ยนเงิน บรรเทาความอดอยาก นายพลชาวโรมันเลื่องชื่อนายหนึ่งยืนยันว่าพระ นางกุมอ�ำนาจในกิจการทหาร พระนางทรงร�่ำรวยหาใครเทียบในแถบ เมดิเตอร์เรเนียน มีเกียรติยศชื่อเสียงกว่าสตรีนางใดในสมัยของพระนาง ดังที่กษัตริย์คู่ปรับเรียกขานเมื่อมีค�ำสั่งให้ลอบสังหารพระนางขณะประทับ ที่ราชส�ำนักของพระองค์ (แต่ค�ำสั่งนี้ไม่อาจส�ำเร็จลงได้เมื่อค�ำนึงถึงชื่อ เสียงพระนาง) คลีโอพัตราทรงสืบเชื้อสายมาจากราชวงศ์แห่งฆาตกร และพระนางก็ด�ำรงไว้ซึ่งขนบนี้อย่างเหนียวแน่น แต่ก็ทรงประพฤติตัวได้ ดีเป็นพิเศษในช่วงเวลาของพระนาง แต่กระนั้นก็ไม่อาจรอดพ้นจากการ เป็นหญิงแพศยา นี่ไม่ใช่ครั้งสุดท้ายที่สตรีผู้ทรงอ�ำนาจอย่างแท้จริงถูก ท�ำให้กลายเป็นหญิงจอมล่อลวงไร้ยางอาย เช่นเดียวกับทุกคนที่ปรากฏในบทกวี ชีวิตของพระนางคลีโอพัตรา เต็มไปด้วยความยุ่งเหยิงสับสนและความผิดหวัง พระนางเติบโตท่าม กลางความหรูหราเหนือใครๆ เพื่อรับมรดกอาณาจักรที่ก�ำลังล่มสลาย 18 อลิสา สันตสมบัติ แปล
กว่า 10 ชั่วอายุคนมาแล้วที่ราชวงศ์ของพระนางปกครองในรูปแบบฟาโรห์ อันที่จริงแล้วราชวงศ์ปโตเลมีเป็นชาวกรีกจากมาซิโดเนีย คลีโอพัตราจึง ไม่ได้เป็นชาวอียิปต์ ไม่ต่างกับเอลิซาเบธ เทย์เลอร์ซึ่งมีเชื้อสายกรีกเช่น กัน เมื่อทรงมีพระชนมายุได้ 18 พรรษา คลีโอพัตรากับพระอนุชาวัย 10 พรรษาได้รับหน้าที่ปกครองดินแดนที่มีอดีตยาวนานและอนาคตง่อนแง่น คลี โ อพั ต ราอยู ่ ห ่ า งจากยุ ค ของพระนางเนเฟอร์ ตี ติ 1,300 ปี บรรดา พีระมิดที่แทบไม่ต้องสงสัยเลยว่าพระนางคลีโอพัตราแนะน�ำให้จูเลียส ซีซาร์รู้จักนั้นเต็มไปด้วยรอยขีดเขียน สฟิงซ์เพิ่งผ่านการบูรณะเมื่อ 1,000 ปีก่อนหน้า และความรุ่งเรืองของอาณาจักรปโตเลมีอันยิ่งใหญ่ก็เริ่มอับ แสง คลีโอพัตราบรรลุนิติภาวะเมื่อโลกอยู่ภายใต้เงาของกรุงโรมซึ่งขยาย การปกครองมาถึงชายแดนอียิปต์ เมื่อพระนางมีพระชนม์ได้ 11 พรรษา ซีซาร์บอกกับนายทหารว่า หากไม่ท�ำสงคราม หากไม่ได้มาซึ่งความมั่งคั่ง และปกครองผู้อื่นแล้วละก็ คนนั้นไม่ใช่ชาวโรมัน กษัตริย์ชาวตะวันออก ผู้ท�ำมหาศึกกับโรมได้กล่าวสิ่งที่บ่งบอกสภาวะอันยากล�ำบากของคลีโอพัตราต่างออกไปว่า ชาวโรมันมีนิสัยใจคอเหมือนหมาป่า พวกโรมัน เกลียดกษัตริย์ ทุกสิ่งที่พวกเขาครอบครองเป็นสิ่งที่ปล้นสะดมมา พวก เขาตั้งใจยึดให้หมดและจะ “ท�ำลายทุกอย่างหรือไม่ก็จะพยายามจนตัว ตาย” ความหมายของดินแดนมั่งคั่งแห่งสุดท้ายที่ยังหลงเหลือในเขต อิทธิพลของโรมนั้นชัดเจน อียิปต์ท�ำให้ตัวเองเป็นที่ยกย่องด้วยการเจรจา อย่างคล่องแคล่วท�ำให้รักษาอ�ำนาจอธิปไตยส่วนใหญ่ไว้ได้ ทั้งยังเข้าไป มีส่วนร่วมในกิจการของโรมันเรียบร้อยแล้ว เพือ่ แลกกับเงินทองอันน้อยนิด พระบิดาของคลีโอพัตราได้ประกาศ อย่างเป็นทางการว่าทรงเป็น “เพื่อนและพันธมิตรของประชาชนชาวโรมัน” พระนางพบว่าการเป็นเพื่อนกับประชาชนและวุฒิสภานั้นไม่เพียงพอ หาก แต่จ�ำเป็นต้องเป็นเพื่อนกับชาวโรมันที่มีอ�ำนาจที่สุดในขณะนั้นด้วย นั่น น�ำไปสู่ภารกิจอันน่าพิศวงในตอนปลายของสาธารณรัฐที่พินาศย่อยยับ ด้วยสงครามกลางเมืองหลายต่อหลายครั้งซึ่งเกิดขึ้นสม�่ำเสมอตลอดชีวิต คลีโอพัตรา มหารานีแห่งอียิปต์ 19
ของคลีโอพัตรา สงครามกลางเมืองเหล่านี้น�ำพาให้นายพลชาวโรมันคน แล้วคนเล่ามาเผชิญหน้ากันในสิ่งที่แท้จริงแล้วคือการแก่งแย่งชิงดีอัน มุทะลุของความทะเยอทะยานส่วนตัว ซึ่งบังเอิญตัดสินกันบนแผ่นดิน อียปิ ต์ถงึ 2 ครัง้ ความไม่สงบแต่ละครัง้ สัน่ สะเทือนไปทัว่ เมดิเตอร์เรเนียน ท�ำให้ต่างแข่งขันเพื่อเปลี่ยนแปลงความจงรักภักดีและเปลี่ยนระบบการ ส่งบรรณาการ พระบิดาของคลีโอพัตราเข้าร่วมกับปอมเปอีมหาราช (Pompey the Great) นายพลโรมันผู้เก่งกาจที่ดูเหมือนว่าโชคจะเข้าข้าง เขาไปตลอดกาล เขากลายมาเป็นผู้สนับสนุนราชวงศ์ และยังสู้รบกับ จูเลียส ซีซาร์ในสงครามกลางเมืองขณะเดียวกันกับที่คลีโอพัตราขึ้นครอง ราชย์อีกฟากฝั่งหนึ่งของเมดิเตอร์เรเนียน ฤดูร้อนเมื่อ 48 ปีก่อนคริสต กาล ซีซาร์ชนะปอมเปอีอย่างราบคาบที่บริเวณตอนกลางของกรีซ ปอมเป อีหนีไปอียิปต์ก่อนจะถูกแทงและตัดหัวบนชายฝั่งอียิปต์นั้นเอง ขณะนั้น คลีโอพัตราทรงมีพระชนม์ 21 พรรษา ทรงไม่มีทางเลือกนอกจากท� ำให้ เจ้านายใหม่แห่งโลกโรมันโปรดปราน พระนางท�ำสิ่งที่ต่างไปมากจาก กษัตริย์ที่อยู่ภายใต้การปกครองของโรมัน องค์อื่นๆ ซึ่งพระนามถูกลืม เลือนไปแล้วในปัจจุบัน เป็นเวลาหลายปีนับจากนั้น พระนางพยายามท�ำ ให้กระแสอันไม่ยอมโอนอ่อนผ่อนตามของโรมันเป็นประโยชน์ต่อพระนาง เอง ทรงเปลี่ยนตัวผู้อุปถัมภ์อีกครั้งหลังจากซีซาร์ถูกฆาตกรรม ในที่สุดก็ ลงเอยกับมาร์ก แอนโทนี่ (Mark Antony) ซึ่งเป็นบุตรบุญธรรมของซีซาร์ เอง มองจากภายนอกแล้ว รัชสมัยของพระนางเป็นเพียงการชะลอเท่านัน้ เรื่องราวของพระนางจบลงตั้งแต่ยังไม่ทันเริ่มต้น แม้ว่าพระนางจะไม่ได้ มองเช่นนั้นเป็นแน่ เมื่อพระนางสิ้นพระชนม์ อียิปต์ก็ตกเป็นหัวเมืองของ โรมัน และไม่ได้รับเอกราชอีกเลยจนกระทั่งศตวรรษที่ 20 สตรีที่มีความสัมพันธ์กับชายสองคนผู้ทรงอ�ำนาจสูงสุดนั้นจะยังมี อะไรดีให้กล่าวถึงอีกหรือ ก็อาจเป็นได้ แต่ไม่ใช่ในยุคที่โรมันเป็นผู้ควบ คุมเรื่องเล่า คลีโอพัตรายืนอยู่บนจุดตัดอันตรายที่สุดของประวัติศาสตร์ จุดตัดที่ว่านั้นคือระหว่างผู้หญิงกับอ�ำนาจ ยูริพิดีสเคยเตือนเอาไว้เมื่อ 20 อลิสา สันตสมบัติ แปล
หลายร้อยปีก่อนหน้าว่าผู้หญิงฉลาดนั้นอันตราย นักประวัติศาสตร์ชาว โรมันยินดีที่จะตีค่าราชินีชาวยูเดียให้เหลือศูนย์ โดยเห็นว่าพระนางเป็น เพียงหัวโขนและประณามเธอในอีก 6 หน้าถัดมาว่าทะเยอทะยานอย่าง ไม่คิดหน้าคิดหลังและครอบครองอ�ำนาจอย่างไม่เหมาะสม เรายังรู้สึก ถึงอ�ำนาจในการขจัดความเป็นปฏิปักษ์มากขึ้น ในสัญญาก่อนแต่งงาน สมัย 100 ปีก่อนคริสตกาลฉบับหนึ่ง เจ้าสาวสัญญาว่าจะซื่อสัตย์และ รักใคร่สามี เธอยังปฏิญาณด้วยว่าจะไม่ใส่ยาเสน่ห์ในอาหารหรือเครื่อง ดื่มของสามี เราไม่รู้ว่าคลีโอพัตรารักซีซาร์หรือมาร์ก แอนโทนี่หรือไม่ แต่ เรารู้ว่าพระนางท�ำให้แต่ละคนท�ำตามค�ำเชื้อเชิญของพระนาง จากมุม มองของชาวโรมัน พระนางท�ำให้ทั้งสองคนตกเป็น “ทาส” มันเป็นเกมที่ มีผู้ชนะและผู้แพ้ อ�ำนาจของสตรีร่ายมนตร์หลอกลวงบุรุษ หากถามพระ ชายาของออกุสตุส (Augustus) จักรพรรดิโรมันพระองค์แรกว่าทรงมี อิทธิพลเหนือพระองค์ได้อย่างไรแล้วละก็ พระนางคงจะกล่าวอ้างว่า “โดยการรักษาพรหมจรรย์อย่างเคร่งครัด ยินดีท�ำทุกสิ่งเพื่อเอาพระทัย ไม่ ยุ่งเกี่ยวกับธุระของพระองค์ และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง แสร้งท�ำเป็นไม่ได้ ยินหรือสังเกตเหล่าคนโปรดที่พระองค์หลงใหล” แต่ไม่มีเหตุผลใดที่เรา จะยอมรับสูตรส�ำเร็จตามที่ปรากฏนี้ ตรงกันข้าม คลีโอพัตรานั้นต่างออก ไป ในระหว่างเดินทางไปพักผ่อนตกปลาใต้ดวงอาทิตย์โรยแสงของอเล็กซานเดรีย พระนางไม่มีปัญหาในการแนะน�ำนายพลโรมันผู้มีชื่อเสียงที่สุด แห่งยุคให้จัดการภาระหน้าที่ของเขาเลย ส�ำหรับชาวโรมันแล้ว ใบอนุญาตและภาวะไร้กฎหมายสงวนไว้ ส�ำหรับชาวกรีก คลีโอพัตราจึงต้องสงสัยเป็นสองเท่า ประการแรก เนื่อง จากพระนางมาจากวัฒนธรรมที่ขึ้นชื่อเรื่อง “พรสวรรค์ตามธรรมชาติใน การหลอกลวง” ประการทีส่ อง เนือ่ งจากพระนางอยูท่ อี่ เล็กซานเดรีย ชาว โรมันไม่สามารถแยกสิ่งแปลกประหลาดจากต่างแดนออกจากสิ่งที่กระตุ้น ความรู้สึกทางเพศ คลีโอพัตราจึงเป็นตัวแทนของดินแดนตะวันออกที่เต็ม ไปด้วยเวทมนตร์และการเล่นแร่แปรธาตุ เป็นดินแดนคดเคี้ยวที่เต็มไป คลีโอพัตรา มหารานีแห่งอียิปต์ 21
ด้วยกามารมณ์ ทั้งแปลกประหลาดและไม่เหมือนใคร บุรุษที่ข้องแวะกับ พระนางดูเหมือนจะถูกปั่นหัวหรืออย่างน้อยก็ต้องเปลี่ยนความคิดเสียใหม่ พระนางควบคุมได้แม้กระทัง่ ชีวประวัตมิ าร์ก แอนโทนีซ่ งึ่ เขียนโดยพลูทาร์ก ทรงมีผลอย่างเดียวกันต่อนักประวัติศาสตร์ในศตวรรษที่ 19 ที่พรรณนา ถึงพระนางเมือ่ พบซีซาร์วา่ เป็น “หญิงร่านวัย 16 ” (พระนางน่าจะเป็นสตรี วัย 21 ผู้ส�ำรวมมากกว่า) เสียงเตือนจากดินแดนตะวันออกมีมาก่อน คลีโอพัตรา อย่างไรก็ตาม พระนางมาจากดินแดนที่มัวเมาในเรื่องทาง เพศและความล้นเกิน เข้าใจได้ไม่ยากเลยว่าท�ำไมซีซาร์จึงกลายเป็น ประวัติศาสตร์ ส่วนคลีโอพัตราเป็นต�ำนาน มุมมองของเรายังถูกบดบังด้วยข้อเท็จจริงที่ว่าบรรดาชาวโรมันที่ เล่าเรื่องราวของคลีโอพัตรารู้ประวัติศาสตร์ดีเกินไป มันค่อยๆ ซึมซับเข้า ไปในบันทึกของเขาเหล่านั้น เช่นเดียวกับมาร์ก ทเวน (Mark Twain) ใน งานเขียนเกีย่ วกับวาติกนั ทีม่ เี นือ้ หามากเกินไป บางครัง้ เราจึงพอใจส�ำเนา มากกว่าต้นฉบับ นักเขียนงานเกี่ยวกับยุคกรีกและโรมันโบราณก็เช่น เดียวกัน พวกเขาผสมผสานบันทึกหลายฉบับเข้าด้วยกันและเอาเรื่อง เล่ามาเสริมเติมแต่งเสียใหม่ พวกเขาให้คลีโอพัตรามีข้อเสียเรื่องความ เลวร้ายอื่นๆ ประวัติศาสตร์ด�ำรงอยู่เพื่อถูกเล่าใหม่ด้วยความมั่นใจที่มาก ขึ้น แต่ก็ไม่จ�ำเป็นว่าจะถูกต้องแม่นย�ำกว่าเสมอไป ในต้นฉบับโบราณ ตัวร้ายมักจะใส่สีม่วงซึ่งเป็นลักษณะเฉพาะของคนต�่ำช้า กินนกยูงย่าง มากเกิน อาบตัวด้วยขี้ผึ้ง ไข่มุกหลอมเหลว ไม่ว่าคุณจะเป็นราชินีอียิปต์ กระหายอ�ำนาจที่ล่วงละเมิด หรือเป็นโจรสลัดใจโหด คุณเป็นที่รู้จักจาก “ความฟุ่มเฟือยอันน่ารังเกียจ” ความชั่วช้าไปด้วยกันกับความมั่งคั่ง โลก ของท่านเปล่งแสงสีทองและม่วงเจิดจ้า ไม่ช่วยอะไรที่ประวัติศาสตร์ กลายเป็นเทวต�ำนาน และมนุษย์กลายเป็นเทพเจ้า โลกของคลีโอพัตรา คือโลกที่คุณสามารถเยี่ยมชมเศษซากพิณของออร์เฟอุส หรือทัศนาไข่ ฟองที่มารดาของซุสฟักออกมา (อยู่ในสปาร์ตา) ประวัติศาสตร์ไม่ได้ถูกเขียนขึ้นโดยคนรุ่นหลังเท่านั้น หากยังเขียน 22 อลิสา สันตสมบัติ แปล
เพื่อคนรุ่นหลังด้วยเช่นกัน แหล่งข้อมูลที่มีเนื้อหาครอบคลุมไม่เคยได้พบ คลีโอพัตรา พลูทาร์กเกิดหลังจากที่พระนางสิ้นพระชนม์ไปแล้ว 76 ปี (เขาเขียนงานในสมัยเดียวกันกับแมทธิว มาร์ก ลุค และจอห์น ผู้เขียน พระวรสารทั้ ง สี่ ใ นพระคั ม ภี ร ์ ไ บเบิ ล ) แอปไพอั น เขี ย นห่ า งจากยุ ค ของ พระนางมากกว่า 1 ศตวรรษ ส่วนไดโอห่างมากกว่า 2 ศตวรรษ เรื่องราว ของคลีโอพัตราต่างจากเรื่องราวของสตรีอื่นๆ ตรงที่บรรพบุรุษที่เขียนเรื่อง ของพระนางด้วยเหตุผลของแต่ละคนต่างก็ขยายความบทบาทของพระ นางแทนทีจ่ ะลบมันออกไป ความสัมพันธ์ระหว่างพระนางกับมาร์ก แอนโทนี่เป็นส่วนที่ยาวที่สุดในชีวิตของพระนาง แต่ความสัมพันธ์ระหว่างพระ นางกับออกุสตุส ซึ่งเป็นศัตรูของมาร์ก แอนโทนี่กลับยืนยาวที่สุด ออกุสตุสเอาชนะแอนโทนี่กับคลีโอพัตรา เพื่อเพิ่มความรุ่งโรจน์ เขาสร้างภาพ ให้โรมเห็นราชินีแห่งอียิปต์ไม่ต่างกับข่าวในหนังสือพิมพ์แท็บลอยด์ว่า พระนางเป็นคนไม่รู้จักพอ ฉ้อฉล กระหายเลือด บ้าอ�ำนาจ เขาขยาย ภาพของพระนางจนเกินจริงเพื่อให้ชัยชนะของเขาดูยิ่งใหญ่เกินจริงเช่น เดียวกัน และเพื่อลบภาพอดีตน้องเขยซึ่งเป็นศัตรูตัวจริงของเขาออกไป ผลสุดท้ายก็ไม่ต่างอะไรกับชีวิตของนโปเลียนในอังกฤษสมัยศตวรรษที่ 19 หรือไม่ก็ประวัติศาสตร์อเมริกาในศตวรรษที่ 20 ที่เขียนโดยประธานเหมา ส�ำหรับทีมนักประวัติศาสตร์หัวรั้นผิดธรรมดา ยังมีบันทึกที่ไม่คง เส้นคงวาผสมเข้ามาด้วย ไม่มีบันทึกปาปิรัสจากสมัยอเล็กซานเดรียเหลือ รอด แทบไม่มีอะไรจากเมืองเก่าแก่แห่งนี้หลงเหลือบนพื้นดิน บางที มากที่สุดที่เรามีคือค�ำพูดของคลีโอพัตราที่มีจารึกไว้ (เมื่อ 33 ปีก่อนคริสต กาล พระนางหรืออาลักษณ์ลงนามพระราชกฤษฎีกาด้วยค�ำในภาษากรีก ว่า ‘ginesthoi’ แปลว่า “จงท� ำให้มันเกิดขึ้น”) นักเขียนยุคโบราณไม่ สนใจสถิติและในบางครั้งไม่สนใจแม้แต่ตรรกะ บันทึกต่างๆ ของพวก เขาขัดแย้งกันและขัดแย้งในตัวเอง แอปไพอันไม่ใส่ใจรายละเอียด โจเซฟัสแย่มากเรือ่ งล�ำดับเวลา ไดโอชอบวาทศิลป์มากกว่าความถูกต้องแม่นย�ำ มีการออกนอกประเด็นบ่อยเสียจนดูเหมือนจงใจ และมีส่วนที่เกือบจะเป็น คลีโอพัตรา มหารานีแห่งอียิปต์ 23
การสมคบคิดของความเงียบ เป็นไปได้อย่างไรที่เราไม่มีรูปปั้นครึ่งตัวของ คลีโอพัตราจากยุคที่มีการวาดภาพเหมือนอย่างเชี่ยวชาญและสมจริง บรรดาจดหมายของซิเซโรช่วงต้นปี 44 ก่อนคริสตกาลซึ่งเป็นช่วงที่ซีซาร์ กับคลีโอพัตราอยู่ด้วยกันที่โรมนั้นไม่ได้รับการตีพิมพ์ ประวัติศาสตร์กรีก ที่ยาวที่สุดแห่งยุคได้มองข้ามสมัยอันวุ่นวายสับสน บอกยากว่าเราพลาด อะไรไปมากที่สุด แอปไพอันให้ความหวังว่าจะมีเรื่องราวของซีซาร์และ คลีโอพัตรามากกว่างานของคนอื่นๆ ในประวัติศาสตร์อียิปต์ยาว 4 เล่ม ของเขาแต่ก็ไม่มีหลงเหลือมา บันทึกของไลวีจบลงดื้อๆ ก่อนถึงยุคของ คลีโอพัตรา 1 ศตวรรษ เรารู้รายละเอียดจากแพทย์ส่วนพระองค์จาก แหล่งอ้างอิงของพลูทาร์กเท่านั้น บันทึกของเดลลิอุสหายไปพร้อมกับ บรรดาจดหมายลามกที่ว่ากันว่าคลีโอพัตราเขียนหาเขา แม้แต่บทกวี มหากาพย์ของลูคานก็หยุดไปกลางเรือ่ งเสียดือ้ ๆ อย่างน่าโมโห ทิง้ ให้ซซี าร์ ติดอยูใ่ นวังของคลีโอพัตราขณะทีส่ งครามอเล็กซานเดรียก�ำลังจะเริม่ และ ในจุดที่ข้อเท็จจริงสูญหายไป ต�ำนานก็เข้ามาแทนที่เหมือนไม้เลื้อยแห่ง ประวัติศาสตร์ ช่องโหว่เหล่านี้ในบันทึกก่อให้เกิดอันตราย สิ่งที่เราประกอบสร้าง ขึ้นรอบๆ ช่องโหว่เหล่านี้ก็เป็นอันตรายอีกอย่าง กิจการงานของรัฐตก หล่นหายไปเหลือไว้แต่เรื่องชู้สาว คลีโอพัตราทรงเป็นสตรีผู้ทรงอ�ำนาจ เก่งกาจด้านการเมือง การทูตและการปกครอง พูดได้คล่อง 9 ภาษา เป็น สาลิกาลิ้นทองและมีเสน่ห์ แต่กระนั้นพระนางก็ยังดูเหมือนเป็นการร่วม ทุนสร้างระหว่างนักโฆษณาชวนเชื่อชาวโรมันกับบรรดาผู้ก�ำกับฯ ฮอลลีวู้ด พระนางกลายเป็นเพียงป้ายเก่าแก่ของสิ่งที่เรารู้กันเสมอมาว่าด�ำรงอยู่ นั่นคือ เพศสภาพของเพศหญิงอันทรงพลัง และจังหวะของพระนางก็ไม่ดี เอาเสียเลย ไม่เพียงแต่เรื่องราวของพระนางจะเขียนโดยศัตรูเท่านั้น ยัง เป็นโชคร้ายของพระนางที่เรื่องราวนั้นตราตรึงอยู่ในใจของทุกคนดังที่กวี นิพนธ์โรมันท�ำส�ำเร็จ พระนางอยูร่ อดมาในภาษาทีไ่ ม่เป็นมิตรต่อพระนาง เรื่องแต่งทวีจ�ำนวนอย่างรวดเร็ว จอร์จ เบอร์นาร์ด ชอว์ ระบุแหล่งที่มา 24 อลิสา สันตสมบัติ แปล
ของ ซีซาร์แอนด์คลีโอพัตรา ที่เขาแต่งว่ามาจากจินตนาการของเขาเอง นักประวัติศาสตร์หลายคนยอมเชื่อตามเชกสเปียร์ ซึ่งเป็นเรื่องที่เข้าใจได้ แต่ก็เหมือนเชื่อว่าค�ำพูดของจอร์จ ซี. สก๊อต (ผู้ก�ำกับฯ ภาพยนตร์ชาว อเมริกัน) เป็นของ พล.อ.จอร์จ ซี. แพตตัน (แห่งกองทัพบกสหรัฐ และ เป็นแม่ทัพส�ำคัญของฝ่ายอเมริกันในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2) การจะฟื้นคืนชีพคลีโอพัตราเป็นการคงข้อเท็จจริงอันน้อยนิดไว้ พอๆ กับการลอกเปลือกต�ำนานและค�ำโฆษณาชวนเชื่อที่เราคุ้นเคยกันที่ ห่อหุ้มอยู่นั้นออกไป พระนางเป็นสตรีชาวกรีกที่เรื่องราวตกไปอยู่ในมือ ของเหล่าบุรษุ ทีว่ างอนาคตไว้กบั โรม บุรษุ เหล่านัน้ ส่วนใหญ่เป็นเจ้าหน้าที่ ของรัฐ กระบวนการทางประวัติศาสตร์ของคนเหล่านี้เป็นเรื่องเข้าใจยาก ส�ำหรับเรา พวกเขามักไม่ระบุแหล่งที่มาและอาศัยความทรงจ�ำเสียมาก ว่ากันตามมาตรฐานสมัยใหม่แล้ว พวกเขาเป็นนักโต้วาที นักแก้ต่าง นัก ศีลธรรม นักเล่านิทาน นักรีไซเคิล นักตัดแปะ นักเขียนที่เห็นแก่เงิน จาก ความรูท้ างวิชาการทัง้ หมดทีม่ ี แผ่นดินอียปิ ต์ของคลีโอพัตราไม่มนี กั ประวัติ ศาสตร์ที่ดี เราได้แต่อ่านไปตามที่มีแค่นั้น แหล่งข้อมูลเหล่านั้นอาจมี ข้อบกพร่อง แต่นั่นก็เป็นแหล่งเดียวที่เรามีอยู่ ไม่มีข้อตกลงร่วมสากลใน เรื่องรายละเอียดพื้นฐานของพระนาง ไม่มีความเห็นร่วมว่ามารดาของ พระนางคือใคร คลีโอพัตราประทับอยู่ในโรมเป็นเวลานานเท่าไหร่ ทรง ตั้งครรภ์กี่ครั้ง ทรงเสกสมรสกับแอนโทนี่หรือไม่ สิ่งที่เกิดในสนามรบซึ่ง ก�ำหนดชะตาของพระนาง ทรงสิ้นพระชนม์อย่างไร* ฉันพยายามเตือน ตัวเองเสมอว่า ใครเคยเป็นอดีตบรรณารักษ์ ใครเขียนเรื่องซุบซิบนินทา ใครได้ไปเห็นอียิปต์จริง ใครเกลียดอียิปต์และใครเกิดที่นั่น ใครที่มีปัญหา กับสตรี และใครเป็นชาวโรมันกลับใจที่เขียนอย่างเร่าร้อน ใครหวังจะเอา คืน เพื่อเอาใจจักรพรรดิ หรือเพื่อให้ได้ฉันทลักษณ์ที่สมบูรณ์แบบ (ฉัน * แม้แต่นักเขียนนิยายก็ยังเห็นไม่ตรงกันเกี่ยวกับซีซาร์และคลีโอพัตราว่าซีซาร์รัก พระนาง (ฮันเดล) เขาไม่ได้รักพระนาง (ชอว์) เขารักพระนาง (ทอร์นตัน ไวล์เดอร์) คลีโอพัตรา มหารานีแห่งอียิปต์ 25
พึ่งงานของลูคานเพียงเล็กน้อย เขาปรากฏตัวในช่วงแรกๆ ก่อนหน้าพลูทาร์ก แอปไพอันหรือไดโอ เขายังเป็นกวีและนักเขียนที่ดึงดูดความสนใจ ผู้อ่าน) แม้แต่ในช่วงที่บันทึกไม่ได้สับสนวุ่นวายหรือยุ่งเหยิงก็ยังมักดูเกิน จริง ดังที่ได้กล่าวไว้แล้วว่า ไม่มีเรื่องราวแต่เก่าก่อนเรื่องใดที่ราบเรียบ ไม่ได้เคลือบเงา เรื่องราวเหล่านั้นมีเป้าหมายเพื่อให้ผู้อ่านตื่นตาตื่นใจ ฉันไม่ได้พยายามเติมเต็มช่องว่าง แม้ว่าในบางโอกาสฉันได้ล้อมกรอบ ความเป็นไปได้ต่างๆ สิ่งที่ดูเหมือนเป็นเพียงแค่น่าจะเป็น ก็ยังคงเป็น เช่นนั้น แม้ว่าความเห็นทั้งหลายจะแตกต่างกันไปอย่างสุดโต่งในเรื่อง ความน่าจะเป็นเหล่านั้น สิ่งที่ไม่อาจลงรอยกันได้ก็ยังคงไม่ลงรอยกัน ส่วนใหญ่แล้วฉันได้รื้อฟื้นบริบทขึ้นมาใหม่ แน่ชัดว่าคลีโอพัตราสังหาร พี่น้องของพระนาง แต่เฮร็อดก็สังหารลูกๆ ของเขาเอง (เขาคร�่ำครวญ หลังจากนั้นว่าเขาเป็น “พ่อผู้โชคร้ายที่สุด”) และดังที่พลูทาร์กย�้ำเตือน เราว่าพฤติกรรมเช่นนั้นเป็นเรื่องจริงในหมู่กษัตริย์ คลีโอพัตราไม่จ�ำเป็น ต้องสวย แต่ความมั่งคั่งและพระราชวังของพระนางท�ำให้ชาวโรมันต้อง อ้าปากค้าง ทุกคนที่อยู่บนฝั่งด้านหนึ่งของเมดิเตอร์เรเนียนล้วนเข้าใจ ความหมายต่างไปจากอีกด้านหนึ่ง การวิจัยในช่วง 2-3 ทศวรรษที่ผ่าน มาเกี่ยวกับสตรียุคโบราณและอียิปต์ยุคเฮลเลนิสติกท�ำให้ภาพชัดขึ้นมาก ฉันพยายามเอาเรื่องน�้ำเน่าออกจากฉากท้ายๆ ของชีวิตพระนาง ซึ่งมีแต่ จะลดทอนนักเขียนบันทึกผู้เคร่งขรึมลงเป็นเพียงละครน�้ำเน่า กระนั้น บางครัง้ ละครชัน้ ดีกเ็ ป็นทีย่ อมรับด้วยเหตุผลบางอย่าง ยุคของคลีโอพัตรา เป็นยุคที่ตัวละครต่างๆ มีลักษณะเกินจริงและชวนให้ค้นหา สุดท้ายแล้ว บรรดานักแสดงผู้ยิ่งใหญ่ที่สุดแห่งยุคก็ออกจากฉากไปกะทันหัน แล้วโลก ก็พังทลายตามไป ในขณะที่มีหลายสิ่งที่เราไม่รู้อีกมากเกี่ยวกับคลีโอพัตรา ก็มีสิ่งที่ พระนางไม่รู้อีกมากเช่นกัน พระนางไม่รู้ว่าทรงมีชีวิตอยู่ในปีที่ 100 ก่อน คริสตกาลหรือยุคเฮลเลนิสติก ทั้งสองยุคนี้เพิ่งประกอบสร้างในภายหลัง 26 อลิสา สันตสมบัติ แปล
(ยุคเฮลเลนิสติกเริ่มตั้งแต่การสิ้นพระชนม์ของอเล็กซานเดอร์มหาราชเมื่อ ปี 323 ก่อนคริสตกาล และสิ้นสุดในปี 30 ก่อนคริสตกาลพร้อมการสิ้น พระชนม์ของคลีโอพัตรา ยุคนี้ถูกนิยามว่าเป็นยุคกรีกที่ชาวกรีกไม่มีบท บาทใดๆ) ทรงไม่รวู้ า่ พระนางคือคลีโอพัตราที ่ 7 ด้วยเหตุผลหลายประการ หนึ่งในนั้นคือแท้จริงแล้วพระนางคือคลีโอพัตราที่ 6 พระนางไม่รู้จักคน ชื่อออกตาเวียน (Octavian) บุรุษซึ่งมีชัยชนะเหนือพระนาง โค่นพระนาง ลงจากบัลลังก์ ผลักดันให้พระนางปลิดชีพตนเองและส่วนใหญ่แล้วเป็นผู้ จัดแต่งเรื่องราวของพระนางให้กับชนรุ่นหลังได้รับทราบ เขามีชื่อตอน แรกเกิดว่าไกอุส ออกตาวิอุส (Gaius Octavius) ในตอนที่เขาเข้ามาใน ชีวิตของคลีโอพัตราอย่างมีความหมายนั้นเขาเรียกตนเองว่าไกอุส จูเลียส ซีซาร์ (Gaius Julius Caesar) ตามชือ่ คนรักของคลีโอพัตรา นัน่ คือจูเลียส ซีซาร์ผู้โด่งดังซึ่งเป็นพี่ชายของยายและรับเขาเป็นบุตรบุญธรรม ทุกวันนี้ เรารู้จักเขาในชื่อออกุสตุส ซึ่งเป็นชื่อที่เขาใช้หลังคลีโอพัตราสิ้นพระชนม์ ไปแล้ว 3 ปี ในที่นี้เราเรียกเขาว่าออกตาเวียนเนื่องจากมีซีซาร์แล้ว 2 คน และเราจะมีซีซาร์มากเกินไป ชื่อสถานที่ต่างๆ ส่วนใหญ่เปลี่ยนไปจากสมัยก่อน ฉันยึดตามไลโอเนล แคสซัน (Lionel Casson) ที่สมเหตุสมผลในการเลือกความคุ้น เคยแทนที่จะเลือกความคงเส้นคงวา ดังนั้น เมืองเบริทุสในที่นี้จึงเป็น เบรุต ส่วนเมืองเพลูเซียมซึ่งไม่มีอยู่อีกต่อไปแล้วแต่ในปัจจุบันเรียกว่า ตะวันออกของพอร์ตซาอิด ตั้งอยู่ตรงทางเข้าของคลองสุเอซ ก็ยังใช้ว่า เพลูเซียมดังเดิม ในท�ำนองเดียวกัน ฉันเลือกใช้การสะกดค�ำแบบภาษา อังกฤษแทนที่จะใช้การถอดเสียง คู่แข่งของซีซาร์ในที่นี้ใช้ชื่อว่าปอมเปอี แทนทีจ่ ะเป็น Gnaeus Pompeius Magnus ผูช้ ว่ ยของซีซาร์ชอื่ มาร์ก แอนโทนี่ แทนที่จะเป็น Markus Antonius (มาร์คุส อันโทนิอุส) ภูมิศาสตร์ก็ เปลี่ยนไปมากเช่นกัน ชายฝั่งทะเลหลายแห่งได้จมลง หนองบึงแห้งเหือด เนินเขาทรุดทลาย ทุกวันนี้อเล็กซานเดรียเป็นเมืองราบเรียบกว่าในสมัย คลีโอพัตรา มหารานีแห่งอียิปต์ 27
ที่คลีโอพัตรามีชีวิตอยู่ ผังถนนเก่าแก่ถูกลืมเลือน มันไม่เปล่งประกาย เจิดจ้าอีกแล้ว แม่น�้ำไนล์อยู่ไกลออกไปจากเดิมทางตะวันออกเกือบ 2 ไมล์ แต่ฝุ่น ไอเกลือจากทะเล อาทิตย์อัสดงสีม่วงที่ดูราวก�ำลังหลอม ละลายของอเล็กซานเดรียไม่ได้เปลี่ยนไปแต่อย่างใด ธรรมชาติมนุษย์ยัง คงเส้นคงวาอย่างแท้จริง กฎเกณฑ์แห่งประวัติศาสตร์ไม่แปรผัน บันทึก ปฐมภูมิยังแตกต่างกันต่อไป* เป็นเวลากว่า 2,000 ปีมาแล้วที่ต�ำนาน แซงหน้าและอยู่นานกว่าข้อเท็จจริง วันเวลาทั้งหมดเป็นปีก่อนคริสตกาล ยกเว้นส่วนที่ระบุไว้เป็นอย่างอื่น
* ดังที่ปฏิบัติกันมาตั้งแต่เมื่อครั้งบรรพกาล “และความพยายามที่จะยืนยันข้อ เท็จจริงเหล่านี้เป็นงานที่ยากล�ำเค็ญ เพราะเหล่าผู้ที่เป็นประจักษ์พยานของ หลายเหตุการณ์ไม่ได้ให้ค�ำบอกเล่าเหมือนกันเกี่ยวกับสิ่งเดียวกัน แต่ค�ำบอก เล่าเหล่านั้นผันแปรไปตามแต่ต�ำแหน่งแห่งที่ของฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งหรือตามแต่ที่ จะนึกออก” ทูซีดิดีสพร�่ำบ่นเมื่อเกือบ 400 ปีก่อนยุคคลีโอพัตรา 28 อลิสา สันตสมบัติ แปล