TOOROP EN DE TIJDGEEST ALWÉÉR GEEN WITTE KERST
“Zijn wij alleen maar onderworpen aan de tijdgeest, of kunnen wij die ook zelf beïnvloeden? Zijn wij kleine radertjes in een groot, onoverzichtelijk uurwerk, of kunnen wij bevatten wat de consequenties zijn van een bepaalde tijdgeest en daardoor bepalen wat ons te doen staat?”
“Art is something that relates you to the past, and hopefully to the present as well.�
Marlene Dumas
TOOROP EN DE TIJDGEEST / INHOUD
INHOUD Over TOOROP en de tijdgeest
7
Tijdgeest toen. Jan Toorop, Koninklijke Stearine Kaarsenfabriek
9
Over tijdgeest
27
Tijdgeest nu Wim Bakker Carla van Beers Eduard Breuking Ruud Dijkers Ank van Engelen Jeroen van der Most Helma van Nuenen Martina Otto Thea Schulz Paul Stamps Yacintha van Zuidam
30 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50
Urban Photo Collective
52
Arti Legi: nieuwe start na ruim zes eeuwen historie
60
De kunst van het groeien
62
Croda voelt zich vereerd
64
Colofon 66
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 5
“Traveling down this road. Watching the signs as I go. I think I’ll follow the sun. Isn’t everyone just traveling down their own road. Watching the signs as they go. I think I’ll follow my heart. It’s a very good place to start.”
Madonna - Sky fits heaven
TOOROP EN DE TIJDGEEST / INLEIDING
OVER TOOROP EN DE TIJDGEEST De expositie TOOROP en de tijdgeest - Alwéér geen witte Kerst, van 19 december 2013 tot en met 26 januari 2014 in Arti Legi in Gouda, is een reactie op de tijdgeest en biedt een verhalend tweeluik met kunstwerken van toen en nu.
I
n de expositie worden de tijdgeest van het verleden en de tijdgeest nu gevangen met kunstwerken van Jan Toorop en verschillende, eigentijdse kunstenaars. Werken die meer dan 100 jaar van elkaar gemaakt zijn en die – soms – enorm verschillen in verschijningsvorm. Toch hoop ik dat de bezoeker verrassende overeenkomsten ontdekt tussen de tijdgeest toen en nu.
en handelen - de tijdgeest - gebaseerd is op rationele waarneming, of gevoed wordt door een selectief venster op de wereld en leidt tot een collectief sentiment.
De aanleiding voor deze expositie is mijn verbazing, verwondering over de huidige tijd.
Omdat ik van huis uit theatermaker ben, ging ik in gesprek met Peter Meijer, mijn kompaan in Theatergroep Vloerbedekking. Dankzij zijn grote netwerk in het Goudse kwamen we in contact met Trudy van Diest van Croda, de voormalige Koninklijke Stearine Kaarsenfabriek. In de directievertrekken van Croda ontdekten we een ware kunstschat: een serie van 12 litho’s, waarin Jan Toorop in 1905 het productieproces in de fabriek portretteert.
Aan de ene kant stellen economen dat er sprake is van een nationaal chagrijn. De Nederlandse economie verkeert in crisis. Om het tij te keren en te voldoen aan begrotingseisen bezuinigt en hervormt de regering fors. Verworvenheden als pensioenleeftijd, WW-duur en baanzekerheid staan onder druk. De burger wordt rechtstreeks getroffen in de portemonnee. Het consumentenvertrouwen is sinds 1986 niet zo laag geweest, maar lijkt inmiddels weer een beetje op te krabbelen. Het chagrijn zit in alle geledingen, van jong tot oud. De onzekerheid tast langzamerhand de verbanden in de samenleving aan. Er is veel onderling wantrouwen. Anderzijds blijkt keer-op-keer uit onderzoek dat wij tot de gelukkigste burgers van de wereld behoren en dat de welvaart vele malen groter is dan 30 jaar geleden. Onderzoek na onderzoek bevestigt dat het de meeste Nederlanders persoonlijk heel goed gaat. Toch overheerst in het publieke debat het chagrijn. Deze tegenstelling verbaast mij. Het roept de vraag op of het kenmerkende denken
Mijn persoonlijke verbazing wilde ik graag omzetten in een verhaal. Een verhaal waarin vragen gesteld worden over de huidige tijd en hoe wij ons tot deze tijd verhouden.
Zo ontstond deel één van het ‘verhaal’: de tijdgeest van de Tweede Industriële Revolutie, begin vorige eeuw. In beeld gebracht door het leven en werken in de kaarsenfabriek in 1905 te tonen met de werken van Toorop, foto’s, voorwerpen en film. Hoe Gouds wil je het hebben, zeker met kerst? In de uitwerking van dit verhaal stuitte ik op een citaat van de symbolistische dichter Gustave Kahn: “Je krijgt het gevoel dat deze mensen alleen maar naar bronnen van inkomsten lopen te zoeken. De bron van de dromen droogt op”. Een citaat dat inmiddels meer dan 100 jaar oud is, maar aan geldigheid niets heeft ingeboet. En zo ontstond het idee voor een tweede ‘verhaallijn’.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 7
Dit tweede deel van het verhaal is een reactie op deze tijd. Niet door een theatervoorstelling te maken, maar door kunstenaars van nu te vragen om met hun werk te tonen hoe zij zich verhouden tot deze tijd.
Hoe we dat evenwicht gaan bereiken en welke revoluties we nog moeten doormaken, weet ik niet. Sommige ontwikkelingen en gebeurtenissen maken me somber, andere wakkeren mijn hoop en enthousiasme aan.
Volgens Willem Sandberg (1897-1984), beeldend kunstenaar en voormalig directeur van het Stedelijk Museum, brengt de kunstenaar dingen tot uitdrukking die tot op dat moment nog niet zichtbaar zijn. In het nieuwe werk zou de kijker een voorteken moeten zien van datgene wat staat te gebeuren. Kunst kan een middel zijn tot contact met het heden. Grote kunst is experiment en deze kunst kan ons binnenleiden in het heden en voorbereiden op de toekomst.
Volgens psycholoog Tom Kniesmeijer ontwikkelt de tijdgeest zich volgens een vast patroon, conform de volgorde van de seizoenen. Om de vijf à zes jaar schuiven we een seizoen op. Op dit moment zitten we in een periode van lente, het seizoen van de doorbraken. De cultuur is weer rijp voor verandering. Vernieuwende geesten grijpen hun kans en brengen hun ideeën enthousiast over het voetlicht. De cultuur breekt open en mensen duiken in experiment na experiment.
Ik ging op zoek naar kunstenaars die ‘iets’ kunnen met het thema tijdgeest. Soms is direct duidelijk wat die reactie van de kunstenaar en het werk op deze tijd is, soms is dat wat abstracter. De diversiteit in werken en stijlen is in ieder geval heel erg van deze tijd. En levert bovendien een spannende mix en boeiend verhaal op.
Het verhaal van deze expositie is een 2-luik. Dit verhaal had ik niet kunnen vertellen zonder het enthousiasme en de drijvende kracht van Louwrens Dijkstra van Arti Legi, Trudy van Diest van Croda en alle exposerende kunstenaars.
De verbinding tussen toen en nu vormen de studies van Jan Toorop voor zijn tableau Verleden, Heden, Toekomst in de Beurs van Berlage. Over die toekomst zegt Toorop zelf: “De Toekomst op de aarde wil het zuiverste en schoonste evenwicht van het geestelijke en materieele leven...”
Voordat ik eindig met een laatste vraag, wens ik je een mooie expositie toe. Hoe ziet jouw revolutie eruit?
Herald Nobel Initiator
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
1. TRANSPORT Arbeiders duwen houten tonnen met ruw vet de fabriekshal in. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 9
2. ROERKUIP Voor de fabricage van de kaarsen, worden de koeken opgesmolten, om daar rustig tot melkwit, ondoorzichtige vloeistof af te koelen. Dit heet “koudroeren” Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 11
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
3. PERSERIJ Onder grote druk wordt het vloeibare vet uit het hardere gedeelte geperst. Een man komt aangelopen met te persen grondstoffen op schouderhoogte. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 13
4. KOEKENKAMER Het ruwe materiaal wordt opgesmolten en in koeken uitgegoten om daarna te kunnen persen. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 15
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
5. GIETERIJ De koud geroerde stearine wordt met emmers in dubbelwandige, opgewarmde gietvormen (mallen) gegoten, waarna de mallen worden gekoeld. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 17
6. ROGNEERKAMER Vrouwen zijn aan ronde kuipen bezig met een behandeling van de kaarsen, waarbij de rafels van de pit aan de onderzijde afgesneden wordt en voetje gefreesd. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 19
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
7. AFWERKERIJ De kaarsen worden uit de gietvorm omhooggetrokken en de overtollige stearine aan de voet afgesneden. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 21
8. PITPLUIZERS De kaarsenfabriek maakt zijn eigen pit. Het katoen wordt gevlochten en gedompeld in een zoutoplossing. Waarna de klossen pit onder de gietmachine worden aangebracht. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
9. NACHTLICHTEN Gegoten of geperste staven stearine worden in kleine schijven gezaagd, doorboord en voorzien van korte pit. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 23
10. KOKER PLAKKERIJ De verpakkingsdoosjes worden gevouwen en met een kwast met plak omhuld met een etiket. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE LITHO’S
11. INPAKKERIJ Meisjes pakken de kaarsen in en stapelen de dozen met kaarsen. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 25
12. MAGAZIJN Afgebeeld is een man die een lorrie met kisten met nummers gemerkt en met aanduiding Gouda theelicht en Gouda nachtlicht via een railsysteem verder duwt. Jan Toorop - 1905 Collectie Croda
TOOROP EN DE TIJDGEEST / VAN TOEN NAAR NU
OVER TIJDGEEST De expositie TOOROP en de tijdgeest - Alwéér geen witte kerst gaat over tijdgeest. Tijdgeest is de kenmerkende manier van denken en handelen van het merendeel van de bevolking in een bepaalde tijd.
H
et idee dat iedere periode een bepaald geestelijk klimaat kent, is in de 18e eeuw in Duitsland ontstaan, waar het werd aangeduid met het woord Zeitgeist. Filosoof Georg Friedrich Wilhelm Hegel richtte een alomvattend filosofisch bouwwerk op, waarmee het verschijnsel tijdgeest verklaard kan worden. Volgens Hegel is de geschiedenis van de mensheid de geschiedenis van de menselijke geest. De mensheid ontwikkelt zich in een duidelijke richting volgens het proces van these, anti-these, synthese (actie, reactie, overeenstemming). Elke fase in de ontwikkeling kan worden geduid en zal, volgens Hegel, uiteindelijk leiden tot de fase van volledig zelfbewustzijn. In deze fase zal de
kunst geheel onstoffelijk worden en overgaan in filosofie. Hegels ideeën over de tijdgeest raakten verankerd in het denken van vooruitstrevende kunstenaars (Kandinsky) en hun pleitbezorgers, waaronder Willem Sandberg (1897-1984), beeldend kunstenaar en voormalig directeur van het Stedelijk Museum. Volgens Sandberg heeft kunst een maatschappelijk functie en brengt de kunstenaar dingen tot uitdrukking die tot op dat moment nog niet zichtbaar zijn. Kunst kan een middel zijn tot contact met het heden. Grote kunst is experiment en deze kunst kan ons binnenleiden in het heden en voorbereiden op de toekomst. Deze kunstenaars tasten
Het Verleden In de verbeelding van het verleden ruilen twee mannen een zwaard voor een vrouw. Op de achtergrond slaven die een blok graniet voortslepen onder zweepslagen van de drijver.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 27
Het Heden In het heden personificaties van de arbeid en de vrouwenbeweging met in het midden een mannenfiguur in nadenkende houding, de rechterhand rustend op de tijd, omringd door verwijzingen naar telegraaf en telefoon. Op de achtergrond voorstellingen van industrie (rokende schoorstenen) en transport (schepen en treinen). Links een stoet arbeiders in beweging, rechts gaan figuren van het koopmanschap in tegengestelde richting.
naar de samenleving die groeiende is en geven haar vorm en gezicht, aldus Sandberg.
het voetlicht. De cultuur breekt open en mensen duiken in experiment na experiment.
Een eigentijdse duiding van het begrip Tijdgeest komt van psycholoog Tom Kniesmeijer. Volgens Kniesmeijer ontwikkelt de tijdgeest zich volgens een vast patroon en verloopt zij conform de volgorde van de seizoenen, lente, zomer, herfst, winter. Om de vijf à zes jaar schuiven we een seizoen op. Ieder ‘seizoen van de tijdgeest’ heeft daarbij zijn unieke herkenbare kenmerken en die komen, in hun vaste volgorde, om de 22 à 24 jaar opnieuw voorbij. De lente is de tijd van de doorbraken, de zomer van vrijheden, de herfst is een strijdperk en de winter wordt gekenmerkt door begrenzing, bekrachtiging en reflectie.
Verleden - Heden - Toekomst als brug In deze expositie vormen de studies van Jan Toorop voor zijn tableaus in de Beurs van Berlage in Amsterdam de brug tussen toen en nu. De tableaus verbeelden een visie op de ontwikkeling van de maatschappij in drie fasen, Verleden, Heden en Toekomst. Deze werken zijn in bruikleen van het Stadsarchief Amsterdam. De werkzaamheden voor de nieuwe Beurs begonnen in 1898. Architect Berlage presenteerde plannen om het interieur te decoreren met drie monumentale tegeltableaus in de vestibule aan de kant van het Beursplein, een rondgaand tegelfries in de zaal der Effectenbeurs en een terracottafries in de zaal der Graanbeurs. Allemaal ontworpen door Jan Toorop en gemaakt in de werkplaatsen van de Koninklijke Porcelein- en Aardewerkfabriek Rozenburg te Den Haag. Alle werken in de Beurs hebben ideële thema’s zoals de emancipatie van vrouwen en de verheffing van arbeiders.
Op dit moment zitten we volgens Kniesmeijer in een periode van Lente, het seizoen van de doorbraken. De cultuur is weer rijp voor verandering, na een winter die veel zaken heeft afgegrensd. Vernieuwende geesten grijpen hun kans en brengen hun ideeën enthousiast over
TOOROP EN DE TIJDGEEST / VAN TOEN NAAR NU
De Toekomst Het ontwerp voor de toekomst werd door Jan Toorop zelf als volgt omschreven: “De Toekomst op de aarde wil het zuiverste en schoonste evenwicht van het geestelijke en materieele leven en is hier gepersonifieerd gedeeltelijk in de gelijkenis van de samaritaansche vrouw. Links staat de samaritaansche vrouw bij de put. De Jezus-figuur is in het midden geplaatst, terwijl rechts uit een wintertuin door een poort verschijnt het heden, de arbeider die oud, vermoeid en blind is geworden, zijn hamer laat vallen grijpende naar de beteekenis van deze gelijkenis om het evenwicht te vinden tusschen geest en materie. Op den achtergrond wandelen gelukkige paren in de lente onder in bloesems staande bomen.”
NU: DIGITALE REVOLUTIE
O
nze tijd is te typeren als Digitale Revolutie. Communicatiesystemen verbeteren door het overschakelen van analoge naar digitale vormen van communicatie, in het bijzonder sinds de opkomst van internet. Het tijdperk van de Informatiemaatschappij is aangebroken. De verwerving en kanalisering van informatie zijn belangrijker geworden dan pure productie. De kanalisatie, bewerking en verwerking van informatie genereren steeds grotere kapitaalstromen in vergelijking met de ‘oude’ industrie. Creatie, distributie, verspreiding, gebruik, integratie en manipulatie van informatie zijn een belangrijke economische, politieke en culturele activiteit. Zoals ten tijde van de Industriële Revolutie verschillen ontstonden, zijn ook nu verschillen zichtbaar in het gebruik en profijt van het nieuwe tijdperk, geduid als de digitale kloof. Sommige gemeenschappen zijn nog uitgesloten van het gebruik van ICT en internet. Slechts een derde van de Wereldbevolking heeft toegang tot internet. De kloof tussen diegene die wel en geen toegang hebben tot internet wordt groter. Ook tekent zich een kloof af tussen hoger en lager opgeleiden. Actuele kunst Typisch voor hedendaagse kunst is het grote pluralisme: het is moeilijk om duidelijk afgebakende kunststromingen te onderscheiden, die zo karakteristiek waren voor de moderne kunst en eerdere periodes. Hedendaagse kunstenaars werken zowel figuratief als abstract. Een heel grote diversiteit aan media en materialen komt aan bod. Schilderkunst en beeldhouwkunst zijn minder dominant geworden. Bij tentoonstellingen van hedendaagse kunst wordt vaak een mix van installatie, performance en allerlei soorten mediakunst getoond: fotografie, videokunst, digitale of elektronische kunst en internetkunst. Zoals Toorop en het symbolisme een reactie waren op de tijdgeest begin vorige eeuw, zo worden hedendaagse kunstenaars beïnvloed door deze tijd. Op welke wijze wordt duidelijk op de volgende pagina’s.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 29
WIM BAKKER Wilhelminadorp Wimbakkerwilhelminadorp.com
Wim Bakker is beeldenmaker/ensceneur. Zijn werk gaat over het menselijk handelen en de betekenis daarvan. De beelden zijn monumentaal in hun verschijningsvorm. Hij streeft ernaar situaties, waar onderhuidse spanningen voelbaar worden en contradicties aan de oppervlakte verschijnen, in archetypische installaties te visualiseren. Hij wil mensen bewust attenderen op dat moment, de psychologische ruimte, die stolling in de tijd, zodat mensen gaan nadenken over wat ze zien. Zijn werk heeft veelal een maatschappelijk randje, waarbij hij de confrontatie opzoekt, soms op het scherpst van de snede, soms poĂŤtisch. De spanning tussen zijn en niet zijn moet ervaren of gevoeld kunnen worden.
MARE De titel heeft vele betekenissen en wordt in veel combinaties toegepast. Mare kan zowel positief als negatief worden geĂŻnterpreteerd. Het beeld laat begrenzing zien, maar ook bevrijding, gevangen zijn, maar misschien ook ontsnapping? De stoelvorm is gekneveld of zakt of wordt ondersteund? Het beeld gaat over zijn en niet-zijn en de spanning daartussen. Titel werk Mare (2013) Materiaal/uitvoering Staal/hout Formaat 220 x 186 x 150 cm
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 31
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
CARLA VAN BEERS Den Haag Carlavanbeers.nl
Het werk van Carla van Beers is herkenbaar door haar hybride en postmoderne beeldtaal. Ze ‘weegt’ vorm en functie. Ze kiest daarbij steeds andere materialen om mee te werken (papier, plastic voorwerpen, organische objecten, textiel, internet, fotografie, woorden, boeken en sinds 2010 handschoenen). Daarmee maakt ze collages, assemblages, installaties en ‘verzoekt’ thema’s als matriarchaat, maakbaarheid, materie en materialisme.
GLOVE 038 Met haar nieuw opgestarte project ‘The Glove Makers’ stelt ze de rol van kunstenaar en toeschouwer in de 21e eeuw ter discussie door te filosoferen over de rekbaarheid van het begrip (geëngageerde) kunst en te kijken naar het fenomeen van creatieve energie. Ze vraagt zich af of een kunstwerk an sich ook daadkracht kan hebben en zo ja, of dit wel wenselijk zou zijn. Titel werk Glove 038 Materiaal/uitvoering Wijde rok met strak shirt met aangenaaide handschoenen van stof. Formaat ong. 170 x 70 cm Bijzonderheden De handschoenen krijgen een lichaam, zodat ze op een mens gaan lijken. Ze zijn als onderdeel van het project ‘The Glove Makers’ op verschillende locaties inzetbaar.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 33
EDUARD BREUKING Breda Home.kpn.nl/ebreuking/eduard/ Ik zie mezelf als een lachspiegel voor de hedendaagse kunstenaar. Omdat hedendaagse geĂŤngageerde kunst alleen tegen het koor kan preken en de kunst zonder deze intentie een privĂŠgelegenheid is, kan de kunst alleen nog maar relativeren.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
SORRY De kunstenaar die zijn excuses aanbiedt voor een minder vruchtbare werkperiode. Titel werk Sorry Materiaal/uitvoering Video
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 35
RUUD DIJKERS Maasbommel Ruuddijkers.nl
Het werk van Ruud Dijkers is autobiografisch te noemen. Krantenfoto’s en interessante artikelen inspireren hem tot vertalingen in beelden en tekeningen. Het autobiografische vormt het uitgangspunt voor het verkennen en verbeelden van de menselijke conditie. De noodzaak tot het vertalen daarvan vindt hij in zijn eigen existentie. Actuele problematieken, zoals religies, worden daarmee onderwerp van zijn werk.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
GET RID OF RELIGION In deze tijd groeit het besef, dat we zelf verantwoordelijk zijn voor ons leven. We hebben geen God meer nodig om het leven zin te geven. Het is nu zaak om de intrinsieke waarde van het leven vorm te geven, zonder dogma’s. Vrij naar Lucebert zou ik zeggen: Alles van waarde geeft kracht. Een oude god doet echter een greep naar de macht ; de god van de mammon. Kunnen we ook zonder deze god, of zorgt hij zelf voor de ineenstorting van zijn rijk… Titel werk Get rid of religion Materiaal/uitvoering Acrylic One op EPS, c-print, text op sheet Formaat 65x54x10cm
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 37
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
ANK VAN ENGELEN Den Dungen / ‘s-Hertogenbosch Ankvanengelen.nl
Wandeltochten, literatuur en poëzie zetten zich vast in hart en hoofd van Ank van Engelen en zoeken een weg naar haar handen. Het maken is noodzaak: scheppen van vorm, bedwingen van materiaal tot het zich voegt naar haar innerlijke beelden. In al haar werken resoneert de natuur. Ook in de stoere staalsculpturen zijn organische vormen en natuurlijke elementen terug te vinden.
BIOSPHERE Een allusie van het natuurhistorisch verzamelen; hoe kun je de kracht en de veerkracht van specimen uit in de natuur vasthouden? In deze laboratoriumopstelling van staal en stolpen wordt een poging gedaan de tijd vast te houden. Titel werk Biosphere Materiaal/uitvoering Staal, siliconen slangen, latex, pigment. Formaat 80 x 190 (3x)
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 39
TOOROP SYMBOLISM MODE Jeroen van der Most toont een serie van 3 werken. Hij vat 29 symbolistische, 29 katholiek symbolistische en 29 impressionistische werken van Jan Toorop met een rekenkundig algoritme samen in 3 nieuwe werken. Websites als Google gebruiken vergelijkbare technieken om bezoekers relevante inhoud en advertenties te tonen op basis van statistische analyses van hun eerdere gedrag. De drie werken tonen de stijlwisseling die Toorop doormaakte van een impressionistische vlakverdeling met veel wisselende bruintinten naar een meer egale, lichte vlakverdeling in het katholiek symbolisme. Tegelijk reflecteert het werk op een toekomst waarin de mens verwordt tot de uitkomst van een berekening, waarbij het de vraag is of deze treffend is bij het karakteriseren van een persoon of de kunst. Titel werk Toorop Symbolism Mode Materiaal/uitvoering Canvas Formaat 100 x 100 cm
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
JEROEN VAN DER MOST Amsterdam Jeroenvandermost.com
Jeroen van der Most maakt schilderijen met hightech methodes die je normaal gesproken tegen komt in Silicon Valley. Met geavanceerde algoritmes en innovatieve statistische analysemodellen creëert hij met computers verwrongen beelden die balanceren op de rand van kunst, wetenschap en onderzoek.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 41
HELMA VAN NUENEN Utrecht Helmavannuenen.nl
De videoloops en installaties van Helma van Nuenen zoomen in op de sensatie van het kleine en de vervreemding van het gangbare als het balanceren van een theepotje op je hoofd, het onder water houden van een luchtbel met je handpalm, het geluid van kauwgom kauwen met je oren dicht of het verlangen naar een eindeloos diepe slaap. De werken zijn schijnbaar luchtig en speels van aard en de dramatiek is subtiel, maar daardoor des te indringender.
LOOS Loos is een videoloop over de niksende en lanterfantende mens in het ‘nu’ en is een reactie op de waan van de dag. Een reactie die in de kunstgeschiedenis vaker heeft plaatsgevonden en nu vorm krijgt in een videoloop waarin de eindeloze herhaling je meeneemt in tijdloosheid. Of zoals Wittgenstein schreef in Tractatus logico-philosophicus: ‘Als men onder eeuwigheid niet eindeloze tijdsduur verstaat maar tijdloosheid, dan leeft hij eeuwig die in het heden leeft’. Titel werk Loos Materiaal Videoloop Formaat 16:3,5
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 43
MARTINA OTTO Amsterdam Martina-otto.com
Haar architectonische objecten bouwt Martina Otto meestal van karton, een materiaal met een provisorisch en kwetsbaar karakter. Architectuur wordt ontworpen en gebouwd als iets dat blijft, dus als iets dat dichtbij komt bij een ideaal. De wrijving in deze tegenstelling tussen het provisorium aan de ene kant en het ideaal van het blijvende aan de andere kant, motiveert haar objecten te bouwen. Inspiratie haalt Martina Otto uit de ‘oer-architectuur‘ van microscopisch kleine biologische cellen, de ‘sociale sculptuur’, die voor haar elke van mensen gemaakte architectuur is, zoals sportstadions als plek voor het samenkomen en voor een (oppervlakkige) verbroedering én de wijze waarop mensen met elkaar communiceren.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
SPACE FOR THE FLOW In onze snelle tijd worden we dagelijks met een overvloed aan informatie geconfronteerd. We doen of regelen in een zo kort mogelijke tijd zo veel mogelijk en nemen minder tijd voor traagheid en concentratie. Dit maquette-achtig object zou - als het gebouwd zou worden - totaal nutteloos zijn. Het kan er alleen voor dienen stil te staan bij onze relatieve afhankelijkheid van snelheid ‘an sich’. Titel werk Materiaal/uitvoering Formaat Bijzonderheden
Space for the flow Karton, acrylverf 64 x 38 x 15 cm (lxbxd) Object op sokkel
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 45
THEA SCHULZ Rotterdam Theaschulz.nl
Dromen, hoop, verlangen en verliezen zijn thema’s die Thea Schulz inspireren. De beelden ontstaan door fascinatie, verbazing en verwondering over het leven. Voorwerpen, woorden en gedachten komen bij elkaar en worden beelden, als een onlogische logica in een onlogische, bizarre en onbegrijpelijke wereld.
NEVER BEEN ‘Never been’ is waarschijnlijk het meest wanhopige wat er in een leven kan gebeuren: niet gezien worden, niet bemind worden , in een tijd waarin iedereen zichzelf wil zijn en waarin gezien worden belangrijk is. En tegelijkertijd is er ook het dualisme en de onzekerheid over keuzes die we overwegen en maken. “Ik leef in deze tijd en weet niet of mensen in een andere tijd zichzelf dezelfde keuzes en vragen stelden, maar alle mensen zijn op zoek naar zingeving en naar hun specifieke plaats in de geschiedenis. Op zoek zijn naar het paradijs, naar simpele, menselijke gebaren, en de ontmoeting tussen mensen zijn voor mij essentiële dingen in het leven die ik probeer te laten zien in mijn werk.” Titel werk Never been Materiaal/uitvoering Textiele werkvormen Formaat Variabel
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 47
PAUL STAMPS Gouda Paulstamps.nl
In zijn (soms manshoge) sculpturen neemt Paul Stamps de moderne beeldtaal onder de loep van o.a. reclame, logo’s en verkeersborden. Dagelijks krijgt de Westerse mens enorm veel visuele informatie te verwerken, denk hierbij ook aan TV-beelden, internet, Youtube, Twitter etc. Beschouwt men deze visuele beeldtaal als ‘de absolute waarheid’ of kan men deze taal relativeren? Het werk van Paul Stamps is een zoektocht naar antwoorden op deze vragen, voor zowel de kunstenaar als voor het publiek.
CRISIS Abstracte, gestileerde vormgeving in overwegend primaire kleuren. Moderne symboliek. Titel werk Materiaal/uitvoering Formaat Bijzonderheden
Crisis Hout/acryl 70 x 60 cm (hxb) Unicum
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 49
YACINTHA VAN ZUIDAM Berlijn Yacintha.org
Netwerken van macht. Een onderzoek naar diverse machtsverhoudingen, de perspectieven waarin je deze kan plaatsen, hoe wij ons er toe verhouden en/of beĂŻnvloeden en de veranderingen die daarbij plaats (kunnen) vinden. Met andere woorden: bewustwording. De installaties van Yacintha van Zuidam tonen verschillende humanistische, ethische, politieke en/of economische aspecten van de macht en zijn veranderlijk om aan deze actualiteit te blijven voldoen.
ERROR 404: PAGE NOT FOUND Effecten van de digitale wereld op communicatiestructuren. Een benadering van enkele van deze aspecten, door middel van diverse elementen: aan de ene kant het samenbrengen van mensen (kunstenaars, journalisten, advocaten, activisten,...) die vanwege hun meningsuiting te maken kregen met vervolging, repressie en censuur. Een selectie die voortkomt uit onder meer de volgende keuzes: meest recente casussen, alleen vrouwen, uit de landen die de meeste beperkingen leggen op persvrijheid. Aan de andere kant door woorden die online gecensureerd worden in de landen waar de geportretteerde vrouwen vandaan komen weer zichtbaar te maken. Door duizenden woorden uit lijsten die dagelijks geĂźpdate worden, te vereeuwigen in al hun fragiliteit. Titel werk Error 404: Page Not Found Materiaal/uitvoering Potlood / grafietpotlood Formaat Diverse afmetingen
TOOROP EN DE TIJDGEEST / DE KUNSTENAARS
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 51
URBAN PHOTO COLLECTIVE Op 17 juli 2006 is het idee voor Urban Photo Collective ontstaan. Vandaag de dag zijn er meer dan 500 fotografen actief in de verschillende edities in België, Duitsland, Griekenland en Nederland.
É
en van de uitgangspunten is het leren kennen van de stad, de omgeving en de mensen die er wonen. Het collectief fotografeert naar een maandelijks wisselend thema. Deze thema’s zijn gericht op de stad en zijn cultuur, een stroming in de fotografie of fotografietechniek, of ze omvatten een creatieve opdracht.
Mensen met verschillende achtergronden en interesses delen maandelijks hun passie voor fotografie. Iedereen is welkom, professionals en enthousiaste vrijetijdsfotografen.
TOOROP EN DE TIJDGEEST / URBAN PHOTO COLLECTIVE
Marco de Waal / Big brother is watching you
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 53
Tijdloos stadhuis / Chantal Nederstigt
TOOROP EN DE TIJDGEEST / URBAN PHOTO COLLECTIVE
Nawid Sahebzadeh / Fly away
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 55
Kaapverdische Piet / Vincent van Dam
Turkish pizza / Nawid Sahebzadeh
TOOROP EN DE TIJDGEEST / URBAN PHOTO COLLECTIVE
Social Media / Chantal Nederstigt
iPhone wereld / Chantal Nederstigt
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 57
TOOROP EN DE TIJDGEEST / URBAN PHOTO COLLECTIVE
Etienne Michel
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 59
NIEUWE START NA RUIM ZES EEUWEN HISTORIE Arti Legi is een beeldbepalend en karakteristiek Rijksmonument aan de Markt te Gouda, dat sinds 1855 huisvesting bood aan de stadstekenschool (Arti) en het kantongerecht (Legi). De geschiedenis van deze locatie gaat echter terug tot de veertiende eeuw.
E
en van de eerste gebruikers van deze locatie was de Latijnse school, ook wel bekend als de Grote of Parochieschool van de St. Janskerk. Voor zover bekend is dit de oudste school van Gouda waarvan in 1366 een eerste melding wordt gemaakt m.b.t. een perceel ‘after die kerck op die oestside van de scoel’. Deze school werd in 1407 verplaatst naar het toen nog houten gebouw op de plek waar nu Arti Legi staat, aan de oostzijde van de Markt, het deel dat tot in de 19e eeuw Regenboog heette. De school werd in 1453-1454 in steen herbouwd. Hier kreeg o.a. Desiderius Erasmus vanaf zijn vierde jaar in 1469 zijn eerste lessen bij Pieter Winckel, de latere onderpastoor van de St-Janskerk. Na de Reformatie verhuisde de school in 1573 naar het Cellenbroedersconvent aan de Groeneweg en kreeg het gebouw eerst de bestemming van artilleriemagazijn en vanaf 1611 van boterhuis. Dit ‘handelshuis van boter, kaes en zuivel’ werd vanaf 1661 ook gebruikt als pakhuis voor koren- en kaasmanden. Daarnaast werd elk najaar de binnenplaats ingericht als abattoir. Een zekere Ignatius Wavis vermeldt dat het gebouw in 1616 een nieuwe voorgevel heeft gekregen en dat in het gebouw aan de achterzijde aan het water van de Zeugstraat, de Gildekamer van de goud- en zilversmeden was gevestigd. Verder maakte rederijkerskamer De Goudsbloem tot 1614 enige tijd elke zondagmiddag gebruik van het gebouw om zich te oefenen in het maken van verzen. De botermarkt werd in 1953 overgebracht in de voormalige vleeshal onder het huidige stadhuis, vermoedelijk vanwege de sloop van het pand.
Tussen 1853 en 1855 kwam o.l.v. de toenmalige gemeentebouwmeester WC van Goor het nieuwe huidige gebouw tot stand. Hij voorzag het pand van een statige wit gepleisterde lijstgevel in de zgn. eclectische stijl, waarin hier motieven uit de vroege renaissance en de neogotiek zijn samengevoegd. De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed geeft de volgende beschrijving: ‘statige, laatEmpire lijstgevel, gepleisterd en met rondboogvensters, waarin draairamen. De kroonlijst, waarop een balustrade met neo-gotische vierpassen, wordt gedragen door een rondboogfries op consoles’. Het Latijnse opschrift geeft aan dat Arti Legi zowel voor de Kunst als voor de Wet dienst moest doen. Zo werd de Stadstekenschool op de eerste etage boven ondergebracht en nam het Kantongerecht op de begane grond achter dubbele deuren zijn intrek. Andere gebruikers waren de Schuttersraad, de Kamer van Koophandel en Fabrieken, de Schoolcommissie en de Commissie van Toezicht op de Stedelijke Muziekschool. Daarnaast hielden geneesheren er in de ochtend een spreekuur voor armen en nam in 1874 het Museum van Oudheden, voorloper van het Goudse Stedelijke Museum, er zijn intrek. De bekendste docent van de tekenschool voor aankomende ambachtslieden, de heer J.J. Bertelman, was mede-initiatiefnemer van dit museum waarvan de collectie in 1939 over is gebracht naar het Catharina Gasthuis. In 1886 werd achter Arti Legi aan de kant van de Zeugstraat de tekenschool in een nieuw gebouw gevestigd op de begane grond en werd de bovenzaal gebruikt als
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ARTI LEGI
Arti Legi aan de karakteristieke markt van Gouda
stadsmuziekzaal en door de Schuttersraad en de Kamer van Koophandel. Momenteel is dit gebouw aan de Zeugstraat in gebruik als woonhuis. In de loop van de 20 eeuw verlieten bovengenoemde gebruikers het pand aan de Markt en waren er tot 2010 o.a. de plaatselijke VVV en een politiepost gehuisvest. Medio 2011 hebben wij het pand gekocht van de Gemeente Gouda. Samen met Frank Goppel, de bekende restauratiearchitect van Gouda, zijn plannen ontwikkeld voor een omvangrijke restauratie, waarbij het de intentie was het pand zoveel mogelijk zijn oorspronkelijke karakter en uitstraling terug te geven. Na de afgifte van de vergunning in maart 2012 is direct gestart met de sloop- en voorbereidingswerkzaamheden en kon in juni de restauratie starten. Voor de restauratie is gebruik gemaakt van verschillende regionale bedrijven uit het Groene Hart voor aanneming, installatiewerk, beveiliging, lichtarchiteuur, schilderwerk en inrichting. Het pand beschikt nu weer over monumentale vertrekken waar tijdelijke en wisselende exposities worden gehouden. De ruimtes zijn ook zeer geschikt
voor het organiseren van lezingen, recepties, ontvangsten en gelegenheidsdiners. Voor exposities beschikt het pand over 215 m2 expositieruimte, 55 vaste en 45 variabele wandlengte meters voor het tonen van werken. Veel aandacht is besteed aan uitstraling, materialen, verlichting, geluid, akoestiek, comfort en veiligheid. Op de zolder is circa 150 m2 extra gebruiksruimte gerealiseerd voor bijvoorbeeld workshops en vergaderingen. Innovatieve dakramen zorgen hier voor een goede lichtinval, waarvan een deel tot in de hal beneden doorwerkt. Het gehele pand is ook toegankelijk gemaakt voor minder validen. Als Rijksmonument met een rijke historie is Arti Legi op deze wijze weer een beetje ‘terug gegeven’ aan de stad Gouda. Arti Legi is op 29 november 2012 heropend door Hanneke Groenteman, TV journalist en documentairemaker, gevolgd door de openingstentoonstelling ‘Lataster in Arti Legi’ met veelal recent werk van de in dat jaar overleden abstract expressionistisch kunstenaar Ger Lataster. In 2013 vonden nog drie andere tentoonstelingen plaats met aquarellen van Gerrit Neven en beelden van Tjikkie Kreuger in maart (‘Beelden in Landschap’), textiele kunstvormen in mei (‘Art Quilts in Nederland’) en veelzijdige, kleurrijke mediterraanse kunst van Juan Garcia Ripollés in oktober (‘Ripollés in Arti Legi’). Tussen alle tentoonstellingen door is Arti Legi de afgelopen 12 maanden ook regelmatig gebruikt voor besloten diners, ontvangsten, seminars, jaarbijeenkomsten, Erasmuslezing, Kunstmoment, de Goudse Bridgekroegentocht, Open Monumentendag, stadsdebatten en nog veel meer. Inmiddels beschikt Arti Legi over een eigen collectie zeefdrukken en aquagravures van Corneille, waardoor het gebouw ook buiten de exposities om een museale sfeer ademt. Met bijna 15.000 bezoekers in het eerste jaar heeft Arti Legi een nieuw profiel verkregen en tot ver buiten de eigen regio naamsbekendheid opgebouwd. Wij zijn heel blij dat we dit tweede exploitatiejaar van het ‘nieuwe’ Arti Legi mogen starten met de tentoonstelling ‘TOOROP en de Tijdgeest’, waarin oude werken van Jan Toorop naast eigentijdse interpretaties te zien zijn. Gouda, 18 december 2013 Gerda en Louwrens Dijkstra
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 61
DE KUNST VAN HET GROEIEN JOOPs ontwikkelt creatieve concepten en realiseert spraakmakende projecten. In bedrijven, het theater en daarbuiten. Met tomeloze energie, passie en de ambitie om, waar dat kan, stromen te verleggen.
J
OOPs ziet het oneindige talent van mensen en organisaties om zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. Door zelf mee te buigen of de omstandigheden te veranderen. Te reageren en te ontwikkelen.
JOOPs heeft een duidelijk idee over de ontwikkeling van professionals en organisaties. De pijlers in ontwikkeling zijn rust, ruimte, kunst, ambitie, betrokkenheid, zorgvuldigheid en passie. Deze pijlers dragen de ontwikkeling en zorgen voor de gewenste richting en resultaat. JOOPs noemt dat de Kunst van het groeien. Voorwaarde voor het uitzetten van de juiste koers is rust en ruimte. Door in het oog van de storm te stappen ontstaat ruimte om de gewenste richting scherp te definiĂŤren. Vanuit authenticiteit, een moment van inzicht en met visie de route uitstippelen. Kunst is een waardevolle katalysator bij het genereren van nieuwe inzichten en het in gang zetten van ontwikkeling. Kunst wordt gemaakt om te prikkelen, te ontregelen, te raken. Het geeft haar eigen perspectief op de werkelijkheid. En die werkelijkheid kan zorgen voor eigen hernieuwde inzichten en ambities. In deze expositie proeft u misschien al iets van de toekomst die groeiende is. Wij helpen u graag met het ontdekken, verleggen en uitbouwen. Wij wensen u een inspirerende expositie.
JOOPs de Kunst van het groeien
Ik heb een steen verlegd in een rivier op aarde Nu weet ik dat ik nooit zal zijn vergeten Ik leverde bewijs van mijn bestaan Omdat, door het verleggen van die ene steen De stroom nooit meer dezelfde weg kan gaan. (Bram Vermeulen)
TOOROP EN DE TIJDGEEST / JOOPs
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 63
CRODA VOELT ZICH VEREERD Het verzoek om onze serie van twaalf litho’s van Jan Toorop tentoon te stellen in de prachtige locatie Arti Legi in Gouda heeft ons verrast. Wij voelen ons vereerd.
O
nze medewerkers zijn vertrouwd met de litho’s in hun dagelijkse werkomgeving, waar ze al sinds jaar en dag een vaste plaats hebben aan de muren van het directiekantoor. Nu krijgt ook het grote publiek de gelegenheid kennis te nemen van deze unieke reeks werken uit het begin van de vorige eeuw.
Jan Toorop maakte niet alleen vrije, beeldende kunst, maar ook commercieel werk in opdracht. Zo besteedde hij in 1902 en 1903 veel tijd aan de tegeltableaus in de hoofdingang en verschillende zalen van Berlages nieuwe Koopmansbeurs van Amsterdam (De Beurs van Berlage). Deze tableaus hebben thema’s als Vrouwenemancipatie en Verheffing van Arbeiders. In 1905 gaf de Koninklijke Stearine Kaarsenfabriek, ter gelegenheid van het vijfentwintig jarig directeurschap van Dr. H. IJssel de Schepper, Toorop de opdracht tot het verbeelden van de vrouwelijke en mannelijke collega’s in de kaarsenfabriek - dit thema paste uitstekend bij de tijdgeest. De kaarsenfabriek is verschillende malen van naam veranderd, maar bleef onlosmakelijk verbonden met Gouda. Croda is trots op deze band met de stad en zijn bewoners. Het is goed dat een onderdeel van de 155-jarige geschiedenis van het bedrijf tijdelijk toegankelijk is voor het publiek. Wij wensen iedereen veel plezier met deze tentoonstelling!
Hubert Legius Site Director Croda Nederland BV
TOOROP EN DE TIJDGEEST / CRODA
TOOROP EN DE TIJDGEEST / ALWÉÉR GEEN WITTE KERST / 65
TOOROP EN DE TIJDGEEST / COLOFON
COLOFON TOOROP en de tijdgeest AlwĂŠĂŠr geen witte kerst Deze publicatie verscheen ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in Arti Legi in Gouda van 19 december 2013 tot 26 januari 2014. Uitgave Arti Legi Markt 27 2801 JJ Gouda www.artilegi.nl info@artilegi.nl Idee, realisatie en redactie Herald Nobel @ JOOPs Naar een oorspronkelijk idee van TGVB Organisatie en locatie Louwrens Dijkstra, Arti Legi Artwork Thomas van der Schoor, Mooi Rood Copyright 2013 ISBN 978-90-821617-0-0 De makers danken Trudy van Diest en de directie van Croda, kunsthistoricus Heleen Janssens, Marcel van den Tooren, Peter Meijer, de spelers en het bestuur van TGVB, Stadsarchief Amsterdam, Jan Paul Hulsenbek (voor zijn geduld en inspiratie), de sponsoren en de deelnemende kunstenaars voor hun actuele reactie op de tijdgeest.
“De Toekomst op de aarde wil het zuiverste en schoonste evenwicht van het geestelijke en materieele leven...” Jan Toorop
De expositie TOOROP en de tijdgeest - Alwéér geen witte kerst is een verhalend tweeluik over de tijdgeest. Verschilt het kenmerkende denken en handelen tijdens de Tweede Industriële Revolutie van het denken en handelen nu? Welke revolutie is aanstaande en zijn de voortekenen al zichtbaar? In beeld gebracht met bijzondere litho’s van Jan Toorop uit de Kaarsenfabriek en uiteenlopende werken van eigentijdse kunstenaars.