Oude ansichtkaarten, souvenirs uit het verleden

Oude ansichtkaarten

Souvenirs uit het verleden

Al eeuwenlang worden brieven verstuurd in enveloppen. Tegen het eind van de negentiende eeuw kwamen ook briefkaarten in gebruik. Al snel werden ze voorzien van illustraties. De ansichtkaart was geboren. Ze werden populair in een tijd waarin ook het toerisme zich begon te ontwikkelen. Die combinatie leidde tot een ware hausse aan stads- en dorpsgezichten, als groeten uit den vreemde.

Sinds 1871 was het toegestaan om briefkaarten, gelinieerde stukken verstevigd papier van circa 14 x 9 centimeter, te versturen. Ze werden uitgegeven door de PTT en waren standaard voorgefrankeerd, maar nog niet voorzien van illustraties. De Amsterdamse Kantoorboekhandel Koster had in 1873 de primeur met de uitgave van voorgedrukte kaarten met korte rijmpjes; tien jaar later begon Koster ook als eerste met het afdrukken van illustraties. Mogelijk had hij dit idee opgedaan bij de boekdrukker August Schwartz uit het Duitse Oldenburg, die tijdens de Frans-Duitse oorlog (1870-1871) briefkaarten opsierde met een kanonnier in actie. Ongeveer gelijktijdig begon een andere August Schwartz, een steendrukker uit Assmannhausen, ‘ansichten’ van Rijngezichten op briefkaarten te plakken. Het Duitse leenwoord ansicht geeft in feite de betekenis weer van de geïllustreerde kaarten, als souvenirs uit een andere wereld. Ze geven een beeld van een vakantieervaring: bezienswaardigheden, bijzondere gebouwen en excentrieke kenmerken van een dorp, een stad of een bepaalde streek.

Explosieve groei

De monopoliepositie van de Nederlandse PTT op het uitgeven van briefkaarten werd opgeheven per 1 april 1892. Sindsdien mocht iedereen briefkaarten of ansichtkaarten uitgeven, mits deze voldeden aan bepaalde afmetingen en kwaliteitseisen voor het gebruikte papier. Aangezien op de adreszijde van de briefkaart geen boodschappen geschreven mochten worden, werd daarvoor op de beeldzijde ruimte vrij gehouden. Het aantal uitgevers van ansichtkaarten groeide explosief. Een deel van hen legde zich toe op de plaatselijke of regionale markt. Er waren echter ook uitgevers die

zich richtten op geheel Nederland, zoals N.J. Boon en Kunstanstalt Herz in Amsterdam of J.M. Schalekamp uit Buiksloot en mevrouw A.M. Amiot uit Den Haag. Al snel werden de ansichtkaarten een daverend succes: de gemakkelijke verkrijgbaarheid, de lage kost- en verkoopprijs, de immens grote variëteit qua beeldinhoud en compositie en de mogelijkheid om persoonlijke boodschappen te kunnen blijven toevoegen, droegen daar aan bij. Opvallend daarbij is dat ansichtkaarten zowel in het verleden als tegenwoordig slechts ‘gezuiverde’ of gestileerde landschappen weergeven; zonder snelwegen, parkeerplaatsen, hoogspanningsmasten, industrieterreinen en modernere nieuwbouw in historische stadscentra. Ook de weersomstandigheden zijn veelal ideaal: zonnig, droog en strakblauwe luchten. Ansichtkaarten boden en bieden, kortom, een geïdealiseerde wereld.

Thema’s

Tot op heden is er geen grootschalig onderzoek gedaan naar de geschiedenis van Overijsselse ansichtkaarten. De oudst bekende, gedateerde briefkaart met een bedrukte afbeelding uit Overijssel is er een van het Engelsche Werk in Zwolle van een onbekende uitgever. Hij werd op 7 december 1895 verzonden vanuit Zwolle naar Heerenveen. Ansichtkaarten van vóór 1898 zijn zeldzaam. Er zijn uitgaven uit diverse Overijsselse steden bekend, zowel door de al genoemde landelijke uitgevers, als door plaatselijke boekhandels. Bekende namen in dit verband zijn Hilarius in Almelo, Blijdenstein in Enschede, Broekhuis uit Hengelo en Waanders in Zwolle. Onder het grote publiek minder bekend zijn namen als Jacob Tamse uit Zwolle, D.J. Wilterdink uit Deventer en E. Cracau uit Goor. Vooral in Twente was daarnaast een groot aantal Duitse uitgevers actief. Veel voorkomend, bij uitgevers in het hele land, waren ook afbeeldingen van de inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898. Ansichtkaarten werden rond 1900 gefabriceerd op basis van verschillende druktechnieken, veelal volgens het procedé van de steendruk of lithografie. In bijna alle gevallen ging het om meerdere afbeeldingen die in collagevorm circa driekwart van de bedrukbare oppervlakte in beslag namen. De overige ruimte was om te beschrijven.

Verzamelen

Al vanaf de eerste uitgaves werden ansichtkaarten verzameld. Sommige families legden albums aan met ansichten die zij van heinde en ver ontvingen. In de jaren

zestig en zeventig verschenen talloze uitgaven over uiteenlopende plaatsen ‘in oude ansichten’. Het stimuleerde nieuwe verzamelaars om op zoek te gaan naar onbekende collecties en niet eerder aangetroffen exemplaren. De laatste twintig jaar groeit het aantal van dergelijke verzamelaars sterk. Dientengevolge groeit ook de handel in oude ansichten. Vrijwel elk dorp of elke stad heeft één of meer en soms wel tientallen verzamelaars die streven naar ‘complete’ collecties van hun verzamelgebied. Zo krijgen ansichten een nieuwe functie als bron en als souvenirs uit het verleden.

Een selectie van de oudste ansichtkaarten uit de collectie van de auteur is te zien op www.mijnstadmijndorp.nl. > collectie kemper alferink