6 minute read
Duymaer van Twist, revisited
DOOR ELLY TOUWEN-BOUWSMA
Mr. Albertus. Jacobus (‘Koos’) Duymaer van Twist (1809-1887) was van 1851 tot 1856 gouverneur-generaal van Nederlands- Indië. Hij was geboren en getogen in Deventer waar hij studeerde aan het Athenaeum Illustre. In 1832 promoveerde hij in Leiden. Hij trouwde in 1837 met Maria Joanna Beck (1812-1895). Het huwelijk bleef kinderloos.
Duymaer van Twist was een neef van Guillaume Louis Baud (1801-1891). De conservatieve Baud weigerde in 1850 de functie van Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië, omdat hij van mening was dat de Staten-Generaal zich niet met de koloniale politiek mochten bemoeien. In zijn plaats werd zijn neef Duymaer van Twist benoemd tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië.
‘Kaart der Bandasche eilanden’, begin 19e eeuw.
Nederland in 1830 het cultuurstelsel in. Boeren moesten vanaf dat moment een vijfde van hun land beplanten met koffie, thee of suiker. De opbrengst ging naar het gouvernement dat de producten doorverkocht. Het systeem leidde tot uitbuiting van de Javaanse boer en werd in 1870 afgeschaft. Duymaer van Twist stond positief tegenover de uitbreiding van wetenschappelijk onderwijs in Indië en zorgde in 1851 voor de oprichting van een kweekschool voor inlandse onderwijzers te Soerakarta. Zo kwam het ook dat onder zijn bestuur voor het eerst kranten en tijdschriften verschenen op Java.
‘Perkhorige lieden’ op Banda
Nergens in de biografieën en levensberichten van Duymaer van Twist wordt echter vermeld dat hij ook de gouverneur-generaal was die in 1853 besloot om de tot slaaf gemaakten op Banda buiten de op handen zijnde afschaffing van de slavernij in Nederlands-Indië te houden. Vanwege het economisch belang wilde men de tijd hebben om een ‘oplossing’ voor de afschaffing van de slavernij op Banda te vinden. In 1853 werd na rijp beraad bepaald dat de slaafgemaakten op Banda voortaan niet meer als ‘slaven’ mochten worden beschouwd, maar als ‘lieden’ aan de perken verbonden. In oktober van datzelfde jaar 1853 bepaalde de gouverneur-generaal Duymaer van Twist dat de perkslaven op Banda voortaan als ‘perkhorige lieden’ werden gezien, aan wie, ‘voor zooverre zij den ouderdom van veertien jaren hebben bereikt, van gouvernementswege zal worden uitbetaald, als sirihgeld, een bedrag van eenen halven gulden ’s maands’. Een definitie kwestie, maar wel een waardoor de slaafgemaakten op Banda niet onder de slavernijwetgeving zouden vallen. Enige tijd later werd in tegenstelling tot wat de inmiddels naar Nederland teruggekeerde Duymar van Twist wilde, vlak voor de cruciale datum van 1 januari 1860, bepaald dat de perkhorigheid toch tegelijk met de slavernij in de kolonie zou worden opgeheven. De regering kwam de perkeniers tegemoet in het aanstellen van vrijwillige arbeiders door voorschotten en de kosten van de lonen op zich te nemen. De perkeniers bleven verplicht noten te telen en die aan het gouvernement te leveren. Maar ook daar kwam spoedig verandering in.
Portret van Multatuli. Lithografie, August Allebé, 1874. Rijksmuseum Amsterdam.
Eduard Douwes Dekker
Aan het eind van de traditionele periode van vijf jaar ontving Duymaer van Twist op eigen verzoek bij Koninklijk Besluit van 21 november 1855 eervol ontslag. Hij trad af op 22 mei 1856 en vertrok twee dagen later naar Deventer. Hij vertrok samen met zijn vrouw en hun zesjarig pleegdochtertje uit Indië. Dit meisje, Anna Margaretha Frederika, kwam bij de familie toen Christine Louise Penning Nieuwland, echtgenote van hun adjunct Jacob Carel Frederik baron van Heerdt was komen te overlijden. Vlak voor zijn vertrek naar Nederland in 1856 kreeg Duymaer van Twist te maken met klachten van de bestuursambtenaar Eduard Douwes Dekker over het corrupte optreden van de regent (inheems bestuurder) van het district Lebak op West-Java. Duymaer van Twist weigerde Douwes Dekker te woord te staan, en vertrok naar Nederland zonder hem ooit gesproken te hebben.
Nieuw Rande, Diepenveen.
Tegen afschaffing slavernij
In Diepenveen in de buurt van Deventer liet hij een nieuw huis bouwen op de plek van het vervallen landhuis Nieuw Rande. Na een paar jaar nam hij weer zitting in de Staten-Generaal: eerst in de Tweede Kamer (1858-1862), daarna nog in de Eerste Kamer (1865-1881). Op 23 februari 1859 werd het wetsontwerp tot regeling van de afschaffing van de slavernij in Nederlands -Indië in de Tweede Kamer behandeld. In de praktijk zou het hier alleen gaan om de afschaffing van de slavernij op de eilanden Java, Madura en Banda. Onder de tien tegenstemmers bevond zich ook de liberaal en voormalige gouverneur-generaal van Nederlandsch -Indië, A.J.Duymaer van Twist, dezelfde die niet lang daarvoor nog had geprobeerd de perkslaven op Banda buiten de slavenwetgeving te houden. Ondertussen had Douwes Dekker zich ontpopt tot een groot schrijver. Onder het pseudoniem Multatuli schreef hij in zijn roman Max Havelaar een bittere aanklacht tegen het koloniale bestuur, met Duymaer van Twist als een van de hoofschurken. Hij sneerde ook dat zijn oude baas zijn mooie landhuis had laten aanleggen over de ruggen van de Indische koelies.
Overlijden op Nieuw Rande
Duymaer van Twist overleed op 78-jarige leeftijd op Nieuw Rande. Hij werd begraven op de Oude Begraafplaats in Deventer (grafkelder van de familie Duymaer van Twist nummer 826 en 776 zonder namen maar met wapenschild) aan de Diepenveenseweg 78-80. Op deze begraafplaats zijn nog een aantal andere bekende personen begraven, onder wie de Deventenaar mr. George Isaac Bruce (1803-1850). Hij werd in 1850 in eerste instantie (na de weigering van Baud) benoemd tot gouverneur-generaal in Nederlands-Indië. Hij overleed echter voor hij zijn ambt in Indië kon aanvaarden op de rede voor Texel. Bruce behoorde tot een van de beste vrienden van Duymaer van Twist, die in zijn plaats benoemd werd tot gouverneur-generaal.
Sporen van het slavernijverleden in Overijssel
Dit artikel komt voort uit het project ‘Sporen van het slavernijverleden in Overijssel’, dat de stichting IJsselacademie momenteel uitvoert. Meer informatie vind je hier: www.ijsselacademie.nl/onderzoek-koloniale-verleden-overijssel
Literatuur en bronnen
• Baay, R. Daar werd wat gruwelijks verricht; slavernij in Nederlands-Indië. Amsterdam, 2015.
• Encyclopeadie van Nederlandsch-Indië, ’s-Gravenhage, 1917-1939, lemma’s notemuskaat, notencultuur.
• Rhede van der Kloot, M.A. van. De Gouverneurs- Generaal en Commissarissen-Generaal van Nederlandsch-Indië 1610-1888. ’s-Gravenhage, 1891.
• Smelik, J.C., C.M. Hogenstijn, W.J.M. Janssen, A.J. Duymaer van Twist; gouverneur-generaal van Nederlands-Indië. Zutphen, 2007.
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Albertus_Jacobus_ Duymaer_van_Twist
• https://www.canonvannederland.nl/nl/overijssel/ salland/deventer/duymaer-van-twist
• https://www.wieiswieinoverijssel.nl/zoekresultaten/p2/139-koos-duymaer-van-twist
• http://www.koloniaalerfgoedtevoet
