De Overijssel Collectie van Rijnbrink overgedragen

Getijdenboek met miniatuur Maria en kind. Deventer, Athenaeumbibliotheek, 2000 D 41 KL

In de provincie Overijssel worden door verschillende organisaties boeken verzameld over de geschiedenis van Overijssel. De drie belangrijkste collectiebeheerders in de provincie, Rijnbrink (waarin de voormalige Overijsselse Bibliotheek Dienst is opgegaan), Historisch Centrum Overijssel en de Bibliotheek Deventer / Athenaeumbibliotheek, ondertekenden op 2 juni 2021 een convenant waarin zij afspraken maakten over wie voortaan wat aanschaft en bewaart voor de gezamenlijke Overijssel Collectie. Onderdeel van het convenant was de overdracht van erfgoedcollecties van Rijbrink aan de twee andere partijen. Enkele parels worden hier besproken.

DOOR SUZAN FOLKERTS

Verhuizing en verdeling

In 2019 verhuisde Rijnbrink van Nijverdal naar Deventer. De verhuizing was reden om te saneren en om na te denken over de bestemming van het deel van de Overijssel Collectie dat niet of niet langer uitgeleend wordt. Rijnbrink streeft ernaar alle nieuwe uitgaven uit en over Overijssel te verzamelen, maar in het verleden zijn ook oude drukken, kaarten en handschriften verworven. De meest bijzondere aankopen zijn in 1995 door de toenmalige Overijsselse Bibliotheek Dienst (OBD) gedaan bij antiquariaat Forum, waar de collectie van wijlen W.E.J. Tjeenk Willink samen met andere Overijsselse werken werd aangeboden. De OBD wilde die collectie terecht voor Overijssel bewaren, maar bleek op den duur niet de aangewezen instelling te zijn om een erfgoedcollectie te beheren. Die kon beter verhuizen naar erfgoedinstellingen. Het archivalisch materiaal en de kaarten van Rijnbrink zijn naar Historisch Centrum Overijssel in Zwolle verhuisd. De erfgoedboeken uit de Overijssel Collectie zijn overgebracht naar de Athenaeumbibliotheek. Ook 20e-eeuwse Overijsselse boeken die al tien jaar niet meer zijn uitgeleend worden voortaan naar de bewaarcollectie van de Athenaeumbibliotheek overgeheveld.

Getijdenboek met miniatuur Maria en kind. Deventer, Athenaeumbibliotheek, 2000 D 41 KL

Getijdenboek

Een van de pronkstukken in de overgedragen Overijssel Collectie is een getijdenboek dat geschreven is in de jaren 1480-1490. Dit getijdenboek bevat de liturgische gebeden in de Middelnederlandse vertaling door Geert Grote. Behalve standaardgebeden zoals de getijden van Onze Lieve Vrouwe, het Heilig Kruis en de Heilige Geest bevat het boekje ook korte gebeden voor allerlei personen: vader, moeder, broers, zusters, mannen, vrouwen, weldoeners, priesters en alle gelovige zielen. De OBD kocht het handschrift in 1995 van antiquariaat Forum. Het behoort tot de zogenaamde Sarijs-handschriften, een groep van getijdenboeken die rond 1480-1490 vervaardigd werden in het fraterhuis Domus parva in Zwolle, waar schooljongens van de Latijnse school woonden. Lydia Wierda ontdekte dat in het Domus parva bij het overschrijven van de liturgische kalender de naam van Sint Marijs (Marius) steevast verkeerd werd geschreven als Sarijs. Het getijdenboek bevat een miniatuur met de Maagd Maria met Kind, geschilderd door een van de meesters van de Zwolse Bijbel, in de woorden van Lydia Wierda een tamelijk slechte. Die schilders waren actief in het Gregoriushuis, het fraterhuis van broeders van het gemene leven in Zwolle dat ook het Domus parva bestuurde. Het is goed denkbaar dat het handschrift geschreven en gedecoreerd is door schooljongens in het Domus parva, en dat de miniatuur vervolgens door een broeder van het Gregoriushuis werd geschilderd.

Gedrukt in Deventer

De OBD kocht in 1995 uit de Tjeenk Willink-collectie enkele bijzondere oude drukken die nu naar de Athenaeumbibliotheek zijn verhuisd. Twee uitgaven komen van de pers van de eerste Deventer drukker Richard Pafraet en waren nog niet aanwezig in de Athenaeumbibliotheek. De oudste van die twee is een incunabel (wiegendruk, boek gedrukt voor 1501) uit 1488 of 1489 met de titel Interpretationes somniorum Danielis prophete (interpretaties van de dromen van de profeet Daniel). De tweede is de in 1502 gedrukte Liber Georgicorum, een Latijnse vertaling van Werken en dagen, een gids over het agrarische leven van de Griekse dichter Hesiodus. Een andere geschonken vroege Deventer druk is In artis componendorum versuum, over het schrijven van verzen. De auteur is Johannes Murmellius, docent aan de Latijnse school in Deventer, wiens werk op vele plaatsen in Europa is gedrukt. Deze editie kwam circa 1516 van de pers van Richards zoon Albert Pafraet, die hierin twee houtsneden afdrukte. De afbeelding op het titelblad met de heilige Maria van Egypte is afkomstig uit het fonds van Peter van Os van Breda uit Zwolle. Deze Maria van Egypte leefde als boetelinge in de woestijn en wordt afgebeeld met een behaard lichaam.

Zwolse boeken

Noemenswaard is ook een Middelnederlands Psalter, gedrukt door Peter van Os van Breda in Zwolle in 1491. Het komt uit de collectie van de hertogen van Arenberg, die aan de Leuvense Universiteitsbibliotheek zou worden geschonken maar na de Tweede Wereldoorlog verspreid raakte over de hele wereld. Boeken uit die collectie zijn herkenbaar aan de blauwwitte rugetiketjes met geschreven nummers. Het Zwolse psalter heeft een dergelijk etiketje met het nr. 811. Door deze identificatie kwam een zwervend boek uit de Arenberg-collectie weer terecht en kon het worden opgenomen in de catalogus

Houtsnede met Maria van Egypte in druk Albert Pafraet. Deventer, Athenaeumbibliotheek, 2000 E 68 KL Middelnederlands psalter met etiketje Arenbergcollectie. Deventer, Athenaeumbibliotheek, 2000 E 60 KL van de Arenberg-collectie die in Leuven wordt gemaakt.

Nieuwer, maar heel bijzonder wegens de met de hand ingekleurde gravures is het volkenkundig werkje voor de jeugd De mensch. Bijzonderheden aangaande de leefwijze, der oudste en hedendaagsche volken dat in 1830 in Zwolle door G.J. Schutte werd gedrukt. Tot slot schonk Rijnbrink een Zwols Boekje, dienende tot bewijs van inschrijving als publieke vrouw, dat door prostituees, hun artsen en de commissaris van de politie diende te worden ingevuld, om zo de prostitutie-activiteiten in Zwolle in de gaten te kunnen houden. Met de overdracht door Rijnbrink en de registratie in de catalogi van de Overijsselse erfgoedinstellingen is de Overijssel Collectie behouden en beschikbaar voor publiek.

Lees meer over het getijdenboek in het blog: https://www.bibliotheekdeventer.nl/artikelenab/2756-blog-geschenk-uit-de-tjeenk-willink-collectie-of-toch-niet

Afbeelding van schoeisel van de Israelieten en andere volken van het Oude Testament. Deventer, Athenaeumbibliotheek, nog geen signatuur.