Food forum 1/2014

WIOSNA-LATO Nr 1 (4) 2014

Czasopismo specjalistyczne o ¿ywnoœci i ¿ywieniu

Jak zachęcić dzieci do jedzenia warzyw?

12

92

Witamina D: nowe rekomendacje

108

Dieta Paleo – powrót do diety praprzodków Dieta w terapii zaburzeñ psychicznych

str. 33

Zalecenia ¿ywieniowe po zabiegu bariatrycznym

str. 51

McDonald’s na zdrowie?

str. 101

Antyzdrowotne dzia³anie fruktozy w produktach

str. 174

Bia³ko w ¿ywieniu sportowców

str. 184

cena: 19,00 z³ (w tym 5 proc. VAT)

w numerze 6

Okiem eksperta

EDUKACJA ¯YWIENIOWA

7

Ochronne dzia³anie kwasów omega-3

12

Jak zachêciæ dzieci do jedzenia warzyw

14

Olej rzepakowy – bezpieczny i prozdrowotny

19

Zdrowe t³uszcze w oleju rzepakowym

¯YWIENIE W CHOROBACH

2o

Zakwaszenie – nieznana przyczyna wielu chorób

25

Postêpowanie ¿ywieniowe u chorych autystycznych

33

Dieta w terapii zaburzeñ psychicznych

38

Marchew zwyczajna w zapobieganiu i leczeniu choroby nowotworowej

42

Dieta w osteoporozie – zapobieganie, leczenie ¿ywieniowe

51

Zalecenia ¿ywieniowe po zabiegu bariatrycznym

59

Prozdrowotne dzia³anie b³onnika

60

Znaczenie ¿ywienia w demencji i chorobie Alzheimera

67

Nowotwory jelita grubego

74

Leczenie ¿ywieniowe w chorobach trzustki

80

Komisja Europejska proponuje zmiany dotycz¹ce produkcji ekologicznej

12

38

74

81

92

108

TRENDY

81

Analiza sk³adu cia³a

86

Odchudzanie w grupach motywacyjnych

91

¯ywnoœæ bez E-dodatków

92

Dieta PALEO

101

McDonalds na zdrowie

106

Nadmierne spo¿ycie soli zagra¿a zdrowiu i ¿yciu cz³owieka

107

Antynowotworowe w³aœciwoœci mleka

SUPLEMENTY DIETY

108

Witamina D: nowe rekomendacje

DYSKUSJE

119

Woda kontra woda

136

Mleko budzi kontrowersje

141

Triada sportsmenek – czy sport to zawsze zdrowie?

BIZNES

146

Dietetyk dla szpitala, czyli wyzwania firmy cateringowej

ALERGIE POKARMOWE

151

Substancje dodatkowe do ¿ywnoœci – Ÿród³o alergii i nietolerancji pokarmowych

BADANIA NAUKOWE

158

Jajo na ka¿d¹ okazjê

167

Olej z kolendry jest bezpieczny

168

OCENA PUNKTOWA PRODUKTÓW SPO¯YWCZYCH

158

OCENA ¯YWNOŒCI

174

Antyzdrowotne dzia³anie fruktozy w produktach

178

Sushi: 6 kr¹¿ków sushi maki z ³ososiem

181

Nadmiar t³uszczu w diecie

182

REKOMENDACJE FOOD FORUM

168 ¯YWIENIE W SPORCIE

184

184

Bia³ko w ¿ywieniu sportowców

190

Zacznij od œniadania

PSYCHOLOGIA I ¯YWIENIE

192

Co robiæ, jeœli pacjent nie chudnie?

196

Ludzie nie lubi¹ grubych

SLOW FOOD

200 207

Od ryja do ogona

MOJA DIETA Tomasz Majewski

KONFERENCJE

212

Praktyka ¿ywienia osób aktywnych i sportowców

214

Za du¿o cukrów prostych

216

PUBLIKACJE

200 Rozmowa z Grzegorzem £apanowskim

ÂŻywienie w chorobach

MARCHEW ZWYCZAJNA w zapobieganiu i leczeniu choroby nowotworowej

¯ywienie w chorobach

Wzrost udziału chorób nowotworowych wśród przyczyn zgonów, a także niewystarczająco skuteczne terapie będące przyczyną znacznego obciążenia organizmu, skłaniają naukowców do ciągłego poszukiwania nowych sposobów zapobiegania i leczenia nowotworów. Do sposobów takich zalicza się spożywanie odpowiednich rodzajów żywności. Do produktów o potwierdzonym licznymi badaniami działaniu przeciwnowotworowym należy marchew zwyczajna (Daucus carota).

Paulina G¹siewska Dietetyk

M

archew stanowi bogate źródło ß-karotenu, który uważany jest za istotny czynnik przeciwnowotworowy, wzmacniający działanie układu immunologicznego i wykazujący działanie przeciwutleniające. Właściwości przeciwnowotworowe marchwi wynikają między innymi z wysokiej zawartości związków należących do karotenoidów, które wykazują działanie przeciwutleniające. Poliacetyleny (falkarinol i falkarindiol) obecne w korzeniu, ze względu na swoje właściwości cytotoksyczne w stosunku do komórek rakowych, zostały wpisane przez National Cancer Institute w Stanach Zjednoczonych na listę naturalnych związków o udokumentowanym działaniu przeciwnowotworowym (cytotoksyczność oznacza szeroko pojętą toksyczność różnych substancji i komórek. W tym przypadku toksyczność skierowana jest na komórki rakowe, czyli pozytywnie dla naszego zdrowia). Falkarinol wykazuje właściwości przeciwzapalne, przeciwzakrzepowe, przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne. Prowadzone od lat 80. dwudziestego wieku badania nad zastosowaniem falkarinolu i falkarindiolu w leczeniu raka wykazały ich wysoką skuteczność w przypadku raka nerki, gruczolakoraka żołądka oraz raka okrężnicy.

Badania przeprowadzone na ludzkich komórkach rakowych jelit wykazały, że falkarinol i falkarindiol obecne w marchwi, działają hamująco w stosunku do komórek nowotworowych. Wyniki badań przeprowadzonych na szczurach dowiodły, że falkarinol po-

39

chodzący z marchwi wykazuje działanie przeciwnowotworowe w stosunku do raka okrężnicy. Hamuje powstawanie uszkodzeń DNA, uczestniczy w rozpadzie komórek rakowych i zmniejsza rozprzestrzenianie się zmienionych komórek.

Uważa się, że regularne spożycie soku z marchwi wiąże się z występowaniem wysokiego stężenia karotenoidów w osoczu krwi i zmniejsza ryzyko występowania nawrotu nowotworu piersi, co jest związane z niwelowaniem stresu oksydacyjnego w organizmie. Badania przeprowadzone na liniach komórkowych białaczki szpikowej i białaczki limfatycznej wykazały, że sok z marchwi posiada właściwości przeciwrakowe. Wyciąg z marchwi wpływa na wzrost przyspieszenie rozpadu nieprawidłowych komórek i hamowanie cyklu komórkowego komórek białaczkowych. Uważa się, że ß-karoten i poliacetyleny obecne w marchwi mogą być pomocne w leczeniu białaczki. Wyniki trwającego 16 lat badania prospektywnego wykazały, że spożycie marchwi jest związane ze zmniejszeniem ryzyka występowania nowotworu płuc. Obecnie trwają także badania nad szczepionką jadalną w postaci transformowanej genetycznie marchwi. Miałaby zapobiegać inwazji bakterii Helicobacter pylori – czynnika etiologicznego stanów zapalnych przewodu pokarmowego, mogących być przyczyną powstawania zmian nowotworowych w tym obszarze.

Podsumowanie: Marchew stanowi bogate źródło ß-karotenu, który uważany jest za istotny czynnik przeciwnowotworowy, wzmacniający

Stres oksydacyjny

Właściwości falkarinolu

¯ywienie w chorobach

Badania wskazują, że regularne spożycie soku z marchwi zmniejsza ryzyko nawrotu nowotworu piersi. działanie układu immunologicznego i wykazujący działanie przeciwutleniające.

Zaleca się regularne wykorzystywanie marchwi w komponowaniu codziennych jadłospisów. Doskonale sprawdza się ona jako przekąska, dodatek do dipów, w postaci surówek i sałatek, soków, puree lub zjadana jako wkładka warzywna w zupie.

Poliacetyleny obecne w korzeniu zostały wpisane przez National Cancer Institute w Stanach Zjednoczonych na listę naturalnych związków o udokumentowanym działaniu przeciwnowotworowym.

Wybrana literatura: 1. Brandt K., Christensen L.P., Hansen-Moller, J., Hansen S.L., Haraldsdottir J., Jespersen L., Purup S., Kharazmi A., Barkholt V., Frokiaer H., Kobaek-Larsen M., Health promoting compounds in vegetables and fruits: a systematic approach for identifying plant components with impact on human health, Trends in Food Science & Technology, 2004, 15, pp. 384-393.

40

2. Butalla A.C., Crane T.E., Patil B., Wertheim B.C., Thompson P., Thomson C.A., Effects of a carrot juice intervention on plasma carotenoids, oxidative stress, and inflammation in overweight breast cancer survivors, Nutrition and Cancer, 2012, 64, pp. 331-341.

3. Hansen S.L., Purup S., Christensen L.P., Bioactivity of falcarinol and the influence of processing and storage on its content in carrots (Daucus carota L), Journal of the Science of Food and Agriculture, 2003, 83, pp. 1010-1017.

4. Hansen-Mřller J., Hansen S.L., Christensen L.P., Jespersen L., Brandt K., Haraldsdóttir J., Quantification of polyacetylenes by LC–MS in human plasma after intake of fresh carrot juice (Daucus carota L), International Symposium on ,,Dietary phytochemicals and human health”, Salamanca, Spain, 2002, pp. 203-204.

5. Purup S., Larsen E., Christensen L.P., Differential effects of falcarinol and related aliphatic C(17) - polyacetylenes on intestinal cell proliferation, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2009, 57, pp. 8290-8296.

6. Sohn J., Lee C.H., Chung D.J., Park S.H., Kim I., Hwang W.I., Effect of petroleum ether extract of Panax ginseng roots on proliferation and cell cycle progression of human renal cell carcinoma cells, Experimental & Molecular Medicine, 1998, 30, pp. 47-51.

7. Speizer F.E., Colditz G.A., Hunter D.J., Rosner B., Hennekens C., Prospective study of smoking, antioxidant intake, and lung cancer in middle-aged women (USA), Cancer Causes Control, 1999, 10, pp. 475-482.

8. Young J.F., Duthie S.J., Milne L., Christensen L.P., Duthie G.G., Bestwick C.S., Biphasic effect of falcarinol on caco-2 cell proliferation, DNA damage, and apoptosis, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 2007, 55, pp.

618-623.

9. Zaini R., Clench M.R., Le Maitre C.L., Bioactive chemicals from carrot (Daucus carota) juice extracts for the treatment of leukemia, Journal of Medicinal Food, 2011, 14, pp. 1303-1312.

10. Zhang H., Liu M., Li Y., Zhao Y., He H., Yang G., Zheng C., Oral immunogenicity and protective efficacy in mice of a carrot-derived vaccine candidate expressing UreB subunit against Helicobacter pylori, Protein Expression and Purification, 2010, 69, 127-131.

BIZNES

Dietetyk dla szpitala, czyli wyzwania firmy cateringowej

W związku ze zmianami w sposobie zarządzania ekonomią szpitali, wiele jednostek zrezygnowało z samodzielnego przygotowywania posiłków dla pacjentów. Wyżywienie w drodze przetargów zostało oddelegowane do wyspecjalizowanych firm cateringowych.

146

Biznes

Monika Biziel Dietetyk, pracuje w firmie cateringowej

P

rzeniesienie obowiązków poza szpital, nie zwalnia wykonawcy z dbałości o racjonalne żywienie, zgodne z obowiązującym normami i zaleceniami oraz zapewnienia odpowiednich diet dla pacjentów. Wzmaga to potrzebę przygotowania posiłków nastawionych na żywienie człowieka chorego z uwzględnieniem aspektów ekonomicznych oraz mnogości diet dla potencjalnie wielu różnych pacjentów.

Osobą, która musi połączyć te wymagania w firmie cateringowej – jest dietetyk.

Jego zadaniem jest dbałość o to, aby posiłki wychodzące z kuchni były dostosowane do indywidualnych potrzeb żywieniowych pacjentów z podziałem na jednostki chorobowe. Zważywszy na szerokie spektrum kontraktów może się to rozciągać na cukrzyków, pacjentów z dolegliwościami żołądkowymi, aż po pacjentów onkologicznych.

Przygotowywanie żywności to nie tylko plany, ale także bezpieczeństwo i jakość. Częścią łańcucha, który ma zapewnić te dwie cechy produktów jest dietetyk – pobiera próbki sporządzonych potraw, sprawdza temperaturę posiłków, monitoruje krytyczne punkty. Jak naprawdę wygląda praca dietetyka w firmie cateringowej? Czy w procesie planowania produkcji jest miejsce na spojrzenie na pacjenta? Gdzie kryją się trudności w tej pracy?

Wykaz diet Na początku należałoby wyjaśnić, jak wygląda kontakt z pacjentem. Za szczegółowy wywiad żywieniowy odpowiada dietetyk szpitalny, który na podstawie tegoż wywiadu przesyła wykonawcy zestawienie potrzebnych potraw, z uwzględnieniem potrzeb żywieniowych pacjentów. Zestawienie takie zawiera wykaz diet, począwszy od diety podstawowej, lekkostrawnej, cukrzycowej, a skończywszy na dietach indywidualnych, np. trzustkowej, wrzodowej, bezglutenowej. Przekrój i różnorodność diet zależy od specyfiki danego szpitala (np. dziecięcy, onkologiczny). Mając takie ze-

stawienie dietetyk pracujący w cateringu ma za zadanie opracować w taki sposób plany żywieniowe, aby odpowiadały one indywidualnym potrzebom pacjentów z uwzględnieniem jednostki chorobowej. W związku z tym posiłki są tak komponowane, aby wspomagały leczenie pacjentów. Dietetyk pracujący w firmie cateringowej – stykając się z taką różnorodnością diet – staje podczas planowania procesu przygotowywania posiłków przed dużym wyzwaniem organizacyjnym.

Musi przewidzieć, jak zebrać wszystkie wymagania żywieniowe pacjentów w jedną linię przygotowania gotowych dań.

Spójrzmy dla przykładu na pacjenta onkologicznego. Leczenie jego jest bardzo trudne. W wyniku chemio- i radioterapii często traci apetyt, cierpi na nudności, ma wymioty i biegunki, a nierzadko – zmienia mu się także poczucie smaku. Takie objawy mogą wywołać u pacjenta cierpiącego ma nowotwór niechęć do jedzenia, co może następnie skutkować niedożywieniem. Dlatego jego dieta powinna być tak komponowana, aby łagodzić uboczne objawy stosowanej terapii.

W związku z tym podczas leczenia onkologicznego z jadłospisu zostają wykluczone zupy przyrządzane na esencjonalnych wywarach mięsnych lub warzywnych: cebula i czosnek.

Jeśli u pacjenta wystąpi utrata smaku lub węchu, trzeba zadbać o odpowiedni aromat żywności oraz o atrakcyjny wygląd wizualny. Niektórzy pacjenci cierpią z powodu bólu przełyku. Dobrym sposobem na złagodzenie tych nieprzyjemnych dolegliwości jest wykluczenie produktów, które drażnią błonę śluzową.

Są to produkty słone, kwaśne, pikantne oraz o twardej konsystencji. Z kolei pacjent w centrum rehabilitacyjnym oczekuje posiłków o bardziej wyrazistym smaku, zbliżonym do domowego, gdyż jego leczenie często nie jest związane z chorobami wymagającymi specjalnego żywienia.

Normy Instytutu Żywności i Żywienia W pracy każdego dietetyka fundament stanowią normy żywieniowe opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie. Dodatkowo

147

Indywidualne potrzeby

Pacjent onkologiczny

Biznes

Urozmaicenie posiłków

każdy szpital w swoim kontrakcie może określić specyficzne wymagania dotyczące ilości i jakości sporządzanych posiłków.

Obok ogólnych i oczywistych wymagań szpitali, jak higiena produkcji, kontrakty zawierają bardzo konkretne wytyczne, które dotyczą gramatury dań oraz ilości posiłków w ciągu dnia.

Jakie zatem wyzwania dla dietetyka, który planuje przygotowywanie posiłków w cateringu, stanowi realizacja norm, zaleceń i wymagań szpitali? Pierwszym kluczowym zadaniem jest zapewnienie odpowiedniej wartości energetycznej posiłków. W związku z niejednolitymi wymaganiami klientów - przedział kaloryczności wynoszący od 2000 do 2600 kcal/dzień – jest to trudne z perspektywy posiadania jednej linii przygotowywania produktów.

Następnym wyzwaniem przy planowaniu produkcji jest zapewnienie odpowiedniego urozmaicenia posiłków (terminem ,,produkcja’’ określamy tutaj proces przygotowywania gotowych do spożycia potraw). Zgoła oczywiste zadanie staje się bardzo poważne, gdy spojrzy się na ograniczenia produkcyjne oraz wynikające z norm i kontraktów. Wyobraźmy sobie, że firma cateringowa zawarła kontrakt z czteroma klientami, z czego 3 jednostki to szpitale o różnej specyfice, a jeden to kantyna pracow-

Dietetyk musi zebrać wszystkie wymagania żywieniowe pacjentów w jedną linię przygotowania gotowych dań. nicza. Każdy zdrowy człowiek lubi dobrze zjeść: począwszy od potraw delikatnych, lekkostrawnych, o wyrafinowanym smaku, a skończywszy na daniach mięsnych, panierowanych, smażonych na głębokim tłuszczu, czy wzdymających i ciężkostrawnych. Tych ostatnich nie polecalibyśmy jednak pacjentowi hospitalizowanemu. Szpitale stawiają także wymagania, co do określonej ilości, np. mięsnych obiadów czy ciepłych kolacji w danej dekadzie. Jeden klient chciałby, aby codziennie na śniadanie była zupa mleczna, inny, aby była to kawa z mlekiem. Kolejny chciałby, aby w weekend było kakao, a jeszcze inny, aby nie

było w ogóle zupy mlecznej na danym oddziale.

Przykładów można by mnożyć.

Inżynieria produkcji Kolejne wyzwanie stwarza baza dostępnych receptur ograniczona poprzez możliwości kucharzy – niektóre przepisy są zbyt pracochłonne, aby móc je wdrożyć przy masowej produkcji. Inne są technologicznie niewykonalne przy pewnej skali zamówień. Również baza produktów zawiera ograniczenia. Jeżeli codzienne zamówienia u dostawcy pieczywa nie stanowią problemu, to są inni dostawcy, którzy dostarczają swoje produkty, tylko powyżej określonych wartości zamówienia lub w określone dni. Ramy pracy dietetyka stanowi inżynieria produkcji. To tutaj leży wyzwanie przed dietetykiem, aby scalić normy żywienia, oczekiwania pacjentów oraz wymagania kontrahentów wraz ze zdolnościami produkcyjnymi firmy. Planując posiłki dla klientów dietetyk musi pamiętać o ograniczonych możliwościach kucharzy. Każdy człowiek pracujący przez 8 godzin - czy to jako kucharz, czy w innym zawodzie - ma przecież ograniczoną wydajność. I dlatego zadaniem dietetyka jest nie tylko pilnowanie, aby usługa była dobrze wykonana – oni musi również zadbać o ludzi, którzy tę usługę wykonują.

Zespół kucharzy i pomocników mających za zadanie zapewnić kompletne wyżywienie dla kilkuset osób może przygotować jedynie ograniczoną ilość potraw (wraz z ich modyfikacjami, np. dieta papkowata). Przeciążony zespół nigdy nie zapewni odpowiedniej jakości przygotowywanych potraw. Nie jest możliwe, aby identyczny zestaw dań trafił do wszystkich żywionych i zapewnił do tego odpowiednie urozmaicenie posiłków. Rozmiar obsady kuchni, a co za tym idzie poziom dywersyfikacji produkcji, jest pewnym kompromisem między wymaganiami kontraktów, a rentownością firmy cateringowej. Dietetyk planując jadłospisy musi uwzględnić ten kompromis w swojej pracy. Realnie przekłada się to na możliwość zaplanowania np. jednej do dwóch zup mlecznych, trzech do czterech produktów śniadaniowych, dwóch do trzech zup obiadowych, czy jednego do dwóch drugich dań.

148

Biznes

Kolejnym zadaniem z zakresu inżynierii procesu przygotowywania posiłków jest scalenie wymagań od różnych klientów. Jak nakreśliliśmy to wcześniej, pacjenci wymagają specyficznych form opieki żywieniowej.

Osobnym wyzwaniem jest takie planowanie produkcji, aby wynikające z tego konsekwencje zostały uwzględnione w jednym strumieniu produkcji. Jak zatem wygląda planowanie produkcji i przygotowywanie posiłków? Nie jest to wbrew pozorom osobny krok procesu. Wręcz przeciwnie, planowanie jadłospisu oraz planowanie produkcji następuję jednocześnie, a wymagania i ograniczenia wynikające z każdego procesu przenikają się i wpływają na siebie wzajemnie. Planowanie jadłospisów następuje w cyklach dekadowych. Taka ilość informacji nie przytłacza klientów i pozwala im na ocenę i ewentualne uwagi do jadłospisów. Z perspektywy inżynierii produkcji jest to rozsądny horyzont czasowy.

Wsad do kotła Innym, prawdopodobnie największym wyzwaniem na podłożu ekonomicznym, jest kontrola wartości produktów potrzebnych do przygotowania całodziennego wyżywienia dla jednego pacjenta – potocznie zwanego „wsadem do kotła”. Planując potrawy trzeba śledzić zmiany cen produktów związane z sezonowością – najlepiej wykorzystując produkty danego okresu. Średnia wartość wsadu w skali miesiąca (preferowany przez menedżerów przedział czasowy do oceny rentowności firmy) powinna oscylować w skalkulowanych widełkach cenowych.

Następnym ważnym aspektem procesu przygotowywania posiłków jest bezpieczeństwo żywności. Dietetyk układając zalecenia żywieniowe jest odpowiedzialny za zdrowie i bezpieczeństwo osób, które mu zaufały. Do jego obowiązków należy nie tylko planowanie, ale także monitorowanie jakości

149

Strumień produkcyjny

Bezpieczeństwo żywności

Biznes

Zdrowie a biznes

zdrowotnej żywności oraz ryzyka wystąpienia zagrożeń istotnych dla bezpieczeństwa żywności (fizyczne, chemiczne, biologiczne) podczas wszystkich etapów produkcji.

Wydzielenie osobnego stanowiska dla osoby nadzorującej bezpieczeństwa żywności następuje tylko w przypadku bardzo dużej produkcji. Wszystkie firmy świadczące usługi zbiorowego żywienia zobowiązane są do wdrożenia systemu HACCP, a większość z nich ma również system zarządzania jakością zgodny z wymaganiami ISO 22 000. Dietetyk stanowi część tych łańcuchów. Do jego zadań należy kontrola punktów krytycznych.

Powinien zadbać o to, aby każdy pracownik w kuchni był odpowiednio ubrany (posiadał fartuch ochronny, czepek, nie miał na sobie biżuterii), do dietetyka należy także pobieranie próbek, mierzenie temperatury posiłków, sprawdzanie gramatury oraz smakowitości potraw. Z drugiej strony odpowiedzialny jest także za kontakt z klientem, przyjmowanie reklamacji, wniosków i rozwiązywanie bieżących problemów.

Kimże jest zatem jest dietetyk w firmie cateringowej żywiącej pacjentów w szpitalu?

Dalej jest on osobą, której głównym zadaniem jest planowanie diet mających pomóc pacjentom powrócić do zdrowia.

Wymóg dbałości o ekonomiczną stronę działalności stał się w ostatnich latach elementem plano-

wania całego sektora medycznego. Efektem tego pojawił się nowy aspekt pracy związany z inżynierią produkcji. Nie zastąpił on dietetyki, ale został integralną częścią procesu planowania posiłków. Na co dzień połączenie tych dwóch płaszczyzn – ekonomicznej i zdrowotnej – stanowi największe wyzwanie w pracy firmy cateringowej pracującej dla szpitala. Jednak jedynie godząc te dwa wyzwania można zapewnić pacjentowi odpowiednią opiekę – spełnienie norm żywienia jest bezdyskusyjnym obowiązkiem wobec pacjenta, z drugiej strony, firma musi dbać o rachunek ekonomiczny, aby zapewnić sobie ciągłość funkcjonowania i opieki żywieniowej.

Wybrana literatura: 1. Jarosz M., Zasady prawidłowego żywienia chorych w szpitalach, Warszawa 2011.

2. Księga HACCP, Impel Catering 2013.

3. Księga ISO, Impel Catering 2013.

O autorce: Absolwentka Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu oraz podyplomowych studiów „Nauczyciel przedmiotów zawodowych w zakresie organizacji usług gastronomicznych i hotelarstwa”. Prowadziła cykl wykładów w szkole podstawowej i gimnazjum na temat racjonalnego odżywiania się. Obecnie pracuje w firmie cateringowej jako dietetyk.

150