سياسى،فيكرى،شيكاريية
2013/3/5 داوا لەحكومەت دەكات ڕێگە بەگەڕانەوەیان بدرێت
9
شەری خاك یان دەسەاڵت
22
پەیوەندییەكانمان لەگەڵ پارتی ئاسایی نەبووەتەوە
27
بودجە ،ئۆپۆزسیۆنی لەهاواڵتی توڕەكرد
37
60
خاوةني ئيمتياز ماكوان كةريم
سةرنووسةر هؤشيار حةمةئةمين 07701584813 بة ِريَوةبةري نووسين: سةنطةر بيالل 07702175858 بة ِريَوةبةري كارط َي ِريي كاروان رةحمان 07702461727 راويَذكاري ياسايي: بةختيار عةلي عةبدولآلَ ديزاين :توانا ئةحمةد www.regamedia.com info@regamedia.com ئؤفيسي نةرويج 004747364535 ناونيشان نووسينطةىسةرةكى:سل َيمانى- َ رةشةمؤل-نهؤمىدووةم تةالرى ئؤفيسى()248ضاث ضاثخانةي كوردستان كؤمثانياي ن َيوةند بؤ ضاث و بآلوكردنةوة 07701517533 نرخ تيراذ 07504612568 ()1500 ()6000 ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
1
ل��ەپ��ەرل��ەم��ان��ەوە ه��اوك��اری��ی س �
یەكێتی ناڕازییەو چـاودێر
راپۆرتی :دلێر عەبدوڵاڵ لەنێو پەرلەمانی كوردستانەوە دەنگ بۆ س����ەركردە گیراوەكانی ئەنصارولئیس��ل�ام گرووپ����ی كۆدەكرێت����ەوەو پەرلەمانتارێكی كۆمەڵ����ی ئیس��ل�امیش پارێزەر بۆ ئ����ەو س����ەركردانە دەگرێتو ئاش����كرایدەكات كە بەهۆی ئەو كارەوە هەڕەش����ەی لەس����ەرەو پێشبینیش����دەكات دووچ����اری ببێت����ەوە، زۆر گرفتێك����ی یەكێتی����ش پەرلەمانتارێك����ی ناڕازیی����ەو رایدەگەێنێت كە هیچ گرەنتییەك بۆ تیرۆرس����ت نییە، چاودێرێكی سیاسیش پێیوایە كە ئەوە كارێكی پۆزەتیفەو پێویستە لەڕووە مرۆڤایەتیو یاساییەكەوە كاری لەس����ەربكرێتو ئینتیم����او ئایدۆلۆژیا خۆی نەسەپێنێت. سەركردە گیراوەكانی ئەنصار كێن؟ گروپ����ی ئەنصارولئیس��ل�ام ك����ە لەس����ااڵنی 2003 – 2001 ناوچ����ەی بی����ارەی هەورامانیان بەدەستەوەبوو ،لەپاش ڕووخانی ڕژێمەكەی سەدام بەچەند ڕۆژێك لەالی����ەن هێزەكان����ی ئەمریكاو بەهاوكاری یەكێتی نیش����تیمانی لەناوب����رانو كوردس����تان ناوچەكەی����ان لێس����ەندرایەوە، دواتر چەند س����ەركردەیەكی ئەو گرووپە هەڵهاتنو لەناوچەكانی باشوورو ناوەڕاست پەیوەندییان بەگرووپەكان����ی قاعیدەوە كرد، ب����ەاڵم ه����ەرزوو لەالی����ەن هێزە
2
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
زۆرێكی����ان كوردییەكان����ەوە دەس����تگیركران ك����ە پێكهاتوون ل����ە (ئەی����وب ئەفغان����ی ،ئەبو عەبدوڵ��ڵ�ا ،ئاس����ۆ هەولێری، هەڵگوردو نزارو ئەبو خوبەیب). جگەل����ەوەش لێ����رەو لەوێو لەناوچەكان����ی ژێر دەس����ەاڵتی یەكێت����یو پارتی بەجی����ا چەند س����ەركردەو ئەندامێكی تری ئەو گرووپ����ە دەس����تگیركراون كە تا ئێستا شوێنەواریان دیارنییە. گیراوانی ئەنصار لەمەترسیدان! بەپێی زانیارییەكانی گۆڤاری ڕێ����گا ،س����ەركردە گیراوەكانی لەمەترس����یدانو ئەنص����ار لەزیندان����دا دۆخێك����ی خراپیان هەیە ،بەتایب����ەت ئەوانەی الی پارتی زیندانن وەك ئەبوخوبەیب. خراپی دۆخی گیراوانی ئەنصار وایكردووە ك����ە هاوكاری بكرێنو لەپەرلەمان����ی كوردس����تانەوە ه����ەوڵ ب����ۆ هاوكاریك����ردنو كۆكردنەوەی پشتیوانی بدرێت، ه����ەروەك ئ����ەوەی ئ����ارام قادر ئەندام����ی فراكس����یۆنی كۆم����ەڵ لەپەرلەمانی كوردستان بەڕێگای وت «هەرچەن����د م����ن ل����ەرووی بیروبۆچوونەوە لەوان جیاوازم ب����ەاڵم هەس����تی مرۆڤایەت����یو واملێ����دەكات ئیس��ل�امەتی هاوكاری����ان بكەم ،چونكە ئەوان دۆخێكی خراپی����ان هەیەو بەبێ یاسا حوكم ئەدرێن». لەپەرلەمانەوە هاوكاری سەركردەكانی ئەنصار دەكرێت! ئەندام پەرلەمانەكەی كۆمەڵی
ئیس��ل�امی بەڕێگای ڕاگەیاند كە لەهەوڵ����ی ئەوەدایە پش����تیوانی بۆ هەوڵەكەی بەدەستبهێنێت تا ئاوڕ لە س����ەركردە گیراوەكانی ئەنصار بدرێتەوە. ناوب���راو لەوب���ارەوە وتی «بەنی���ازی ئەوەم ئەو پرس���ە لەپەرلەمان بوروژێنم ،چونكە ئ���ەوان بەبێ هیچ یاس���ایەكو بێئ���ەوەی دادگای���ی بكرێ���ن زیندانیك���راون ،م���ن دەمەوێت بەپێ���ی یاس���ا مامەڵەی���ان لەگ���ەڵ بكرێ���تو ه���ەر ل���ەو چوارچێوەیەشدا حكومبدرێن». لەبارەی كاتی دەستپێكردنی هەوڵەكانی بۆ هاوكاریكردنیان، ئارام قادر وتی « تا ئێس���تا بۆ هی���چ الیەكم باس���نەكردووە، ناش���زانم كێ پشتگیریمدەكات، بەاڵم وەك ئەركێك���ی مرۆڤانە ئ���ەو كارە دەك���ەمو گوێش بە كاردانەوەكانی نادەم». كۆمەڵ پارێزەریان بۆ دەگرێت ئ���ەو س���ەركردە گیراوانەی ئەنصار كە یاس���ای تیرۆریان جێبەجێك���راوەو بەس���ەردا ه���ەر بەپێ���ی ئەو یاس���ایەش لەالی���ەن زیندانیك���راون، پەرلەمانتارەك���ەی كۆمەڵ���ی ئیس�ل�امییەوە پارێزەری���ان بۆ گی���راوەو داوای البردن���ی ئەو یاس���ایە دەك���ەن ،ه���ەروەك ئ���ەوەی ئ���ارام ق���ادر دەڵێت «م���ن لەپەرلەم���ان بەرگری���م ل���ە ئەبو خوبەی���ب كرد ،خۆم محامیم ب���ۆ گرتو لەزیندانیش س���ەردانمكردو بەئاش���كراش
��ەرك��ردەك��ان��ی ئ��ەن��ص��ار دەك��رێ��ت
رێكی سیاسیش پێیخۆشە
داوای البردنی یاس���ای ئیرهابم ك���ردووە لەس���ەری ،چونك���ە پێموای���ە ئ���ەوەی بەرامبەریان كراوە نایاس���اییەو پێویس���تە لەپەرلەمان���ەوە بەهانایانەوە بچین». پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ رووبەرووی هەڕەشە دەبێتەوە ئارام قادر پێشبینیدەكات كە بەهۆی ئەو كارەوە رووبەرووی هەڕەشەو گرفتی زۆر ببێتەوەو
زۆرێ����ك لەپەرلەمانت����ارانو بكەون����ە حزبەكانی����ش دژایەتیكردنی ،ئەو لەوبارەوە دەڵێ����ت «پێش����بینیدەكەم ك����ە رووبەرووی هەرەش����ە ببمەوەو گرفت بۆ ژیانم درووس����تبكات، بەاڵم ئەوە ئەركێك����ی ئیمانیو ئەخالقیو یاساییە كە پێویستە پێیهەستم». لەبەرامب����ەردا ئەندامێك����ی لیس����تی كوردس����تانی ،سۆزان خاڵ����ە ش����یهاب پێیوای����ە كە
ئازادی ب����ۆ هەموو كەس هەیەو هی����چ پەرلەمانتارێ����ك بەهۆی خس����تنەڕووی بیرۆك����ەی خۆی رووبەرووی هەڕەشە نابێتەوە. پەرلەمانتارەكەی كوردستانی بەگۆڤاری ڕێ����گای راگەیاند كە تا ئێس����تا هیچ پەرلەمانتارێك هەڕەش���ە رووب���ەروی نەبووەتەوەو گرفتار نەبووە، ئەگەر بیرۆكەكەش���ی گونجاو نەبووبێتو بۆیە ئەوە راس���ت نییە. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
3
پەرلەمانتارێكی یەكێتی ناڕازییە ب�����ەپ�����ێ�����چ�����ەوان�����ەی كۆمەڵ، پەرلەمانتارەكەی سۆزان خاڵە شیهاب پێیوایە كە هیچ گرەنتییەك نییە بۆ تیرۆرست تا هاوكاری بكرێتو ه��ەوڵ��ی ه��ەم��وارك��ردن��ەوەی یاسای دژە تیرۆری بۆ بدرێت. پەرلەمانت���ارەی ئ���ەو كوردستانی (یەكێتی) بەڕێگای وت « تیرۆر وەك نەخۆشییەك نیی���ە بێ���تو
تەواوبێت، چارەس���ەری نیی���ە ،بۆی���ە پێویست بەوەناكات هاوكاری تیرۆریس���تان بكرێت ،چونكە هیچ گرەنتییەك نییە بۆیان، ئەمری���كاو واڵتان���ی ئەوروپا گیرۆدەی تیرۆر بوونو ئەوانیش یاس���ای دژە تیرۆریان هەیە، بۆیە ئێمە لەگەڵ ئەوەنین ئەو یاسایە هەمواربكرێتو تۆمەتی تیرۆری���ان لەس���ەر ئەوان���ە الببرێت».
4
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
چاودێرێكی سیاسی :ئەو هەوڵە پۆزەتیفە لەبارەی ئەو هەوڵەی ئارام قادر ،عەل���ی كەریم چاودێری سیاسی بەگۆڤاری رێگای وت كە هەوڵەكە پۆزەتیفەو پێویستە لەرووانگە مرۆڤیو یاساییەوە كاری لەسەربكرێت. ناوبراو راشیگەیاند پێویستە لەس���ەر ئەندام پەرلەمانەكەی لەرووانگ���ەی كۆم���ەڵ، مرۆڤایەتیو یاس���اییەوە ئەو كارەبكاتو وەك ئیسالمییەك بیرۆكەكەی پێشكەش���نەكات، ئەگەرنا سەركەوتوونابێت. وتیش���ی «م���ن پێموای���ە ئەگ���ەر بێ���تو بەوج���ۆرە لەس���ەربكات، كاری س���ە ر كە و تو و د ە بێتو هەوڵەكەش���ی بە پۆزەتیف لەقەڵەمئەدەم». «دەسەاڵت هەڵەیە ئەوانەی لەزینداندا هێشتووەتەوە» عەل���ی كەری���م پێیوایە هێش���تنەوەی ئەو گیراوانە لەزیندان بەوجۆرە ،جا هەر ناوێكی���ان هەبێ���ت هەڵەیە، چونك���ە ئەوان���ە بوونەتەبار بەس���ەر حكومەتەوەو ئەركی حكومەت لەئێس���تادا بووەتە بەخێوكردنیان ،باش���ترە سزا بەسەریاندا بس���ەپێنرێتو وا مامەڵەبكات ك���ە زیندان وەك ش���وێنی بەخۆداچوون���ەوەو چاك���ردن بەكاربهێنێ���ت ب���ۆ تۆمەتباران نەك تۆڵەكردنەوە، چونكە ئەو ش���ێوازە لەمامەڵە سلبیاتی هەیەو وادەكات تیرۆر بەرهەمبهێنرێت. پێشنیارێك بۆ پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ سیاس���ییەكە چاودێ���رە
پێشنیارێك دەخاتەبەردەم ئەندام پەرلەمانەك���ەی كۆم���ەڵو داوای لێدەكات كاری لەسەربكات. عەلی كەریم ب���ە ڕێگای وت « بۆ ئەوەی كارەكەی س���ەربگرێت، پێویس���تە پێ���ش هەمووش���ت بەڕێكەوتن لەگەڵ یەكێتیو پارتی گفتوگۆی بیرۆكەكەی بكاتو لەرێی ئەوانەوە كارئاسانیبكات ،هەروەها باش���ترە لەناو پەرلەمانەوە وەك ئەن���دام پەرلەمانێ���ك كارب���كات نەك ئۆپۆزس���یۆنو كاریش���بكات ب���ۆ درووس���تكردنی بەرەی���ەك
ئارام قادر: بەنیازی ئەوەم ئەو پرسە لەپەرلەمان بوروژێنم ،چونكە ئەوان بەبێ هیچ یاسایەكو بێئەوەی دادگایی بكرێن زیندانیكراون ت���ا پش���تگیریبكەن ،هەوڵ���ی ئەوەش ب���دات لەڕێگ���ەی میدیاو ڕاگەیاندنەكان���ەوە پش���تگیری بۆ خۆی كۆبكاتەوەو بیرۆكەكە وەك ئەركێكی مرۆڤایەتی بناسێنێت». ناوبراو ئەوەشی خستەروو كە ئەو پرس���ە بۆ ئێستای پەرلەمانی كوردس���تان كە بووەت���ە ناوەندی وەزیفەی حزبەكان گونجاو نییەو پێناچێت ئەن���دام پەرلەمانەكەی كۆم���ەڵ س���ەركەوتووبێت ئەگەر بێتو بەوش���ێوەیەی كە باس���كرا كاری لەسەرنەكات.
هادی علی:
ئۆپۆزسیۆن تائێستا نەیتوانیووە داخوازییەكانی خۆیانو ئەو پڕۆژەیەی بۆ چاكسازی هەیانە لەهەرێمی كوردستان ئەوەندە كاری لەسەربكەن كە ببێتە خواستی جەماوەر دیداری :هێدی هەولێری دكتۆر هادی عەلی بەرپرسی پێشووی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسالمی لە دیدارێكی تایبەتی گۆڤاری ڕێگادا ئاماژە بەدواقۆناغەكانی هەرێمی كوردستانو ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆن دەكات لە هەرێمی كوردستان. هاوكات لەو دیدارە تایبەتەدا باس لەهەندێ پرسی ناوخۆیی یەكگرتووی ئیسالمیی دەكات. ڕێ��گ��ا :دوای ڕووداوەك���ان���ی ()17ی شوبات دۆخی هەرێمی كوردستان بە ئاقارێكیتردا تێپەڕدەبێت ،بەڕای تۆ هۆكارو پاڵنەرەكانی ()17ی شوبات لەچییەوە سەرچاوەدەگرێت؟ هادی علی :بێگومان ئەو ڕووداوانەی كە لە()17ی شوباتی ( )2011دەستیپێكرد ك��ە خ��ەڵ��كو ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ت��وێ��ژی الوان ه��ات��ن��ەس��ەر ش��ەق��ام��ەك��ان بە گشتیو دەڤ��ەری سلێمانی بەتایبەتی بەشێكی هۆكارەكانی پەیوەندی بە هەلومەرجی سیاسیو ئەو مەسەالنەی
ناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە هەیە، بەشێكیشی هاوزەمان بوو لەگەاڵ ئەو گۆڕانكاریو ڕووداوانەی چەند واڵتێكی عەرەبی دەستیپێكرد یەكەم لە (تونسو میسر)و دواتر درێژ بووەوە بۆ لیبیاو ی��ەم��ەنو تێكڕای واڵت��ان��ی عەرەبیو شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی. بێگومان ئەوەش كاریگەری هەبوو ل��ەس��ەر ع��ێ��راق ب��ەگ��ش��ت�یو ه��ەم��وو ن��اوچ��ەك��ە ،هەرێمی كوردستانیش بێكاریگەری ن��ەب��وو ،ك��ە زان���راوە چ��اك��س��ازی سیاسی وەك��و پێویست نەڕۆیشتووە لەسااڵنی ڕاب���روودا، لەئەنجامی ئ��ەوە بەشێك لەخەڵكی ه��ەرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ب��ەگ��ش��ت�یو بەتایبەتی توێژی الوانو ڕۆشنبیرەكان هاتنەسەرشەقامو داوای چاكسازیو گۆڕانكاری باشتركردنی ئازادییەكانو بنەبڕكردنی گەندەڵیو دەستەبەركردنی باشتری دادپەروەری بۆ هەموو الیەك هۆكارەكەی ئەمە بوو. ڕێگا :ئایا ئامانجەكانی خۆیان پێكا ،كە لەو دەڤەرانەی خۆپیشاندان ڕوویدا؟ ه��ادی علی :بەشێوەیەكی گشتی
ك��اری��گ��ەری ه��ەب��وو ل��ەس��ەر هەموو هەرێمی ك��وردس��ت��ان چ الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن چ الیەنەكانی دەسەاڵت، ئ��ەوەب��وو الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن ه��ات��ن��ەس��ەرخ��ەتو ب��ەش��ێ��وەی��ەك لەشێوەكان پشتگیری شەقامیان كردو ل��ەن��اوخ��ۆی خۆشیاندا هەماهەنگی باشتر دروستبوو ،توانیان تا ڕادەیەك لەسەر پڕۆژە ( )6پاكێجەكە كۆببنەوە، پێشكەشی الیەنەكانی دەسەاڵتیان كرد، توانیان داوای چاكسازی ڕیشەیی بكەن، بێگومان لەپەرلەمانیشدا كاریگەری هەبوو ،فراكسیۆنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەمان توانیان كارێكی وابكەن كە كۆبونەوەی نائاسایی پەرلەمان ئەنجامدرا دوای ئەوە لەسەر ژمارەیەك خاڵی باش كە( )17خااڵ بوو ڕێككەوتنو ه���ەم���وو الی��ەك��ی��ش��ی��انو س��ەرۆك��ی فراكسیۆنەكان ئیمزایان كرد هەرچەند بەداخەوە تا ئێستا نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە ،بێگومان كاریگەری لەسەر دەسەاڵتیش هەبوو ،ئەوەبوو دەسەاڵت بەشێوەی جیاجیا كاردانەوەی هەبوو بۆ نموونە س��ەرۆك��ی هەرێم لەچەند بۆنەیەكدا بەڵێنیدا چاكسازی ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
5
بكرێتو دوو الی��ەن��ەك��ەی دەس��ەاڵت ئ��ام��ادەی��ی��ان دەرب����ڕی ل��ەگ��ەاڵ سێ الیەنەكەی ئۆپۆزسیۆن كۆبوونەوەی ه��اوب��ەش ب��ك��ەن ب��ۆ ئ���ەوەی بگەنە ڕێگاچارەیەك بۆ چاكسازی. ڕێگا :دەتوانین بڵێین ڕووداوەكانی ()17ی ش����وب����اتو دواب��������ەدوای هەلومەرجێكی نوێی هێنایەكایەوە هەندێ حاڵەتی نوێی فەرزكرد بەسەر ه��ەم��وو الی��ەك��دا چ ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن چ دەسەاڵت. هادی علی :ئەگەر بڵێین توانیبێتی هەموو ئامانجەكانی پێكابێ وا ئەزانم بەو شێوەیە نەبوو. ڕێ��گ��ا :ل��ەو ب��ارودۆخ��ەی ئێستای هەرێمی كوردستان ئەزموونی سیستەمی
قۆناغی دەعوەو مقاوەمەتكردن بەرامبەر الیەنە دەسەاڵتدارە دیكتاتۆرەكان دەتوانین بڵێین بەسەرچووە حوكمڕانی چۆن دەبینرێت؟ هادی علی :پێش ئەوەی بێینەسەر ئ��ەو باسە ،هۆكارێكی ت��ری ئ��ەوەی خۆپیشاندانەكانی ()17ی شوبات ن��ەی��ت��وان��ی ب��گ��ات��ە ئاستێكی ئ��اوا ك��ە وەزع��ێ��ك��ی ن���وێ ب��ەت��ەواوەت��ی فەرزبكات بەسەر هەرێمی كوردستانو دەس�����ەاڵتو گ��ۆڕان��ك��اری ڕیشەیی ڕووب��دات هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئ��ەوەی كە خۆپیشاندانەكان سنوری دەڤ��ەری س��ەوزی تێنەپەڕاند ،بۆیە دەڵ��ێ��م س���ەوز ،چونكە ب��ە داخ���ەوە تا ئێستاش دوو دەڤ��ەری ه��ەر ماوە ئینجا خۆپیشاندانەكان نەیتوانی بگاتە هەولێرو ده��ۆكو شارەكانی ت��ر ب��ۆ ئ����ەوەی ببێتە حاڵەتێكی
6
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
س��ەرت��اس��ەری ئ��ەو ك��ات��ە بێگومان حاڵەتێكی نوێی ف��ەرزدەك��رد بەسەر هەمووالیەكدا ،بێگومان ئەگەر هەموو ئامانجەكانیشی نەپێكابێ بەشێكی باشی دەهاتەدی ،بەاڵم لەبەرئەوەی هەم الیەنەكانی دەسەاڵت ڕێگەیان نەدا ئەو دەڤەرە ببەزێنێ هەم الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆنیش ئەو ئیڕادەو توانایەیان نەبوو كە كارێك بكەن بگاتە هەولێرو ئەو ناوچانە ،ج��ەم��اوەری هەولێرو دهۆكیش بە حوكمی سایكۆلۆژیەتو هەندێ تایبەتمەندی خۆیان فشارێكی زۆرت���ری���ان ل��ەس��ەرب��وو ل��ەالی��ەن دەسەاڵتەوە ،كەشوهەوایەكی وانەبوو كە بچنەسەر شەقامەكان بەشێوەیەكی ئاشتیانەو دوور لەتوندوتیژی ،كە ئەوە ڕووینەدا دەتوانین بڵێین هۆكاری سەرەكی بۆئەوەی كە خۆپیشاندانەكانی (17ی شوبات هەم وەكو لەسەر ئەرز سنورداربوو نەشیتوانی ئامانجەكانی بگاتە ئاستێك كە بارودخێكی نوێ بەسەر دەسەاڵتدا فەرزبكات. ڕێگا :هۆكاری چی بوو لەشارەكانی هەولێرو دهۆك خۆپیشاندان پەرەی نەسەند ئایا سیستمی حوكمڕانی ئەو ناوچەیە وایكردووەو بووەتە ئەمری واقیع لەسەر ناوچەكە؟ هادی علی :ئاماژەمپێكرد لەوەالمی پێشوودا ،كە هەندێكی پەیوەندی بە تایبەتمەندی خەڵكی ئەم دەڤەرەوەیە ه��ەی �ەو هەندێكیشی پ��ەی��وەن��دی بە دەس���ەاڵت���ەوە ه��ەی��ە ك��ە حوكمرانی ب��ااڵدەس��ت��ە ب��ەس��ەر ئ��ەو ناوچانەو كەمتر ڕێ����دەدات ب��ە ئ��ازادی��ی��ەك��انو خۆپیشاندانەكانو هۆكارێكیشی بۆ الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن دەگەڕێتەوە یان لەتوانایاندا نەبوو یان لە ئیڕادەیاندا نەبوو ،كە هەولومەرجێك بخوڵقێنن كە خۆپیشاندان بگاتە ئەو ناوچانە. ڕێگا :زۆرێك لەچاودێرانی سیاسی سەر بەپارتی دەڵێن (لەهەولێرو دهۆك) ت��اڕادەی��ەك گ��ەن��دەڵ �یو كەموكوڕی نیە بۆیە دانیشتوانی ئەو ناوچانە خۆپیشاندانیان نەكرد؟ ه��ادی علی :هۆكارەكە پەیوەندی بەوەوە نیە بەڵكو پەیوەندی بە سیستمی سیاسیەوە هەیە ئەو كەموكوڕییەی لەسلێمانی هەیە لە هەولێرو دهۆكیش هەیە جیاوازی نییە. ڕێگا :سیستمی حكومڕانی لەهەرێمی
ك��وردس��ت��ان ل��ەس��ەرۆك��ای��ەت��ی��ەوە دەستیپێكرد ئەو سەرۆكایەتیە لەهەرێم بااڵدەستە بەسەر هەموو بڕیارەكان، ئایا سیستەمی سەرۆكایەتی هەرێم لەئێستادا سیستمێكی تەندرووستە؟ هادی علی :كێشەی سەرەكی لەهەرێمی كوردستاندا پەیوەندی بە سیستەمە سیاسیەوەكەوە هەیە ،كە تا ئێستا ئاسەواری دوو ئیدارەییو پارچەییەكەی پێوەدیارە كێشەی ئەساسی ئەوەیەكە ئ��ەو دام�����ەزراوەی هەیە لەهەرێمی كوردستاندا دام��ەزراوەی��ی حیزبین، هەریەك ل��ەدوو الیەنەكەی دەسەاڵت ئاسایشی خ��ۆی��ان ه��ەی��ەو پۆلیسو هێزی پیشمەرگەو دەزگ��ای هەواڵگری خۆیانیان هەیە ،ئەوە ڕەنگیداوەتەوە بۆ هەموو مەجالەكانی تری ئیدارە. ب���ۆ ن��م��ون��ە دەس���ەاڵت���ی داوەریو وەزارەت��ەك��انو پارێزگاكانیش هەمان شتە ،دەتوانین بڵێن كێشەی سەرەكی لەهەرێمی كوردستاندا ئەو كەموكوڕیو ناتەندروستیەیە ك��ە لەسیستەمی س��ی��اس��ی��دا ه��ەی��ە ك��ە درێ���ژك���راوەی سەردەمی دوو ئیدارەییەكەیە ،چونكە دوو ئیدارەیی حزبی بوون ،ئێستاش دوو ئ��ی��دارەی��ی ه��ەی��ە بەشێوەیەك لەشێوەكان ،هەرچەندە بەڕواڵەت یەك حكومەت هەیەو ی��ەك سەرۆكایەتی هەرێمو یەك سەرۆكایەتی حكومەت هەیەو یەك كابینەی حكومەت هەیە ئەمانە هەموو لەڕواڵەتدا وایە ،بەاڵم لەژێرەوە دیاردەكانی دوو ئیدارەیی وەك��و خۆیەتی كێشەی سەرەكی یان بڵێین كەموكوڕی سیاسی لەهەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ئەمە. ڕێ��گ��ا :سیستەمی س��ەرۆك��ای��ەت��ی لەزۆربەی واڵتانی ناوچەكە بەتایبەتی واڵت���ە ع��ەرەب��ی��ی��ەك��ان ،ك��ە ئێستا شۆڕشی بە خۆیەوە دەبینێ دیكتاتۆری لێدروست بووە ،پێتوانیە لەهەرێمی كوردستانیش سیستەمێكی تاكڕەوی درووستبێتو باڵبكێشێ بەسەر هەموو ناوچەكە؟ ه��ادی علی :خ��ۆی لەعێرقدا دوای ئ���ەوەی دی��ك��ت��ات��ۆری��ەت ڕووخ��ێ��ن��راو سیستەمێكی سیاسی نوێ كە لەدوای ()2003ەوە درووس��ت��ب��ووە دەستوری عیراق دان���راوە ل��ەدەس��ت��وری عێراق لەسەر ئەوە ڕێككەوتوون كە سیستەمی سیاسی سیستەمێكی پەرلەمانی بێت
ئەو الیەنەی زۆرینە دێنێ حكومەت پێكدێنێت ،بۆیە سەرۆككۆمار ڕۆڵی زۆری نییە ،لەهەرێمی كوردستانیش، ئەسڵ وابوو وابێت ،بەاڵم بەكردەیی وانیە هەرچەندە لەهەرێمی كوردستاندا دەس��ت��وور دەن��گ��دان��ی ب��ۆ ن��ەك��راوە، لەهەرێمی كوردستانیشدا وەكو تەواو پ��ەرل��ەم��ان��ی نیە لەهەمانكاتیشدا سەرۆكایەتی نیە بەو مانایە ،بەاڵم بە عەمەلی سەرۆكایەتییە. ڕێگا :كەواتە ئەگەر قەیرانەكان لەهەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی نەبێت ئەی قەیرانی هەرێمی كوردستان لەئێستادا لەچیدایە؟ ه���ادی ع��ل��ی :زی��ات��ر پ��ەی��وەن��دی ب��ەو ب��ارودۆخ��ە سیاسییەوە هەیە كە الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەگەاڵ الیەنەكانی دەس��ەاڵت نەیانتوانیوە ل��ەس��ەر پ���ڕۆژەی���ەك ڕێ��ك��ب��ك��ەون بۆ ئەنجامدانی چاكسازی ڕاستەقینە ل��ەه��ەرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ت��ا ئ��ەو ب���ارودۆخ���ەش ئ��اواب��ێ��ت ،بێگومان ب���ارودخ���ی س��ی��اس��ی ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ناسەقامگیرە ،كە وەزعێكی ناسەقامگیر بوو بێگومان كاریگەری هەیە لەسەر هەموو مەجالەكانیتر. ڕێگا :لێرەدا باسی ئۆپۆزسیۆنت ك���رد ب���ەو پ��ێ��ی��ەی ب��ەڕێ��زت یەكێك بوویت لەسەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن لەڕابردوودا لەئێستادا وەك چاودێرێكی سیاسی ئەزموونی ئۆپۆزسیۆن چۆن دەخ��وێ��ن��ی��ت��ەوە ب��ە تایبەتی لەناو یەكگرتووی ئیسالمیدا؟ ئایا یەكگرتوو ئۆپۆزسیۆنێكی ڕاستەقینەبوو لەكاری سیاسیدا یاخود تەنها ئۆپۆزسیۆنێكەو ڕەخنەدەگرێت؟ هادی علی :تۆ تەنها باسی یەكگرتوو لەمن مەپرسە من لەسەر هەمووی قسەم هەیە من وادەزانم ئۆپۆزسیۆن لەهەرێمی كوردستاندا كێشەی گەورەیان هەیە ئەوانیش بۆ خۆیان ،نەیانتوانیوە لەسەر پ��ڕۆژەو میكانیزمێكی كاری هاوبەش كۆببنەوە كە ئ��ەوە كێشەی ئۆپۆزسیۆنە تەماشادەكەی لەهەندێ شتدا بەیەكەوە هەماهەنگیدەكەن ،بەاڵم لەهەندێ شتی ت��ردا هەركام بۆخۆی بەشێوەی جیاواز مامەڵەدەكەن لەگەاڵ الیەنەكانی دەس���ەاڵت ،ئ��ەوە خۆی هەڵوێستی ئۆپۆزسیۆنی الوازكردووە، كە هەڵوێستیشیان الوازبوو ،بێگومان
الیەنەكانی دەسەاڵت بەئاسانی ناچنە ژێرباری داواكارییەكانەوە لەالیەكیتر ئۆپۆزسیۆن تا ئێستا نەیتوانیووە داخوازییەكانی خۆیانو ئەو پڕۆژەیەی ب��ۆ چ��اك��س��ازی ه��ەی��ان��ە لەهەرێمی كوردستان ئەوەندە كاری لەسەربكەن كە ببێتە خواستی جەماوەرو جەماوەری پێجۆشبدەنو بێنەسەرشەقامو داوای ئەو چاكسازیانە بكەن كە ئۆپۆزسیۆن داوای���دەك���ات ل��ەب��ەر ئ���ەوە دەوری ئۆپۆزسیۆن دەورێ��ك��ی س��ن��وردارە، لەبەرئەوەی دەوریشیان سنوردارە ب��ێ��گ��وم��ان دەس�����ەاڵت ئ��ام��ادەن��ی��ی��ە بچێتەژێرباری. ڕێگا :بەو پێیەی تۆ سەركردەیەكی یەكگرتووی ئیسالمی بوویت ئێستا وەك چاودێرێكی سیاسی ،ئایا یەكگرتووی ئیسالمی توانیویەتی وەكو ئۆپۆزسیۆن كارابێت لەڕابردوو ئێستاشدا؟ هادی علی :یەكگرتوو ئۆپۆزسیۆنە ئەمە مەعلومە ،لەدوای هەڵبژاردنەكانی ()25ی تەمووز بەشداری لەكابینەی حكومەت نەكرد وەكو ئۆپۆزسیۆن كاری سیاسی خۆی ئەنجامدەدات لەپەرلەمان یاخود ل���ەدەروەی پەرلەمان ،بەاڵم بێگومان ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب��وون��ەك��ەی وەكو باسمكرد كە وەكو الیەنەكانیتر لەئاستی پێویستدا نیە. ڕێگا :تێڕوانیت بۆ ئۆپۆزسیۆن چییە؟ ئەگەر ئۆپۆزسیۆن نەتوانێ سەنگو قورساییەكی بەهێزی هەبێ تەنیا دەت��وان��ێ ڕەخنە بگرێ ،یان دەبێ سیستەمەكە بگۆڕێتو بێتەپێش؟ هۆكاری ئەو نەگۆڕانە چییە؟ ه���ادی ع��ل��ی :ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن خۆی زەرورەت��ە ،بوونی ئۆپۆزسیۆن لەناو هەر سیستەمێكی سیاسیدا زەرورەتە، بڕیارە سیستەمی سیاسی لەهەرێمی كوردستان سیستەمێكی دیموكراسی بێت هیچ سیستەمێكی سیاسی بەبێ بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی ڕاستەقینە پێیناوترێت سیستەمی دی��م��وك��راس��ی ،ب��ۆئ��ەوەی سیستەمی سیاسی لەهەرێمی كوردستان بتوانین ڕێزبەندی بكەین لەریزبەندی سیستەمی دیموكراسیەكاندا دەب��ێ ئۆپۆزسیۆنێكی ڕاستەقینە هەبێت لەبەر ئەوەی بوونی ئۆپۆزسیۆنی ڕاستەقینەو بەهێز زەرورەتێكی حاشاهەڵنەگرە ،بۆ دروستبوونی هاوسەنگی لەسیستەمی سیاسی لەهەرێمی كوردستانو بۆئەوەی
سیستەمی سیاسی بەئاڕاستەیەكی ن��ات��ەن��دروس��ت��دا ن�����ەڕوات ب��وون��ی ئۆپۆزسیۆن زەرورەتە. ڕێگا :لێرە ئۆپۆزسیۆن جگە لە (گ��ۆران) كۆمەاڵو یەكگرتوو حیزبێكی ئیسالمین ،بۆیە دەس��ەاڵت لەواڵتانی ئەوروپی وای تەفسیركردووە كە لێرە شۆڕشی ئیسالمی یاخود ئیمارەتی ئیسالمی درووستدەبێت لەهەرێمی ك��وردس��ت��ان ،ئ��ای��ا ئیسالمیبوونی ڕێگرنەبووە لەبەردەم ئۆپۆزسیۆن ڕەخ��ن��ەی ج��دیو گ��ۆڕان��گ��اری یاخود
بوونی ئۆپۆزسیۆن یاخود ڕەوتێكی ئیسالمی لەهەرێمی كوردستانیشدا حاڵەتێكی تەندروستو ئاساییە لەڕاستیدا ئەگەر نەبووایە حاڵەتێكی ناتەندروستو نائاسایی دەبوو ببێتە هۆی لەكارالبردنی دەس��ەاڵتو ئیسالمییەكان ببنە خاوەن دەسەاڵت؟ ه��ادی علی :خ��ۆی ئۆپۆزسیۆنی ئیسالمی ل��ەس��ەرت��اس��ەری واڵت��ان��ی ئیسالمیدا ب��ووەت��ە حەقیقەتێكو ك��ەس ن��ات��وان��ێ��ت نكۆڵی لێبكات، بەپێچەوانەوە لەهەموو ئەو واڵتانەی كە ئێستا ش��ۆرش تیاسەریهەڵداوە هاتوونەتەپێشەوە، ئیسالمییەكان چونكە ڕەوت��ی ئیسالمی لەواڵتانی ناوچەكە بەهێزترینو فراوانترین ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
7
ڕەوت���ی سیاسیو كۆمەاڵیەتی ئەو واڵتانەن كە ئێستا شۆڕش بەخۆیەوە دەبینێت لەبەرئەوە بوونی ئۆپۆزسیۆن یاخود ڕەوتێكی ئیسالمی لەهەرێمی كوردستانیشدا حاڵەتێكی تەندروستو ئاساییە لەڕاستیدا ئەگەر نەبووایە حاڵەتێكی ناتەندروستو نائاسایی دەب��وو ،ڕەنگە تێبینی لەسەر ڕەوتی ئیسالمی لەهەرێمی كوردستان لەوێوە س��ەره��ەڵ��ب��دات ك��ە وەك���و واڵت��ان��ی ناوچەكە نەیتوانیوە زۆرینەبێت، چونكە لەهەموو واڵتانی ناوچەكە ڕەوتی ئیسالمی زۆرینەیەو بەهێزترین هێزی سیاسیو كۆمەاڵیەتییە لەهەموو واڵت��ان��ی ناوچەكە ب��ەس لەهەرێمی ك��وردس��ت��ان ت��ا ئێستا نەیتوانیوە هێزی دووەمیش بێت رەنگە سێیەمو
یەكگرتوو لەڕووی سیاسیەوە پێویستی بە كرانەوەی زیاتر هەیە چ���وارەم بێت ،لەبەر ئ��ەوە تێبینی لەسەر ئەوە نیە كە ڕەوتی ئیسالمی هەیە ،لەهەرێمی كوردستانیشدا ئەو ڕەوتە ئیسالمییەی كە هەیە ڕەوتێكی میانڕەوە ڕاستە لەكاتی خۆی بەشێكی چەكدار بووەو بڕوای بە جیهادو چەك هەبووە لەسەردەمێكیتردا ،بەاڵم ئێستا هەر هەموویان لەچوارچێوەی پڕۆسەی دیموكراسیدا ك��ارو چاالكی خۆیان ئەنجامدەدەنو وازی��ان لەپەنابرندن بۆ توندوتیژی هێناوە لەبەر ئەوە ئەو حاڵەتە ئیسالمییەی لەهەرێمی ك��وردس��ت��ان ه��ەی��ە حاڵەتێكی زۆر سروشتیەو ئاساییە بوونی هیچ كێشەی لەسەر نیە ،سەردەمێك بوو كە پێش سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی هەندێ لەواڵتان (ئەمەریكاو ئەوروپایان) بەوە دەترساندكە ئەگەر دیموكراتییەت هەبێ ئەو كاتە ئیسالمیەكان دێنەپێشەوەو
8
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
ئەو كاتە حاڵەتێكی خراپ ڕوودەداتو ئیسالموفۆبیا درووستدەبێت ،بەاڵم ئێستا ئ��ەوەش ڕەوی��وەت��ەوەو نەماوە ئیسالمییەكان هاتونەتەسەرحوكمیشو ئاسایی مامەڵەدەكەن لەگەاڵ هەموو واڵتانی ناوچەكە لەبەر ئ��ەوە ئەوە كێشەنیە. ڕێگا :جەنابت تێزی دكتۆراكەت زیاتر لەسەر نوێبوونەوەی فیكری ئیسالمییە لەناو ڕەوتە ئیسالمیەكان پێتوانیە ئیسالمییەكان دەب��ێ لەناو خۆیاندا هەوڵی نوێبونەوەبدەن بۆ ئ��ەوەی بگەنە ئەو ئاستەی دەسەاڵت بگرنەدەست نەك تەنها ئۆپۆزسیۆنبنو ڕەخنەبگرن؟ هادی علی :هەموو ڕەوتی ئیسالمی بەگشتیو لەكوردستانی خۆشماندا وادەزانم دوای ئەو هەموو گۆڕانكاریانەی ه��ات��ەك��ای��ەوە ،ل��ەب��ەرئ��ەوەی ئێستا ڕووب����ەڕووی دەس���ەاڵت بوونەتەوەو ت���ەح���ەدای دەس��ەاڵت��گ��رت��ن��ەدەس��ت ڕووی��ت��ێ��ك��ردوونو ل��ەه��ەن��دێ واڵت دەسەاڵتیان گرتووەتەدەستو لەهەندێ واڵت���ی ت��ری��ش ب���ەڕێ���وەن دەس���ەاڵت بگرنەدەست ،لەبەر ئ��ەوەی قۆناغی دەع����وەو م��ق��اوەم��ەت��ك��ردن ب��ەرام��ب��ەر الیەنە دەس��ەاڵت��دارە دیكتاتۆرەكان دەتوانین بڵێین بەسەرچووە ،ئەگەر ئیسالمییەكان توانیبێتیان لەو قۆناغە س��ەرك��ەوت��ن بەدەستبێنن ،ب��ەاڵم لەقۆناغی گرتنەدەستی دەس���ەاڵت قۆناغێكی یەكجار نوێیە بە هەمان ئ��ەو عەقلیەتەی كە ج��اران ئیشیان لەسەركردووە ،بەهەمانشێوە ئەگەر ب��ی��ان��ەوێ��ت دەس��ەاڵت��ب��گ��رن��ەدەس �تو ك���اروب���ارە ب��ەرن��ب��ەڕێ��وە بێگومان سەركەوتن بەدەستناهێنن ،لەبەر ئەوە الیەنە ئیسالمییەكان بەشێوەیەكی گشتیی لەسەرتاسەری دنیا بۆ ئەوەی بتوانێ لەقۆناغی گرتنەدەستی دەسەاڵت سەركەوتن بەدەستبێنن پێویستیان بەوەیە ل��ەڕووی فیكری سیاسییەوە نوێكردنەوەی باش بێنەكایەوە ،دەبێت بزانن چۆن تەعامولبكەن لەگەاڵ ئەو هەڵومەرجە ت��ازەی��ەدا كە لەدنیادا هاتووەتەكایەوە .ئ��ەو الی��ەن��ەی كە دەچێتەسەر دەس��ەاڵت تەنها بۆ خۆی نیە بەڵكو بۆ هەموو ئەو خەڵكەیە، پیكهاتەی دەوڵەت وەكو پێكهاتەی پێش ( 200سااڵ یان )500سااڵ نیە دەوڵەتی
ئێستا تەواو جیاوازە هەر ناوەكەیان وەك��و یەك وای��ە ئەگینا پێكهاتەوەو س��روش��ت��ی دەوڵ����ەت ل��ەو س��ەردەم��ە زۆر ج��ی��اوازە لەپێكهاتەو سروشتی دەوڵ����ەت ل��ەس��ەدەك��ان��ی ڕاب����ردوودا لەبەرئەوە الیەنە ئیسالمییەكان ئەگەر ب��ی��ان��ەوێ س��ەرك��ەوت��ن بەدەستبێنن دەبێت دەوڵەتێكی م��ەدەن��ی بێالیەن درووس���ت���ب���ك���ەنو ئ��ی��دارەی��ب��ك��ەنو ه��ەم��ووالی��ەك ب��ە ج���ی���اوازی دی��نو ئینتیمای فیكریو سیاسیو نەتەوەیی ه��ەس��ت ب�����ەدادپ�����ەروەریو ئ���ازادی بكاتو خۆشگوزەرانی بۆ دابینبكرێو ب��ەدەوڵ��ەت��ی خ��ۆی دابنێت ،ئ��ەوەش ئەوە فەرزدەكات بەسەر ئیسالمییەكان كە ئەبێ بەراستی ئیجتیهادی نوێ بێننەكایەوە تەجدیدی بكەن لەفیكری سیاسیو فیقهی ئ��ی��دارەی دەوڵ��ەت بۆئەوەی بتوانێت مامەڵە لەگەاڵ هەموو گۆڕانكاریو هەلومەرجی نوێدابكەن. ڕێگا :وەكو ك��ادرو دامەزرێنەرێكی یەكگرتووی ئیسالمی كە ڕۆڵت هەبووە، ئێستای یەكگرتوو وەك��و چاودێرێك وەكو حیزبێكی ئیسالمی یاخود وەكو حیزبێكی عەلمانی مامەڵەیكردووە بەو پێیەی جۆرێك لەكرانەوەی بەرچاو لەیەكگرتوودا دەبینرێ وەك لەكۆمەاڵو بزووتنەوە ببینرێ ،یەكگرتوو ئێستا لەنێوان ئەو بیروبۆچوونە جیاوازەدا كام ڕێگەی گرتووە؟ هادی علی :یەكگرتوو وەكو حیزبێكی ئیسالمی دەتوانین بڵێین عەیار ()24ە ، هیچی نیە لەوڕوەوە بەڵكو بەڕای من پێویستی بە كردنەوەی زیاتریش هەیە، یەكگرتوو لەڕووی پەروەردەو دەعوەوە ئاساییە درێ���ژە بەبەرنامەی خۆی بدات لەو چوارچێوەی پێشتر لەسەری ڕۆیشتووە بەاڵم ل��ەڕووی سیاسیەوە پێویستی بە كرانەوەی زیاتر هەیە. ڕێگا :ل��ەدوا كۆنگرەی یەكگرتوو ب��ەڕێ��زت كاندید ب��ووی��ت ب��ۆ پۆستی ئەمینداری ئەگەر دەرچووبای دەتكرد وەكو پیشەی ئەمینداری؟ هادی علی :من بۆیە خۆم پااڵوت بۆ ئەوەی دەربچم. ڕێگا :هۆكاری چیبوو كە دەرنەچووی؟ هادی عەلی :ئەوە دەبێ لەخەڵك پرسیار بكەی هۆكارەكەی كاندیدیتر ه��ەب��ووە لەبەرامبەر مندا خەڵكەكە دەنگیداوە بەو دەنگی نەداوە بە من.
خێزانێكی ئاوارەی ئێران داوا لەحكومەت دەكات ڕێگە بەگەڕانەوەیان بدرێت بێنەوە كوردستان
ڕێگا :تایبەت
كەیسی بێسەروشوێنكراوەكان یەكێكە لەكەیسە ب��ێ��وەاڵم��ەك��ان لەئێستاداو زۆریشن ئەو كەسانەی كەلەژێر ناوی جیاجیاداو بەهۆی ملمالنێی سیاسیو یەكترقبوڵنەكردنەوە لەالیەن هەردوو حزبی دەسەاڵتدارەوە بێسەروشوێنكراون، (نیاز ڕەمەزان قازی) ناسراو بە(ئوسامە) یەكیكیترە لەو بێسەروشوێنكراوانە، وەك كەسوكاری باسیدەكەن هەشت ساڵە دەستگیركراوەو لەوساتەوە هەتا ئێستا تەنها دووجار توانیوومانە هەواڵیبزانین، ئیستاش هیچ زانیارییەكمان نییە لەسەری ماوە یان نەماوە وتیشی ئەوەی زانیارییمان هەبێت ل��ەس��ەر ئ��ەوەی پەیوەندی بە ئەنسارو ئیسالمەوە بووە بۆیە بێسەروشوینكراوە هەرلەسەر ئەوەی كەكوڕەكانمان ئەو پەیوەندیەیان هەبووە ئێمەش ئاوارەی ئێران بووین، گۆڤاری ڕیگا هەوڵیدا لەنزیكەوە رەعنا خان دایكی نیاز ڕەمەزانی بێسەروشوێن بدوێنێت . رەعناخان لە وەاڵمی ئەو پرسیارەی كە سەرەتا دانیشتووی كوێ بوونو چۆن چوونەتە ئێران وتی ئێمە سەرەتا ماڵمان لە سیدسادق ب��ووەو دوات��ر چووینەتە ێ ئەوەندە خورماڵو بیارە دوات��ر ل��ەو یەكێتی نیشتمانی هاتوونەتەسەر ماڵەكەمان ناچاربووین ڕێگای ئاوارەیی بگرینەبەرو بچینە ئێران لەبەرئەوەی ك��ە دوو ك���وڕەك���ەم چ��ووب��وون��ە ن��او ئەنسارولئیسالمە ،هەر لەوكاتەشدا ك��وڕێ��ك��م لەسلێمانی ش��ەه��ی��دك��راو تائیستا نەمانتوانیووە جەنازەكەشی وەربگرینەوە ،باشە قبووڵمە كوڕەكەمیان شەهیدكرد بۆ مافی ئ��ەوەم نەبێت كە جەنازەكەی وەربگڕمەوە ،خۆ جاران بەعسیش وایدەكرد ،خۆمو هاوسەرەكەم هیچ پەیوەندییەكمان بە ئەنسارەوە نەبووە هاوسەرەكەم لەسەرجێگا كەوتبوو
خۆمو دوو كچەكەم خزمەتماندەكرد. كاتیك یەكێتی دەه��ات��ەس��ەرت��ان تەعامولیان چۆن بوو لە گەڵتاندا؟ دایكی نیازی بێسەروشوێن وتی وەاڵ كەدەهاتنەسەرمان سوكایەتی زۆریان پێدەكردین دەیانووت ئێستا كوڕەكەی ئ��ێ��وەی��ان بینیوە ل��ە كوێیە ئێمەش دەمانووت وەاڵ هیچ ئاگادارینینو نازانین لە كوێیە خوا دەزانیت. س��ەب��ارەت ب��ەو پ��رس��ی��ارەی ئایا كوڕەكەی ساڵی چەندو لە الیەن كێوە بێسەروشوێنكراوە؟ رەعنا خان دایكی نیازی بێسەروشوێن وت���ی ك���وڕەك���ەم ئ���ەوە ه��ەش��ت ساڵە ب��ێ��س��ەروش��وێ��ن��ە ل���ەالی���ەن یەكێتی بێسەروشوێنكراوەو نیشتمانیەوە زانیاری تەواومان لەالیە كە لەكەركوك كاتێك یەكێتی چوونەسەریان لە دەستی یەكێتی رایانكرد بەاڵم یەكێتی دەستیكرد ب��ە ت��ەق��ەك��ردن لێیانو كورەكەمیان برینداركردو بە برینداری دەستگیریانكرد چ��وار فیشەكی بەركەوتبوو خەبەری ئەوەمان هەبوو ،ئاسایشی سلێمانی بوو كە چووبوونە سەریان تاماوەیەك لەسلێمانی لەخەستەخانە ب��وو تا چاكبووە دوای ئەوە خەبەرمان پێگەیشت كە براوەتە دەزگ��ای زانیاری ماوەیەك ل��ەوێ��ب��ووە دوای ئ���ەوە خ��ەب��ەرم��ان پێگەیشت وتیان ب��راوەت��ە قەاڵچواالن بەاڵم سەرچاوەیەكیتر پێوتین كە گوایە لە مەعەسكەر سەالم بینراوە بەاڵم دوای ئەوە پێمانگەیشت كە گوایە براوەتەوە بۆ قەاڵچواالن ،ئایا ئەم حوكمەتە ئیدیعای دیموكراتی دەكات بۆ ئەم دیموكراتییە بۆ كەسانیك نین چەند ساڵە لەزینداندا دەناڵێنێت بێ ئ��ەوەی كەسوكارەكەی خەبەرێكیان لێی هەبێتو باشە بەڵێ ئ��ەوەم��ان قبوڵە كە زیندانە ب��ەاڵم بۆ تائێستا ئەم ك��وڕە بێكەسەو چەندین كەسانیتر لەزیندانەكانی یەكێتیو پارتی دەناڵێنن كوا دیموكراتییەكەیان 8ساڵە ئەو ك��وڕەم لە زیندانییە بۆ تائێستا
نياز رةمةزان ناسراو بةئوسامة
دادگایی ناكەن حوكمەكەی چییە بیدەن بەسەریداو لەم دڵەراوكێیە ئێمەیشو خوێشی دەربازببین. لەوەاڵمی ئەو پرسیارەی كە بۆچی تۆ ناگەڕێتەوە بۆ كوردستان ئایا لە ترسی یەكێتیدایە یان لە بەر نەبوونیو بێشوێنیە لە ئێران ماویتەتەوە؟ رەعنا خان وتی من ئێستا لەترسا ناوێرم بگەڕێمەوە كوردستانو من كاتێك لە سیدسادق دەریانكردین دەستیانگرت بەسەر هەموو ماڵەكەماندا لە خورماڵیش بەهەمانشێوە ئەگەر ئێستا بگەڕێمەوە كوردستانیش هیچ جێگایەكم نییە بۆی بچم بەاڵم ئێمە كوردین ئەگەر خەڵك خێریشمان پێبكات هەر ژیانی واڵتی خۆت سەربەرزییە. لە كۆتایدا بە ڕەعنا خانمان وت چ داواكارییەكت هەیە لەحكوومەتی هەرێمی كوردستانو الیەنە پەیوەندیدارەكان؟ رەعنا خان دەڵێت من تەنها داواكاریم ئ��ەوەی��ە كە ئ��ەو ك��وڕەم هەشت ساڵە بێسەروشوێنە بزانم ماوە یان نەماوە ئەگەر مابوو با دادگایی بكەن بەقەت تاوانەكەی خۆی سزا وەربگرێت ئەگەر م��ردووە با جەنازەكەیم بەنەوە ئەوە هەشت ساڵە جەنازەی كوڕەكەی كەشم وەرن��ەگ��رت��وەت��ەوە ،ڕێگەمبدەن خۆمو خێزانەكەم بگەڕێنەوە كوردستان چونكە ئێستا ئێمە چوارسەر خێزانین لەژیانێكی زۆر ناخۆشدا ژیان بەسەردەبەین. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
9
ئ��ـ��ەگ��ەری درووس��ـ��ت��ب��وون��ی ئ� هیوای سەید سەلیم: ب��ۆ هەڵبژاردنەکان��ی داهات��ووی کوردس��تان ب��ە دڵنیایی��ەوە بەرەی ت��ازە دروس��ت دەبێت ڕاپۆرتی :هاوكار ئیبراهیم بیالل سلێمان ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەفراكسێونی كۆمەڵی ئ��ی��س�لام��ی دەڵ��ێ��ت « ت��ەس��ەور ناكەم ئۆپۆزسیۆنێكی جیاواز لەمەی ئێستا بۆ هەڵبژاردنەكانی داه���ات���وو درووس��ت��ب��ێ��ت» ب��اس لەوەشدەكات شتی وا باسنەكراوە كە ئیسالمییەكان بەیەك لیست ب���ەش���داری ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی داهاتوو بكەن ،ب��ەاڵم ئەبوبەكر ه��ەڵ��ەدن��ی ئ��ەن��دام��ی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسالمی كوردستان دەڵێت» ئێمە بیرمان لەلیستێكی سەربەخۆی ئیسالمی كردووەتەوە بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان» باسیش لەوە دەكات ئەوان وەكو یەكگرتووی ئیسالمی ئەوە یەكێكە لەكارەكانیان. درووس���ت���ب���وون���ی دوای ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ێ��ك��ی چ����االك، لەسەرووبەندی هەڵبژاردنەكانی 25ی 7ی 2009داو پەیدابوونی ب������زوت������ن������ەوەی گ��������ۆڕانو سەرپەرشتیكردنی ئەو بزوتنەوەیە ل���ەالی���ەن خ���ودی ن��ەوش��ی��روان مستەفاوە ،ت��اڕادەی��ەك��ی باش هاواڵتیان ئومێدی گۆڕانكارییەكی سەرتاسەریو ج��ەوه��ەری بوون لەسیستەمی فەرمانڕەوایی هەرێمی
10
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
ك��وردس��ت��ان ،ئەگەرچی لەپێش بزوتنەوەی گ��ۆڕان یەكگرتووی ئ��ی��س�لام�یو ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی ه��ەردووك��ی��ان ل��ەم��ەی��دان��ەك��ەدا وجوودیان هەبوو ،بەاڵم ئەمانە وەك���و الی��ەن��ی بەرهەڵستكار ئ��ام��اژەی��ان پێنەدەكرا ،چونكە ل��ەالی��ەك��ەوە ئ���ەم دوو حزبە سیاسییە وەكو ئۆپۆزسیۆن خۆیان ئارایشتدەكرد ،لەالیەكی دیكەوە بەشداری حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی پارتیو یەكێتی بوون. ئەگەر چی سێ س��اڵو شەش مانگ بەر لەئێستا ئۆپۆزسیۆن لەهەرێمی كوردستاندا بەشداری ی���ەك���ەم ه���ەڵ���ب���ژاردن���ی ك���رد، تێڕوانینەكان بەو ئاراستەیەدا دەچ��وون كە ئەمجارە سیستەمی فەرمانڕەوایی لەهەرێمی كوردستان گۆڕانی بەسەردادێتو لەو دۆخە چەقبەستووە دووردەكەوێتەوە، ب��ەاڵم ب��ەوت��ەی پەرلەمانتارانی ئۆپۆزسیۆن ،دەس��ەاڵت تاوەكو ئێستا هیچ هەنگاوێكی چاكسازیو گۆڕانكاری نەناوە. دوای ق���س���ەك���ردن ل��ەس��ەر درووستبوونی بەرەیەكی ئیسالمی، لەئیستادا ح��زب��ە بچوكەكان سەرقاڵی ئامادەكردنی لیستێكی یەكگرتوون بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان ،تاوەكو لەو ڕێگەوە بتوانن وجودی خۆیان
لەناو جەماوەردا ئاشكرابكەن، ب��ەاڵم سەركەوتنی ئ��ەم بەرەیە كەمترین چانسی هەیەو پێناچێت ل��ەئ��اس��ت��ی م��ت��م��ان��ەی خەڵكی كوردستاندابن ،بەوپێیەی ئەوان هەمیشە نزیكترین الیەنی سیاسی بوونە لەپارتیو یەكێتییەوە، هەمیشە وەك��و هاوپەیمانیان دەرك����ەوت����وونو س��وودم��ەن��دی ئیمتیازاتەكانی دەسەاڵت بوونە. ه��ی��وا سید سلیم ،ئەندامی م��ەك��ت��ەب��ی س��ی��اس��ی ح��زب��ی زەح��م��ەت��ك��ێ��ش��ان��ی ك��وردس��ت��ان لەلێدوانێكدا بۆ ڕێگا دەڵێت» ج��ارێ دیارنییە لەكوردستان ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پەرلەمانی ك���وردس���ت���انو پ��ارێ��زگ��اك��ان��ی كوردستان كامیان پێشدەكەون، چ��ون��ك��ە ب��ۆ ه���ەر ی��ەك��ێ��ك ل��ەو ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە ی��اس��ای تایبەتی ه��ەی��ە ،بۆنمونە :هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان چونكە دەنگ بەكاندید دەدرێ��تو لیست نییە ،لەبەر ئ��ەوە هاوپەیمانی شتێكی مەحاڵە ،بۆیە ئێمە الی خۆمان بڕوامان بەو دابەشبوونەی ن��ێ��وان ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو دەس��ەاڵت نییە ،چونكە ئەگەر دیموكراسی هەبێت ئاساییە سبەی حزبێكی دەس���ەاڵت ببێتە ئۆپۆزسیۆنو حزبێكی ئۆپۆزسیۆنیش بچێتە دەسەاڵت.
��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ێ��ك��ی ت��ر دەك��رێ��ت
ئايا َ دةبيت؟ هةلبذاردني داهاتوو ثاك و َبيطةرد َ
ئایا ئۆپۆزسیۆنێكی تر درووستدەبێت؟ ئەبوبەكر هەڵەدنی ،ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكگرتووی ئیسالمی ك��وردس��ت��ان ل��ەب��ارەی درووس��ت��ب��وون��ی ئۆپۆزسیۆنێكی ت����ازەوە ب��ۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان دەڵ����ێ» ئێمە خۆشحاڵدەبین ئ��ەگ��ەر لەهەرێمی كوردستاندا ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ێ��ك��ی ك����ارا هەبێ ب��ۆ چ��اودێ��ری��ك��ردن��ی حكومەت،
ل��ەگ��ەش��ەك��ردن��ی دی��م��وك��راس��ی، كەموكوڕییەكان، ئاشكراكردنی ئەوە لەخزمەت كۆمەاڵنی خەڵكی كوردستاندایە ،بەاڵم من واینابینم ئۆپۆزسیۆنێكی تر درووستببێت كەبەمشێوەی ئێستا كاریگەری هەبێت ،چونكە ئەوە هەم مێژووی دەوێت هەم كارەكتەر. ئ���ەم���ج���ارە ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ەك��ان ب���ەو ئ��اراس��ت��ەی��ەدان ك��ە حزبە لەهاوپەیمانییەكدا بچوكەكان كۆدەبنەوەو ئەمەش لەو ڕوانگەوە
سەرچاوەیگرتووە كە یەكێتیو پارتی وەكو دوو هاوپەیمان لەسەر ت��ەواوی بەرژەوەندییە سیاسیو ئابورییەكانی خۆیان ڕێككەوتوونو چیتر ئیشیان بەحزبە بچوكەكان ن���ەم���اوە ك���ەوەك���و پ��اش��ك��ۆی��ەك لەڕابردوودا بەكاریاندەهێنان. هیوا سید سەلیم ،ئەندامی م���ەك���ت���ەب���ی س���ی���اس���ی ح��زب��ی ك��وردس��ت��ان، زەحمەتكێشانی ل����ەدرێ����ژەی ل��ێ��دوان��ەك��ەی��دا ب���ۆ ڕێ��گ��ا ب����اس ل���ە ئ��ەگ��ەری ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
11
درووس��ت��ب��وون��ی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی تازە دەك��ات بۆ هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی ك��وردس��ت��انو دەڵ��ێ» بۆ هەڵبژاردنەكانی داه��ات��ووی كوردستان بەدڵنییاییەوە بەرەی تازە درووستدەبێت ،هەر لەئێستاوە ج��م��وج��ۆڵ��ی زۆری الی��ەن��ەك��ان دەبینرێت» سەبارەت بە گۆڕینی هاوكێشەكانی ناو پەرلەمان ،هیوا سید سلیم ،پێیوایە ئەوە پەیوەندی هەیە بەئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پاكو دوور لەتەزویراتو فڕوفێڵ، س���ەب���ارەت ب��ە درووس��ت��ك��ردن��ی لیستێكی ه���اوب���ەش ل��ەن��ێ��وان حزبی زەحمەتكێشانو شیوعیو س��ۆس��ی��ال��ی��س��ت ،ئ��ەن��دام��ەك��ەی مەكتەبی سیاسی زەحمەتكێشان دەڵێت» س��ەب��ارەت بە بەشداری حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان بە لیستی هاوبەش لەگەڵ حزبی شیوعیو سۆسیالست ،تا ئێستا ق��س��ە ل��ەس��ەر ئ���ەو ب��ەش��داری��ی��ە نەكراوە لەنێوانی ئەو سێ حزبە، ئێمە لە حزبی زەحمەتكێشانی ك���وردس���ت���ان ل���ە ئ���ەزم���وون���ی خ��ۆم��ان ب��ۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پەرلەمانی كوردستان لە هەر سێ هەڵبژاردنەكانی یەكەم كە لە ساڵی 1992كرا كە لە رێگەی هاوپەیمانی لەگەڵ یەكێتی نیشتمانی كوردستان ب���ە دوو ك���ورس���ی گەیشتینە پەرلەمانو هی ساڵی 2005بەلیستی سەربەخۆ كە لەو هەڵبژاردنە تەنیا زەحمەتكێشانو كۆمەڵی ئیسالمی ب��ە لیستی سەربەخۆ گەیشتنە پەرلەمانو دوایین هەڵبژاردنیش ك���ە ل���ە چ���وارچ���ێ���وەی لیستی ئ���ازادیو عەدالەتی كۆمەاڵیەتی بەشداریمانكرد دەرسو پەندمان وەرگ����رت����ووە ،ب��ۆی��ە ش��ێ��وازی ب��ەش��داری��م��ان ل��ەو هەڵبژاردنە قسەوباسی زۆری ئۆرگانەكانی حزبی ل��ەس��ەرە ل��ە كاتی خۆی بڕیاری لێدەدەین». ئەو ئۆپۆزسیۆنەی لەئێستادا لەپەرلەمانی كوردستان بوونی
12
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
هەیە ،ئەگەر چی لەالیەن كۆمەڵێك ل��ە ڕۆش��ن��ی��رانو هاواڵتییانەوە ڕەخنەی توندی ئاراستەدەكرێت، بەوەی كە لەهەندێ كەیسی گرنگدا نەیانتوانیوە لەئاستی متمانەی جەماوەردابن ،بەتایبەتی كەیسی خۆپیشاندەرانی 17ی شوباتو دادگاییكردنی تەقەكەرەكان ،بەاڵم بیالل سلێمانی پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسالمی ئ��ەو ڕەخنانە بەهەڵەگەیشتن لە ئۆپۆزسیۆن ناودەباتو لەو بارەیەوە دەڵێت» زۆر كەس بەهەڵە لەئۆپۆزسیۆن گەیشتوون ،كەپێیوایە ئۆپۆزسیۆن وەكو پۆلیس بچێت ئەو خەڵكانە دەربهێنی كەلەژوورەكاندان». فاروق ڕەفیق ،توێژەری بواری فەلسەفە ،ل��ەی��ادی دووس��اڵ��ەی شەهید گەرمیان لەچەمچەماڵ لەمیانەی پێشكەشكردنی وتارێكدا ڕەخ���ن���ەی ت���ون���دی ئ��اراس��ت��ەی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن كردو وتی» الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆنیش بەشێكن ل��ەو ستەمكارییەی كە دەس��ەاڵت درووستیكردووە ،چونكە بێدەنگی ئەوان زیاتر پەرەی بەستەمكاری داوە» بەاڵم ئەبوبەكر هەڵەدنی، پێیوایە ئەو ئ��اوڕدان��ەوەی��ەی كە ئێستا هەیە بەرهەمی ئۆپۆزسیۆنە، لەو بارەیەوە دەڵێ» ئۆپۆزسیۆن لەپەرلەمانو دەرەوەی پەرلەمان كاریگەری خۆی هەیە ،بەتایبەتی لەبواری ڕاگەیاندندا خەڵكی زۆر وشیاركردووەتەوە ،بەاڵم ئەگەر بڵێم ئەم ئۆپۆزسیۆنە لەئاستی موشكیلەكەدا ب���ارودۆخ���ەك���ەو بێت ،بەدڵنییاییەوە نەخێر، هۆكارەكەشی ئەوەیە لەكوردستاندا سیستەمی سیاسی ڕێكنەخراوە، پەیوەندی نێوان ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵت دەستوری نییە». ئەگەرەكانی درووستبوونی لیستێكی ئیسالمی بەشێكی زۆری ئەو ڕەخنانەی كە ئاراستەی الیەنە ئیسالمییەكان
ك���راوە ،چ ل��ەالی��ەن ئ��ەن��دام��انو الیەنگرانی خۆیان ،یاخود خەڵكێكی سادەوە ،ئەوەیە كە ئیسالمییەكان بۆ تاوەكو ئێستا نەیانتوانیوە بەرەیەكی ئیسالمی لەكوردستاندا درووستبكەن ،وەك��و بەشێك لە ئیسالمییەكانی ناوچەكە مەوجەی ئیسالمی بەرنەپێشەوە. ئەبوبەكر هەڵەدنی ،ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكگرتوو، دەڵێت :لەئایندەدا یەكێك لەو شتانەی كەبیرمانلێكردووەتەوە، درووستكردنی لیستێكی ئیسالمی سەربەخۆیە بۆ هەڵبژاردنەكان، ب������ەاڵم ب���ی�ل�ال س��ل��ێ��م��ان، پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسالمی دەڵێت» دەربارەی درووستكردنی لیستێكی ئیسالمی سەربەخۆ لەوبارەوە هیچم نەبیستووە». هەڵەدنی دەرب��ارەی لیستێكی ئ��ی��س�لام��ی س���ەرب���ەخ���ۆ ،بە ڕێ��گ��ای ڕاگ��ەی��ان��د ك��ە» یەكێك ل���ەب���ژاردەی ك��ارەك��ان��م��ان كە بیرمانلێكردووەتەوە ،دابەزینی بەلیستێكی ئیسالمییەكانە سەربەخۆ ،كەئەو سێ حزبە ئیسالمییەی هەیە ،كەلەدەرەوەش چەند گروپێكو كەسایەتییەكی سەربەخۆ هەن ،دیارە ئەوەش پێویستی بەدیراسەكردن هەیە، بەاڵم ئێمە الی خۆمانەوە وەكو یەكگرتووی ئیسالمی ،ئ��ەوە یەكێكە لەخیارو بژاردەكانمان، ل��ەن��او ئ��اراس��ت��ەك��ان��ی ح��زبو مامناوەندەكانیشماندا كادیرە ب���ووەت���ە داواك���������اری ،ل��ەم كارەیشماندا بەتەنها مەبەستمان كورسی نییە ،بەڵكو دەمانەوێ حاڵەتی ئیسالمی لەكوردستاندا حاڵەتێكی ت��ەن��دروس��ت بێت، ل��ە ئ��اس��ت داخ��وازی��ی��ەك��ان��ی خەڵكدا بێت ،كامڵ بێت ،خۆی تازەبكاتەوە ،لەگەڵ شەقامدا بڕوات ،هەدەفەكەشمان ئەوەیە حاڵەتی ئیسالمی لەكوردستاندا بێتەپێشەوە»
كامەران محەمەد:
بوونی گەندەڵیو ناعەدالەتی سیستەمی حوكمرانی كوردی ناشیرین كردووە
دیداری :هۆشیار حەمەئەمین كامەران محەمەد ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی حزبی زەحمەتكێشانی كوردستانو بەرپرسی كۆمیتەی سەركردایەتی شارەزوور لەدیمانەیەكی تایبەتی گۆڤاری ڕیگادا تێروانینی خۆی دەخاتەڕوو لەسەر دۆخی ئێستای هەریمو حكومەتی ناوەند ،باس لە دانیشتنەكانی ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵت دەكات. ڕێ���گ���ا :خ��وێ��ن��دن��ەوەی ح��زب��ی زەحمەتكێشانی كوردستان بۆ ئەم دۆخ��ە چەقبەستووەی هەرێمی كوردستان چییە؟ كامەران محەمەد :ئێمە پێمانووایە ئەم دۆخ��ەی هەرێمی كوردستانی پێداتێدەپەرێت ،پێویستە سەرجەم الیەنە سیاسیەكان بەدیقەتەوە مامەڵەی لەگەڵدابكەنو هاوكێشە
ئیقلیمیو ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان زانستییانەو خوێندنەوەیەكی واقیعی بۆبكەن ،دابەشنەبین ب���ەس���ەر س���ی���راعو ملمالنێیە ناوچەییەكاندا ،چونكە ناوچەكە بەگشتی ل���ەب���ەردەم كۆمەڵێك ئ��اڵ��وگ��ۆڕدای��ە ك��وردس��ت��ان��ی��ش بەشێكە ل��ەو ئاڵوگۆڕانە بۆیە پێویستە لەسەر سەركردایەتی سیاسی كورد خاوەنی ڕوئیایەكی نەخشەڕێگامان ه��اوب��ەش��ب��ن، هەبێت بۆ سەرجەم گۆڕانكاریو پێشهاتەكانو لەسەر مێزی گفتوگۆ كێشەو ئاریشە ناوخۆییەكان چارەسەربكەین بەرژەوەندی ڕەوای میلەتەكەمان نەكەینە قوربانی بەرژەوەندی تەسكی حزبایەتیو م��ل��م�لان��ێ��ی��ە ن��اوخ��ۆی��ی��ەك��ان، پێموایە كەئێستا سەرجەم الیەنە سیاسییەكان ه��اوڕان لەسەرجەم پرسە نیشتیمانیو نەتەوەییەكان كە ئەمەش خۆشحاڵی سەرجەم خەڵكی كوردستانیشە ئەمەش
دەبێتە سەرەتایەك بۆ بەدیهاتنی ئەو مافانەی كە تائیستا خەڵكی كوردستان بەدەستینەهێناوە . ڕێگا :زورێك لە الیەنەكان باسی چەقبەستوی كوردستان دەك��ەن پێتوایە دۆخەكە گەشتبێتە ئەو ئاستە كە هیچ ئەمەلێك نەمابێت بۆ چاكسازیو دەرب��ازب��وون لەو دۆخە چەقبەستووییە؟ كامەران محەمەد :دیارە دۆخی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان ل���ەڕووی سیاسیو ئابوورییەوە پێگەیەكی باشی هەیە لە ناوچەكەدا زۆرێك لە كۆمپانیای واڵتان لە كوردستاندا خ��ەری��ك��ی ك���اری وەبەرهێنانن ل���ەب���وارە ج���ۆراوج���ۆرەك���ان���دا قونسوڵخانەی زۆرب���ەی واڵت��ان ب��وون��ی ه��ەی��ە ل��ە ه��ەول��ێ��ردا، ب��وون��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو كەناڵە جۆراوجۆرەكانی ڕاگەیاندن بوونی جۆریك لە ئازادی رۆژنامەگەریو میدیای ئەهلی بەسەرەتایەكی باش لەقەڵەمبدەین ،گۆڕانكاری ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
13
ب��ەرچ��اوی بەخۆیەوە بینیووە، لەگەڵ ئەمانەشدا ئەو گرفتانەی ك��ەب��ەرۆك��ی حكومەتی گ��رت��ووە بریتییە ل��ەدەس��ت��وەردان��ی حزب ل��ەك��اروب��ارەك��ان��ی ح��ك��ووم��ەتو دام���ەزراوەك���انو مۆنۆپۆڵكردنی ب�������ازاڕو چ���وون���ەن���اورك���ای���ە ئابوورییەكان بۆ ب��ەرژەوەن��دی ح���زب���ی ،ب���وون���ی گ��ەن��دەڵ��یو ناعەدالەتی سیستەمی حوكمرانی ك��وردی ناشیرین ك��ردووە ،بۆیە دەس��ەاڵت پێویستە بە بەرنامەو ئالیەتی گونجاو كار بۆنەهیشتنی كەموكورتییەكان ب��ك��ات خۆی
ئەو گرفتانەی كەبەرۆكی حكومەتی گرتووە بریتییە لەدەستوەردانی حزب لەكاروبارەكانی حكومەت دەربازبكات لەم دۆخە كەبەقازانجی حكومەتو هەردوو حزبی دەسەاڵت نییە . ڕێ��گ��ا :پێتوایە ل��ەم ك��ات��ەدا دەسەاڵت ئیرادەی چاكسازی هەیە؟ ك��ام��ەران محەمەد :چاكسازی دەب��ێ��ت ك��ارێ��ك��ی لەپێشینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ب��ێ��ت ،چ��ون��ك��ە ئ��ەم��ە داوای س��ەرج��ەم الیەنە سیاسییەكانو ئۆپۆزسیۆنو كۆمەاڵنی خەڵكی كوردستانە ،ناكرێت ئەم داوایە لەبەرچاونەگیرێت ،بەڕاستی هیچ ڕێگرییەك ل��ەب��ەردەم حكومەتی
14
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
هەرێمی كوردستاندا نیەو پێویستە زۆر پەلەبكات لەدرووستكردنی دەزگ����ای ن��ەزاه��ەی بێالیەنداو بۆئەوەی لەوێوە بەدواداچوونبكریت بۆ لێپرسینەوەو لێپیجینەوە لە گەندەڵیەكانو بەدواداچوونبكرێت بۆسەرجەم دامودەزگاكان ،ئەركی پەرلەمانە ڕۆڵێكی بەرچاوبگێڕێت لەم ب���وارەداو چاودێرێكی باشی وەزارەتو دامودەزگاكانی حكومەت بێتو لەداهاتو چۆنیەتی سەرفیات بكۆڵێتەوە ،پێمووایە چاكسازی كارێكی ئەوەند قورس نییە بەاڵم ئیرادەو هەنگاوی عەمەلی دەوێت سیستەماتیك ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی چارەسەری گونجاو بگیرێتەبەر بۆ كۆتاهێنان بەم پرسە . ڕێ��گ��ا :خوێندنەوەی بەڕێزت بۆ دانیشتنەكانی ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵت چییە؟ ك���ام���ەران م��ح��ەم��ەد :دی���ارە ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو دانیشتنەكانی دەس�������ەاڵت پ���ەی���وەن���دی ب��ەو داواكارییانەی ئۆپۆزسیۆنەوە هەیە كەلە چەند ساڵی ڕابردوو لەڕێگەی پاكێجەكانیانەوە بەیاننامەو ئاراستەی دەسەاڵتیان كردبوو ،كە ئەویش بریتییە لە دەستوورو ئەو یاسانەی كە ڕەهەندی نیشتمانیان هەیە لە ئێستادا هەرسێ الیەنی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ بەڕێز سەرۆكی ه��ەری��م ك��ۆب��وون��ەوە ،س��ەرن�جو خستووەتەروو داواكاریەكانیان ل�������ەدوای ئ������ەوەش وەف���دێ���ك بەسەرۆكایەتی دكتۆر بەرهەمو نێچیرڤان بارزانی سەردانی هەرسێ الیەنەكەی ئۆپۆزسیۆنیان كردووە دیارە لەم دواییانەدا الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەڕێگەی كۆنگرەیەكی رۆژن��ام��ەن��ووس��ی��ی��ەوە وەاڵم���ی دەس��ەاڵت��ی��ان دای���ەوە ك��ە ئ��ەوان ب��ەش��داری حكومەتی بنكەفراوان ناكەنو چاوەڕواندەكەن كە دەسەاڵت ئ��ەو داوای��ان��ەی��ان جێبەجێبكات پاكێجەكانیانەوە كەلەڕێگەی خستویانەتەڕوو ،پێموایە هەردووال
پێویستە ب��ەئ��ەرك��ی سەرشانی خۆیان هەڵبسنو داواكانی یەكتری قبوڵبكەن چونكە ئەوە لە خزمەتی پرۆسەی سیاسییە لە كوردستان . ڕێگا :پێتووایە ئەو دانیشتنانەی ئۆپۆزسیۆنو دەس��ەاڵت كۆتایی دێنێت بەقەیرانەكانی كوردستان؟ ك��ام��ەران محەمەد :لەڕاستیدا حكومەت بەرنامەو ئەجێندای خۆی هەیە ب��ۆ سیستەمی حكومرانی الی��ەن��ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ارە ئ���ەوەی پەیوەندی بە ئۆپۆزسیۆنەوە هەیە بەدواداچوونە بۆ كەموكورتییەكانی حكومەت ئەویش لەڕێگەی كەناڵە بەداخەوە جۆراوجۆرەكانیەوە، ئ��ەم دووجەمسەرە لەكوردستان ن��ەی��ان��ت��وان��ی��وە وەك پێویست یەكتری قبوڵبكەن ,ب���ەڕای من ناكرێت ئۆپۆزسیۆن باشو خراپ ڕەتبكاتەوە تەنها لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنە بۆیە ئەمە وادەكات لەهەندێ حاڵەتدا مەهامی خۆی نەپێكێت ،دەس��ەاڵت��ی��ش نابێت وەكو دوژمن سەیری ئۆپۆزسیۆن بكات ،چونكە تەنها بەرنامەو دیدوبۆچوونیان لەیەكتر جیاوازن، ل��ە راس��ت��ی��دا ئ���ەم تێڕوانینی یەكتر قبوڵنەكردنە ب���ەزەرەری خەڵكی كوردستان تەواودەبێت. لەسیستەمی حكومڕانی دیموكراتیدا ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن یەكێكە لەپایە گرنگەكانی ئ��ەو پرۆسەیە هەر كاردانەوەیەكی خ��راپ نیشانەی پرسیار لەسەر هەردووال دادەنێت، پێویستە بە دانووستانو گفتوگۆ چ��ارەس��ەری گونجاو بدۆزنەوەو كێشەكان چارەسەر بكەن . ڕێگا :خویندنەوەی بەڕێزت بۆ ئ��ەدای ئۆپۆزسیۆن لەكوردستان چییە؟ كامەران محەمەد :ئۆپۆزسیۆن سەرەتایەكی نوێیە لەكوردستان كەلە دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2009خۆی ڕاگەیاندو بەشدارینەكرد لەپێكهێنانی حكومەتداو لەوكاتەوە سیستەمی حكومڕانی دوو جەمسەری
دەستیپێكرد لەئیستادا ئۆپۆزسیۆن خاوەنی 35كورسی پەڕلەمانییەو ڕۆڵ��ی ب��ەرچ��اوو دی��اری��ان هەیە لەپرۆسەی سیاسیدا. ڕێ��گ��ا :ه��ۆك��ار چییە ك��ە ئیوە بەشدارنەبوون لە كۆبوونەوەی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو دەس���ەاڵت ك��ام ال رازینەبوون بەبەشداریكردنی ئێوە؟ ك���ام���ەران م��ح��ەم��ەد :دی���ارە كۆبوونەوەی ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵت ێ الی��ەن��ەك��ەی ل��ەس��ەر داوای س � ئۆپۆزسیۆن بوو دەمێكیش بوو ئەو ێ الیەنە داوای كۆبوونەوەی پێنج س قۆڵیان دەكرد كە بەئامادەبوونی ێ الیەنەكەی سەرۆكی هەرێمو س ئۆپۆزسیۆن بێت كۆبوونەوەكە ئەنجامدرا ،الیەنە سیاسیەكانی تر بەشداریان تێدانەكرد ،ئێمە ئاگاداری تەفاسیلی ئەوكۆبونەوە نینو لەراستیدا هەر كۆبونەوەیەك بۆ چارەسەری كێشەكانی ناوخۆ ئەنجامبدرێت ئێمە پشتیوانی ل��ێ��دەك��ەی��ن ئ��وم��ێ��ددەك��ەم ئ��ەم دانیشتنانە بەردەوامبێت چونكە ێ دانیشتن هیج ناكۆكییەك بەب لەسەر مێزی گفتوگۆ ناتوانرێت چارەسەربكرێت. ڕێ��گ��ا :ڕای ب��ەرێ��زت چییە لەسەر بارودۆخی ئێستای عێراق بەتایبەتی ئەو خۆپیشاندانانەی ك���ە ل���ە ن���اوچ���ە س��ون��ن��ی��ەك��ان ئەنجامدەدرێت؟ ك��ام��ەران محەمەد :بارودۆخی ئێستای ع��ێ��راق بەقۆناغێكی هەستیارو ئ��اڵ��ۆزدا تێدەپەڕێت هیچ ئ��ی��رادەی��ەك بەدیناكرێت ب��ۆ كۆتایهێنانی ئ��ەوق��ەی��رانو ئاڵۆزییانەی كەحكومەتی عێراقی ت��ێ��ك��ەوت��ووە ئ��ەم��ەش ب��ۆ ئ��ەوە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە هیچ متمانەیەك ن��ەم��اوە لەناو پێكهاتەو كوتلە سیاسییەكانی ن��او پەڕلەمانی ع��ێ��راق ك���ار بەڕێكەوتننامەو دەستوور ناكرێت تادێت وەزعەكە ئاڵۆزتردەبێت حكومەتو پەڕلەمان هیچ ڕۆڵێكیان نەماوە ل��ەڕووی
ئەركەكانیانو جێبەجێكردنی یاساكان لەواڵتدا مالكیی زۆربەی وەزارەتە ئەمنییەكان بەوەكالەت سەرپەرشتی دەكاتو ڕۆڵی سوننە ب����ەرەو تەهمیشبوون دەچ��ێ��ت لەژێر یاسای تیرۆردا دەیەوێت س��ەرك��ردەك��ان��ی��ان ب��دات��ەدادگ��ا، ح��ك��وم��ەت ف��ەش��ەل��ی ه��ێ��ن��اوە لەڕووی ئاوەدانكردنەوەو پرۆژەی خزمەتگوزاریداو ڕۆژانە تەقینەوەو ك���اری تیرۆریستی ل��ەزۆرب��ەی ش��ارەك��ان��ی ع��ێ��راق��دا دەك��رێ��ت س��ەدان خەڵك دەبێتە قوربانی ئ��ەو عەقلیەتەی ك��ە تەحەكوم بە عێراقەوە دەك��ات ،دەیەوێت ع��ێ��راق ب����ەرەو دی��ك��ت��ات��ۆری��ەت بەرێت سەرباری ئەوەش زۆربەی ئ��ەو كێشانەی كەپەیوەندی بە
پابەندنابێت بەدەستوورەوە چیتر ل��ەوەزی��ات��ر ك��ات بەفیرۆنەدەن چونكە لە ب��ەرژەوەن��دی خەڵكی كوردستان نییە . ڕێگا :پێتوایە هەڵوەشاندنەوەی حكومەتی عێراق دەبێتە چارەسەری كیشەكانی عێراق؟ ك�������ام�������ەران م����ح����ەم����ەد: هەڵوەشاندنەوەی حكومەت بە هیچ جۆرێك نابێتە چارەسەر چونكە پێویستە بەپێی دەستوور پەرلەمان هەڵبوەشێتەوەو یان هەڵبژاردنی من ئەنجامبدرێت پێشوەخت پێموایە لەهەڵبژاردنێكی ت��ردا نەتوانرێت ت��ەواف��وق بكرێت بۆ پێكهێنانەوەی ح��ك��وم��ەت ئ��ەم كێشانە بەردەوام دووبارەدەبێتەوە ئەقڵیەتی شەخسی قاعیدو زۆرینەو
بەڕای من ناكرێت ئۆپۆزسیۆن باشو خراپ ڕەتبكاتەوە تەنها لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنە ،بۆیە ئەمە وادەكات لەهەندێ حاڵەتدا مەهامی خۆی نەپێكێت ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە هەیە چارەسەرنەكراون ڕۆژانە وەزعەكە بەرەو ئاڵۆزتر دەچێت لە بەینی ح��ك��وم��ەتو ن���اوەن���ددا مالكیی خ���ۆی دەدزێ����ت����ەوەو دەی��ەوێ��ت لەڕێگەی مەلەفی ئەمنی ناوچە جێناكۆكەكان بگرێتەدەست بە مەبەستی كۆنتڕۆڵكردنی ناوچە ك��وردس��ت��ان��ی��ەك��ان��ی دەرەوەی ه��ەری��م و ب��ەم��ەش ئ��ام��ادەك��اری بۆ هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پ��ارێ��زگ��اك��ان دەك����ات ،بەمەش دۆخی ئەمنی ئەوناوچانە بەرەو ئاڵۆزبوون دەچێت كە پێمووایە بەرپرسیاریەتییەكە لە ئەستۆی مالكییدایە پێویستە الی��ەن��ە سیاسیەكانو نوێنەرەكانی كورد لەوەتێبگەن كە حكومەتی عێراق
كەمینە واڵت بەرەو دیكتاتۆریەت دەب���ات كەلەڕاستیدا ب��ۆئ��ەوەی سەرجەم ن��ەت��ەوەو مەزهەبەكان هەست بە بوونی خۆیان بكەن باشترین چارەسەر بۆئەم دۆخەی ێ هەرێمی ئێستای عێراق بوونی س شیعیو سوننیو كوردە. ڕێ������گ������ا :ل�����ەئ�����ەگ�����ەری ه��ەڵ��وەش��ان��دن��ەوەی حكومەت، حكومەتی كاربەڕێكەر لە قازانجی كام الیەنی عێراقدا دەبێت؟ ك��ام��ەران محەمەد :بەتەئكید ح��ك��وم��ەت��ی ك���ارب���ەڕێ���ك���ەر لە بەرژەوەندی مالكیدایەو لەئێستادا مالكیی هەوڵ بۆ ئەو تاكڕەوییە دەدات بۆئەوەی لە هەڵبژاردنەكاندا زۆری�����ن�����ەی ك���ورس���ی���ی���ەك���ان بەدەستبێنێت. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
15
بەیاننامەكانی ئۆپۆزسیۆن لە 17ی ش بۆ ئەوەی دەستی وااڵبێت لەخو ناسح عبدالرحیم :هەڵەبجەی شەهید
بەیاننامە 7خاڵییەكەی بزووتنەوەی گۆڕان گڵۆپی سەوز بوو بۆ شەقام ؟! لەسەروەختی بەهاری عەرەبیو كەوتنی ڕژێ��م��ە دیكتاتۆرەكانی واڵتانی عەرەبی وەك تونسو میسرو دەستپێكردنی شۆڕش لە هەریەك لە واڵتانی لیبیاو سوریا دژ بە ڕژێمە حوكمڕانەكانی ئەو واڵتە لە شەوی /30/29شوباتی 2001واتە تەنها 19 ڕۆژ پێش كۆبوونەوە جەماوەریەكەی 17ی شوبات لە ب��ەردەرك��ی سەرا بزووتنەوەی گۆڕان لە بەیاننامەیەكی 7خاڵیدا كە چاودێران پێیانووایە ئەو بەیاننامەیە زیاتر وەك بەنزینێك بوو بۆ سەر ئاگر ,كە ب��ووە هۆی ئەوەی تینو تاودانی شەقامو دەنگی ناڕەزایی خەڵك لە دەسەاڵتدارانی یەكیتیو پارتی بگەیەنێتە ترۆپكو ك��ورد وات��ەن��ی جامەكە پ��ڕب��ووەو لەسەریدەڕژێت ل��ەخ��اڵ��ی ژم����ارە 3و 4دا زۆر بەئاشكرا داوای هەڵوەشاندنەوەی حكومەتو پەرلەمانی كرد كە خەڵكی كوردستانو شەقام خوێندنەوەیان بۆ ئەم خااڵنە وابوو كە بزووتنەوەی گ��ۆڕان بڕیاری كۆتاییهێنانیداوە بەم دەسەاڵتە .لەخاڵی ژم��ارە 2دا ك��ە ب��اس ل��ە هیزە ئەمنییەكانو موخابەراتییەكان دەك���ات وەك ڕێگەخۆشكەكەرێكە بۆ سەركەوتنی ش��ۆرش��ەك��ە ,خەڵكی ك��وردس��ت��ان گەنجان بەو ئومێدەوە رۆشتنەسەر شەقام كە بەیاننامە 7خاڵیەكەی بزووتنەوەی گۆڕان گڵۆپی سەوزەو بۆیهەڵكراوە.
16
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
كي خويَناوي كرد؟ 17ي شوبات َ
ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵت پێكەوە شەقامیان لە 17شوبات خوێناویكرد پاش دوو ساڵ بێدەنگی خەڵكی خۆپیشاندەرو شەقامی كوردستان ئێستا ك��ات��ی ئ���ەوە ه��ات��وو كە بپرسین ئایا ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵت كامیان شەقامەكانیان سووركرد بە خوێنی گەنجانی والت ئێستا ق��س��ە ل��ەس��ەر ئ��ەوەی��ە ك��ە ئ��ەوە ئۆپۆزسیۆن بوو دەستی دەسەاڵتی وااڵك���رد ب��ۆ خوێنڕشتنی خەڵك چونكە ئەكرێت بەیاننامەكانی
ئۆپۆزسیۆن وەك پشتكردن بێت لە شەقامو خۆجیاكردنەوەبێت لە خۆپیشاندەرانو ش��ەق��امو خەڵك ب��دات��ەب��ەر ك���اردان���ەوەی دەس��ەاڵت هەروەها بۆ ئەوەی خۆی بپارێزێت لە كاردانەوەی دەسەاڵت ئەو ڕقەی دەسەاڵت هەیەتی تەنها بە خەڵكی خۆپیشاندەری بڕێژێت. بەیاننامەكانی ئۆپۆزسیۆن گڵۆپی سەوز بوون بۆ دەسەاڵت بۆ ئەوەی دەس��ت��ی وااڵب��ێ��ت ل��ە خوێنڕشتنی خەڵكی كوردستان
شـوباتدا گڵۆپی سەوزبوون بۆ دەسەاڵت وێنڕشتنی خەڵكی كوردستان بە گێرەشێوێن ناوزەندكرد ئەمەش وەك نیازپاكییەك لەبەرامبەر دەسەاڵتو كاردانەوەی ,بزووتنەوەی گۆڕانیش لە ڕێگەی نەوشیروان مستەفاو محمد توفیق ڕەحیمەوە زۆر بەتووندی دژایەتی خۆپیشاندەرانی كردو خۆپیشاندەرانی بە گێرەشێوێن ن��اوزەن��دك��رد هەتا ئ��ەو ڕادەی���ەی ئامادەیی خۆیانو بزووتنەوەكەیانی دەربڕی بۆ پاریزگاریكردنی لە بارەگا حیزبیەكانی یەكێتیو پارتی ,كۆمەلی ئیسالمیش ئیدانەی خۆپیشاندەرانی كرد ئەمەش وەك نیازپاكی خۆیو ئەوەی بەدەسەاڵت گەیاند كە ئێمە لەگەڵ خۆپیشاندانو شەقامدانینو ئ��ەن��دام��ان��ی ئێمە ب��ەش��داری ئەو خۆپیشاندانەیان نەكردووە, ئۆپۆزسیۆن لە ترسی دەسەاڵت پ��ش��ت��ی ل���ە ش����ەق����امو خ��ەڵ��ك��ی خۆپیشاندەر كردو گڵۆپی سەوزی هەڵكرد بۆ چەكدارەكانی پارتیو یەكێتی ب��ۆ ئ���ەوەی شەقامەكانی سلێمانی بە خوێنی خۆپیشاندەرانو گەنجانی كوردستان سووربكەن.
تا ئێستا هیزەكانی ئۆپۆزسیۆن ئامادەنەبوون لەبەرامبەر ناساندنی خۆپیشاندەرانی ب��ەردەم لقی 4ی پارتی بە گێرشێوێن ڕوونكردنەوە بدەنو داوای لێبوردن بكەن لە خەلكی سەرشەقام ئەمەش نیگەرانییەكی زۆری لەالی خەڵكی ناڕازی شەقام درووس��ت��ك��ردووە كە ب��ووەت��ە هۆی ئەوەی زۆرێك لە خەڵكی شەقام لەم هێزانە دووربكەوێتەوە . ی���ەك���گ���رت���ووی ئ��ی��س�لام��ی لە خۆپیشاندەرانی بەیاننامەیەكیدا
بۆ ئەوەی خەڵك نەبێتە خاوەنی شەقامو شەقام لە كوردستاندا درووستنەبێت ئێستا خەڵكی كوردستان گەشتووتە ئەو قەناعەتەی كە ئۆپۆزسیۆنو سەركردەكانی ئۆپۆزسیۆن پێیان باشنییە شەقامێكی بەهێزو خاوەن بریارو داكۆكیكار درووستبێت كە دواڕۆژ ببێتە كێشە ل��ەب��ەردەم حوكمڕانیاندا ,ئەم ئۆپۆزسیۆنە پێی باشنییە شەقام هەبێت چونكە ئەمان هەمان عەقڵیەتی یەكێتیو پارتییان هەیە لە حوكمڕانیداو باوەڕیانوایە بڕیارە چارەنووسسازەكان خۆیان لەناو مەكتەب سیاسیو نوخبەیەكی
س��ی��اس�یو حیزبیدا بكرێت نەك ئ��ەوەی شەقامێكی زیندوو خاوەن بڕیار درووستبێتو بێتە مۆتەكەی بەردەمیان ,بزووتنەوەی گ��ۆڕانو ك��ۆم��ەڵو ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی ه��ەروەك چ��ۆن پێش 17ی شوبات س��ەروەری خەلك بوو ئۆپۆزسیۆن بێبەش دەبوو لەو سەروەرییە بۆیە لە پشتەوە خەنجەری ژەهراویاندا لە پشتی شەقام 17ی شوبات لە شۆڕشەوە بۆ خۆپیشاندانو لەخۆپیشاندانەوە بۆ یادكردنەوە ئۆپۆزسیۆن پاش ئەوەی خوێنی خەڵك ڕژا بۆ ئ��ەوەی خۆیان لە بەرپرسیاریەتی ئەو خوێنە البدەن هەستان ب��ە گۆرینی ئاراستەی ش��ۆڕش��ەك��ە ب��ۆ خ��ۆپ��ی��ش��ان��دانو كۆبوونەوەی جەماوەری ئۆپۆزسیۆن لەڕێگەی كۆمەڵێك كادیری بااڵو مامناوەندی خۆیەوە خۆیان گەیاندە شوێنی بڕیاردانو دواجار خۆیانكردە دەمڕاستو دەستیانبەسەر مەنسەی س��ەرای ئازادیدا گرت بەشێوەیەك كە ئەو مینبەرە ئەوەندەی شوێنی ت��ەڕات��ی��ن��ی ك����ادرە حیزبیەكانی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆنو ب�ڵ�اوك���ردن���ەوەی بەرنامەو ئەجێندای ئۆپۆزسیۆن بوو نیوهێندە شوێنی ئەوە نەبوو خەڵكو میللەت تەعبیر لەخۆی بكات. لە یادكردنەوە بۆ دیاریو خەاڵتدابەشكردنو وێنەگرتن هەمان میكانیزم ڕێگاكاكانی یەكێتیو پارتی كە بۆ ناشیرینكردنی ڕووداوەك�����ان دەیانگرتەبەر لە دووەمین ساڵیادی 17ی شوبات ئۆپۆزسیۆن لەڕێگەی كۆمەڵێك خ��ەڵ��ك��ی خ���ۆی���ەوە دەس��ت��ی��گ��رت ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
17
بەسەر مەراسیمو یادكردنەوەكانی شەهیدانی 17ی ش��وب��ات ك��ە بۆ ئ��ەوەی لەم ڕێگەیەوە شەهیدانو 17ی شوبات بكەنە موڵكی خۆیان تالەم ڕێگەیەوە س��ەروەری 17ی شوبات لە شەقام بسەنەوەو بیكەنە موڵكی خۆیان هەروەها شەهیدانی 17ی شوباتییش بە حزبی بكەنو ه���ەروەك چ��ۆن پیشتر یەكێتیو پ��ارت��ی شەهیدانی نەتەوەییان ل��ەن��ێ��وان خ��ۆی��ان��دا ب��ەش��ك��ردو شەهیدانیان ناشرینكرد ئەمانیش ئۆپۆزسیۆن هەستان ب��ەوەی ئەم شەهیدانە بكەنە موڵكی خۆیان لە سیمبولێكی نەتەوەییو نیشتمانی چاكسازییەوە بیانكەنە شەهیدی حزبیو ئەمەش بۆخۆی جۆریكیتری لێدانی ئۆپۆزسیۆن بوو لە شەقامو سەروەرییەكانی 17ی شوبات. ئۆپۆزسیۆن سەرمایەی 17ی شوبات مۆنۆپۆل دەكات خەڵكی چ��االك��وان��ی م��ەدەن�یو ڕۆژنامەنووسانو خۆپیشاندەرانی دەرەوەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن ل����ەالی����ەن ئ���ۆپ���ۆزس���ی���ۆن���ەوە هامشدەكرێنو ڕێگەیان پێنادرێت لە كەناڵەكانی ئەوانەوە باس لە 17ی شوبات بكەن ك��ەی��وان ه��ەورام��ی یەكێك لە خۆپیشاندانەكانی ڕێكخەرانی ه��ەڵ��ەب��ج��ەی ش��ەه��ی��د پێیوایە ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن خ��ەڵ �كو شەقامی ف��ری��وداو ناڕەزایەتییەكانی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی حزبی خۆی بەكارهێنا ل��ەوب��ارەی��ەوە دەڵێت « لەڕاستیدا 17ی شوبات خەلكی ن���اڕازی ه��ات��ەس��ەرش��ەق��ام ب��ەاڵم ئۆپۆزسیۆن خۆیكردە خاوەنی خەڵكو وەه��ای نیشاندا كە ئەو ب��ەرگ��ری��ك��اری ش��ەق��ام��ەو لەگەڵ داواك��اری��ی��ەك��ان��ی خ��ەڵ��ك��دای��ەو هەڵوێست وەردەگ���رێ���ت لەگەڵ شەقامدا ،نەك لەئێستادا بەڵكو هەر لەسەروەختی 17ی شوباتدا ئۆپۆزسیۆن خۆیكرد بەخاوەنی
18
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
17ی شوبات ،ڕوونترین نموونەش ك��ۆب��ون��ەوەی پێنج قۆڵییەكان ك��ە ئۆپۆزسیۆن ل��ەب��ری شەقام لەگەڵ دەس��ەاڵت دانیشت ،بەاڵم ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن خەڵكی ف��ری��وداو ن��اڕەزای��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی شەقامی وەكو هەلێك بەكارهێنا بۆخۆی ت��ا فشاربخاتە س��ەر دەس���ەاڵت ب��ۆ وەرگ��رت��ن��ەوەی ب��ودج��ەك��ەی ه���ەرس���ێ الی������ەنو دوات���ری���ش ئەندامەكانی خانەنشینكردنی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكان ،ب��ەدەر لەوە ئۆپۆزسیۆن هیچ داواكاریەكی خەڵكی نەگەیاندە دەسەاڵتو بەڵكو بەپێچەوانەشەوە دەتوانین بڵیین ئۆپۆزسیۆن شەقامی وەك��و پرد بەكارهێنا بۆ گەشتن بەمەرامەكانی خۆی» ئۆپۆزسیۆن ڕێگەنادات باسی ( بیالل نوری ) خۆپیشاندەرە زیندانیكراوەكە بكرێت ل���ە دووەم����ی����ن س��اڵ��ی��ادی شەهیدكردنی گەرمیان ئەحمەدی 12ساڵ ڕیگریدەكرێت لە خەڵكی سەربەخۆو خەڵكانی دەرەوەی ه��ی��زە ئۆپۆزسیۆنەكان وت��ارو پ��ەی��ام��ەك��ان��ی��ان ب��خ��وێ��ن��ن��ەوە, گروپێك لە گەنجانی هەڵەبجەی شەهید كە بەشداریانكردبوو لەو سالیادەدا لەالیەن بەڕێوبەرانی مەراسیمەكەوە ڕێگەیان پێنادرێت پەیامەكەیان بخوێننەوە ,ڕەنجە شێخ غالی یەكێك چاالكەوانی هەڵەبجەی خۆپێشاندانەكانی شەهید كە لەگەڵ چەند گەنجێكی هاورێی بەمەبەستی بەشداریكردن لە مەراسیمی دوومین ساڵیادی ش��ەه��ی��د گ��ەرم��ی��ان دەڕۆن بۆ چ��ەم��چ��ەم��اڵ ت��ا ل���ەوێ پەیامی گەنجانی خۆپێشاندەری شاری هەڵەبجە بخوێننەوە ڕەن���ج���ە ش��ێ��خ غ��ال��ی وت���ی: ئۆپۆزسیۆن لە ساتەوەختی 17ی شوباتدا پشت لە شەقام دەكات بەاڵم ئێستا خەریكی بردنی سەروەریو
شەهیدەكانیەتی بۆخۆی ئەوەی من بینیم لەو مەراسیمە ئەوەبوو ك���ە ت��ەن��ه��ا ك���ادی���ران���ی ح��زب��ە ئۆپۆزسیۆنەكان بۆیان هەبوو وتار پێشكەشبكەن ڕێگەیان نەدا ئێمەی چ��االك��وانو خۆپیشاندەر ك��ە ك���ادری حزبی نینو خەڵكی سەربەخۆین وتار پێشكەشبكەین ب����ەاڵم ب��ەپ��رس��ێ��ك��ی ی��ەك��گ��رت��وو س����ۆران ع��وم��ەر وەك كۆمەڵی ئیسالمیو س����ەردار ع��ەب��دواڵش وەك نوێنەری بزووتنەوەی گۆڕان وتاری پێشكەشكرد ئێمە گەنجانی هەڵەبجەو دكتۆر هەڤاڵ ئەبوبكر ڕێگریان لێكرین لەبەر ئ��ەوەی سەربەخۆ بووین ,ئەو گەنجەی هەڵەبجە دەڵێت سەرەتا پێیانوتین ئێوەش لەبەرنامەی مەراسیمەدان ب���ەاڵم ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ئێمە لە وتارەكەماندا باسی بیالل نوری هەبوو كە تاكە خۆپیشاندەری زی��ن��دان��ی��ك��راوەو ه��ەت��ا ئێستا هیچ ڕاگەیاندنێكی ئۆپۆزسیۆن ئامادەنییە تیشكی بخاتەسەرو باسیبكات پیموابێت كە یەكێك ل��ە ه��ۆك��اری ڕێگریكردن لێمان ئەوەبوو كە وتارەكەمان بەشێكی تەرخانكردبوو بۆ باسكردن لە دۆسیەی زیندانیكردنی بیالل نوری. ئەو ڕێكخەرەی خۆپیشاندانەكانی ه��ەڵ��ەب��ج��ەی ش��ەه��ی��د پێیوایە ئۆپۆزسیۆن بۆی ناچیتەسەر ئەگەر بیەوێت 17ی شوبات بكاتە مێژووی خ��ۆی پ��ەی��ام��ی ب��ۆ ئۆپۆزسیۆن ئەوەیە « ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ه��ەرچ��ەن��دە موستەفیدبوو لە 17شوباتدا، بەاڵم بۆی ناچێتەسەر بەوشێوەیە ئ��ەگ��ەر ب��ێ��ەوێ��ت 17ی ش��وب��ات بكاتە بەشێك لەمێژووی خۆی، ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن دەب��ێ��ت ئ��اگ��اداری ئەوەبێت كە 17ی شوباتەكانی داهاتوو ل��ەدژی ئۆپۆزسیۆنیشن نەك هەر دەس��ەاڵت ،چونكە لەم دۆخەی ئێستادا ئۆپۆزسیۆن بووەتە پاشكۆی دەسەاڵتو كڕكەووتوە».
کارەساتی هەڵەبجە زامێکە ساڕێژکردنەوەی ئەستەمە بەم میکانیزمی کارکردنە
پەڕلەمانتارێك :یادی هەڵەبجە پاساوێكی جوانە بۆ بەهەدەردانی بڕێكی باشی بوودجە ڕاپۆرتی :ئەنوەر حمەغەریب كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە زامێكە س���اڕێژكردنەوەی ئەستەمەو نەهێشتنی ئاسەوارەكانیش���ی بەس���ەر خەڵكی ئەو ش���ارەوە ئەس���تەمترە بەتایبەتیش بەو میكانیزمو كاركردنەی حكومەتی هەرێمو دەس���ەاڵتی سیاس���ی كوردی كە لەدوای بیستو دوو ساڵ لەحوكمڕانی نەیتوانیوە وەك پێویست ئاوەدانیبكاتەوەو دەستی ئاوەدانی بۆدرێژب���كات ،ئەگەرچی ئەو حكومەتە بەهۆی گەورەیی كارەساتەكەو دەنگدانەوەی لەسەرئاستی نێودەوڵەتیو زۆرجاریش بووەتە ناسنامەی نەتەوەیی هێندەی ئەوش���ارە دەس���ەاڵتی سیاسی سوودی وەرنەگرتووە ،گۆڤاری ڕێگا لەم ڕاپۆرت���ەدا بۆچوونی چەند كەس���ایەتی ڕۆشنبیرو سیاسیو پەڕلەمانتارو نوسەری وەرگرتووە لەس���ەر ئەو یادەو شێوازی مەراس���یمی س���ااڵنەی یادكردنەوەكەیو لەئیستاشدا دەنگۆی ئەوە هەیە لەمساڵدا خەڵكی هەڵەبجە بایكۆتی ئەو مەراسیمە بكەن كە خۆی لەبەڵێنی بێكرداری حزبیدا دەبینێتەوە ،لەوبارەیەشەوە ئەرسەالن عابد لێپرسراوی سەنتەری گەشەپێدانی چاالكی الوان���ی هەڵەبجە پێیوایە ئەبێت ئیجابیەتی ئەو مەراس���یمانە چیبێت كە دەس���ەاڵتێك ئەنجامیدابن تا ئێستاش م���رۆڤ الی ئامانج نەبێتو مەراس���یمی بۆ خەڵكو ش���ار نەكردبێتەوە ،بەڵكو مەراس���یمو ڤێس���تیڤاڵەكان بەخەڵكو قوربانییانو كارەساتی شار دەكاتەوە بۆ ئامانجو بەرژەوەندی دیاریكراوی خۆی. ئەبێت ئیجابیەتی ئەو مەراس���یمانە چیبێ���ت كە كورتكرابنەوە لە بەش���داری چەن���د بەرپرس���ێكی ناتەندروس���ت
بەدەیان بەڵێنی س���ەرابیو س���ەدانجار دووبارەب���ووە ،بەش���داری چەند س���ەد كەس���ێك ك���ە بەبڕیاری حزب���ی یان لە فەرمانگەكانەوە پەلكێشكرابن ،یەك دوو گۆرانی لە پارە هەڵكێشراو ،بیست سی الفیت���ەی بێناوەڕۆك ،س���ی چل میوانی بێرۆح ،چەند س���ەعاتێكو لە هۆڵێكی نەگونجاودا. بۆیە من پێموایە مەراس���یمەكان نەك هەر ئیجابی نەب���وونو لەخەمی خەڵكی ئەم ش���ارەیان كەمنەكردووەتەوە بەڵكو بوونەت���ە خەمێكیترو خەڵكی���ان دەیان س���اڵە لە چاوەڕوانیدا گیرۆدەكردووەو دەیان جێكەوتی س���لبییان لەسەر ژیانو دەروونی جێهێشتووە . بەراس���تی ئەگەر دەس���ەاڵت لە بیری ژیان���ی خەڵكی ئەم هەرێمە بەگش���تیو شاری هەڵەبجەدا بووایە ئەوا : بەالیەنی كەم���ەوە بەڵێنەكانی خۆی جێبەجێدەكرد ،بەڵێنی بە پارێزگاكردن، ئی���دارەی س���ەربەخۆ ،گێڕان���ەوەی بەڕێوەبەرایەتییە گش���تییەكان ،بەڵێنی دەیان پرۆژەی خزمەتگوزاری وەك پردو پاركو نەخۆشخانەو مەرزی فەرمیو..... هتد ،كە سەرەڕای تەرخانكردنی ملیۆنان دۆالر بەاڵم تا ئێستا جێبەجێنەكراون. كەمتەرخ���ەم نەدەب���وو ل���ە 1 بەجینۆس���اید ناس���اندنی ئەنف���الو كیمیاب���ارانو بەدادگای���ی گەیاندن���ی تاوانباراندا ،فرۆكەوانێك كە كیمیابارانی كردبێو دەكرا ببێتە باشترین شایەتحاڵ ،ئازادنەدەك���ردو داڵ���دەی بەعس���یو موستەشارو ئەنفالچی نەدەدا. ئ���ەم ش���ارە پاش 25س���اڵ 2 نەك هەر سیمای كیمیابارانو كاولكاری س���ڕابوویەوە ،بەڵكو كرابوویە نمونەی شاری ئاوەدان لە كوردس���تانو عێراقدا
( چونكە ئەم ش���ارە لە نیوەی س���ەدەی بیس���تەمەوە لەج���ۆری ئ���ەو تاوان���ە گەورەی���ەی بەرامب���ەری ئەنجام���دراوە نمون���ەی نیی���ە ) ،برینداران���ی چەكی كیمیایی ئێس���تا هەموو باشترین جۆری چارەس���ەریان بۆ كرابوو ،سااڵنە نەك هەر ی���ەك یەك لێیان نەدەمردن ،بەڵكو لەباشترین ئاستی تەندرووستیدا گەشتی واڵتانیان پێدەكرا. ئەم شارەی پەراوێز نەدەخست 3 كە بووەتە ناس���نامەی ئ���ەم میللەتە، ئێس���تا ئ���ەم هەڵەبجەیە نە ش���ارێكی كشتوكاڵییە نەبازرگانیو نەپیشەسازی، نەمەڵبەندێكی س���ەقافیو نەناوەندێكی ئەكادیمیو نەشارێكی گەشتوگوزاری. ئ���ەم تاوان���ە گەورەی���ەی 4 كیمیابارانی هەڵەبج���ەی لە بەرزترین ئاس���تی ئەكادیمی���دا لێكۆڵین���ەوەی لەس���ەركردبوو ،دەی���ان توێژین���ەوەی زانستی لەبارەیەوە ئامادەكردبوو ،كۆی تاوانەك���ەی دیكۆمێنتكردب���وو ،پالنێكی وردی زانس���تی ب���ۆ ئاوەدانكردن���ەوەی شارەكە هەبوو. دی���ارە هی���چ كام لەمان���ە وەك���و پێویس���ت نینو نەكراونو هەر ئەمانەش دەیس���ەلمێنن كە ئەم دەس���ەاڵتە چەندە لەبیری خەمو خەڵكی ئەم شارەیە. عوس���مانی چۆم���ان ق���ەزای ڕۆژنامەنوسودانیش���تووی هەڵەبجە لەلێدوانێكی���دا بۆ ڕێگا لەمەڕ سیاس���ەتی دەس���ەاڵت لەمەڕ كارەساتی هەڵەبجەو دانیشتوانەكەی وتی سیاسەتی دەسەاڵت بەرامبەر هەڵەبجە ،سیاسەتێكی بازرگانی بووە ،نەك نیشتمانی. كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجە نەك پیرۆز نەبینراوە ،ڕێزیش���ی لێنەگیراوە. دەس���ەاڵتی ئەمڕۆی هەرێمی كوردستان، ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
19
سیاس���ەتێكی نەتەوەیی و نیش���تمانی نیی���ە ،سیاس���ەتێكە هەم���وو ئامانجو پیرۆزییەكان���ی گەلی ك���ورد لەپێناوی قایمكردنی دەس���ەاڵتیدا بەكاردەهێنیت، كیمیاباران���ی هەڵەبج���ەو ئەنفال ،دوو رووداوی كارەس���اتباری گەلی كوردن، دەبوو یەكێك لەپیرۆزییەكانی دەسەاڵتی كوردی بوونایە ،بەاڵم لەراس���تیدا ئەو كارەس���اتانە لەالیەن دەسەاڵتەوە نەك هەر بەپی���رۆز نەبینراون ،رێزیش���یان لێنەگیراوە ،وەك هۆكارێك بینراون بۆ دەستكەوتی سیاسی و دەسكەوتی مادی. لەدوای كارەساتی هەڵەبجە ،الیەنە سیاس���ییەكانی هەرێم بەناوی هاوكاری بۆلێقەوماوانی هەڵەبج���ە ،چەندانجار
عەیبەیە بۆدەسەاڵتی كوردی كەتائێستا نەیانتوانیوە هیچ تویژینەوەیەك نەلەسەر كاریگەری چەكی كیمیایی لەسەر دانیشتوانەكەیو نەلەسەر ژینگەكەی ئەنجامبدەن ه���اوكاری مادیی���ان كۆكردووەت���ەوە، بەاڵم ئەو هاوكارییانە نەگەیش���تونەتە هەڵەبجەو خەڵكی لێقەوماوی هەڵەبجە. بەرامب���ەر بەو زیانە م���ادیو روحییەی خەڵك���ی هەڵەبج���ە لەكیمیاباران���دا بەڕیك���ەوت ،دەس���ەاڵت الیەن���ی كەمی پێویس���تیەكانی ب���ۆ دابیننەك���ردوونو زیانەكان���ی بۆقەرەبونەكردونەت���ەوە. لەئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجەدا ،گرنگی بەبەندێك���ی دەس���توری عێ���راق نەداوە ك���ە دەڵێ���ن ئاوەدانك���ردەوەی عێ���راق لەوشوێنانەوە دەستپێبكات كەزۆرترین زیانی بەركەوتوە. ل���ەڕوی سیاس���ییەوە ،دەس���ەاڵتی
20
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
هەرێ���م دۆزی كیمیاباران���ی هەڵەبجەو ئەنفال���ی وەك بابەتێك���ی س���تراتیجی س���ەیرنەكرد ،وەك بابەتێكی تەكتیكی مامەڵەی سیاس���ی پێوەكردوە ،لەدوای راپەڕی���ن .تانزیكبون���ەوەی ڕوخان���ی ڕژێمی سەدام ،ڕاگەیاندنەكانی دەسەاڵت باس���یان لەكارەس���اتی كیمیاب���اران نەكرد ،هەر كاتێك دەس���ەاڵت پێوەندی لەگەڵ ڕژێمی س���ەدامدا باش���بووبێت، یادی كۆمەڵكۆژی هەڵەبج���ەو ئەنفالی نەدەكردەوە ،هەركاتێكی���ش پەیوەندی نێوان دەس���ەاڵتی هەرێمو ڕژێمی سەدام ناكۆكی تێكەوتبێت ،باسیان لەكارەساتی هەڵەبجەو ئەنفالكردوە. دەس���ەاڵتدارانی هەرێ���م هیچكاتێك ڕێزی���ان لەهەس���تی برین���داری خەڵكی هەڵەبج���ە نەگرت���ووە ،لەس���ەردەمی ئاوارەیی���دا ،س���ەردانی خەڵك���ی كۆس���تكەوتەی ئۆردوگانش���ینو هەڵەبجەی���ان نەكرد ،ل���ەدوای ڕاپەڕین نەك هەر ڕێزیان لەقوربانی و زیانەكانی هەڵەبجە نەگرت ،دژوارترینو درێژترین شەڕی براكوژیان لەهەڵەبجەو هەورامانو ش���ارەزور ئەنجامدا ،س���ەرۆككۆماری عێراقی بەناوكورد ،سزای لەسێدارەدانی س���ەرانی رژێمی كیمیاباران ئیمزانەكرد، تاڕق ڕەمەزان���ی فڕۆكەوانی كیمیابارانی هەڵەبجەی لەزیندان ئازادكرد ،س���اڵی ( )٢٠٠٦بەرامب���ەر بەناڕەزای���ی خەڵكی هەڵەبجە ،هێزە ئەمنییەكانی دەسەاڵتی هەرێم بەگوللە بەربوونە گیانی گەنجانی ش���ارەكە كەس���ێكیان بەن���اوی كوردە شەهیدكردو ( )١١كەس���یان برینداركردو سەدان كەسیان دەستگیركرد ،وتوشمەو هەمیشەش دەیڵێم ئەگەر دەسەاڵت چەكی كیمیاوی هەبێ���ت دژی خەڵكی هەڵەبجە بەكاریدەهێنێت. یەكێتیو پارتیهەموو پیرۆزییەكانی گەلی كورد لەپێن���او پتەوكردنی پێگەی خۆی���دا بەكاردەهێنێ���ت ،كیمیابارانی هەڵەبج���ەو ئەنفالی���ش یەكێكەل���ە پیرۆزییەكان ،بەاڵم دەس���ەاڵتی كوردی تەنها بۆدەستكەوتی مادیو سیاسی خۆی بەكاریدەهێنێت. لەپ���اش كیمیاباران���ی هەڵەبج���ە، دەس���ەاڵتدارانی كورد بەناوی هاوكاری بۆلێقەوماوان���ی هەڵەبجە ،چەندینجار ه���اوكاری مادیی���ان كۆكردوەت���ەوەو نەیانداوە بەهەڵەبجەییەكان ،تەنانەت لەئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجەش���دا گوێ بەو بەندەی دەستووری عێراق نەدراوە، كەدەبێت ئاوەدانكردن���ەوەی عێراق لەو شوێنانەوە دەستپێبكات ،زۆرترین زیانی پێگەیشتوە.
مامەڵ���ەی دەس���ەاڵتدارانی ك���وردی بەرامب���ەر كەیس���ی هەڵەبج���ە لەرووی سیاس���ییەوە دۆس���یەی كیمیاباران���ی هەڵەبج���ە وەك بابەتێكی س���تراتیژی مامەڵەی لەگەڵدانەكراوە ڕێب���از فەتاح���ی پەڕلەمانتاری���ش پێیوایە :مەراس���یمەكانی یادكردنەوەی هەڵەبجە لەڕاب���ردوودا زۆرتر مۆركیكی حیزب���ی پیوەدیارب���ووە زیات���ر وەك ل���ەوەی ی���ادی بۆنەیەكی نیش���تمانی بێتو هەوڵ���ەكان زۆرتر بەئاراس���تەی بەكارهێنانی بۆنەكەب���ووە بۆدریژەدان بەشەرعیەتی دەسەالتداریەتی لەهەرێمی كوردستان . ئای���ا خەڵك���ی هەڵەبج���ە هێندەی دەس���ەاڵتی سیاس���ی س���ودمەندبووە لەشوناسی كارەساتی هەڵەبجە؟ تاماوەیەك���ی زۆر هەوڵ���ەكان بەمەبەس���تی بەكارهێنان���ی یادەكەبوو ب���ۆ دەرخس���تنی مەزڵومیەت���ی كوردو بەدەستهینانی دەس���تكەتی مادی زیاتر كەدواهەمین س���وودمەند لێ���ی خەڵكی هەڵەبجەب���ووە ،بارودۆخ���ی ژیان���ی دانیشتوانی شارەكە لەرووی مادییەوەو ئاس���تی خزمەتگوزاریی���ەكان دەتوانن باش���ترین بەڵگ���ەی س���ەلماندنی ئەم راستییەبن . لەدرێ���ژەی قس���ەكانیدا ئ���ەو پەڕلەمانتارەی گۆڕان وتیش���ی :لوتكەی س���وكایەتیكردن بەخەڵك���ی هەڵەبج���ە لەكات���ی مەراس���یمەكەدا ژماردن���ی بوج���ەو دووبارەكردن���ەوەی بەلێن���ی جێبەجێكردنی ئەوپرۆژە جێبەجێنەكراوە كەڵەكەبووان���ەی بوج���ەی س���ااڵنەی حكومەت���ە كەبەن���اوی پ���رۆژەی نوێوە بەدانیش���توانەكەی دەفرۆش���ێتەوە لەكاتێكدا ئ���ەوە تەنها بەش���ە بوجەی دانیشتوانەكەیەتی لەبوجەی گشتی وەك هەر ش���ارێكی تر .عەیبەیە بۆدەسەاڵتی ك���وردی كەتائێس���تا نەیانتوانیوە هیچ تویژینەوەی���ەك نەلەس���ەر كاریگەری چەكی كیمیایی لەسەر دانیشتوانەكەیو نەلەس���ەر ژینگەكەی ئەنجامبدەن بۆیە تائیستا نازانرێت هەڵەبجە ژینگەیەكی لەبارە بۆژیان یاخودنا؟ زۆرج���ار ب���اس لەبایكۆتكردن���ی كەس���وكاری قوربانی���ان دەكرێت بەاڵم دەس���ەاڵتی سیاس���ی بەه���ۆی بردن���ی الیەنگ���رانو خەڵكی خۆی مەراس���یمەكە قەرەباڵغ دەكات ئەمە بۆ ئەو دەس���ەاڵتە چ���ی دەگەێنێ���ت لەوبارەش���ەوە ریباز فەتاح وتی نیشانەی شكستی دەسەاڵت لەبەرێوەبردن���ی واڵتو باش���ترین بەڵگ���ەی ناش���ەرعیبوونی دەس���ەاڵتو
خۆس���ەپاندنیەتی ب���ەدەر لەڕەزامەندی گەل .س���ندوقی دەنگدانی دانیش���توانی هەڵەبج���ە لەهەڵبژاردن���ی پەرلەمانی كوردس���تان هەم���ان ناڕازیبوونی خۆی دووبارەكردوەتەوە . هەمیش���ە گەندەڵكار بۆئەنجامدانی گەندەڵییەكەی دەبێت هۆكارێكی هەبێت بێگوم���ان یادی هەڵەبجەش پاس���اویكی جوان���ە بۆبەهەدەردان���ی بڕێكی باش���ی بووجەو ئەمەشكراوە هەروەك پاساوێكی بەهێزی كۆكردنەوەی س���امانێكی باش بووە بەناوی مەزڵومیەتی خەڵكەكەیەوە، ب���ەاڵم بوونی ئ���ەم گەندەڵیی���ە نابێت رێگربێت لەیادكردنەوەی كارەس���اتەكەو ئەم یادە هەمیش���ە دەبێ���ت بەزیندوویی بمێنێتەوە دوور لەمۆركی حیزبی . لوقم���ان عەبدولق���ادری س���ەرۆكی كۆمەڵ���ەی قوربانیان���ی كیمیاباران���ی هەڵەبجە لەمەڕ مەراس���یمی س���ااڵنەی حكوم���ەت بۆكارەس���اتی هەڵەبج���ە بۆڕێ���گا دواو وتی :ئەگەر بەڕاش���كاری بدوێین لەمەڕ ئەوەی ئەو مەراس���یمانە دەبێت���ە ه���ۆی س���اڕێژبوون ی���ان وروژاندن ،بەبۆچون���ی ئێمە كەخۆمان لەن���او كەس���وكاری كیمیاباراندای���نو خۆش���مان خاوەن���ی كەس���وكاری قوربانی���ن ئەویادەوەریانە دەبێتە هۆی وروژاندنو كوالنەوەی الی كەس���وكاری قوربانیی���ەكان ،زۆرجار كەس���وكاری ش���ەهیدان نیگەراندەب���ن لەهاتن���ەوەی شانزەی سێ ( )3\16لەبەرئەوەی هەمان تراژیدیای���ان دێتەوەبەرچاویانو مەرگی ئازیزەكانی���ان دێتەوەبەرچاویان ،ئێمە دەمانەوێت ل���ەدوو ڕەهەندەوە بۆنەكان بەرزڕابگیرێ���ن ،ل���ەوەی كەبتوانرێ���ت كەئاس���تی خزمەتگوزاریو بژێوی ژیانی كەسوكاری قوربانیانی هەڵەبجە بچێتە قۆناغێكی دیك���ەوە ،هەروەها بتوانرێت ئەم تاوانە لەسەرئاستی نێودەوڵەتیش وەك جینۆس���اید بناس���رێو قۆناغێكی دیكە تێبپەڕێنرێت ،لەسااڵنی ڕابردوودا خەڵك بەپەرۆشەدەهاتن ئامادەدەبوونو تەنانەت لەسەرزەویش دادەنیشتن ،بەاڵم كەیادەوەرییەكانو مەراسیەمەكان بوون بەتەقلیدیو شێوەیەكی تەقلیدی وەرگرت كەس���وكاری قوربانیان تاڕادەیەكی زۆر ئامادەنابن. من ناتوانم بڵێم هەموو كەس���وكاری قوربانیان بەشدارنابێت ،بەاڵم پێویستە پێش ئەوەی بچینەناو مەراس���یمەكەوە قۆناغێك هەڵەبج���ە لەخزمەتگوزاریو ئاوەدانكردن���ەوەوە ببرێتەپێش���ەوە، پێویستە گرنگی بەالیەنی ناوەو دەرەوەش ب���درێو ئەگەر ئ���ەو مەراس���یمە تەنها
بۆهاتنی چەند وەفدێك بێت ئەوە نەكرێت باشترە ،ئێمە دەڵێن گرنگی بەناوەوەش بدرێت هەڵەبج���ە وەكو ئەوەی كە هەیە هێشتا زۆری ماوەو سیاسەتی حكومەتی هەرێم سیاسەتێكی نادروستبووە بەرامبەر بەكارەس���اتی كیمیاباران���ی هەڵەبجەو ش���ارەكە ،پێویستە ئێمە لەگەڵ هەردوو بایەخدانەكەدا بڕۆین هەم ئاستی دەرەوە كە زۆر ئیجابی���ە ،هەم ناوخۆش ،ئێمە ناڵێین هیچ نەك���راوە ،بەاڵم هەڵەبجە لەچاو ئەوەی كەپێویس���تیەتی هێش���تا زۆری ماوە. س���ەرۆكی كۆمەڵ���ەی قوربانیان���ی كیمیاباران لەسەر كارەساتی كیمیابارانو ڕۆڵی لەناساندنی شوناسی نەتەوەییدا وت���ی :م���ن لەقوربانییەكان���ی دیك���ە كەمناكەمەوە ،بەاڵم ئەگەر بێین سەیری پەیامی بەرپرس���انی كورد بكەین كاتێك كەئاماژە بەمەزڵومیەت���ی كورد دەدەن، ئەنفالو كیمیاباران بارزدەكەن ،لەڕووی سیاسییەوە كارەساتی كیمیاباران ڕۆڵێكی گ���ەورەی هەبووە ،ئەگەر س���ەیربكەین هەم���وو ئەو قوربانیان���ەی دیكەی كورد كەلەبەرامبەر بەعس���دا داویەتی هێندەی كیمیابارانو ئەنف���ال كاریگەری نەبووە لەسەر واڵتانی دیكە كەتاوتوێی بكەن ،من دەڵێم گەورەیی كارەساتەكەیە وایكردووە كەواڵتان تاوتوێیبكەنو بەجینۆس���ایدی بناس���ێنن ،ب���ەاڵم هەوڵەكانیش بەكەم نانرخێنم ،بەتایبەت لەم دووس���اڵەی دوایی���دا حكومەت كۆمەڵێ���ك هەنگاوی باش���ی ناوە ،بەاڵم دەتوان���م بڵێم ئەو هەنگاوانەی حكوم���ەت بەبەرنامەڕێژی نەب���ووەو بەتۆكمەی���ی نەب���ووە ،من تەمەنادەك���ەمو داوادەك���ەم هەرێم���ی كوردستان پێش هەموو واڵتانی دونیا دان بەجینۆسایدی ئەنفالو كیمیاباراندا بنێت بەوەی كەئەو شوێنەی ئەنفالكراوە یان كیمیابارانكراوە جیاوازبێت لەشوێنەكانی ت���ر ،هەتاوەك���و ئیس���تا ئ���ەوەی كە بەتەمەنناین ل���ەدەرەوە بكرێت خۆمان لەناوخۆمان���دا لەهەرێمی كوردس���تان دانیپێدانانێین ،كەس���وكاری شەهیدیش لەپێناو داواكاری خۆی���دا دەبێت دەیان خۆپیشاندانو گردبوونەوە بكات ،ئەوە دەبووایە حكومەت پێش هەمووش���تێك م���افو ئیمتیازاتەكان���ی ش���ەهیدانی لەبەرچاوبگرتایە ،من وای بۆدەچم ئەو دیكۆمێنتانەی كەئێس���تا لەبەردەس���تی حكومەتی هەرێمە بۆپیشاندانی بەدنیای دەرەوە تەنه���ا ئ���ەو بەڵگەنامانەی���ە كەلەالی���ەن رۆژنامەنوس���انی ئێرانیو توركیاوە گیراوە ،تائێس���تا نەیتوانیوە خۆی تاوانەكە دیكۆمێنت بكات ،ئەوەی
كەدەوترێت لەحكومەت���ی هەرێم لەمەڕ كارەس���اتی كیمیاباران لەئاستی كرداو گوتاردا دوورن. لەوەاڵم���ی ئەو پرسیارەش���دا بۆچی دەس���ەاڵت لە3\16دا بی���ری هەڵەبجەی دەكەوێتەوە ئەمە چ كاردانەوەیەكی دەبێت لەناوخ���ۆدا لوقم���ان عەبدولقادر وتی: ئەمە كەمتەرخی حكومەتەو ناڕەزایەتی كەسوكاری قوربانیانی لێدەكەوێتەوە، ئیس���تا كەس���وكاری قوربانی���ان وەكو س���ااڵنی ڕابردوونین ،ئێمە دەمانەوێت چ لەگەرمی���انو هەڵەبجە نوس���ینگەی س���ەرۆكایەتی هەرێ���مو س���ەرۆكایەتی حكومەت بكرێتەوە بۆئەوەی ناڕازایەتیو داواكاری خەڵك���ی بگەێننە دەس���ەاڵت، ئەگ���ەر ئێم���ە بەرپرس���ەكانمان لەناو
ڕۆژنامەنوسێكی هەڵەبجە: سیاسەتی دەسەاڵت بەرامبەر هەڵەبجە، سیاسەتێكی بازرگانی بووە، نەك نیشتمانی جەماوەربن ئەو دابڕانە درووستنابێت. م���ن پێمباش���ە لەمەراس���یمەكاندا بەڵێننەدرێ ،چونكە ناكرێ كارەساتەكان بخرێتەئاستی خزمەتگوزارییەوە ،چونكە هەم���وو بوج���ەی هەرێمی كوردس���تان ناكات���ە س���ۆزی باوكی كەس���وكارێكی كیمیاب���اران ،بۆئ���ەوەی كەلەڕابردوودا كراوەو بەرپرس���ان بەڵێنیان���داوە ئەوە مامەڵەك���ردن بووە لەگەڵ كەس���وكاری شەهیداندا ،من ناڵێم هیچ نەكراوە بەاڵم زۆربەی بەڵێن���ەكان جێبەجێنەكراون، بۆنموون���ە م���وژدەی بەپارێزگابوونو دواتر بەئیدارەبوونی س���ەربەخۆ ،ئێمە تەمەننادەكەی���ن ئ���ەم 3\16ی���ە جیاواز لەسااڵنی ڕابردوو بەڕێوەبچێت. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
21
كورد لەتوركیا شەڕی خاك دەكات نەك دەسەاڵت
شة ِر بؤ خاك يان بؤ دةسةآلت؟
ڕاپۆرتی :كارزان عوسمان-كەالر لەوەتەی كورد هەبووە لەسەر ئەم زەم��ی��ن��ەو خ���اك���ەی پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت كوردستان ،هەمیشە لەژێر دەستی زوڵ��مو ستەمی ستەمكاراندا ب��ووەو ب����ەرەن����گ����ارب����ووەت����ەوە ،ئ���ەم بەرەنگاربوونەوەیەش بۆ ئەوەبووە هەرگیز نەیویستووە لەژێردەستی دەسەاڵتێكی ستەمكاردا ب��ژیو ببێتە نۆكەرو ملكەچی ئەو دەسەاڵتە ،بەو ه���ۆی���ەوە ه��ەم��ی��ش��ە ل��ەخ��ەب��اتو قوربانیدانو سەنگەردا ب��ووە ،ئەم سەنگەرگرتنەش لەكاتێكدا بووە كە
22
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
بەبەردەوامی كورد داوای مافی تەواوی خ��ۆی ك���ردووە كەچی ئ��ەو مافانەی پ��ێ��ڕەوا ن��ەب��ی��ن��راوە ،ن��اچ��ارك��راوە پەنابباتەبەر خەباتی چەكداریو لەو پێناوەدا قوربانییەكی زۆریداوە ،بەاڵم ئەگەر لێكدانەوەبكەین بۆكوردستان ڕەنگە هیچ ناوچەو بەشێكی كوردستان هێندەی باكووری كوردستان لەپێناو بەدەستهێنانی مافەكانیدا شۆڕشو ق��ورب��ان��ی ن��ەداب��ێ��تو ه��ەم��وو ئ��ەو قوربانیدانانەش تەنها بۆ یەك خاڵی ج��ەوه��ەری دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ،ئەوەیش ئەوەیە هەمیشە لەو ناوچە كوردییانەی ب��اك��ووری كوردستان كەكەوتووەتە ژێ��ردەس��ت��ی توركیا ،تەنها عەقڵی
عەسكەرتاریو سیاسەتی توانەوەو لەناوبردن بەرامبەر كورد لەو پارچەیە پ���ەی���ڕەوك���راوە ،ئ��ەم��ە ل��ەالی��ەك، لەالیەكیترەوە ب���ەردەوام دەوڵەتی توركیا هەمیشە بیری عەسكەرتاریو ك���ودەت���او ل���ەن���اوب���ردن ل��ەالی��ان گەاڵڵەبووە ،ئەگەر چاوێك بەمێژوی توركیا بگێڕێن بەتایبەتیتر لەدوای جەنگی جیهانییەوە ،بەتایبەتیتر وەرگرتنی دەس��ەاڵت لەالیەن مستەفا ك��ەم��ال ئ��ەت��ات��ورك��ەوە ئیتر لەبری بیركردنەوەیەكی سیاسییانە بۆ واڵتو پێكهاتە جیاوازەكانی واڵت ،كەچی عەقڵی عەسكەرتاری پەرەیسەندو لەپاڵ ئەم عەقڵی عەسكەرتارییە هەركەسێك
بچووكترین جواڵنەوەو خەباتیكردبێت، ئەوا دەستبەجێ لەڕێگەی سەربازییەوە ه����������ەرزوو س����ەرك����وت����ك����راوەو دامركێنراوەتەوە ،زۆربەی جاریش ئەو حكومەتانەی كەلەتوركیا ڕووخێنراون هەمیشە لەڕێگەیەكی سەربازییەوە كودەتایان كراوەتەسەر ئەو حكومەتو دەسەاڵتە ،هەرچی سەبارەت بەكورد لەو پارچەیەی كوردستان خەباتو تێكۆشانو ڕاپەڕینو خۆپیشاندانەكانی لەپێناو بەدەستهێنانی مافەكانی خۆی بووەو داكۆكی لەسەركردووە بۆنموونە ه��ەر ل��ەس��ەرەت��ای درووس��ت��ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ی ت��ورك��ی��اوە لەسەردەستی ئ��ەت��ات��ورك ب���اوەڕی���ان ب��ەب��وون��ی ن��ەت��ەوەی��ەك��ی گ���ەورەی وەك��و ك��ورد نەبووە لەو واڵتە بگرە كوردیان وەكو ن��ەت��ەوە قبوڵنەكردووەو بەتوركی چیایی یان شاخاوی ناساندویانەو واشیان لیكداوەتەوە لەو واڵتە شتێك یان نەتەوەیەك بوونی نییە بەناوی ك������وردەوە ،گ��ۆڕی��ن��ی ن���اوی ش��ارە كوردییەكان بۆ ناوی توركی بەتایبەتی ل��ەدوای سااڵنی 1960ەوە ئەمەش بۆ ئەوەی نەك هەر ناوی كورد بەڵكو ئەو ن��اوچ��ەو گوندو شوێنانەی ناویان كوردییە بیگۆڕن بۆ ناوێكی توركی ،بۆ ئەوەی توركچییەتی بسەپێنن بەسەر ناوی ئەو شوێنانەو نكۆڵی لەبوونی كورد بكەن لەو ناوچانە ،چونكە مێژو پێمانئەڵێت گۆڕینی ناوی ئەو ناوچانە بۆ ئەوەبووە كە وایدەربخەن لەبەر ئ��ەوەی ن��اوی ئەو شوێنانە توركییە ئیتر خەڵكەكەشی ت��ورك��ن ،وات��ە كوردنینو كوردی تێدانییە بەڵكو ئەوەی تێدایە لەنەتەوەی توركە ،ڕێگریكردن لە هەموو باڵوكراوەو نوسینو زمانی كوردی ،تەنانەت لەهیچ خوێندنگەیەكی باكوری كوردستاندا نییە بەفەرمی زمانی ڕەسمی ك��وردی ببێتە زمانی خ��وێ��ن��دنو زم��ان��ی نوسین ،پاشان دەستگیركردنو زیندانیكردنی ئەو كەسانەی كەچاالكنو دەورو ڕۆڵی سەرەكییان هەبووەو دەیانبێت لەناو چەند پارتێكدا بەتایبەتی ئەو كەسانەی ك���ە ل���ە س���ااڵن���ی دوای 1978ەوە
پەیوەندییان هەبووە بە پەكەكەوە، ق��ەدەغ��ەك��ردن��ی زم��ان��ی ك���وردی لە دام��ودەزگ��ا ڕەسمییەكانی دەوڵەتی توركیادا ،وات��ە بەشێوازێكی گشتی ل��ەه��ەم��وو الی��ەك��ەوە زوڵ���مو ستەم لەنەتەوەی كورد كراوە لە 90ساڵی ڕاب������ردووی دەس���ەاڵت���ی ت��ورك��ی��ای عەسكەرتاری ،لەم پێناوەشدا بووە ك���ەك���ورد ب���ەدرێ���ژای ئ���ەو س��ااڵن��ە لەقوربانیدانی سەنگەردا ب��ووە بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی خۆیان ،ئیدی لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت بۆچی زیاتر لە 12ملیۆن كورد ئەو واقیعە سەختو ناهەموارەی توركیایان ڕەتئەكردەوەو بەو شێوەیەو زیاتر لەگەڵ تاكڕەویو حسابنەكردن ب��ۆ ن��ەت��ەوەی ك��وردو پشتگوێخستنی كێشەیەك بەناوی ك��وردەوەو دوورخستنەوەیان لەهەمو دەزگا هەستیارەكانی واڵتو تەنانەت لەخزمەتگوزارییە بێبەشكردنیان سەرەتاییەكانو هێشتنەوەی ناوچە ك��وردی��ی��ەك��ان ب��ەدواك��ەوت��ووی��یو خزمەتنەكردنیان ،لەئەنجامی ئەم ك��اران��ەی دەس��ەاڵت��داران��ی توركیای عەسكەرتاری بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو زوڵمو ستەمە بزووتنەوەیەكی سیاسی لەو پارچەیەی كوردستان واتە باكوری كوردستان دام���ەزرا ب��ەن��اوی پارتی كرێكارانی كوردستانەوە بەڕێبەراتی ع��ەب��دواڵ ئ��ۆج��ەالن ،ئەگەر چی هەر لەسەرەتای هەنگاوەكانییەوە عەبدواڵ ئۆجەالن توشی سەدان دەردەس��ەریو ڕاون��انو گرتنی ئەندامە چاالكەكانی بوویەوە بەاڵم هەر چۆكی دانەداو هەر ل��ە ه��ەوڵ��ی خ���ۆی ب��ەردەوام��ب��وو، لەسەرەتای كاركردنیشیانەوە زۆركەس بەتایبەتی ك��وردەك��ان هەندێكیان پ��ێ��ان��واب��وو ئ��ۆج��ەالن ل���ەم ك���ارەی سەركەوتوونابێت ،لەبەرئەوەی لە ڕاب��ردوودا زۆرك��ەس هەبوو هەنگاوی ل��ەو شێوەیە ن��اب��وو ب��ەاڵم لەالیەن دەسەاڵتە عەسكەرتارییەكەی توركیاوە ی��ان زی��ن��دان�یو س��ەرك��وت��ك��راون یان لەنێوبراون ،كار گەشتبووە ئەوەی كورد بەتەواوەتی بتوێننەوە ،وەكو عەبدواڵ ئۆجەالن ئەڵێت جارێكیان
پیاوێكی پیرم بینی وتی تۆ ئۆجەالنی، ئ���ەت���ەوێ���ت ج��ارێ��ك��ی��ت��ر ك����ورد زیندووبكەیتەوەو كار بۆ مافەكانیان بكەیت؟ ئۆجەالن ئەڵێ پێموت بەڵێ من ئەمەوێت ئەو كارەبكەم ،لەوكاتەدا پیاوە پیرەكە گۆچانێكی بەدەستەوەبوو وتی ئەگەر ئەم گۆچانە دەستكەكەی راستبێتەوە هەرچەندە مەحاڵە ،لەوە مەحاڵتر ئەوەیە تۆ بتوانی كورد لەم بەشەی كوردستان زیندووبكەیتەوەو داوای مافەكانی بكەیت ،بەاڵم ئەمە پێچەوانەكەی ڕاست دەرچوو ،ئەویش دوای ئەوەی كە لەساڵی 1978كاتێك پارتی كرێكارانی كوردستان دام��ەزرا ئ��ۆج��ەالن ی��ەك��ەم ك��ارێ��ك ك��ەك��ردی گۆشكردنی ئەندامانی ب��وو لەسەر پەروەردەیەكی شۆڕشگێڕی نەتەوەیی، ئ��ەم��ە ف��اك��ت��ەرێ��ك ب��وو ب��ۆ جۆرێك لەزیندووكردنەوەی هەستی نەتەوایەتی ك��ورد ،ئ��ەم هەستە بەچەند ساڵێك ب��ەت��ەواوەت��ی ڕەگ��ی داك��وت��ا لەبیری ئەندامانو الیەنگرانی پارتی كرێكارانی كورستاندا ،لەهەمانكاتیشدا تاكی كورد ئەو هەستەیان بۆ زیندوبوویەوەو پشتیوانییەكی تەواوی ئەو هێزەبوون كە ئۆجەالن پێكەوەینا ،لەئەنجامدا لەساڵی 1984دا ،پارتی كرێكارانی كوردستان بەوپەڕی توانایانەوە كەوتە دژای��ەت��ی��ك��ردنو بەرەنگاربوونەوەی دەس��ەاڵت��داران��ی ت���وركو شۆڕشیان لەدژیان سازكرد ،هەتا سااڵنی 1991بە شێوازێكی پچڕپچڕ شەڕیان دژی تورك ئ���ەن���ج���ام���ئ���ەدا ئ����ەوی����ش وەك����و پەرچەكردارێك بەرامبەر بەتورك بۆ ئ��ەوەی جارێكی دیكە زوڵ �مو ستەمی ج���اران ل��ەك��ورد ن��ەك��ەن��ەوەوە ،ئەو ش��ۆڕشو خەباتەی پەكەكە وەاڵمێكی دی��ارو ڕوون بوو بۆ توركیا ،بەاڵم ئەوە توركیا بوو هەر نكوڵی لەكورد دەك���ردو ه��ەم��وو ش��ێ��وازو ڕێگایەكی بەكاردەهێنا بەرامبەر نەمانو توانەوەی كورد ،تاكار گەشتە ئەوەی لە ساڵی 1985واڵتی توركیا ویستی یەكڕیزی كورد لەناوچە كوردییەكان تێكبداتو پەرتەوازەیان بكاتو كارێك بكات بۆ ئەوەی نەبنە پاڵپشتو پشتیوانی پارتی ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
23
ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان (پەكەكە) ئەوەبوو لەو ساڵەدا دەسەاڵتدارانی توركیان پەنایان بۆ ناوچە دوورە دەستەكانو گوندەكان برد ،میلیشیای ل��ەخ��ێ �ڵو ع��ەش��ای��ەرە ك��وردەك��ان دامەزراندو مانگانە هەریەكەیان بڕی 300دۆالری��ان پێدەدراو ژمارەیەیان گەشتە نزیكەی پەنجا هەزار كەس ئەو میلیشیایە عەشایەرییە ك��وردان��ە ناویان لێنرا پاسەوانی ئاواییەكان، ئ���ەو ك����ارەی واڵت����ی ت��ورك��ی��ا بۆ وەاڵمدانەوەی پرۆسە سەربازییەكان ب��وو ،ب��ەاڵم ئەو ك��ارەی تاڕادەیەك سەرینەگرت ،لەبەر ئەوەی ئەوانەی ك��ەچ��وون��ە ڕی���زی ئ��ەو پ��اس��ەوان��ی ئاواییەكان تەنها لەپێناو پارە ئەو كارەیان دەكرد ،ئەویش لەبەر ئەوەی توركیا گەورەترین فشاری ئابووری خستبووە سەر ئەو ناوچە كوردانەو خەڵكێكی زۆر بێكاربوونو كاریان دەستنەئەكەوت تا لەبەرامبەر بڕێك پارەدا بۆیان بجەنگن ،هەرچەندە لەم كارەیدا توركیا سەركەوتوونەبوو، گەرچی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) لەسااڵنی ڕابردودا خەباتی چ��ەك��داری ك����ردووە ،ب���ەاڵم نابێت ئەوەشمان لەیادبچێت لەپاڵ ئەوەشدا چەند جارێك داوایان لەواڵتی توركیا كردووە كە بەڕێگەی گفتوگۆو ئاشتی كێشەی كورد چارەسەربكەن ،چەند ج��ارێ��ك خ����ودی ئ���ۆج���ەالن خ��ۆی ئاگربەستی ڕادەگ��ەی��ان��دو داوای دانوستانو گفتوگۆی كردووە بەنمونە لەئەیلولی 1988و ئ���ازاری 1993و كانونی یەكەمی 1995چەندین هەوڵی دیكەش لە سااڵنەی ڕابردوودا ،بەاڵم ئەوەی وایكردووە ئەو ئاگربەستانە سەرنەگرێت حكومەتی توركیا بووە، هەركاتێكیش ئاگربەست كرابێت ئەوا شكانی ئەو ئاگربەستە هەر توركیا بووە ،لەسەرووی هەموو ئەمانەوە ئێستا ل��ەدوای وەرگرتنی دەس��ەاڵت لەالیەن ئ��ەردۆغ��انو پارتەكەیەوە هەوڵێك هاتووەتەكایەوە كە زۆربەی بۆچوونەكان بۆ ئ��ەوە دەچ��ن كورد دەتوانێت سوود لەو هەلە وەربگرێتو
24
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
دۆزی ك��وردی پێبباتەپێشەوە ،ئەم هەنگاوەش لەكاتێكدا دێ��ت ئێستا ڕۆژه���ەاڵت���ی ن���اوەڕاس���ت ب��ەدۆخ��ی گۆڕانكاری حكومەتەكاندا دەڕوات، واقعیەتی دۆخەكەش وای��ك��ردوە كە توركیا دەستبكات بە دانوستانو گفتوگۆ ل��ەگ��ەڵ پ��ارت��ی كرێكارانی ك��وردس��ت��ان (پ��ەك��ەك��ە) بەتایبەت ئۆجەالن ،بەرەوپێشچونی كێشەی ك��ورد لەتوركیا وای��ك��ردوە توركیا نەتوانێت وەكو سااڵنی ڕابردوو گوێی پ���ێ���ن���ەدات ،ب���ەردەوام���ب���وون���ی نزیكبونەوەی توركیا لەكێشەی كورد پەكەكەشی هێناوەتە ئەو قەناعەتەی ب��ە دان��وس��ت��انو گفتوگۆ بتوانن كێشەكانیان چارەسەربكەن ،بەاڵم هەرچی ئەوەی وادەكات كێشەی كورد تاڕادەیەكی زۆر چارەسەربكرێت ئەو داوای���ەی توركیا كەدەبێت پەكەكە چەكدابنێن ،ئەمەش بەالی پەكەكەوە مەحاڵە ،گۆڕانی بارودۆخی سوریاو هاتنەسەر ساحەی سیاسی كوردەكانو دەستبەسەراگرتنی زۆرب��ەی ناوچە كوردییەكان لەالیەن (پ��ەی��ەدە)ەوە كەسەر بە پەكەكەن زیاتر توركیا ئەخاتە ب��ەردەم پرسی چارەسەری كێشەی ك��ورد ،چونكە توركیا هەر لەسەرەتای ڕوودان��ی شۆڕشەكانی سوریاوە هەموو هەوڵو تەقەاڵیەكی ئ��ەوەب��وو كەكوردەكانی رۆژئ���اوای ك��وردس��ت��ان دەنگێكی م��ردووب��ن بۆ ئەوەی لەداهاتوودا توركیا بەئارەزوی خۆی یاریبكاتو بەهەر جۆرێك بێت نەهێلێت لەو واڵتە كێشەیەك بێتە ئ��اراوە بەناوی كێشەی ك��وردەوە، ب��ەاڵم موعادەلەكە هەر لەئێستاوە بەتەواوەتی پێچەوانەیەو ئێستا كورد لە ڕۆژئاوا خاوەن قورساییو سەنگی خۆیەتی لە ئێستاو داهاتووشدا پرسی چارەسەری كورد لە سوریا دەبێتە یەكێك لەبابەتە سەرەكییەكانی دوای ڕووخانی ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد، توركیاش پێیوایە ئەگەر لەئێستادا كێشەی كورد چارەسەرنەكات ئەوا لەداهاتوودا چارەسەركردنی پرسی كورد ئاڵۆزتر ئەبێت ،ئەوەی ئێستا
هاتووەتەكایەوە كە گفتوگۆكردنە قۆناغێكی گرنگی بەرەوپێشچونی دۆزی كوردە لەباكووری كوردستان، ئ��ەگ��ەر گفتوگۆكان فراوانبكرێتو پەرەبسەنێت ،ئەوا كورد دەسكەوتی ب��اش بەدەستدەهێنێت ،ل��ەب��ەردەم ئاشتبونەوەیەكی یەكجارەكی كوردو ت��وركو چ��ارەس��ەری كێشەی كورد ئێستا هەلێكی ب��اش بۆ ه��ەردووال هاتووەتەكایەوەو پێویستە هەردووال هەنگاوی جدی بنێنو پێویستە توركیا كرانەوەی زیاتری سیاسیو وتووێژی راستەقینەو زیاترو فراوانتر لەگەڵ كوردا پەرەپێبدات ،ڕێگەبدەنە كورد بەزمانی ك��وردی بخوێننو ڕادی��ۆو تەلەفزیۆنی كوردی خۆیان هەبێت، ئەمەش بۆ ئ��ەوەی كەكورد هەست خۆی بەنامۆبونو قوربانیبوونی نەكات ،دەبێ جارێكی دیكە توركیا سیاسەتێكی حەكیمانە بەرامبەر كورد بگرێتەبەرو واز لەوەش بێنێت پەكەكە ب��ەڕێ��ك��خ��راوێ��ك��ی ت��ی��رۆری��س��ت��ی ن��اوزەدب��ك��ات ،ك��وردی��ش ئازادبێت لەتەعبیركردن لەمافە ڕەواك��ان��ی خۆیو ئازادییەكی تەواوی پێبدرێت لەسیاسەتكردندا ،دەبێت هەم كوردو هەم توركیاش یەكتر بەدوژمنی یەكتر نەزانن ل��ەب��ەرئ��ەوەی لەسیاسەتدا دوژمنایەتی تاسەر نییە ،بۆیە ئەڵێن پێویستە كورد بەچاوی دوژمن لەتورك نەڕوانێت بۆ ئەوەی هەنگاوی زیاتر ببڕن بەمەبەستی چارەسەری كێشەی كورد ،لەم قۆناغەی ئێستاداو دەبێت كوردیش یەكڕیزو یەك وتارو یەك هەڵویستبنو بەهەموویانەوە كاربكەن بۆ بەدەستخستنی ئەو هەلەی ئێستا هاتووەتەكایەوە ،ئەوەی ماوەتەوە بڵێین دەبێت واڵت��ی توركیاش دان بەبوونی كوردا بنێتو هەموو مافێكی سیاسیو كلتوریو ڕۆشنبیری بەكورد ب��ەڕەوا ببینێت ،ئەگەر پرسی كورد لەباكوری كوردستان بەیەكجاری كۆتاییهاتوو كورد گەشت بەمافەكانی خۆی ،ئەوا كاریگەرییەكی زۆری بۆ س��ەرپ��ارچ��ەك��ان��ی ت��ری كوردستان دەبێت.
ئایندەی ناوچە كوردس��تانییە كێشەلەسەرەكان
لە نێوان مادەی ()140ی دەستورو بیری ناسێۆنالیزمی عەرەبی
زاگرۆس ئەحمەد ولی گرنگ���ی رووخان���ی بەع���س ل���ەو ڕوانگەی���ەوە س���ەرچاوەی دەگرێ���ت, توركی���ا هاوپەیمانی خۆرئاوا دیوارگری پەرین���ەوەی ماركس���یزم لەس���ەردەمی جەنگ���ی س���اردو بەردەوامی سیس���تمی عەلمانی لە دوای جەنگی سارد ،بەهۆی كێشەو قەیرانی ناوخۆییو دەرەكیەوە، ئەو پێگ���ە س���تراتیجو جیۆپۆلۆتیكەی خ���ۆی خەریكە لەدەس���ت ئ���ەدات ,جیا لەوەش ئەمریكا باش لەوە تێگەشتووە كە كێش���ە دەرەكیەكان���ی توركیا لەگەل واڵتان���ی ئەرمینا ،قوب���رس ،بۆتان، سوریا ،رووسیاو عێراقەوە لە داهاتوودا توركی���ا الوازدەكات ،بۆی���ە لەژێ���ر ڕۆش���نایی ئەم ب���ارەدا (ئەڵتەرناتیڤی) توركیا بەنیس���بەت ئەمری���كاوە عێراق بووە( )1بۆیە كردەی دەس���تەبەركردنی ئ���ازادی ،ه���ەروەك هەڵمەتەك���ەی
والیەتە یەكگرتووەكان بەوە ناونرابوو بەش���ێوەیەكی كرداری ،لەماوەی س���ێ حەفت���ەدا كۆتایی هات ،جگ���ە لەچەند كێشەیەك نەبێ كردەوە سەربازییەكەیو ئەركەكەی خ���ۆی بەخێراییەكی بەرچاو بەزەرەروو زیانێك���ی تارادەیەكی كەمی مەدەنیی���ەوە جێبەجكرد ،لێدانی هەوای ورد بۆ س���ەر قەالكانی رژێ���م لە بەغدا پێكەوە لەگ���ەڵ جوڵەی هەوایی خێرایی هێزە زەمینیەكان لە بەسرە بەرەو باكور بۆ بەغدا ئەنجامدرا ،كە بەش���ێوەیەكی بنەرەتی دەس���تی لەلێدانی ش���ارەكاندا دەپاراس���ت لە 8ی نیس���اندا هێزەكانی نەتەوەیەكگرتوەكان هاتنەپایتەخت(.)2 عێراق ڕزگاری بوو لە نیسانی ساڵی 2003دا ،گەل���ی كورد بڕیاریدا دەس���ت دڕێژب���كات بۆگەل���ی ع���ەرەبو خەڵكی عێ���راق ،بۆئەوەی پێك���ەوە كاربكەن لە س���ەر س���ەرلەنوێ بنیادنان���ەوەی ئەو ش���تانەی كە ڕژێمی لە ناوچوو رووخاو لە ناویبرد ،كوردو عەرەب پێكەوە داوە
دەزووی هی���وا بچێنن ل���ە پەرەپێدانیو ئارامی���دا لەرێ���ی باڵوكردن���ەوەی دیموكراتیی���ەوە لەس���ەر كەمكردنەوەی ڕژێم بۆدامەزراوە شارس���تانییەكان لە سایەی ڕژێمی فیدراڵیدا(. )3 ئەوەی جێ���گای نیگەرانییە بەش���ی ه���ەرە زۆری عەرەبەكان ،بەهەرس���ێ حكومەت���ی ئەی���اد ع���ەالویو ئیبراهیم جەعف���ەریو دواتری���ش ن���وری مالیكی لەگ���ەڵ ئاس���ایكردنەوەی رەوش���ی ئ���ەو ناوچان���ەی ناكۆكییان لەس���ەرە بۆچوونی���ان لەگەڵ ئ���ەو دۆزە نەبوو، بەپاس���اوی جۆراوج���ۆرەوە دژایەت���ی بەندی (*)140ی دەس���توری هەمیش���ەیی دەكەنو بەهیچ ش���ێوەیەكیش پابەندی بەڵێنەكان���ی خۆیان نەب���وون ،ئەگەر ئ���ەوە الیەنێكی كێش���ەكە بێ���ت ،ئەوە بەشێكی تری گرفتەكە دەگەرێنێتەوە بۆ هەڵوێستی دەوڵەتانی هەرێمیو عەرەب، بەو مانایەی پرس���ی ئەو ناوچانەی كە دەكەون���ە چوارچێوەی م���اددەی ()140
كةركوك ،شاريَكي َكيشة لةسةر ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
25
وە رەهەن���دی ناوخ���ۆی تێپەراندووە، رەهەندێكی قوولی هەرێمی نێودەوڵەتی وەرگرت���وە ،زۆربەی دەوڵەتانی عەرەب بە دەوڵەتی ئێرانو توركیاش���ەوە دژی گەرانەوەی ناوچەكەن بۆ س���ەر هەرێمی كوردستان()1 دەوڵەتان���ی ع���ەرەب مەس���ەلەی كەرك���وكو ناوچ���ە جێناكۆكەكانی���ان پەیوەس���تكردووە ب���ە یەكێت���ی خاكی عێراقەوە ،وای بۆ دەچن لكاندنی كەركوك بە هەرێمی كوردس���تانەوە دەبێتە هۆی پارچەپارچەكردن���ی عێراقو الوازكردنی سنوری نیش���تیمانی عەرەب ،بەهەمان ئاراس���تەش توركی���ا لەس���ەر هەموو ئاس���تەكان ل���ە كارو بزاڤدایە بۆئەوەی ناوچە جێناكۆكەكان نەگەڕێنەوەس���ەر كوردس���تان ،لەبەرئەوەی وای بۆ دەچن ئ���ەم كارە س���ەنگو قورس���ایی ك���ورد لەناوچەی ڕژهەاڵتی ناڤین س���ەنگینترو بەهێزت���ر دەكات ،تەنان���ەت هەم���وو كێشە سیاس���یەكانی ناوچەكە سەروبن دەكات ،پیانواییە هەرێمی كوردس���تان بەناوچەكان���ی كەرك���وكو خانەقی���نو جەل���ەوالو ش���ەنگارەوە پێگەیەك���ی س���تراتیجی ب���ۆ ك���ورد لەدەڤەرەكەدا پەی���دادەكاتو ل���ە ڕەنگڕێژكردن���ی سیاس���ەتی ڕۆژهەاڵتی ناڤی���ن ڕۆڵێكی گرنگو بنەڕەتی دەگێڕن(.)2 ئێستاش زیاتر لە نۆ ساڵ تێپەڕیوە بەس���ەر ڕزگاری عێراق���داو گەلی كورد چاوەڕێ���ی دەرەنجام���ی ڕوداوەكان���ە بەهێمنی���ەوە ،ئ���ەم گەل���ە بەدرێژایی س���ەدەی ڕابردوو لەس���ەر هیوا ژیاوەو زۆرجار ئەم هیوای���ەش نەهاتوەتەدیو كورد خۆی لەناوەندی دااڵنی تەس���كو تاریك���دا بینیوەت���ەوە( .)1ئەم���ەش لەكاتێكدایە كە عێ���راق لەم حاڵەتەیدا لە بۆش���اییەكی گەورەی سیاسی دەژی، كەچی پرۆس���ەی نوێی بە عەرەبكردنو ڕاگواستن بەردەوامە ،ئەمەش لەكاتێكدا ك���ە كورد هەم لەس���ەر ئاس���تی عێراق ئامادەبوون���ی هەی���ە هەم لە ئاس���تی كوردستانیش دەس���ەاڵتی هەیە ،كەواتە دەبێ چاوەڕوانی چیبكرێت لەحكومەتی نوێی عێراق لەكاتێكدا كە عێراق نابێتە واڵتێك كە سەقامگیری لەبەرچاوی تێدا فەراهەمببێت ،هۆكەش���ی ئاش���كرایەو دەگەڕێتەوە بۆ سروش���تی پێكهاتەی ئەم واڵتە()2 بۆیە لەژێر ڕۆش���نایی ئ���ەم بارەدا
26
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
پێویس���تە س���ەركردایەتی سیاسی كورد بەردەوام بێت لەس���ەر ئ���ەو ڕێگەچارە دیموكراس���ییەی كە لەدەستوردا هاتووە بۆ پراكتیزەكردنی بەندی 140ی دەستوری هەمیش���ەیی ،هاوكات لەگ���ەڵ ئەوەش پێویستە هەوڵەكانی خۆی لەسەر ئاستی ناوخ���ۆو دەرەوە چڕت���رو كاریگەرت���ر بكات ،پێویستە الیەنی كوردی قەناعەت بە پێكهاتەكانی دیكەی سەرجەم ناوچە جێناكۆك���ەكان بهێنێ كە پراكتیزەكردنی ئ���ەم بەندە دەس���تورییەو گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانەی كە ناكۆكیان لەسەرە بە مانای پەراوێزكردنی پێكهاتەكانی دیكە نایەت ،لەالیەكی دیكەوەو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی زۆر پێویستە سەركردایەتی كورد لەهەوڵە سیاسیو دیپلۆماسیەكانی خۆی بەردەوامبێتو چڕترو كاراتربكات بۆئ���ەوەی ویالیەت���ە یەكگرتوەكان���ی ئەمری���كاو یەكێتی ئەوروپ���او نەتەوە یەكگرتوەكان پش���گیری ئەم چارەسەرە دیموكراسیەی كورد بكەن(.)3 بۆیە ب���ە بۆچوون���ی ئێم���ە ئەگەر پرۆسەیەكی سیاس���ی گرنگ لەعێراقدا، لەپ���اش ڕوخان���ی بەعس���ەوە ڕوویدا پێش (پرۆژەی دەس���توری نوێی عێراق) ەوە ،گرنگتری���ن خاڵیش لەناو پرۆژەی دەس���توردا م���ادەی 140ە كاراتری���ن كارەكتەری ناو پرۆس���ەكەو دەستوریش لەڕووی ( ئابوری ،سیاسی ،ئاسایش) ەوە كوردس���تانەو دەبێ���ت بەپێ���ی ئەو م���ادە دەس���تورییەی كە ب���ۆی دانراوە جێبەجێبكرێ���ت ئەگ���ەر ئ���ەو مادەی���ە جێبەجێبكرێ���ت ناتوانرێ���ت هی���چ گۆڕانكاریەك بكرێت لەناو دەستورداو تاكە ئەگەریش بۆ خەڵكی كوردستان هەر ئەو دەستورەیە، بۆیە دەبێت كورد سیاس���ەت بكات نەك دۆس���تایەتی (چونك���ە لە سیاس���ەتدا دۆس���تو دوژمنی هەمیشەیی نیە بەڵكو بەرژەوەندی هەمیشەیی هەیە). پەراوێزەكان: ( )1ئەنوەر حسێن ،عێراقی مۆزایكو ناهۆمۆجین (پانۆرامای مێژووی سیاسی نوێی عێراق )2010 _2003چ,1چاپخانەی (ئاراس),هەولێر,2011,ل.81 ( )2فیب���ی مار ،مێژووی نوێ عێراق، وەرگێران���ی لەئینگلیزییەوە(حەم���ە ش���ەریف حەمەغەریب ،شێركۆ ئەحمەد حەوێز),چ,1چاپخانەی(رۆژهەالت),هەولێ ر,2010,ل.490
( )3د.خەلیل ئسماعیل محمد ،كێشەی ك���ورد لەعێراق ،كێش���ەی س���نووریان بوون؟ وەرگێرانی لەعەرەبیەوە(عەبدواڵ رەشید حسێن),چ,1چاپخانەی(ڕژهەاڵت), هەولێر,2010,ل.258 *م���اددەی 58ی قانوون���ی ئیدارەی دەوڵ���ەت ،ئەب���وو وەزارەتەك���ەی (د.ئیبراهی���م جەعفەری ) جێبەجێبكات، لەبەرئەوەی لە كات���ی خۆیدا جێبەجێ نەكراو نوسینی دەستوری بەسەرداهات، دەس���توری هەمیش���ەی جێبەجێبكردنی ماددەی 140ی دەستوردا نوسراوە: یەكەم :دەس���ەاڵتی جێبەجێكردن ئەو هەن���گاوە پێویس���تانە دەگرێتەبەر بۆ تەواوكردن���ی پێداویس���تیەكانی ماددەی 58ی بەهەموو برگەكانیەوە لەیاس���ای ئی���دارەی دەوڵەتی عێراق���ی بۆ قۆناغی گواستنەوە . دووەم :ئەو بەربرسیارێتەی دەكەوێتە ئەس���تۆی دەس���ەاڵتی جێبەجێكردن لە حكومەت���ی ئنتیقالی���دا كە ل���ە ماددەی 58ی یاس���ای ئیدارەی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواس���تنەوە دەق نوسكراوە درێژدەبێت���ەوەو ب���ەردەوام دەبێ���ت بۆ دەس���ەاڵتی جێبەجێك���ردن كەبەپێ ئەم دەس���تورە هەڵبژێ���راوە ب���ۆ ئ���ەوەی بەتەواوەت���ی ئەمان���ە ئەنجامب���دەن (ئاسایكردنەوە) سررژمێری ،كە كۆتای دێ���ت بەراپرس���ییەك لەكەركوكو ئەو ناوچان���ەی ك���ە كێش���ەیان لە س���ەرە ب���ۆ دیاریكردن���ی ویس���تی هاواڵتییان لەماوەیەكدا كە لە (س���یو یەكی مانگی كانون���ی یەكەم���ی س���اڵی دوو هەزارو حەوت تێپەرنەكات).بروانە :نەوشیروان مس���تەفا :ئێمەو ئەوان ناكۆكییەكانمان لەس���ەر چی���ن؟) ،چ ،1چاپخان���ەی (زەرگەتە) ،سلێمانی ,2009,ل.30:31 ( )1ن���ەوزاد عەب���دواڵ هیتۆت���ی: لەعێراق���داو ك���ورد دۆزی میكانیزمەكانی چارەس���ەركردنی دوای ،2003چ،1چاپخانەی(خان���ی) ،دهۆك، 2009ل.214:215 ( )2هەمان سەرچاوە ،ل.215 ( )1د .خەلی���ل ئیس���ماعیل محمەد ، سەرچاوەی پێشو ،ل.261 ( )2عەت���ا قەرەداخ���ی ،دەس���ەاڵتی بێباكو ئۆپۆزس���یۆنی ب���ە پەلە ،چ،1 چاپخانەی(ڕوكسانا) ،2011 ،ل.88 ( )3ن���ەوزاد عەب���دواڵ هیتۆت���ی ، سەرچاوەی پێشوو ,ل.219
وشیار عەبدواڵ ،بەرپرسی مەڵبەندی 11ی یەكگرت��وو لەچەمچەم��اڵ: تاوەكو ئێستا لەسنووری چەمچەماڵدا، پەیوەندییەكانمان لەگەڵ پارتی ئاسایی نەبووەتەوە دیداری :سەنگەر بیالل لەم دیدارەیدا وشیار عەبدواڵ، بەرپرسی مەڵبەندی 11ی یەكگرتووی ئیسالمی لەچەمچەماڵ ،باس لەوەدەكات كە ئەوان وەكو یەكگرتوو تاوەكو ئێستا لەسنوری دەسەاڵتەكەیدا پەیوەندییەكانیان لەگەڵ پارتیدا ئاسایینەبووەتەوە، لەمەڕ سوتانی بارەگاكانی یەكگرتوو لە ناوچەكانی بادینان، نایشیشارێتەوە لە زۆربەی بڕیارە گرنگەكانی حزبەكەیەوە ،پرس بەئەمینداری پێشوو دەكرێتو بۆچوونەكانی بەهەند وەردەگیرێت، دەربارەی سەلەفییەكانیش دەڵێ» ێ ڕەخنەكانیان هەرچەندە لێرەو لەو ئاراستەی كارو چاالكیەكانی ئێمە دەكەن ,بەاڵم ئێمە تاوەكو ئێستا بە هیچ شێوەیەك ڕووبەڕوویان نەبووینەتەوەو وەاڵمیشیان نادەینەوە». ڕێگا :بەشێك لە قیاداتی ئێوە زۆرج���ار ت��ەب��ەڕای��ان ل��ەوەك��ردووە ك��ە ی��ەك��گ��رت��ووی ئ��ی��س�لام��ی هیچ پەیوەندییەكی بە مەدرەسەی ئیخوانی
میسرەوە نیە؟ تۆ دەڵێی چی؟ وش��ی��ار ع���ەب���دواڵ :ئێمە وەك��و یەكگرتووی ئیسالمی كوردستان لە ڕووی دەنگدانی كاری حزبیو سیاسیو ك���اری ب��ان��گ��ەوازی��ی��ەوە ،الیەنێكی سەربەخۆین لە بڕیاردانماندا ,لە هەڵوێستەكانماندا ,ل��ە ئالیەتی كارماندا ,ئ��ەو پەیوەندییەی ئێمە هەمانە ل��ە گ��ەڵ ئیخوانی میسر، پەیوەندییەكی فكریو تەربەوییە، نەك پەیوەندییەكی حزبی كە ئەمرو بڕیارەكانمان لەوانەوە بۆبێت ,ئێمە شانازی بەوەوەئەكەین كە ئیخوان وەك���و م��ەدرەس��ەی��ەك��ی دەع����ەویو تەربەوییە لە عالەمی ئیسالمیدا ,كە یەكگرتوی ئیسالمیش س��وودی لەو ئەزموونەی ئەوان وەرگرتووە. ڕێگا :ئەم سوودوەرگرتنەی ئێوە ن��ەب��ووەت��ە م��ای��ەی ئاراستەكردنی تەوجیهاتەكانی ئیخوان بۆ یەكگرتوو؟ وش��ی��ار ع��ەب��دواڵ :بەدڵنیاییەوە وەك���و ت��ەوج��ی��ه��ات ئ��ی��خ��وان هیچ تەوجیهاتێكی لەسەر یەكگرتووی ئیسالمی نەبووەو نابێت ,یەكگرتووی ئیسالمی لە بازنەیەكی دیاریكراودا لەسنوری ك��وردس��ت��ان��دا كارەكانی خۆی ئەنجامدەدا ,كەحزبێكی كوردی ئیسالمی خۆماڵییە ,تاوەكو ئێستا
ئ��ی��خ��وان ل��ە هیچ هەنگاوێكماندا ڕەن��گ��دان��ەوەی نەبووە لەسەر كارو ستراتیژیەتی یەكگرتوو لە هەرێمی كوردستاندا. ڕێگا :دوای ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی لە ناوچەكەدا ،ئیسالمییەكان هاتوونەتەپێشەوەو تەنانەت لە ێ واڵتانی وەكو میسرو لیبیاو هەند تونس ,فەرمانڕەواییان گرتەدەست, كەچی ئیسالمییەكانی كوردستان هەر لە دۆخێكی چەقبەستودا دەبینرێن؟ بۆ؟ وشیار عەبدواڵ :من وانابینم كە ئیسالمییەكانی كوردستان لە حاڵەتی چەقبەستویدابن ,من وادەبینم كە ئێستا ئیسالمییەكانی كوردستان لە قۆناغی گەشەسەندندان لە كاری سیاسی ئیسالمی ,ب��ەاڵم بەڕاستی دەبێت ئێمە جیاواز تەماشای ئەو واقیعەی هەرێمی كوردستان بكەین لە گەڵ واقیعی واڵتانی تردا ,چونكە ێ حیسابی ئەوە بكەین كە ئێمە دەب تاوەكو ئێستاش ئێمە لە هەرێمی كوردستاندا كیانێكی سەربەخۆمان نیە ,ئەو كیانەی كە ئێستا دەبینرێ بە جۆرێك لەجۆرەكان لەژێر هەڕەشەو مەترسی دەرەكیدایە ,لە بەرئەوە تا ئێستاش لە عێراقی نوێدا نەتوانراوە بناغەیەكی دەستووریی بۆ وەربگیرێت, ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
27
بە هیچ شێوەیەك بڕیارماننەداوە بەربەرەكانی لە گەڵ هیچ الیەنێكی ئیسالمیدا بكەین سەبارەت بە بەهاری عەرەبی ئێمە وەكو یەكگرتووی ئیسالمی بەئومێدو هیوایەكی گەشەوە ئەڕوانینە بەهاری عەرەبی ,لەبەرئەوە بەهاری عەرەبی هەڵقواڵوی ناخی جەماوەرێكی بێزارو ناڕەزاییە لەدەسەاڵتی دیكتاتۆریەتی واڵتانی دەوروبەر. رێ��گ��ا :لەئێستادا خۆپیشاندان لە پارێزگا سوننی مەزهەبەكانی عێراقدا دەستیپێكردووە ,ئێوە وەكو الیەنێكی ئیسالمی سوننی مەزهەب، ت��ا چ ئ��ەن��دازەی��ەك پشتگیری لەو خۆپیشاندانانە دەكەن؟ وشیار عەبدواڵ :ئێمە بەدڵنیاییەوە پشتگیری لە هەموو داوا ڕەواكانی هاواڵتیانی پارێزگاكانی ناوەڕاستی عێراق دەك��ەی��ن ,لە كاتی خۆیشیدا بەیاننامەمان لەسەری دەرك��رد ,ئەو مافانەی كە لە چوارچێوەی دەستوورو مافی هاواڵتیبووندا دی��اری��ك��راوە, بۆیە گومانی تێدانیە هەستدەكرێت نەفەسێكی دیكتاتۆریەت لە بەغداد ه��ەی��ە ,ه��ەرج��ارێ��ك ڕووب�����ەڕووی پێكهاتەیەك لە پێكهاتەكانی ئەم ع��ێ��راق��ە دەب��ێ��ت��ەوە ،عێراقیش بە حوكمی فرە پێكهاتەكەی هیچ كاتێك ناتوانێت ئ��ارام��یو ئاسایشی بۆ فەراهەمببێت ,چونكە هەر پێكهاتەیەك ویستوویەتی هاتبێتەسەرحوكم بچەوسێنێتەوە, ب��ەرام��ب��ەرەك��ەی بەدڵنیاییەوە ئێمە پشتگیری لە هەموو مافە ڕەواكانی خۆپیشاندەران دەكەین لە چوارچێوەی دەستووردا. ڕێگا :لە هەڵبژاردنەكانی هەرێمی
28
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
كوردستاندا ئیسالمییەكان لە بەرامبەر رێژەی موسڵمانبوونی خەڵكدا كەمترین دەنگدەهێنن ,ئایە بۆ ئ��ەو خەڵكە موسڵمانە متمانەتان ناداتێ؟ وشیار عەبدواڵ :بوونی ئێمە لە هەرێمی كوردستاندا مانای ئەوە نیە جەماوەر دابەشبكەین بۆ جەماوەرێكی موسڵمانو جەماوەرێكی ناموسڵمان, ئێمە قەناعەتمان ب��ەوە هەیە كەوا هەرێمی كوردستان زۆرینەی هەرەزۆری موسڵمانەو پابەندن بەشەریعەتی ئیسالمەوە ,ئێمەش وەكو حەرەكەتێكی ئیسالمی كە لەهەرێمی كوردستاندا هەین ,ئەمرۆ خەڵك لە هەموو دونیادا دەنگ بە مەشرووعی سیاسی ئەدات, لە هەرێمی كوردستاندا ئاستی خەڵكی لە هەڵبژاردنەكاندا نەچووەتەپێش, ئەو ئاستەش كاتێك دەبێ كە دەسەاڵت لە %60بۆ %70دیموكراسی ببەخشێت بەو خەڵكە. ڕێگا :باسی دیموكراسیت كرد ,با لە تەوەری باسەكە دوورنەكەوینەوە, دەس���ەاڵت���ی ك����وردی ل��ە ئێستادا تاوەكو چەند دیموكراسی بۆ خەڵكی فەراهەمكردووە؟ وشیار عەبدواڵ :من وا ئەزانم ئەم دەس��ەاڵت��ەی كە ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا هەیە لە س��ەداس��ەد بۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ان��ی خ��ۆی ئ��ازادی ف��ەراه��ەم��ك��ردووە ,ئ��ازادی��ی��ەك لە بەرژەوەندی خۆیدا بێت ڕێگای پێداوە بە غەیری ئەوە ڕێگای پێنەداوە. ڕێگا :دوای كۆنگرەی حزبەكەتان دەنگێكی ن��اڕەزا دەبینرێت بەرامبەر ئەمینداری ئێستا ,مامۆستا محمد فەرەج ,بە تایبەتی قسە لەسەر ئەوە دەكرێت كە جەنابیان لە بەرامبەر پارتیدا زۆر نەرمو نیانەو تەئسیراتی ئ��ەو ح��زب��ەی ل��ەس��ەرە ,بۆچوونی جەنابتان؟ وشیار عەبدواڵ :بەڕاستی ئێمە ئەم پرسە بە پروپاگەندەیەكی ڕاگەیاندنی دەزانین ,ئێمە لە ئەمینداری گشتییەوە تاوەكو تەواوی ئەندامەكانمان حزبێك نین تەواجهی شەخسی كاریگەری لەسەر كارو ستراتیژیەتمان هەبێت, ئێمە حزبێكی دەزگایین ,موئەسەسین, ئەم دەزگایبوونە لەهیچ شوێنێكدا ڕێگانادات كاریگەری شەخسی لەسەر
حزبەكە هەبێت ,جەنابی ئەمیندار لە چوارچێوەی ستراتیژیەتەكانی كۆنگرەی شەشی یەكگرتووی ئیسالمیدا هەنگاودەنێ ,نەك لە چوارچێوەی ویستی شەخسیدا. ڕێگا :ب��ەاڵم جەنابی ئەمینداری ئێستا ه��ەن��گ��اوەك��ان��ی ج��ی��اواز لە هەنگاوی مامۆستا سەالحەدین محەمەد بەهادین دەبینرێ ,بۆ نموونە مامۆستا سەالحەدین لە بەرامبەر سوتانی بارەگاكانی یەكگرتوو لە بادینان، هەڵوێستێكی توندی لێدەبینرا ,بەاڵم بە پێچەوانەوە مامۆستا محمد فرج سوڵحی سوتانی بارەگاكانی كرد؟ وشیار ع��ەب��دواڵ :من وای ئەبینم مامەڵەی هەڵوێستو یەكگرتوو ش��ەخ��س��ەك��ان ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر نییە, سیاسەتی ستراتیژییەتو جەنابی ئەمینداری پێشوو مامۆستا س��ەالح��ەدی �نو جەنابی ئەمینداری ئێستاش مامۆستا محمد فرجو هەموو تاكێكی یەكگرتوو سیاسەت بە حقدو ق��ارەوە ناكەن ,ئێمە ئەو مەوقیفەی كەلە سەردەمی ئەمینداری پێشوودا هەمانبوو بەرامبەر بەپارتی ئێستاش ه��ەر ه��ەم��ان مەوقیفە ,ل��ە كاتێكدا ئەوان بیانەوێت مەوقیفێكی تووندمان بەرامبەر بنوێنن ئێمەش هەڵوێستمان توندبووە ,بەاڵم كاتێك ویستبێتیان دەستی ئاشتیو پەشیمانبوونەوە لە هەڵویستەكانیان درێژبكەن بۆ یەكگرتوو ئێمەش دەستی ئاشتیمان ڕاكێشاوە. ڕێ���گ���ا :ئ���ەگ���ەرچ���ی م��ام��ۆس��ت��ا س��ەالح��ەدی��ن ل��ەك��ۆن��گ��رەی شەشی یەكگرتوودا خۆی هەڵنەبژاردەوە، بەاڵم باس لەوەدەكرێت داینەمۆی ئەو حزبە ئێستاش هەر جەنابیانە؟ وش��ی��ار ع��ەب��دواڵ :بەدڵنیاییەوە دانیشتنی تایبەتو پەیوەندی تایبەتم لە گەڵ ئەمینداری پێشوودا هەبووە, شایەتی ئەوەشی بۆ ئ��ەدەم كە دوو س���اڵ پ��ێ��ش ك��ۆن��گ��رە ب��ە شەخسی دانیشتبووین ئاماژەی بەوەكرد كە لە كۆنگرەی داهاتوودا خۆی هەڵنابژێرێ, بە حوكمی ئەوەی مامۆستا سەالحەدین مێژوویەكی هەیە ,كەسێك بووە لە دام��ەزرێ��ن��ەری حزبەكەو ئەمینداری یەكەمیش بووە ,بۆیە بۆچوونەكانی
بە هەند وەردەگیرێ. ڕێگا :ماوەی چەند مانگێكە بووی بە بەرپرسی مەڵبەندی یەكگرتوو لە چەمچەماڵ ,دەگوترێ بە هاتنی تۆ بەشێك لە ئەندامانی یەكگرتوو ن��ی��گ��ەران ب����وون؟! ئ��ەگ��ەر ڕاس��ت��ە هۆكارەكەی چیە؟ وشیار عەبدواڵ :هەڵبژاردنی من وەكو بەرپرسی مەڵبەندی یەكگرتووی ئیسالمی ل��ە چ��ەم��چ��ەم��اڵ ل���ەدوای كۆنگرەی شەشەوە بوو ,كە خۆم ئەندامی كۆنگرە بووم ,لە ڕاستیدا من هەست بەو نیگەرانییە ناكەم كەوا جەنابت باسی لێوەدەكەیت ,ئێمە حزبێكین لە هەموو حزبەكانیتر شەفافترین, لە پرۆسەیەكی هەڵبژاردنی شەفافدا هەڵبژێردراوین ,ئەو نیگەرانیانەی كەوا هەبووبێ ئەوانەن كە لە چوارچێوەی هەڵبژاردنێكدا درووستدەبێت. ڕێ��گ��ا :دەگ��وت��رێ��ت مەبەست لەو نیگەرانیانە ل���ەوەوە س��ەرچ��اوەی گرتووە كە تۆ بەرپرسی مەڵبەندیت, سەنگاویت ,رێبوار صابر ,كارگێری مەڵبەندەكەت هەر سەنگاوییە ,مامۆستا چیا كارگێری مەڵبەند پێش تۆ مۆڵەتی وەرگرتبوو ,بەاڵم لە سەردەمی تۆدا گەڕایەوە كە خوشكەزاتە ,بەرپرسی لقی شۆرش هەر سەنگاوییەو پورزاتە؟ وشیار عەبدواڵ :یەكێك لەو شتانەی كە لە ناو یەكگرتووی ئیسالمیدا بوونی نیە بریتییە لە ناوچەگەرێتیو خزم خزمێنەو تەكەتولبازی ,یەكگرتوو لە بنەڕەتدا بە هیچ شێوەیەك باوەڕی بەم شتانە نیە ,ئێباشە ئەوانەی كە دەنگیانداوە خۆ هەموویان سەنگاوی نەبوون ,ئەوانەی كە ناویانت هێنا لە كابینەكانی پێشووتردا وجودیان هەبووە ,بۆیە من جگە لە موفاجەئەی هەڵبژاردن بە هیچی تری نازانم. ڕێگا :لە سەردەمی تۆدا یەكگرتوو لەم دەڤ��ەرە لە هەڵكشاندایە یاخود پێش تۆ؟ وش��ی��ار ع��ەب��دواڵ :پێموایە ئەو پرسیارە دەبێت لەو كەسانە بكرێت كەوا لە دەڤەرەكەدا وەكو چاودێرێك ڕۆڵدەگێرن. ڕێ��گ��ا :ب��ەاڵم ت��ۆ كەسی یەكەمی یەكگرتوویت لە سنوورەكەدا ,پێموابێت باشترین كەس تۆیت بۆ وەاڵمدانەوەی
ئەم پرسیارە؟ وشیار عەبدواڵ :من نامەوێت باسی خ��ۆم بكەم ,ئیشوكارەكانی ئ��ەوان جێگای نرخاندنە ,ئ��ەوەی كە ئەوان لە بەرنامەیاندا بووە ئێمە هەوڵدەین تەواویانبكەین. ڕێگا :تۆ بەوە تۆمەتباردەكرێیت كە كەسێكی تاكڕەویت لە بڕیارداندا ,ئەمە هەر تۆمەتە یان بەشێك لە ڕاستی تێدایە؟ وشیار ع��ەب��دواڵ :من كەسێكم كە زۆر قەناعەتم ب��ە مەبدەئی ش��ورا هەیە ,مەبدەئی ش��وراش مەبدەئێكی قورئانییە ,ئێمە لێرە موئەسەسەمان هەیە ,هەموو بریارێك بە فیلتەری ئ��ەو م��وئ��ەس��ەس��ەدا تێپەردەبێت, بۆیە ت��اك��ڕەوی من ئەساسێكی نیە لەڕاستی ,بەاڵم هەندێك هەڵوێست هەیە پێویستی بە بڕیارێكی جەریئانە هەیە ,بۆیە من كەسێكم جەریئم لە بڕیارداندا. ڕێ��گ��ا :ب��ەاڵم ت��ۆ كەسی یەكەمی حزبەكەتی ل��ەم ن��اوچ��ەی��ەدا هیچ ێ ڕەزام���ەن���دی تۆ ب��ری��ارێ��ك ب��ە ب�� تێناپەرێت؟ وشیار عەبدواڵ :ئەوە كەوتووەتە سەر زۆرینەو كەمینە ,ئەگەر زۆرینە دەنگی لە گەڵیدابێت ،دەبێتە بڕیار,
بەرامبەر بە یەكگرتوو ,بە شێوەیەكی پێویست پەیوەندییەكی ئاسایی نیە ,هۆكارەكەشی پارتی دیموكراتی كوردستانە ,چونكە بەردەوام یەكگرتوو ل��ە ژێ���ر س��ن��وری ڕەه����ای پارتیدا ڕوب��ەرووی زەختو فشار دەبێتەوە، زۆرجاریش پەنابراوەتە بەر ئەوەی كە بارەگاكانمان بسوتێنرێت. ڕێگا :پەیوەندیتان لە گەڵ كۆمەڵی ئیسالمیدا چۆنە؟ وش��ی��ار ع��ەب��دواڵ :تەریبینو بە تەریبی دەڕۆی����ن ،پەیوەندییەكی توندوتۆلیشمان پێكەوەهەیە. ڕێگا :ئەی پەیوەندیتان لە گەڵ سەلەفیەكاندا چۆنە؟ زۆرجار هەست بە بەربەرەكانی دەكرێت لە نێوان ئەندامانی هەردوو التاندا؟ وشیار عەبدواڵ :بە هیچ شێوەیەك ب��ڕی��ارم��ان��ن��ەداوە ب��ەرب��ەرەك��ان��ی لە گەڵ هیچ الیەنێكی ئیسالمیدا بكەین, بۆ برایانی سەلەفیش ئێمە ڕێزو خۆشەویستیمان هەیە ,هەرچەندە ێ رەخنەكانیان ئاراستەی لێرەو لەو كارو چاالكییەكانی ئێمە دەكەن ,بەاڵم ئێمە تاوەكو ئێستا بە هیچ شێوەیەك ڕووب����ەڕووی����ان ن��ەب��ووی��ن��ەت��ەوەو وەاڵمیشیان نادەینەوە. ڕێ���گ���ا :ت��ێ��روان��ی��ن��ی ئ��ێ��وە بۆ
ئەم دەسەاڵتەی هەرێمی كوردستان ئازادییەك لە بەرژەوەندی خۆیدا بێت ڕێگای پێداوە بە غەیری ئەوە ڕێگای پێنەداوە ئەگەر نا بە پێچەوانەوە. ڕێگا :مامەڵەتان لەگەڵ حزبەكانی سنورەكە بەتایبەت پارتی دیموكراتی كوردستاندا چۆنە؟ وش��ی��ارع��ەب��دواڵ :پەیوەندییمان ل��ە گ��ەڵ ح��زب��ەك��ان��دا ل��ە ئاستێكی ب��اش��دای��ە ,س���ەب���ارەت ب��ە پ��ارت��ی دیموكراتی كوردستانیش ,ئەتوانم بڵێم پەیوەندیمان لە گەڵیاندا وەستاوە لەسەر هەڵوێستو مەواقیفی پارتی
سەلەفیەكان چییە؟ ئەوان تەبەڕا لە حزبیبوونی خۆیان دەكەن ,ئێوە دەڵێن چی؟ رێ��گ��ا :ح��زب ئ��ەوەی��ە كۆمەڵێك ت���اكو ئ��ەن��دام كۆببێتەوە لەسەر ێ كەس قیادەیان بەرنامەیەك كۆمەڵ بكاتو بیانباتبەرێوە ,ئەگەر ئەمەت هەبوو با ناویشت حزب نەبێت بەاڵم مامەڵەیەكی حزبی ئەكەیت و كاری حزبیت پێوەدیارە. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
29
نەوت سـە دەخوات بارزانی
ڕاپۆرتی :بڕوا هەولێری بڕی���ارە جەولەیەك���ی دیكەی مەس���عود ئاش���تبوونەوەی بارزانی س���ەرۆكی هەرێمو نوری مالیك���ی س���ەرۆكی حكومەت���ی عێ���راق دەس���تپێبكاتەوە ،چەند س���اڵێكە ئەم دوو كەس���ایەتییە كێش���ەو ملمالنێكانی���ان لەس���ەر نەوتو س���امانی ئ���ەم واڵتەیەو هەركات���ێ ماندوودەبن ئیتر بەرەو ێ سازشبوون دەچن ،بەاڵم هەركات بەرژەوەندییەكانی���ان پچڕا ئیتر شەڕەكەبە میللەت دەفرۆشنەوە « لەڕابردوودا بەهۆی ناكۆكیەكانی پرس���ی ن���ەوتو دەرهێنان���یو هەناردەكردنی لەالیەن حكومەتی هەرێمەوە ن���وری مالیكی چەندین فش���اری بەكارهێنا بۆ وازهێنانی بارزان���ی ،ك���ە بڕی���اری یەكەمو كۆتایی لەئەستۆیە ،بەاڵم لەكاتی ه���ەر لێدوانێك���ی ن���وری مالیكی زەرەرمەندی یەكەم بارزانی نەبوو، بەڵكو خەڵك���ی ڕەشو ڕووتی ئەم هەرێمەن ،كە ب���ەردەوام بوونەتە قوربانی كێشەو ئاڵۆزییەكان». هاتن���ی وفدێك���ی هاوپەیمانی
30
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
ش���یعەكان ب���ۆ الی بارزان���یو ئەگەری ئاش���تبوونەوەی مالیكیو بارزان���ی لەكاتێكدایە س���ەرۆكی هەرێم ب���ەردەوام هەڕەش���ەكانی لەحكومەت���ی عێراق���ی دژی مالیك���ی بوو ،ئ���ەوەش ئەوەمان بیردەخات���ەوە ك���ە بەرپرس���انی ئ���ەم هەرێمە هەرچ���ی دەكەن بۆ بەرژەوەن���دیو گیرفانی خۆیانە، دواجاریش هەر میلەتەكەیە باجی گ���رژیو ملمالنێیە شەخس���یەكان دەدات «دوای سەردانی وەفدەكەی شیعە بۆ الی مەس���عود بارزانیو بەوتەی فوئاد حس���ێن س���ەرۆكی دیوان���ی س���ەرۆكایەتی هەرێ���م وتوێ���ژەكان ب���ۆ گفتوگ���ۆی نیشتیمانی بەردەوام دەبێت ،بەاڵم ئەوەی ل���ەدوا لوتك���ەی لێدوانو توندوتیژییەكانی نێوان بارزانیو مالیك���ی لەئاراداب���وو ،هیچ���ی چارەس���ەرنەكراوەو هیچ پرسێكی تایبەت بە كورد جێبەجێنەكراوە، بەتایبەتی پرس���ی نەوت ،چونكە ئ���ەوەی پێش���ووتری كۆمپانیای (ئیكس���ۆن مۆبی���ل) كێش���ەكانی كەچ���ی لەسەردروس���تبوو، ئەمجارەش���یان (گاز پرۆم)یش���ی هاتەس���ەر ،س���ەرەڕای ئەمانەش
پێدەچێ���ت بەرژەوەندیی���ەكان یەكیانگرتبێتەوە لەنێوان مالیكیو بارزانی ،چونكە جێی سەرسوڕمانە كە بۆچی سەردەمێك كێشەكان زۆر بەزەقی دەركەوتن بە ئێستاشەوە بەردەوامی هەیە ،كەچی لەالیەكی دیكەش���ەوە بەرپرس���انی ك���ورد بەتایبەتی بارزانی ئەو حكومەتەی بەمەح���اڵ دەزان���ی ،گفتوگ���ۆی لەگەاڵ ئەنجامبدەن ،لەوالش���ەوە لەپێناو مانەوەیان لەپۆستەكانو سەركەوتنی پڕۆژە بازرگانییەكان دەس���تیان لەبەرژەوەندی نەتەوە هەڵگرتو كەوتنەوە داوی سامانو نەوتی ئەم واڵت���ە» نەوت لەزۆر بواری دیبلۆماسیەتی نێودەوڵەتیدا ڕۆڵ���ی كاریگەری گێ���ڕاوە ،بەاڵم لەزۆربەی دانوستانەكانی وەفدی ك���وردی لەگ���ەاڵ س���ەرانی بەغدا بووەتە هۆی سازشكردنو ملكەچی ب���ۆ بڕی���ارەكان ،لەس���ەرووی سیاس���ەتی هەمووش���یانەوە ناڕۆش���نی ن���ەوتو س���امانە سروشتییەكان ،كە ڕاستەوخۆ دوور لەپەرلەم���انو حكومەتی هەرێم، كۆی دەس���ەاڵتەكانی واژووكردن لەژێر چنگی سەرۆكی هەرێمدایە، بەبێ ئ���ەوەی داهاتێكی ڕۆش���نی هەبێت ،لەئێس���تادا سیاس���ەتی حكومەت���ی هەرێ���مو حكومەت���ی ناوەند لەئاڵۆزیو ناهەموارییەوە بەرەو خاوبوونەوە دەچێت ،بەاڵم نازانرێت ئەم خاوبوونەوەیە چی لەژێردایە» لەالیەك���ی دیكەش���ەوە دوو هەڵوێس���تی پێچەوان���ەی پارتیو یەكێتی هەم لەئاستی پەیوەندییە سیاس���ییەكان ،ه���ەم لەئاس���تی ئابوورییەكانەوە تەواو جیاوازە،
ری كامیان ی یان مالیكی؟ بەجۆرێك سەرانی یەكێتی خۆیان لەسیاس���ەتی ن���ەوت ب���ە دوور دەگ���رنو بەب���ێ ئاگای���ی خۆیان وەس���فیاندەكەن ،لەبەرامبەر ئەو هەموو فشارە سیاسیو دەرەكیانەی لەسەر دۆزی كوردو مادەی ()140و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان بوونی هەیە ،سااڵنێكە بەرپرسانی كورد م���ووی دەمو چاویان لەحكومەتی عێراقی گرژنەبوو،بەاڵم لەس���ەر پرس���ی نەوتو بازرگان���ی ژیانی هەزاران خەڵ���ك لەگرانی بازاڕو مامەڵ���ەی ڕۆژان���ەی كەوت���ە مەترس���یەوە ،ك���ە پێدەچێ���ت ه���ەم دەس���ەاڵتی ك���وردیو هەم بەرپرسانی بااڵدەست لەحكومەتی عێراق���ی الریی���ان لەوەنیە ئاخۆ میللەت چی بەسەردێ ،تەنها ئەوە نەبێ���ت (هی خۆم ب���ۆ خۆمو هی تۆش دەخۆم) نەبێ���ت ،لەوەتەی دەس���تكراوە بە دەرهێنانی نەوت لەعێراقو هەرێمی كوردس���تان بە پلەی یەك بەردەوام شەڕەدەنوكو ملمالنێی توند لەنێوان بەرپرس���ە بازرگان���ەكان رووی���داوە ،كەچی ج���ار لەجاری���ش داهاتەك���ەی زیاترو فراوانت���ر دەبێتو موچەو گوزەرانی خەڵكیش الوازتردەبێت، ئ���ەوەی ئێس���تا چاودێران���ی سیاس���ی بی���ری لێدەكەنەوە ،كە ئای���ا نەوتو س���امانی ئەم واڵتە دەبێت س���ەری كامی���ان دەخوات؟ مالیكی ،یان بارزانی؟ ئەوەش���ی دەبینرێ���ت دەگەڕەێت���ەوە بۆ گەل ئای���ا دەتوان���ن چۆن بەش���ێوەی فش���ار بۆ چاكس���ازی كاردەكەن چونكە خۆپیش���اندان بەردەوامەو ئەگەری هەرێمی كوردستانیش���ی لێدەكرێتو توڕەی���یو ناڕەزایش
وا پەنگیخ���واردووە ،ئەگ���ەری تەقین���ەوەی چاوەروانك���راوی لێدەكرێت».ماوەی چەند ساڵێكە كێشمەكێش���مە سیاس���ییەكانی هەرێم���ی كوردس���تان داوای ئاش���كراكردنی داهات���ی ن���ەوتو س���امانە كانزایی���ەكان دەكرێت، بەاڵم حكومەت���ی هەرێم ملناداتو ئاش���كرایناكات ،تەنانەت زۆرێك لەوەزیرو پەرلەمانتارانی لیستی كوردستانیش ئاگاداری سەوداگەری ن���ەوت نین ،بەپێ���ی زانیارییەك كە ئ���ەم ڕاپۆرتەی گۆڤ���اری ڕێگا پشتیپێبەس���تووە لەناوخ���ۆی پارت���ی دیموكرات���ی كوردس���تان جگ���ە لەبنەماڵ���ەی بارزان���یو لەناویش���یاندا كەس���ە نزیكەكان هیچیان ئاگاداری دۆس���یەی نەوت نینو بەجۆرێك خۆیان لەم پرسە دەدزنەوەو ناتوانن باسیبكەن». لەالیەك���ی ترەوە ك���ە لەالیەن بنەماڵەكانی هەرێمی كوردستانەوە گلدراوەت���ەوە بەهۆی���ەوە زۆرێك لە خەڵك���ی هەرێمی كوردس���تان زەرەرم���ەدی یەك���ەم ب���وونو كاریگەری كردووەتەس���ەر ژیانی هاواڵتیانی هەرێمی كوردس���تان، كەلەپاڵ پرس���ە سیاس���ییەكانو
ئاڵ���ۆزی ناوخۆی���یو دەرەك���ی ن���ەوت بووەتە چەكێك بەدەس���ت حكومەتەك���ەی ن���وری مالیك���ی ب���ەردەوام دژی كورد بەكاریدێنێت لەوالش���ەوە چەن���د كەس���ێك لە دەستڕۆیش���تووەكان سامانەكەی هەڵدەلوش���ن لەس���ەر حیس���ابی میلل���ەت ،ئەمەش وا ل���ە خەڵكی ت���وڕەی ش���ەقام دەكات بەردەوام وابیربكاتەوە خەڵك بڕژێتە س���ەر ش���ەقامەكانو داوای ئاشكراكردنی بكەن ،ئ���ەوە جگە لەوەی لەالیەن دوژمنەكانیش���مانەوە باج���ی زۆر دەدەینو خۆمان كردووەتە پرد بۆ پەڕینەوەی بێگانە» .ئەوەی جێی ڕەخنەگرتنە هەڵویس���تی الوازی پەرلەمانی كوردستانە بەجۆرێك نازانرێ���ت چ���ۆن چاوپۆش���ی لە داهاتو بەرهەمەكان���ی دەكرێتو ئەو سیس���تەمەی قبوڵ���ەو خۆی دێتەبەرچ���او، بەبچووكت���ر ك���ە پێویس���تدەكات پەرلەمان���ی كوردس���تان لە تەواوی وردەكاری خەرج���یو هاوردەكردنی نەوت بۆ دەرەوە بپرس���ێتەوە ،كە ئەمەش بۆ ئەو خولەی ئێستای پەرلەمانی كوردستانو س���ەرۆكایەتییەكەی كارێكی مەحاڵە. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
31
بـودجەی عێرا بـەهۆی زیـادبوونی
بودجة ،ديَوةزمةيةكي تري سةر ملي عيراق
راپۆرتی :باران هەورامی ب���ودج���ە وەك ت��اع��ون��ێ��ك��ی هەمیشەیی ،س��ااڵن��ە دەبێتە ه��ۆك��ارێ��ك ب��ۆ دروس��ت��ب��وون��ی ناكۆكی نێو كوتلەو نەتەوەكانی ع��ێ��راق ،ه��ەم��وو ساڵێك ئەم ق��ەوان��ە دووب��ارەدەك��رێ��ت��ەوەو تا ئێستا ن��ەت��وان��راوە بەیاسا ب��ودج��ە ت��ەرخ��ان��ب��ك��ەنو چیتر ت��ووش��ی دووب��ەرەك��ی دووب���ارە نەبنەوە ،پ��اش رژێمی پێشوو بەپێی رێككەوتنی سیاسی %17 وەك پشكی هەرێم بڕدرایەوە، هەرچەندە هەموو ساڵێك ئەو ب��ڕە ب��ەت��ەواوی ناگەیەنرێتە كوردستان ،ئەندام پەرلەمانێكیش رای���دەگ���ەی���ەن���ێ���ت ل���ەب���ەر ئەنجامنەدانی سەرژمێری ئەم كیشەیە سااڵنە بەردەوامدەبێت، جگە ل���ەوەش ه��ەم��وو ساڵێك ه����ەڕەش����ەی ك��ەم��ك��ردن��ەوەو نەهێشتنی ئەو بودجەیە دەكرێت، لەكاتێكدا ئەو بودجەیە داهاتی عێراقە بەشێوەیەكی گشتی ،بەاڵم لە واڵتانی دیكتاتۆری لە قەباغی دیموكراسیدا ئ��ەم��ج��ۆرە ك��ارو كاردانەوانە دووب��ارەدەب��ن��ەوەو
32
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
لەبەر هێنانەدی مەرامی سیاسی الیەنو كوتلەكان یاریش بە قوتی خەڵكەوە دەكرێت. پڕۆژە بودجەی عێراق تا ئێستا لە پەرلەمانەكەی قەتیس ماوەو كێشەی سیاسییەكان ،كێشەی ئابووری خولقاندووە نەتوانراوە تێپەڕێنرێت. كوردیش بۆ بودجەی عێراق كۆمەڵێك مەرجی ڕاگەیاند لەوانە (هێشتنەوەی رێژەی %17ی پشكی هەرێم لە پرۆژە بوجەی ،2013 پێدانی پارەی كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان گرێبەستی نەوتییان هەیە كە بڕەكەی دەگاتە چوار ملیارو 300ملیۆن دۆالر چونكە داهاتەكان بۆ حكوومەتی عیراق دەڕوات ،یەكالككردنەوەو دانی بوجەی پێشمەرگە ،زیادكردنی بڕە بوجەی تەخانكراو بۆ مادەی 140ی دەس��ت��وور ،دەبێت پشكی هەرێم زیاتر بچەسپێنرێت بۆ ئەوەی لە دەرەوەی ناكۆكیەكان بمێنێتەوەو ه��ەرەش��ەی برینی لێنەكرێت). بەپێی پرۆژەی بوجەی گشتی عێراق بۆ 2013بڕی 170ملیار دینار
بۆ قەرەبووكردنەوەی مادەی 140ی دەستووری تەرخانكراوەو لیستە ه��ەوڵ��دەدەن كوردستانیەكان بەرزبكرێتەوە بۆ 320ملیار، بوجەی پێشمەرگە وادیاریكراوە پ���اش ڕێ��ك��ك��ەوت��ن��ی ه����ەردوو حكوومەتی ناوەندیو هەرێم بە پێشینە دەدرێت بەاڵم بەرپرسانی وەزارەت�����ی پێشمەرگە دەڵێن هیچ پارەیەكیان لە حكوومەتی عیراقەوە وەرنەگرتووە. لە ئێستادا 120پەرلەمانتاری عەرەبیش ئیمزایان كۆكردوەتەوە بۆ كەمكردنەوەی پشكی بودجەی هەرێم بۆ %12و لەبەرانبەردا ت��ەی��اری س���ەدری رەزام��ەن��دی خۆیان لەسەر بڕی %17ی بوجەی عیراقی ب��ۆ ه��ەرێ��م دەب��ڕی��وەو ه��اوك��ات��ی��ش ج��ەخ��ت ل���ەوەش دەكەنەوە ،دەبێت دابەشكردنی بە پێی دانیشتوانی پارێزگاكان بێتو هاوكاتیش داوای��ان��ك��رد س��ەرۆك��ای��ەت��ی ئەنجوومەنی نوێنەران لە ب��ڕی��اردان لەسەر ب��وج��ە ل��ە ه��اوس��ۆزی سیاسی دووربكەونەوە ،هەر بۆیە پشكی هەرێم لە بوجەی گشتی عیراق ه��ەوڵ��ەك��ان ب��ۆ كەمكردنەوەی شكستیان ه��ێ��ن��اوە ،ب��ۆی��ە لە ئ��ێ��س��ت��ادا ك��ێ��ش��ەی گ����ەورەی ه���ەردوو حكوومەتی ن��اوەن �دو هەرێمو پەرلەمانتارانی لیستە بوجەی كوردستانیەكانیش پێشمەرگەو دانی پارەی كۆمپانیا نەوتییەكانە ئەوانەی لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن. م��وئ��ەی��د ت��ەی��ب ئ��ەن��دام��ی ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی ن��وێ��ن��ەران��ی عێراق ڕایگەیاند» لە ئێستادا
اق ،ش��ێرپەنجەی گەلە یان دەسەاڵت؟ خەرجی سیادیو حاكیمیەوە پشكی هەرێم كەمیكردەوە كۆبوونەوەكانی پەرلەمان تایبەتە بە پرۆژە یاسای بودجە ،بەاڵم نەتوانراوە بەپێی ڕێككەوتنەكان پرۆژەكە پەسەندبكرێت» موئەید تەیب ئاشكراشیكرد «تا ئێستا لەسەر ئەو بڕە پارەی پێویستە بدرێت بە كۆمپانیاكانی نەوت ڕێكنەكەوتووین ،هەرێمی كوردستان دەڵێن ئێمە ئامادەین رۆژان���ە 250000بەرمیل نەوت ڕەوان��ەی دەرەوە بكەین ،بەاڵم دەب��ێ��ت ل��ە ب��ەرام��ب��ەردا پ��ارەی كۆمپانیاكان بدەن» ئ��ەو پەرلەمانتارە وتیشی» پارەی كۆمپانیاكان دیاریكراوە ك��ە بریتییە ل��ە 4.2ترلیۆن دینار ،بەاڵم ئەوان رێكناكەونو دەڵێن بەشێوەیەك دەینوسین كە ئەنجوومەنی وەزیران پارەی كۆمپانیاكان بدەن ،ئەم نوسینەش شتێكی گشتییەو هیچ ناگەیەنێتو پ��ارەك��ە دی���ارەو سەرفدەكرێت بۆ ب��ەس��رەو ع��ەم��ارە كە نەوت دەردەك��ەن ،دەرهێنانی نەوتیش تێچوونی دەوێ�تو داهاتەكەشی بۆ هەموو گەلی عێراقە ،واتە بۆچی پارە بۆ ناوچەكانی تری عێراق خەرجدەكرێت ،بەاڵم بۆ هەرێمی كوردستان خەرجناكرێت. ه��ێ��زە ك��وردس��ت��ان��ی��ی��ەك��ان��ی ن��او ئەنجوومەنی نوێنەرانی ع���ێ���راق دوو پ��ێ��ش��ن��ی��اری��ان پەرلەمانی خستووەتەبەردەم عێراق بۆ دانی بوجەی پێشمەرگە كە حەوت ساڵە نەدراوەو سااڵنە دوادەخ����رێ����تو ت���ەگ���ەرەی بۆ درووستدەكرێت ،پێشنیارەكانیش بریتین لەوەی ،دەبێت حكوومەتی ن��اوەن��دی خەرجییەكانی سێ
ساڵی رابردووی بدات ،پێشنیاری دووەم��ی��ش ئەوەیە ڕێ��ژەی %17 بوجەی وەزارەتی بەرگری عێراق بۆ هێزی پێشمەرگە بێتو هەموو ساڵێك ئەمە دووبارەببێتەوە، بەاڵم هیچ كام لەو دوو پێشنیارە لە الیەن لیستەكانی پەرلەمان بەتایبەت هاوپەیمانی نیشتمانی وەاڵمنەدراوەتەوە. موئەید تەیب وتەبێژی لیستی هاوپەیمانی كوردستان سەبارەت بە دەنگدان بۆ پ��رۆژە یاساكان وت��ی» هەموو پیشنیارەكانمان ڕەوان��ەی سەركردایەتی هەرێم دەك��ەی�نو بەرگری ل��ەو بڕیارو پێشنیارانە دەكەین». لەبەرانبەردا شاكر دەڕاج��ی س��ەرك��ردە لە لیستی دەوڵەتی یاسا لەبارەی مەرجەكانی لیستە كوردستانییەكانەوە بۆ دەنگدان لە سەر پ��رۆژە یاسای بوجەی 2013رای��گ��ەی��ان��د» مەرجەكان قورس نین ،بەاڵم گرژییەكانی ئەم دواییەو كەڵەكەبوونی لەیەكتر تێنەگەیشتنو خوێندنەوەی خراپ بۆ یەكتر كاریگەری هەیە». ش��اك��ر دەڕاج�����ی وت��ی��ش��ی» ه��ەوڵ��دەدرێ��ت ل��ەگ��ەڵ الیەنە كۆبوونەوە كوردستانییەكان بكرێت بۆ ڕازیكردنیان بۆ دەنگدان لەسەر پرۆژەكەو بەمزووانەش چەند كۆبوونەوەیەكی چڕ لەگەڵ لیستە كوردستانییەكان دەكەین». ڕونیشیكردەوە :الیەنەكانیتر بەتایبەت لیستی عیراقیە دەنگ بە بودجە دەدەن تەنیا كورد ماوە رازیبێت». س��ەب��ارەت ب��ە تێپەڕاندنی پرۆژە یاساكە موئەید تەیب وتی
ناتوانرێت بێ ك��ورد پرۆژەكە ت��ێ��پ��ەرێ��ن��رێ��ت ،ئ���ەو ئ��ەن��دام پ��ەرل��ەم��ان��ە وت��ی��ش��ی» ئ��ەگ��ەر تەوافوق لەسەر پرۆژەكە نەبێت، دەنگی لەسەر نادرێت» ڕون��ی��ش��ی��ك��ردەوە» كوتلە كوردستانییەكان هیچ هەنگاوێك نانێن تاكو ڕەزامەندی حكومەتی هەرێم وەرن��ەگ��رن ،لە ئەگەری ڕازینەبوونی حكومەتی هەرێم بە هەر پێشنیارێكی پەرلەمانی بەغدا ،ئێمەش ڕازینابین». س�ەرچ��اوەی�ەك�ی پەرلەمانی ئاگادار ئاشكرایكرد :ئەو شاندەی حزبی دەع���وە ك �ە ب��ەم دواییە سەردانی هەرێمی كوردستانیان ك��ردو چاویانكەوت بە سەرۆك مەسعود ب��ارزان��ی ،گەیشتون بە ڕێكەوتنێك بۆ تێپەڕاندنی بودجە. ئ��������ەو س�����ەرچ�����اوەی�����ە ئ��اش��ك��راش��ی��ك��ردووە ،ئ���ەوەی ی ڕێ��ك �ەوت��وون ئەوەیە ل �ەس �ەر پشكی ه��ەرێ��م ب��ە %17وەك��و خ��ۆی بمێنێتەوە لە بەرانبەر ئ���ەوەی هەرێمیش داوای ئەو چوار ترلیۆنو 200ملیار دینارە نەكات كە ناكۆكیەكانی لەسەر دروستبووە . بوجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2013بریتییە لە 138ترلیۆنو 424ملیارو 608ملیۆن دینار، پشكی هەرێم تێدا 14ترلیۆنو 406ملیار دی��ن��ارە ،ب��ەم پێیە بەهۆی زیادبوونی خەرجیەكانی سیادیو حاكیمیەوە پشكی هەرێم لە بوجەی گشتی عیراقدا %10.4ی كۆی بوجەی عیراقە.
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
33
(سیاسەت) هونەری شیاندن، یان شێواندن؟! نوسینی :كاوە هاوڕاز ڕازێكی بەرایی: پێناسەی (ب�����ارودۆخ)ی ئەم دەڤ��ەرەی ئێمە كە بە هەرێم یان ب��ەك��وردس��ت��ان��ی س��ەرب��ە عێراق ن���اس���راوە ل��ەچ��ەن��د الی��ەك��ەوە خ�����راوەت�����ەڕوو ،ب���ەوەش���ەوە ن��ەوەس��ت��اون تێكەڵی پێناسەی (سیاسەت) یانكردووە ،ڕووخساری ئ���ارای���ش���ت���دراوی ه��ەن��دێ��ك لە سیاسەتمەدارانیشیان پێوەسفو پێناسەكردووە. لەڕاستیشدا بەرلەوەی پێناسەی هەر ناوو ئاوەڵناو ناولێنراوێكیش بكرێت ،دەبێت سەرەتا بزانرێت ئەو شتە پێناسەكراوە چەندێك ب���وونو ك��ارای��یو ك���اردان���ەوەی هەیە؟! ڕۆژانەش باسی (سیاسەت) و (سیاسەتمەداران) ك��اروب��اری ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی واڵت��دەك��رێ��تو هەنگاوی پڕ لە هەڵەو كەموكورتیو شكستو دیاردەكانی گەندەڵیش بە (سیاسەت)و هونەری (سیاسەت)و داهێنانی سیاسیانەش بەنرخێكی ه��ەرزان بەسەرگەلی خێرنەدیودا دەفرۆشنەوە. هەندێك ل��ێ��پ��رس��راوی ب��ااڵی ن��ێ��وح��ك��وم��ەتو ن��ێ��و ح��ی��زب��ی دەسەاڵتدارو بەشدار لە پرۆسەی بە(سیاسەت) ناودێركراویشیان، بەدانپیانانی مەیدانی (ك��رداری) یانەی خۆیان ،بێ (دانپیانانی زمانی گوفتار) ئەو هەموو هەڵەو ل��ەم��اوەی كەموكورتیانەشیان چوار ساڵی خۆیان (كەهاوكاتی مانەوەی پۆستەكانیشیان بێت ) تەرخاندەكەن بۆ خوێندنی یاساو
34
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
زان��س��ت��ە س��ی��اس��ەك��ان ت��ا گوایە دەمامكێكی زیاتری وەك هەبوونی بڕوانامەی پسپۆری بۆ پلەكانیان مەیسەربكەن بێ ئەوەی دەستەیەكی متمانەپێدراو لە بڕوانامەكانی پۆلی شەشەمی ئامادەیی ئەوسایان بكۆڵێتەوەو تەنانەت بێ ئەوەی بشزانرێت چۆن كۆلێژو زانستە سیاسییەكان تەواودەكەن ،چونكە وێرای دەوامی بچڕبچڕی نێو ئەو جۆرە كۆلێژانەی ژێر دەسەاڵتی خۆشیانو سەرباری دەرچوونیان بە (واستە)و لێشاوی نەوەستاوی بەرتیلە چ��ەورەك��ان��ی��ش��ی��ان بۆ ڕاگ��رو چەند مامۆستایەكی ئەو ك��ۆل��ێ��ژان��ەش ك��ەچ��ی هێشتا لە پ��ێ��ن��اس��ەی چ��ەم��ك��ی س��ی��اس��ەتو زاراوەكانی دەسەاڵتە گشتییەكانو مەنهەجی دادگ��او زانستی یاساو تایبەتمەندیشیاندا ئەحكامی دەستەوسانن ،نەخاسمە لەڕووی كرداریو پیادەكردنی سەر زەمینەی واقعیشەوە. (سیاسەت) لەدەرەوەی هونەری شیاندنو(مومكینات)دا. وەك لەسەرەتاشدا وتمان زۆر هەڵەیە ئ��ەگ��ەر بڵێین ئێمە لە بارودۆخێكی قەیرانبار ،یان لە قەیرانی سیاسیشدا دەژین ،بەڵكو پێویستە ئەو پرسیارە بوروژێنرێت كە داخۆ لەم هەرێمەماندا شتێك ه��ەی��ەو ن��اوی (س��ی��اس��ەت) بێت؟ ئەی ئایا كەسانی (سیاسەتمەدار) لەئارادان؟! ب������ەاڵم ب���اڕاس���ت���ەوخ���ۆش مەبەستەكەم بە گوێی هەموواندا بچرپێنم كە لە ڕاستیداو بەڕای خۆم هێشتا وەك پێویست شتێك
ل��ەئ��ارادا نییە ك��ە پ��ڕب��ەوات��ای وشەكە ن��اوی (سیاسەت) بێت، وەسفێكی پربەپێستی خۆشیان نییە ب��ۆ كەسانێكی ب��ااڵدەس��ت كە ن��اوی (سیاسەتمەداران) یان لێبنرێت ،دەنا ئەگەر لەڕاستیدا سیاسەتمەدارانیش سیاسەتو هەبوونایە ،ئەوا فیكرێكی تۆكمەو ساغو سەلیمی سیاسیش لەئارادا دەب����وو ،ئ���ەو ه��ەم��وو گ��رف �تو تەنگژەو قەیرانە ی��ەك ب��ەدوای یەكو لەیەكتر قەبەترانەشمان بۆ نەدەخوڵقا. هێندە هەیە دەتوانین بڵێین، ملمالنێیەكی ب��ەن��او سیاسی (ب���ەاڵم خێڵەكیو ت��ی��رەگ��ەریو ن���ەت���ەوەپ���ەرس���ت���ی) ل��ەن��ێ��وان س���ەرك���ردەك���ان���ی ئ���ەم ت��ی��رەو بنەماڵەو تایەفە توندڕەوانەدا هەیەو تارادەیەكی گ��ەورەش لە جەنگی نێوان بازرگانە گ��ەورەو هەواپەرستەكانی نێو یەك بازاڕ دەچێت. ك��ەواب��وو ب��ەم پێیە ناتوانین دایالۆگو وتوێژێكی سیاسیانەش لەنێوان ئەم بازرگانە سیاسییانە یان (سیاسی ڕووپۆشكراوانە) ببینین یان لێیانچاوەڕوانبكەین نەخاسمە لەگەرمەی ملمالنێی بەرژەوەندییە ت���ی���رەگ���ەریو م��ەزه��ەب��گ��ەریو حیزبگەراییەكانیشیاندا .دیارە هەرلەبەر هەمان هۆكارو فاكتەری پێشوو ،لەوانەشە بگوترێت گوایا نیمچە سەقامگیرییەكی سیاسی باڵی بەسەر ئ��ەم هەرێمەماندا كێشاوە ئەمە ب��ەڕواڵ��ەت ڕاستە ب��ەاڵم ئەگەر كەسێكی ش��ارەزاو پسپۆڕ لە (ك��اروب��اری ملمالنێی
نێوان دەس��ەاڵت��دارانو زلهێزانی بااڵدەست) توێژینەوەیەكی گشتیو مەیدانیش لەنێوانیاندا بكات، زۆر بەئاسانی ب��ڕو بارستایی ملمالنێ ش��اراوەك��ان��ی دەرەوەی هەرەمی پەرلەمانو حكومەتیش س��اغ��دەك��ات��ەوەو دەیسەلمێنێت كە نەك هەر لەملمالنێی نێوان ئۆپۆزسیۆنو دەسەاڵتدا ،بەڵكو ل��ەن��ێ��وان خ��ۆب��ەخ��ۆی الی��ەن��ە ملمالنێو دەسەاڵتدارەكانیشدا نێگەتیڤانەی پێشبركێیەكی بەرژەوەندپەرستی لەئارادایە. (عێراقو دەسەاڵتی ناوەند لە شكستی سیاسیدا) دیارە لەهەر لێكۆڵینەوەیەكی ناوخۆی سیاسیدا ناكرێت ئاماژە بەدەسەاڵتی ناوەند نەكرێت لە ع��ێ��راقو چەندەها لێپرسراوی گ�����ەورەی ب��ااڵدەس��ت��ی الی��ەن��ە دەسەاڵتدارەكانی هەرێم بەشداری پرۆسەی سیاسی عێراقنو چەندین پۆستی گەورەو سیادیی (سەروەر) یشیان پێسپێراوەو بەپێی كاراییو توانای ناچونیەكی خۆشیان ئەو پلەو پۆستانە لە بەغدا راییدەكەن. ئەوەی لەم بڕگەیەی باسەكەمدا مەبەستمە پەیدابوونی ئەو هەموو قەیرانە گەورانەیە كە لەنێوان هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق (شیعەو سوننەو ك��ورد) خوڵقاوەو بەتایبەتیش لەنێوان دەسەاڵتی عێراق بەسەرۆكایەتی الیەنی دەوڵ��ەت��ی یاساو (ن��وری م��ال��ی��ك��ی)ی س���ەرۆك���وەزی���رانو س��ەرك��ردای��ەت��ی ك����وردداو زیاتر م��ەب��ەس��ت��م ل���ە ش��ك��س��ت��ی ئ��ەو وتووێژانە لەنێوان هەردوو الیەنو لێرەدا بواری چوونەنێو قوواڵیی كێشەكانی نێوانیان نییە ،شكستی وتوێژو دانوستانەكانیش بەندە بەشكستی ئەو چەمكەوە كەناوی (سیاسەت) یان لێناوە ،ئەگەر دانوستانو گفتوگۆی دۆستانەیان ملكەچی ڕاستەقینەی لۆژیكی
زانستیانەی (سیاسەت) بووایە ئەوا ئەو سیاسەتەش كە لەسادەترین پێناسەیدا بە هونەری كارە شیاوە بەدەستهاتووەكان (فن الممكنات) ناوبراوو ناسراوە ،بەرهەمێكی ئیجابی ب��ەه��ەردووالو بە چینە ستەمدیدە ژێردەسەاڵتەكانیشیان دەبەخشی. لێرەدا دووبارە پرسیار لەسەر (سیاسەت) دێتەگۆڕێ ،كە ئایا بەڕاستی ئەم سیاسەتە هونەری بەئەنجامگەیاندنی كارە شیاوو ڕەواكانە؟! ئەگەروایە بۆچی ئەو هەموو مافە ڕەوایەی ستەمدیدەكانی ئەم واڵتە بەو زانستە گەورەیەی كەسانی بەناوسیاسەتمەدارانمان بەدینەهێنراون ئەی ئەو هەموو پ���رۆژە گ���ەورە گ��ەوران��ەی كەلە زاخۆوە تا(فاو) سیاسەتمەدارانی ك����وردو ع����ەرەب ل��ەب��ەرن��ام��ەی پرۆسەی هەڵبژاردنیاندا بەڵێنیان لەسەردەدا بۆچ هەر بە مەرەكەبی سەر كاغەز ماونەتەوە؟! عێراقییەكان مافی خۆیانە لەكەسانی بەناو سیاسەتوانو سیاسەتبازو سیاسەتمەدارانیان بپرسن كوا ئەنجامی سیاسەتو ف��ەن��ی م��وم��ك��ی��ن��اتو ه��ون��ەری بەرەوپێشبردنی واڵت؟! (سیاسەتی عێراقو سەربوردێكی مێژوویی) ل������ەدوای ج��ەن��گ��ی دووەم����ی جیهانییەوەو بەرلەوەش دەشێت بڵێین لەسەرەتای درووستبوونی دەوڵ���ەت���ی ع���ێ���راق���ەوە چینی بااڵدەستی بەناو سیاسەتمەدار یان بەشداری پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا هێشاو تا ئەمرۆش پەی ،یان دەركیان بەو ڕاستییە نەبردووە كە سیاسەت هونەرەو هونەری بەدیهاتنی كارە شیاوو جوانو ڕەواكانی جێی خۆشحاڵیو ئ���اس���وودەی���ی گ��ەل��ەك��ەی��ان��ە، سیاسەت دەروازەی گرتەنەدەستی جڵەوی حوكمڕانیو سەروەرییە،
جڵەوی حوكمڕانیەتیش ئامانجێكی پیرۆزی سەرەكییەو دەبێت كەسانی كارامەو باوەڕدارو خواناسو زانا پێبگەن ن��ەك كەسانی چەكدارو عەشرەتدارو عەسكەرتارو خاوەن میلیشیای هەلپەرستو خوازیارو قۆرخكاری هەموو هەناسەكانی ژیان. بەپێی ئەم دیدگایەی خۆمان لەم چەند دێ��ڕەدا جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە كە هێشتا واڵتی عێراق بەگشتیو هەرێمی خۆیشمان بەتایبەتیو لەماوەی دەسەاڵتی سیاسی حوكمرانیدا ،كەسانی دەستەبژێر (نوخبە)و كاریزمای س��ی��اس��ی ب���ەرێ���ژەی گ����ەورەی س���ەرك���ردەو ڕەم���زو هێماكانی سەركردایەتی بنەماڵەو تیرەگەریو بەدینەهێناوە م��ەزه��ەب��گ��ەری ج��ی��اوازی ف��رەش هەیە لەنێوان ه��ەردوو ن��اوی (سیاسەتمەدار)و پ��ێ��ش��ەوای س��ی��اس��ی��دا ،چونكە مەرج نییە پێشەوای سیاسی یان سەركردەی بنەماڵەو پارتو هۆزو عەشرەتێك لەهەمانكاتدا پیاوی دەسەاڵتو حكومەتو حوكمڕانیەتی ئەو واڵتەیش بێت ،بەاڵم دەشێت بەشێوەیەك لە شێوەكان پیاوی بەرهەڵستكاریو ئۆپۆزسیۆنێكی ناوچەیەك بێت تاوەكو مافەكانی عەشرەتو ناوچەكەی بەدیدێنێت ه��ەر دەرب�����ارەی گ���ەڕان���ەوە بۆ س��ەرب��ووردو م��اج��ەرای مێژووی سەدەیەك لەمەوبەر یان نیوسەدە لەمەوبەری عێراقو كوردستانیش، ل���ەدوای ڕووخ��ان��دن��ی سیستمی پاشایەتیش لە عێراقەوە تاساڵی ()1963و ل��ەوێ��ش��ەوە تاساڵی ()1968و پاشان لەماوەی سااڵنی ( 1968تا ) 2003كە حوكمی رەشی بەعسیەكان بوو ل��ەدوای ئەوەش لەساڵی ()2003وە تاكو ئەمرۆ دەردەك��ەوێ��ت كە ئ��ەم واڵت��ە لەم ماوە درێژەی حوكمی كۆماریشدا (ل��ەس��اڵ��ی )1958ەوە بەچەند ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
35
عێراقییەكان مافی خۆیانە لەكەسانی بەناو سیاسەتوانو سیاسەتبازو سیاسەتمەدارانیان بپرسن كوا ئەنجامی سیاسەتو فەنی مومكیناتو هونەری بەرەوپێشبردنی واڵت؟! میكانیزمێكی (ناسیاسی) واتە بەمیكانیزمی دەرەوەی دەسەاڵتی سیاسی ب��ەرێ��وەب��راوە هەمیشە كەسانێك ل��ە حوكمدابوون كە زۆربەی هەرەزۆریان گوێ لەمشتو پاشكۆو ڕووك��اری ئاراشیتدراوی دەسەاڵتی حیزبی یان عەسكەرتاری ب��وونو هیچ تواناو قودرەتێكی سیاسیشیان نەبووە كە بتوانن ل���ەدەری���ای ف��ەن��ی مومكیناتی سیاسەتی عێراقدا مەلەیانكردبێت، بەڵكو زیاتر س��ەوداو ئاڵوگۆڕی ڕۆژان���ەی���ان ل��ەگ��ەڵ ڕووداوە هەمەجۆرە ناوخۆییو دەرەك �یو نێودەوڵتییەكاندا بەچەند ئامرازو (ن��اس��ی��اس��ان��ە) میكانیزمێكی ك��ردووە ،جەنگە ناوخۆییەكانی خۆبەخۆی پێكهاتە سەرەكییەكانی ئەم واڵتە لە سااڵنی شەستەكانەوە ت��ا ئ��ەم��رۆش باشترین بەڵگەو
36
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
شاهیدی ئەم وتانەن كە ئەگەر سیاسەت فەنی مومكینات بووایە بۆچی ن��ەی��ان��دەت��وان��ی ئاشتیو تەباییو ئاوەدانی بۆ پێكهاتەكانی خۆیان بەدیبهێنن؟ جگە لە جەنگە ناوخۆییەكان دوو جەنگی گ���ەورەی دەرەك��یو ماڵكاولكاری وەك (بەگژداچوونی واڵتێكی هاوسێی وەك كۆماری ئ��ی��س�لام��ی ئ����ێ����ران)و پ��اش��ان پ��ەالم��اردان��ی واڵت��ێ��ك��ی بچوكە هاوسێی وەك (كوەیت)و بەدوایدا تێكچوونی پ��ەی��وەن��دی لەگەڵ زۆرب���ەی دەوڵ��ەت��انو زلهێزانی دن��ی��اداو گ��ەم��ارۆی ب��ەردەوام��ی ئابووریو وێرانكردنی ژێرخانی ئ��اب��ووریو گەیاندنی واڵتێكی دەوڵەمەندو پرداهاتی وەك عێراق بە ڕیزی واڵتە هەژارو دواكەوتوو كارەساتبارەكان ،ئەرێ ئەمەبوو فەنی مومكیناتی سیاسەت یان بزربوونو غیابی فكری سیاسیو لەدەستدانی زانستی سیاسەت ب��ووە؟ ئایا تائەمرۆش هەرێمی كوردستان بەدەستی سیاسەتو ئ��اس��ەواری تەعریبو ئەنفالو ك��ی��م��ی��اب��ارانو ج��ی��ن��ۆس��ای��دەوە ن��ان��اڵ��ێ��ن��ێ��ت؟! ئ��ای��ا هێشتا هەرێمەكەمان لەدەستی سیاسەتی دوو ئیدارەییو ملمالنێی نادروستی حیزبایەتی ڕزگاری بووە؟ (دوا راز :سیاسەت هونەرە، پیشەیە ،سەلیقەیە) لە كۆتایی ئەم باسەداو هەر بەپشتبەستن ب��ەو س��ەرب��ووردە مێژووییانەش ،سەرجەم بەڕێزانی سیاسەتمەداران سیاسەتوانو ئ��اگ��اداردەك��ەم��ەوە ل���ەوەی كە سوودێكی گەورەو پەندی واتادارو وانەی بەهادار لە كارەساتەكانی پ��ێ��ش��ووی ئ���ەم واڵت���ە وەرگ���رن ب���ەرل���ەوەی ل��ە ك��ۆرس��ەك��ان��ی خوێندنی بااڵدا بەشداربن ،بڕوانن ملمالنێی خوێناوی درێژخایەنی ن��ێ��وان ه���ەردوو واڵت���ی ع��ێ��راقو
ئێران بەكوێ گەیشت بەداخەوە هونەری دانوستانی نێوان هەردوو واڵتەكەش هێشتا لەماوەی سااڵنی جەنگ زیاتری خایاندووە یان ماوەی داگیركردنی چەند مانگەی كوەیتو بەدوایدا سااڵنی گەمارۆی ئابووریو پاشان ڕووخانی ڕژێمو بەدواشیاندا ملمالنێی كوێرانەی پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق چ بەرهەمو بەرئەنجامێكی ئیجابی سیاسیی بەخشیووە؟ خ����ۆ ئ����ەگ����ەر س���ی���اس���ەت ب��ەوات��ا ڕاس��ت��ەق��ی��ن��ەك��ەی خۆی پیادەكارانیشی بەكاربهاتایەو ك��ەس��ان��ی پ��ر ب��ەوات��ای وشەكە (س��ی��اس��ەت��م��ەدارو هونەرمەندی ب���واری سیاسی ب��وون��ای��ە) ئەو ه��ەم��وو ج��ەن��گ��ە درێ��ژخ��ای��ەنو ماڵكاولكاریانەیان كارەساتە بەدوادا نەدەهات. دانوستانی یەك ساڵیش هێشتا لە ملمالنێی خوێناوی یەك رۆژ باشترە سیاسەت ئ��ەگ��ەر وەك پیشەو ك��اری ش��ی��اوی كەسانی لێهاتووش بەكاربهاتایە ئەوا ئەو كەسانەی كەبەهەوڵی ق��ورسو گ��ران پیشەكەیان دەستكەوتبێت زۆر ڕێزی خۆیانو پیشەكەشیان دەزان��ن ،ئەگەر سیاسەتمەداران وێرای هونەری سیاسەت دەركیان ب���ە ق��ورس��ای��ی ك����ارو پیشەی سیاسیشیان بكردایە ئەوا هەر ئەم پیشە گەورەو كەم وێنەو پیرۆزەیە دەتوانێت خزمەتی سەرجەم چینو توێژەكانی كۆمەڵ بەبێ جیاوازی بكات لەگەڵ بەڕێكردنی پیشەی سیاسەتیشدا چ��ێ��ژو سەلیقەو داهێنانی جوانیش ڕەنگدەداتەوە ب��ۆی��ە ئ��ەگ��ەر س��ەی��ری واڵت��ان��ی پێشكەوتوو ئارامو ئاسوودە بكرێت ئەوا بەپلەی یەكەم چێژو سەلیقەی جوانو هونەری سیاسەتمەدارانیان ت��ی��ادا ڕەن���گ���دەدات���ەوە ل��ەگ��ەڵ هاوكاریو هۆشیاریو رۆشنبیری ئاستی بەرزی كۆمەڵگاكەشیاندا.
پەسەندكردنی بودجە، ئۆپۆزسیۆنی لەهاواڵتی توڕەكرد ڕاپۆرتی :کاروان رەحمان پەسەندكردنی بودجە لەالیەن پ��ەرل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە، ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی ل��ەه��اواڵت��ی��ان ت���وڕەك���ردو ن��ی��گ��ەران��ی خستە دڵی ئەندامانی ئەو بەرەیەوە، پەرلەمانتارێكی ئۆپۆزسیۆنیش ه��ۆش��داری دای��ە ه��اواڵت��ی��ان و پێیوایە كە مەترسییەكی گەورە روو لەهەرێمی كوردستان دەكات، ئەندامێكی پەرلەمانی یەكێتیش رایگەیاند ك��ە پەسەندكردنی بودجە لەسوودی هاواڵتیانەو
ئەوەی ئۆپۆزسیۆنیش لەماوەی گ��ف��ت��وگ��ۆی ب���ودج���ەدا ك��ردی سیاسەتی بانێكەو دوو هەوا بوو. بودجە لەنێوان دەسەاڵت و ئۆپۆزسیۆندا بودجەی ئەمساڵی هەرێم كە بەزۆرینەی دەنگی پەرلەمان پەسەندكرا ،مشتومڕێكی زۆری لەنێوان پەرلەمانتارانی دەسەالت و ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن دروس��ت��ك��رد، ك��ە ئ��ەم��ە ب��ۆ یەكەمینجارە ب��ەو ج��ۆرە گفتوگۆی لەسەر
بكرێت ،دەس��ەاڵت پێیوایە كە بودجەی ئەمساڵ شەفاف بووەو بەشێوەیەكی زانستی و بەراوێژ لەگەڵ س��ەدان پسپۆڕو شارەزا ئۆپۆزسیۆنیش ئامادەكراوە، پ��ێ��ی وای����ە ك���ە ك��ەم��وك��وڕی زۆرەو ئاراستەی ئ��اب��وری بۆ دیارینەكراوە. لەوبارەوە ئارام قادر ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لەسەر لیستی ك��ۆم��ەڵ��ی ئئیسالمی بەرێگای وت «لەوانەیە وابێت پسپۆڕ ئەو پرۆژە یاسایانەیان بینیبێت ،ب��ەاڵم دیاریكردنی
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
37
ئاراستەی ئابوری گرنگترە تا ش��ارەزاو پسپۆڕی ،بۆ نمونە ئ��ەگ��ەر ئ��اڕاس��ت��ەی سیاسەتی دارای���ی لەهەرێم دیاریبكرێت لەسەر ئەو بنەمایەی ژێرخانی ئابوری بنیات بنرێت ،بودجەكە ب��ەو شێوەیە دان��اڕێ��ژرێ��ت كە ئێستا هەیە چونكە ئەم پرۆژەیە كۆمەڵگایەكی بەكارمەنان بۆ بنیاتدەنێت نەك بەرهەمهێن». لەبەرامبەردا دلێر مەحمود ب���ەگ ئ��ەن��دام��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان ل��ەس��ەر لیستی
پەرلەمانتارێکی گۆڕان :كاری ئێمە هاتنە سەر جادە نییە ئەوەی لەسەرمانە كردوومانە، نۆرەی هاوالتیانە كاری خۆیان بكەن كوردستانی بەرێگای وت «نازانم دیاریكردنی ئاراستەی ئابوری مەبەستیان چییە ،ب��ەاڵم من پێموایە پەسەندكردنی لەسوودی هاواڵتیانەو ل��ەب��ەرژەوەن��دی ئەوان بووە». هاواڵتیان و رۆڵیان لە بودجەدا ئ�����ەگ�����ەرچ�����ی ب����ودج����ە پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی دان���ەب���ڕاوی بەژیانی هاواڵتیانەوە هەیە، ب���ەاڵم ل��ەك��ات��ی گفتوگۆكاندا ئەو پەیوەندییە كاڵ ب��ووەوەو
38
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
هاوالتیان وەك پێویست رۆڵیان ن��ەب��ی��ن��ی ،ه�����ەروەك ئ���ەوەی پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ دەڵێت «ب��ودج��ە تەنها پەرلەمانتار لێی بەرپرسار نییەو ،موڵك و سامانی ت��اك تاكی خەڵكی ك��وردس��ت��ان��ە ،ب��ودج��ە موڵكی حزبێك ی��ان خێزانێك یان حكومەتێك نییە بەویستی خۆی هەڵس و ك��ەوت��ی پێوەبكات، گەل سەرچاوەی دەسەاڵتەكانەو دەبێت دواج��ار میلەت بریاری خۆی بدات و هەڵوێستی خۆی بنوێنێت س��ەب��ارەت بەمجۆرە م��ام��ەڵ��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ ب��ودج��ەی هەرێم ،بەاڵم خەمساردییەكی زۆر بەهاواڵتیانەوە دەركەوت». كێشەی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ بودجە چییە؟ س��ەرەك��ی��ت��ری��ن ن��اك��ۆك��ی الیەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ پارتی و یەكێتی لەسەر بودجە، هاوسەنگی بودجەیە ل��ەرووی چۆنیەتی خەرجكردنی ،هەروەك ئەوەی پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو پ���رۆژە یاسایە كۆمەڵێك رەخەو تێبینی زۆری لەسەرە ،لەوانەش نا هاوسەنگی لەنێوان بودجەی بەكاربردن و ب���ودج���ەی وەب��ەره��ێ��ن��ان، پێویستە ه��ەوڵ بدرێت رێژەی كەمبكرێتەوەو ب��ەك��ارب��ردن وەبەرهێنان زیادبكرێت ،وەك ئ���ەوەی ل��ەب��ودج��ەی عێراقدا ه���ەی���ە ،چ��ون��ك��ە ژێ��رخ��ان��ی ئابوری كوردستان زۆر الوازەو هەموو بوارەكانی پیشەسازی و ك��ش��ت��وك��اڵ��ی و ب��ازرگ��ان��ی و ب��ەرێ��وەب��ردن داڕوخ�����اوەو پێویستیان بە بونیاتنانەوە هەیە ،بەاڵم نوێنەری حكومەت، هەرێم بەراورد ئەكات بە دوبەی و ئوردن و میسرو سعودیە كە ئەو واڵتانە زیاتر لە 20ساڵە
ژێرخانی ئابوری بونیاتدەنێن و خاوەن كارخانەو پیشەسازی و ئابوری سەربەخۆن». ئۆپۆزسیۆن لەهاواڵتیان توڕەیە پەسەندكردنی بودجە بەو جۆرە نیگەرانییەكی لەپەرلەماندا، زۆری الی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن دروستكردو بەهۆی نەبوونی هەڵوێست الی هاواڵتیانیش، نیگەرانییەكانی ئۆپۆزسیۆن زیاتر بوون ،ئەوەتا ئارام قادر دەڵێت «هەروەكچۆن پێویستە ئۆپۆزسیۆن لەئاستی حزبیداو ل��ەن��او ش��ەق��ام��دا چاالكانەتر كاربكات ،هاواڵتیانیش دەبوو بەرگری لەمافی خۆیان بكەن». ئۆپۆزسیۆن :كاری ئێمە هاتنە سەرجادە نییە ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ك���ە رەخ��ن��ە لەهاواڵتیان دەگرن و پێیان وایە هاواڵتیانیش كەمتەرخەمن، رەخ��ن��ە ل���ەوان دەگ���رن ب��ەوەی كە ئەركەكانیان وەك پێویست جێبەجێ ناكەن ،بۆ وەاڵمی ئەو رەخنانەش ،ئارام قادر دەڵێت «ئەوەی ئەركی پەرلەمنتارییە ل��ەرەخ��ن��ەگ��رت��ن و هەڵوێست ن���وان���دن و ئ��اش��ك��راك��ردن��ی كەموكوڕتییەكان و دەرخستنی گەندەڵییەكانە ئێمە جێبەجێمان كردووە». ه��ەرل��ەوب��ارەوە حاكم شێخ لەتیف پەرلەمانتاری گ��ۆڕان لەپەرلەمانی عێراق بەرێگای وت «ك��اری ئێمە هاتنە سەر جادە نییە ئ��ەوەی لەسەرمانە كردوومانە ،نۆرەی هاوالتیانە كاری خۆیان بكەن». پەرلەمانتارێكی یەكێتی: بودجە عەیبی نییە پ��ەرل��ەم��ان��ت��ارێ��ك��ی یەكێتی رایگەیاند ك��ە ب��ودج��ە عەیبی
نیەو سیاسەتی ئۆپۆزسیۆنیشی لەبارەی بودجە بە بانێكەو دوو هەوار لەقەڵەمدا. دلێر مەحمود بەگ بەگۆڤاری رێ��گ��ای وت «پ��ەس��ەن��دك��ردن��ی ب��ودج��ە ب��ەزۆری��ن��ەی دەن��گ��ی پ��ەرل��ەم��ان��ت��اران ب���ووە ،بۆیە ه���ەر ق��س��ەی��ەك ل���ەوب���ارەوە بكرێت م��ان��ای نییە ،بودجە بۆ س��وودی هاوالتیان ب��ووە، ب��ازاڕ دەبوژێتەوە ،پرۆژەكان دەكەونەوە كار ،ئابوری بەرەو پێش دەچێت ،قوتابخانەكان دەكرێنەوە ،نەخۆشخانەی نوێ دروستدەكرێت ،ئایا ئەمانە لەخزمەتی ه��اواڵت��ی��ان نییە؟ ئەمانە بۆ ب��ەرەو پێش بردنی واڵت نییە ،پێم خۆش بوو كە ئۆزپۆسیۆن رەخنەی زانستی بگرن و شیكارییان بۆ بودجە هەبووایە». لەبەرامبەردا ئارام قادر دەڵێت « ئێمە رەخنەكانمان زانستییەو بەژمارە دەیخەینەروو ،نەك شیكارییەكی سیاسی بێت». جیاوازیی نێوان بودجەی هەرێم و بەغدا ح��ك��وم��ەت��ی ن��اوەن��د ك��ە بە بەراورد لەگەڵ حكومەتی هەرێم ئەزموونی كەمترە ،بەاڵم بەپێی وتەی پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ، ش��ێ��وازی ب��ودج��ەی حكومەتی ناوەندی جیاوازی زۆرە لەگەڵ ه��ەرێ��م و ت���ارادەی���ەك���ی زۆر شەفافیەتی تێدا بەدیدەكرێت و پ�لان��ی وردو پێویستی لەخۆگرتووە بۆ كەمكردنەوەی بودجەی بەكاربردن. «ك��وردس��ت��ان ه��اوش��ێ��وەی حكومەتی ن��اوەن��د ژێرخانی ئ��اب��وری داروخ������اوە ،چەند ساڵێكە ح��ك��وم��ەت��ی ن��اوەن��د ب��ەپ�لان ب��ودج��ەی ب��ەك��ارب��ردن ك���ەم���دەك���ات���ەوەو ب��ودج��ەی
وەبەرهێنان زی��اد دەك��ات ،بۆ نمونە لەحكومەتی ن��اوەن��د بودجەی بەكاربردن %٦٠,١٩بەاڵم بودجەی وەبەرهێنان ،%٣٩,٥٨ ك��ەچ��ی ب��وج��ەی ب��ەك��ارب��ردن��ی كوردستان %٦٨,٥٢بەاڵم بودجەی وەبەرهێنان .»% ٣٢,٥٨ مەترسیەكی گەورە روو لەهەرێم دەكات بەپێی وتەی پەرلەمانتارەكەی كۆمەڵ ،مەترسییەكی گەورە روو لەهەرێمی كوردستان دەكات و هاواڵتیان رووبەرووی مەترسی دەبنەوە ئەگەر بێت و بەو جۆرە بودجە پەسەند بكرێت. ئارام قادر بەرێگای وت «بەپێی ئەو زانیارییانەی وەزیری دارایی خستیەڕوو لەكاتی وەاڵمدانەوەی پرسیارەكان ،زیاتر لە یەك م��ل��ی��ۆن و 400ه����ەزار ك��ەس موچەخۆرن لەكوردستان ،وە ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بەپێی ئ��ام��اری وەزارەت����ی بازرگانی عێراق 4ملیۆن و 300ه��ەزار كەسە ،ینوەی زیاتری دانیشتوان لەخوار تەمەنی 18ساڵیەوەیە، كەواتە هەموو كۆمەڵگای كوردی موچەخۆرن ،بەم شێوەیە بێت ئێمە كۆمەڵەگایەكی موچە خ���ۆرم���ان ه���ەی���ەو ب��ودج��ەی كوردستان زۆرب��ەی بۆ ئەوەیە كە بەسەر خەڵكدا دابەشبكرێت و داهاتووش فەرامۆش كراوە، بەدڵنیاییەو مەترسییەكی گەورە لەداهاتوودا روولە كوردستان دەك���ات ،س��ەرەت��اك��ەی ئێستا دیارە لەسەوزەو میوەو كەرەستە سەرەتاییەكانی بیناسازی و پێداویستی س��ەرەت��ای ژی��ان هەمووی لەوالتانی دراوسێوە دێتە كوردستان ،وات��ە ئ��ەوان س��ودم��ەن��دن ن��ەك ئێمە ،وە بەمشێوەیە كوردستان بەرگەی ی���ەك ك��ارەس��ات��ی سروشتی
ناگرێت». پارتی ،جورئەتی قسەی نییە ئەندامانی پارتی لەپەرلەمانی ك���وردس���ت���ان ك���ە الی��ەن��ێ��ك��ی سەرەكی لیستی كوردستانین، جورئەتی قسەكردنیان نەبوو ل��ەب��ارەی ب��ودج��ە ،چونكە بۆ ئ��ەو پ��رس��ە پ��ەی��وەن��دی ب��ە 6 پەرلەمانتاریانەوە كرا بەاڵم ئامادەی وەاڵم دان��ەوە نەبوون و قسەیان لەو ب��ارەوە نەكرد، بریتین پەرلەمانتارەكانیش لە «عومەر نورەدینی ،عومەر هەورامی ،ئەڤین عومەر ،شڤان ئەحمەد ،دكتۆر رۆژان و جەمال تاهیر». كامیان راست دەڵێن؟ ئۆپۆزسیۆن راس��ت دەڵێت ی���ان دەس�����ەاڵت؟ ه��ەری��ەك��ەو ب��ەج��ۆرێ��ك ش��ی��ك��ردن��ەوەی بۆ بوودجە هەیە ،دەبێت هاواڵتی و هاونیشتمانیان چی بكەن بۆ ئ��ەوەی لە ه��ەردووال تێبگەن، ئایا الی ئ��ەوان كامیان راست دەكات و كێیان لەبەرژەوەندی خەڵك دەجوڵێتەوە. دلێر مەحمود ب��ەگ دەڵێت «ئەوەی ئۆپۆزسیۆن دەیڵێت وەك ئەوە وایە بچیت چارەسەرێك ب��ۆ نەخۆشێك بكەیت ب��ەاڵم جەكوشێكت بەدەستەوە بێت و بەزۆر زەهری دەرخوارد بدەیت». ئارام قادریش دەڵێت «ئێمە ل��ەخ��ەم��ی ه��اواڵت��ی��ان و واڵت رەخنە دەگرین ،ئ��ەوەی ئەوان كردیان ستەمێكی گەورەیە». هاوالتیانیش ك��ە خاوەنی راستەقینەی ب��ودج��ەن ،هیچ ج��ۆرە هەڵوێستێكیان نییەو وەك ئ��ەوەی نە بایان دی بێ و نەبۆران ،سەیری مەسەلەكە دەكەن و بوونەتە تەماشاكارێكی بێ دەنگ. ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
39
هەڵەبجە پێوەری هەڵسەنگاندنی ئەدای حكومەتە كامیل مەحمود لەم رۆژانەدا لەگەڵ بیرەوەرییە تاڵەكانی بیست و پێنجەمین ساڵەی تراژیدیای كیمیابارانی هەڵەبجەدا دەژین ،ئەو شارەی كە لەسەر ئاستی جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا لەشارە گەورەكانی عێراق و كوردستان ناسراوترە، چونكە ئ��ەو ك��ارەس��ات��ەی لەم هەڵەبجەدا ڕووی دا دەنگدانەوەی جیهانیی و گەردوونیی هەبوو، بۆیە ئەو هەموو ئەو هەیئەت و الی��ەن و كەسایەتییە سیاسی و رەسمی و رۆشنبیریانەی روو لەم واڵت��ەو دەوڵ��ەت��ی عێراق دەك��ەن لەئەجێندای س��ەردان��ەك��ان��ی��ان هەڵەبجە بوونی هەیە. دڕن��دەی��ی بەعس و ق���ەوارەی گ����ەورەی ت��اوان��ی كیمیاباران هەڵەبجەی بەجیهان ناساند، پ��اش��ان ه��ەر ئ��ەم ناساندنەی هەڵەبجە خەڵكی دنیای بە دۆزی رەوای ك��وردی��ش ئاشنا ك��ردو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئیحراج كرد كە تائەو كاتەش لەبەرامبەر ێ تاوانەكانی رژێمی بەعسدا ب ێ هەڵوێست بوو. دەنگ و ب ئێستا ئەو هەڵەبجە بووەتە ژوانگەی هەموو ئەوانەی سەردانی ك��وردس��ت��ان و ع��ێ��راق دەك���ەن و لێرەو لەناو قواڵیی ئەو جوگرافیا خوێناوییەدا بۆ وەف��او دەستی بنیاتنەرانەی حكومەتی كوردستان
40
ذمارة ()5(..)60ي ئازاري ()2013
دەگەڕێن كە دەبێت لەم ش��ارەدا نموونەی بااڵی پیشانی رای گشتی دابێت. ل��ەراب��ردوودا دەوت��را هەڵەبجە رەمزی مەزڵومیەتی كوردە ،ئێستا ئەو مەزڵومیەتە تا رادەیەكی زۆر لەسەر كورد هەڵگیراوەو واڵت و گەل و نیشتیمان و هەڵەبجەش رادەس��ت��ی دەسەاڵتێكی خۆماڵی كراوە ،ئەم دەستكەوتەش بەرهەمی خوێنی شەهیدانی ئەم شارەو گەلی قوربانیدەری كوردە ،هەڵەبجەی ئێستا پێوەری چۆنیەتی ئەدای حكومەت و ئاستی دڵ��س��ۆزی و سەركردایەتی بەرپرسیاریەتی كوردستانە. ك��ات��ێ��ك ب��ەن��او ئ���ەو ش��ارە بەناوبانگە جیهانییەدا دەگەڕێیت س��ەدان خانووی گڵ و تەنانەت ك���ەالوەی پاشماوەی كاولكاری بەعس و شەقام و ب��ازاڕی كۆن ێ كاری زۆربەی و بەرتەسك و ب خ��ەڵ��ك��ەك��ەی دەب��ی��ن��ی��ت ،ئ��ەو هەستەت بۆ دروست دەبیت كە ئەم دەسەاڵتە كوردییە نەك هەر وەكو پێویست ئەدای وەفاداری و ئەركی خ��ۆی ن��ەك��ردووە ،بەڵكو گوێی بەوەش نەداوە كە خەڵكی بیانی و دەرەكی روو لەم شارە دەكەن و لەرووی ئەخالقییەوە دەیخەنە ژێر پرسیارەوە. دەب���وو حكومەتی ه��ەرێ��م و
سەركردەكانی كوردستان هەموو رێ��وش��وێ��ن��ە ی��اس��ای��ی��ەك��ان��ی��ان بگرتایەتە بەر بۆ بەرپرسیاركردنی دەسەاڵتی فەرمی بەغدا لەوەی لەم شارەدا رووی داوەو ئەم حكومەتەی ئێستایان ن��اچ��ار ب��ك��ردای��ە كە ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی س��ەردەم��ی��ان��ە هەڵەبجەی بنیات بنایەتەوەو ق�����ەرەب�����ووی خ��ەڵ��ك��ەك��ەش��ی ب���ك���ردای���ەت���ەوە ،وەك خ��ۆی نەیتوانیوە ئاسەواری كاولكاری لەم شارەدا نەهێڵێت ،نەیتوانیوە حكومەتی ب��ەغ��داش پەلكێشی ن��او پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەو بنیاتنانەوەی هەڵەبجە بكات. روواڵەت و مەعالیمی ئێستای هەڵەبجە لەئاستی ئ��ەو ناسین و دەن��گ��دان��ەوەو ئاشنایەتییە جیهانییەدا نییە ،وەك چۆن بەهەمان شێوە لەئاستی تراژیدیا گ��ەورەو دڵتەزێنەكەی و رێژەی قورەبانییەكانیشدا نییە ،بۆیە ئەم شارە بۆ رای گشتی ناوخۆو دەرەوە نمایشی ئاست و تواناو دڵ���س���ۆزی دەس���ەاڵت���داری���ەت���ی كوردستان دەكات و بووەتە ئەو پێوەرەی لەرێگایەوە حوكم بەسەر ئەدای فەرمی ئەودا دەدرێت. kameelmahmod@yahoo.com