Levenslang na ontvoering? De Amerikaanse vrouwen die jarenlang gevangen werden gehouden in het huis van een plaatsgenoot, de Nederlandse journaliste die in Jemen werd ontvoerd – ze zijn weer vrij, maar gaat het ook goed met ze? En hoe zal het verdergaan met de vermiste Nigeriaanse meisjes? Over de langdurige invloed van ontvoering. Tekst: Mens je Melchior foto: canstock
E
r waren nogal wat geruchtmaken de ontvoeringszaken de laatste tijd. Zoals de zaak van de ruim tweehonderd schoolmeisjes die in april in Nigeria werden ontvoerd door de radicaal islamitische organisatie Boko Haram. Vorig jaar werden de Neder landse journaliste Judith Spiegel en haar partner een halfjaar lang vastge houden door Jemenitische ‘piraten’. En in de VS was de schok groot toen naar buiten kwam dat buschauffeur Ariel Castro jarenlang drie vrouwen had vastgehouden en misbruikt in zijn huis.
Alexander, directeur van het Schotse Aberdeen Centre for Trauma Research, in een overzichtsartikel dat slachtoffers van ontvoeringen na afloop onder meer melding maken van verwardheid, gevoelens van hulpeloosheid, gespan nenheid, schuldgevoelens en boosheid – op de daders, maar ook op zichzelf en de autoriteiten. Andere onderzoeken laten zien dat door een ontvoering zelfs iemands persoonlijkheid kan verande ren: slachtoffers worden wantrouwig en teruggetrokken en voelen een con stante dreiging. Krijgen ontvoerden na afloop altijd psychische problemen?
Wat doet zo’n ontvoering met mensen?
De psychologische impact van een ontvoering kan groot zijn. Veel ont voeringsslachtoffers kampen na hun bevrijding met een posttraumatische stressstoornis (ptss) of depressie. Itali aanse onderzoekers namen de geestelij ke gezondheid van 24 slachtoffers van ontvoeringen op Sardinië onder de loep: bijna de helft van hen had ptss, en negen van de 24 waren ernstig depres sief, soms in combinatie met ptss. Daarnaast meldt psychiater David 28
psychologie magazine SEPTEMBER 2014
‘Beslist niet,’ zegt psychiater David Alexander, die zelf al twintig jaar ont voeringsslachtoffers behandelt. ‘Veel hangt af van de omstandigheden tij dens de ontvoering. Amerikaanse sol daten die in Irak ontvoerd werden,
hadden een kans van één op vier om ge dood te worden. Daarvan waren ze zich goed bewust, dus tijdens hun ont voering verkeerden ze voortdurend in doodsangst. Soms jarenlang. Dat heeft een grote invloed op iemands psychi sche functioneren nadat hij vrijkomt. Maar mensen die voor losgeld worden vastgehouden door Somalische piraten, weten dat ze handelswaar zijn. Voor hen is de situatie meestal minder be angstigend. Zij hebben na afloop door gaans minder ernstige klachten.’ De Nederlandse journaliste Judith Spiegel kan hierover meepraten: zij en haar partner werden in 2013 een half jaar lang vastgehouden in Jemen. ‘Een uur nadat we waren ontvoerd stond er al een uitgebreide lunch klaar,’ vertelt ze. ‘De ontvoerders wilden ons in leven en gezond houden. Bang zijn we dus
Gijzelaars komen er beter uit wanneer ze kleine dingen kunnen doen, zoals hun cel schoonhouden of zich elke dag wassen
Bronnen o.a.: A. Favaro e.a., The effects of trauma among kidnap victims in Sardinia, Italy, Psychological Medicine, 2000 / D.A. Alexander, S. Klein, Kidnapping and hostage-taking: a review of effects coping and resilience, Journal of the Royal Society of Medicine, 2009 / M. Namnyak e.a., “Stockholm syndrome”: psychiatric diagnosis or urban myth? Acta Psychiatrica Scandinavica, 2008 / L.C. Terr, Chowchilla revisited: the effects of psychic trauma four years after a school bus kidnapping, The American Journal of Psychiatry, 1985
actueel
nooit geweest. Het vervelendst was dat we geen idee hadden hoelang het zou duren. Maar ik heb vanaf het moment dat we vrijkwamen geen last meer ge had van de ontvoering.’ En hoe zit het met het bekende Stockholmsyndroom?
Bij dit syndroom bouwt het slachtof fer tijdens een ontvoering een band op met de dader. Dat kan gebeuren wanneer slachtoffer en dader dezelfde – schrale – omstandigheden delen, of wanneer het slachtoffer voor de eerste levensbehoef ten afhankelijk is van de ontvoerder. De Oostenrijkse Natascha Kampusch, die als 10-jarige werd ontvoerd en pas na acht jaar ontsnapte, rouwde over duidelijk om de dood van de man die haar al die jaren had vastgehouden. De laatste jaren zijn de meeste onder zoekers tot het inzicht gekomen dat het Stockholmsyndroom in feite niet zo paradoxaal is. Ze zien het nu als een, meestal onbewuste, overlevingsstrate gie. David Alexander: ‘Een heel slimme bovendien: door een band aan te gaan maken slachtoffers het voor de ont
voerder lastiger om geweld te gebrui ken of hen te doden. Door die band ontwikkelt de ontvoerder vaak ook gevoelens voor zijn slachtoffer, en daardoor slaagt hij er minder goed in diegene te ontmenselijken. Het nadeel is wel dat mensen die een “Stockholm reactie” hadden tijdens een ontvoering zich daar achteraf voor schamen. Vaak houden ze een groot schuldgevoel.’ Wat bepaalt verder of iemand een ontvoering te boven komt?
Onderzoekers hebben vastgesteld dat een van de voorspellende factoren het sociale netwerk van het slachtoffer is: hoe beter dat is – en al was voor de ontvoering – hoe vaker zo iemand er bovenop komt. Ook telt mee of de ont voerde tijdens zijn gevangenschap de kans heeft gekregen een beetje invloed op zijn situatie uit te oefenen. Psychia ter Alexander: ‘Van mijn patiënten heb ik geleerd dat gijzelaars er beter uit ko men wanneer ze kleine dingen kunnen doen, zoals hun “cel” schoonhouden, sportoefeningen doen of zich elke dag wassen. Dat geeft hun het gevoel dat ze enige controle weten te behouden.’ Ook leeftijd speelt een rol: bij jonge
slachtoffers is het effect van ontvoering vaak zeer groot en kunnen de psychi sche problemen na verloop van tijd er ger worden. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een onderzoek naar het welzijn van de kinderen die in 1976 uit hun schoolbus in het Amerikaanse Chowchilla wer den ontvoerd. De groep zat slechts kort vast, maar wel in een zeer bedreigende situatie, verstopt onder de grond. Vier jaar na dato bleek dat de meeste kinde ren in de loop der tijd eerder meer dan minder klachten hadden gekregen. En de Nigeriaanse meisjes, hoe moeten die na hun vrijlating worden opgevangen?
‘Ik hoop één ding,’ zegt trauma- expert Alexander: ‘Dat er geen batterij psychologen klaarstaat als ze vrijko men. Wat elk kidnappingsslachtoffer als eerste nodig heeft, zijn basale zaken waarvan hij of zij verstoken is geweest. Goed voedsel, medische hulp, een warm bed, de liefde van mensen in de omgeving. Pas als zo iemand lichame lijk weer een beetje is bijgekomen heeft het zin om aan het psychische trauma te gaan werken.’ n psychologie magazine SEPTEMBER 2014
29