ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393 ﺻﺺ 1 -36
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺣﺎﻓﻆﻧﻴﺎ∗ـ اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ،داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ1392/5/8 :
ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش1392/12/21 :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ﭼﻜﻴﺪه ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ و در ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻋﻨﻮانﮔﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ،ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻨﺎم »اَﻧﺮوﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ«» ،اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ« و »ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل« ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻧﺪ .اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ روش ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك اﺻﻠﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدﻳﺪ .ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮرﮔﻮ در ﺳﺎل 1751م ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﻃﺮح ﻛﺘﺎﺑﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ،اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ در ﺳﺎل 1757م در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ آﻟﻤﺎن اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻛﺮده اﺳﺖ .ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﻧﻴﺰ در ﺳﺎل 1897م در داﻧﺸﮕﺎه ﻻﻳﭙﺰﻳﮓ آﻟﻤﺎن اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻤﻲ را درﺑﺎره ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮرﮔﻮ و ﻛﺎﻧﺖ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن 18ﻋﻨﻮانﮔﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ. واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي :ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ،ﺗﻮرﮔﻮ ،ﻛﺎﻧﺖ ،راﺗﺰل.
E-mail: hafezn_m@modares.ac.ir
∗
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
2
__________________________
اﻟﻒ :ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از آنرا ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ .ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ،ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ .اﻳﻦ رﺷﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻚ ﻗﺮن اﺧﻴﺮﺧﻮد دﭼﺎر ﻓﺮاز و ﻓﺮود ﺑﻮده و در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ دﭼﺎر رﻛﻮد ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ دﭼﺎر ﺑﺎزﺳﺎﺧﺖ و اﺣﻴﺎ ﺷﺪه و اﻣﺮوزه ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻓﻌﺎل و ﻣﻄﺮح در ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن ،ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻏﺎﻟﺐ در ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ،اواﺧﺮ ﻗﺮن 19و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ 1ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل
2
اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻻﻳﭙﺰﻳﻚ آﻟﻤﺎن در ﺳﺎل 1897م ﻣﻴﻼدي
ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ) & Mirheadar, 2010: 5; Ezzati, 1992: 8; Hafeznia, 2002: 1; Glassner
.(Fahrer, 2004: 5; Dikshit, 1995: 5; Muir, 1987:4 ﻟﻜﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺧﻴﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ رﺷﺘﻪ و ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪاي دﻳﺮﻳﻨﻪ داﺷﺘﻪ و ﻗﺒﻞ از راﺗﺰل ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي ﻧﺎﻣﮕﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ .اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﺳﺎل 2013) 1392م( اﻗﺪام ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و دﻗﻴﻖﺗﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﻳﺎﻓﺘﻦ و ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك اﺻﻴﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ .ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺎﻣﮕﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد. ﺿﺮورت ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺰﺑﻮر از آﻧﺠﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺮار ﺷﺪ از ﺗﺮم اول ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ 1391-92 ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺪرﻳﺲ درس »ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺳﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« را ﻛﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ آﻣﻮزﺷﻲ ﺟﺪﻳﺪ دوره دﻛﺘﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد را در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﺑﻪﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد .از اﻳﻦرو ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ 1. PolitischeGeographie 2. Friedrich Ratzel
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
3
ﭘﺮوﻓﺴﻮر دواﻳﻮدي 1در ﺑﺤﺚ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺻﻮل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« از اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ 2ﻓﻴﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺪر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد و او را ﻛﺴﻲ داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪﻋﻨﻮان اوﻟﻴﻦ ﻛﺲ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده و آن را ﺑﻪﻋﻨﻮان رﺷﺘﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ) .(Dwivedi, 1990: 25ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻣﺠﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب »ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ« ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺳﺎل 1757 ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﻛﻪ وي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ و ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻄﺮح و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ).(Husain, 1995:175 اﻇﻬﺎرات ﻣﺰﺑﻮر و اﻧﺘﺴﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ ،ﺗﺮدﻳﺪي ﺟﺪي را در ﺑﺎور ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ آورد .اﻳﻦ وﺿﻊ اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ادﻋﺎﻳﻲ ﺟﺪﻳﺪ از ﺳﻮي ﺳﺮﻛﺎر ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ دره ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر در ﺗﺎرﻳﺦ 12آﺑﺎنﻣﺎه 1390در ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻜﻮداﺷﺖ اﻳﺸﺎن ﻛﻪ از ﺳﻮي اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﻲ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ .اﻳﺸﺎن در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮد در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺮاﺳﻢ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ راﺗﺰل ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ .ﻫﺮ ﭼﻨﺪ او ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1897ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﺑﻠﻜﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺻﻄﻼح آن در ﺳﺎل 1751م ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي »اَن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ «3در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ .اﻇﻬﺎرات ﻣﺰﺑﻮر ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻜﻞ ﻫﻔﺮﻧﺎن 4در ﺳﺎل 1994در ﻣﺠﻠﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ 5ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد اﺑﺮاز ﺷﺪ ).(Mirheadar, 2011: 4 ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات ﻣﺰﺑﻮر ،ﺳﻪ ﻧﻔﺮ و در ﺳﻪ زﻣﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ داوري درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را دﺷﻮار ﻣﻲﻛﺮد. 1. Dwivedi. R. l 2. Immanuel Kant 3Anne- Robert- Jacques Turgot 4. Michael Heffernan 5 Political Geography Journal
4
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ رﻧﺞ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﻪ دوش ﻛﺸﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺻﻞ ﻣﺪارك و اﺳﻨﺎدي ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻮد و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ،داوري واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪاي را از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﺆﺳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺑﺎره اﻋﻼم ﻧﻤﺎﻳﺪ. از اﻳﻦرو ﺿﺮورت اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺰﺑﻮر در ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻣﻄﺮح و ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﻋﻀﺎي ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻮراي ﻗﻄﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺶ و ﻓﻨﺎوري داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻧﻴﺰ از اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺰﺑﻮر ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﻮد .ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺳﻮي ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دو ﺳﻔﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل 1392اﻧﺠﺎم ﮔﺮدﻳﺪ .در ﻛﺸﻮر آﻟﻤﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ )ﻣﺎﻳﻨﺰ( -اﻧﺴﺘﻴﺘﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ،ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺷﺪ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺘﻴﺘﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ،ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ ،داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎي ﺑﻲدرﻳﻎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮔﻴﻮﻧﺘﺮ ﻣﻴﺮ 1و دﻛﺘﺮ داوود ﻳﺰداﻧﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ .در ﻛﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻠﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ -2ﺑﺨﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻬﺎن اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻮد و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻣﻜﺎﻧﺎت ،C.N.R.Sﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﭘﺎرﻳﺲ ،ﻣﺆﺳﺴﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ 8و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺌﺘﺮﻳﺲ ژﻳﺒﻠﻦ ،3ﭘﺮوﻓﺴﻮر روﺑﻴﻚ4ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﺷﻪ 5از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎي ﺑﻲدرﻳﻎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺮﻧﺎرد ﻫﻮرﻛﺎد 6در C.N.R.Sاﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ. در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ ،ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ آﺛﺎر و ﻣﺪارك و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي »اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ«» ،ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل« و »اَن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ« دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و از آﻧﻬﺎ ﻛﭙﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري دﻛﺘﺮ ﻳﺰداﻧﻲ در آﻟﻤﺎن و 1. Guenter Meyer 2. C.N.R.S 3. Be’atriceGiblin 4. Marie-Claire Robic 5. Michel Foucher 6. Bernard Hourcade
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
5
ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﻮرﻛﺎد در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺿﺮوري را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﺪ .ﭘﺲ از ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ دوﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰ آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺮوس اﺣﻤﺪي ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺻﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻮرﮔﻮ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد .دﺷﻮاري ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﺎﻧﺖ و ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﺮ اﻫﻞ ﻓﻦ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ .در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﺛﺎر و اﺳﻨﺎد و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ،ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ و داوري و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮔﺰارش ﻧﺤﻮه ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻮد را در ﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﺆﺳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻬﻢ ﻫﺮﻳﻚ از آﻧﻬﺎ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺑﺮاز ﻛﻨﺪ. ب :ﺗﻮرﮔﻮ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ »اَن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ« (1727-1781) 1ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﺻﻄﻼح »ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« را ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ) (Agnew,2002: 13ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ،اﻗﺘﺼﺎددان ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد .او ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ در ﺳﺎل 1750م ﺑﻮد و دو اﺛﺮ ﻳﺎ رﺳﺎﻟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ را از ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻋﺎﻧﺎت دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ اﻋﻄﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ« و »ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ« ﺑﻪﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ .او ﻳﻚ ﻓﻴﺰﻳﻮﻛﺮات ﺑﻮد ﻛﻪ زﻣﻴﻦ را ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺛﺮوت ﻣﻲداﻧﺴﺖ .وي ﺑﺘﺪرﻳﺞ وارد ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺷﺪ و در ﺳﺎل 1761ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻮل ﮔﺮدآوري ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻟﻴﻤﻮژ 2در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وزارت و ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮي ﻟﻮﻳﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪ .او در دوران ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ﻣﺪاﻓﻊ آزادي اﻗﺘﺼﺎدي در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي ،ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺑﻮد .از اﻳﻦ رو از اوﻟﻴﻦ ﻃﺮﻓﺪاران ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد .ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از او ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ،ارزﻳﺎﺑﻲﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ وﺟﻮد دارد وﻟﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻳﻦ ﺑﺎور وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺗﻌﺪادي از اﺻﻼﺣﺎت و ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺑﻪ او ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺷﻮد ) Wikipedia, the free Encyclopedia,
.(2013:1-7 1. Anne- Robert- Jacques Turgot 2. Limoges
6
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺗﻮرﮔﻮ ﻳﻚ رﻓﻮرﻣﻴﺴﺖ و ﺗﻜﻨﻮﻛﺮات ﺑﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ آﻣﻮزهﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ ،اﺻﺎﻟﺖ را ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ و ﺗﺨﺼﺺ ﻣﻲداد و ﺑﻪ آزادي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎور داﺷﺖ .ﺗﻮرﮔﻮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﺒﻮد وﻟﻲ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ .او از ﻧﻈﺮات دﻳﺪرو و ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد .ﻣﻨﺘﺴﻜﻴﻮ ﺗﻮرﮔﻮ را ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان ﻓﺮاﻧﺴﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ .دﻏﺪﻏﻪ اﺻﻠﻲ ﺗﻮرﮔﻮ ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺧﺮوج آن از ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪﺳﺎزي ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد .ﻟﻮﺋﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻮرﮔﻮ را از ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﺰل ﻛﺮد ).(Hourcade, 2013 ﺗﻮرﮔﻮ در ﺳﺎل 1751م ﻃﺮح ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ 1ﺗﺤﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان اراﺋﻪ داد. او ﺑﻪدﻟﻴﻞ ورود ﺑﻪ ﺣﻮزه ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ درآورد و ﺗﻨﻬﺎ ﻃﺮح آن در ﻗﺎﻟﺐ 20ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل 1913ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻮﺳﺘﺎو ﺷﻞ 2در ﭘﺎرﻳﺲ ﺗﺪوﻳﻦ و وﻳﺮاﻳﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻇﺎﻫﺮاً ﺷﻞ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻋﻴﻦ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺗﻮرﮔﻮ را وﻳﺮاﻳﺶ و ﻣﺪون ﻧﻤﺎﻳﺪ .از ﺳﻮﻳﻲ در ﺳﺎلﻫﺎي )1808-1811م( ﻣﺘﻨﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ
3
ﺑﻪﻧﺎم ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺮ ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ دو ﭘﻮن4وﻳﺮاﻳﺶ و ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ .او در اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ اﻋﻤﺎل ﻛﺮده اﺳﺖ ) .(Heffernan, 1994: 339ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺷﻞ از اﻋﺘﺒﺎر ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ. ﭘﺮوﻓﺴﻮر روﺑﻴﻚ اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻪﻋﻨﻮان روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻃﺮﻓﺪار ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﻗﺘﺼﺎدي و رﻓﻊ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮد و ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ آدام اﺳﻤﻴﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﻜﺎر او ﻗﺮار داﺷﺖ .وﻟﻲ در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻮرﮔﻮ ارﺟﺎع ﻧﺪاد. ﺗﻮرﮔﻮ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﻮرﺑﻦ ﺑﻮد ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را اراﺋﻪ داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در ﻧﻴﺎﻣﺪ .ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻌﺎدل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺷﺪ. 1. Plan d'un ouvragesur La géographiePolitique 2. GustaveSchelle 3. Sur la GéographiePolitique 4. Pierre-SammuelDupont de Ne’mours
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
7
دوﻻﺑﻼش در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ،ﻋﻤﻼً ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ در ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن ،در آﻟﻤﺎن ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد .در واﻗﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ﻫﻤﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ﺗﻮﺳﻂ دوﻻﺑﻼش ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ) .(Robic, 2013اﻟﺒﺘﻪ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ،اﻗﺪام راﺗﺰل ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺷﺎﺧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داد ).(Herb, 2008: 28
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :1آن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ ،ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1751م
ﺗﻮرﮔﻮ در ﻣﻘﺎﻟﻪاش در ﺳﺎل 1751م و زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮي داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮ ﭘﺮداﺧﺖ .او ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ،اﻗﺘﺼﺎددان و ﻣﺪﻳﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد .ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﻤﺪن و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﻜﺴﺮي ﻣﺮاﺣﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺎ رواﺑﻂ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ،اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻌﻴﺸﺖ، اﺷﻜﺎل ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﺎزﻣﺎن اﻗﺘﺼﺎدي ،اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﺮ
8
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
اﻳﻦ اﺳﺎس ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮي ﻣﺮاﺣﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ زﻳﺮ را ﺑﻪﻃﻮر ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ،ﺧﻄﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺳﭙﺮي ﻛﺮده اﺳﺖ .دوره ﺷﻜﺎر ،دوره ﺷﺒﺎﻧﻲ ،دوره ﻛﺸﺎورزي و دوره ﺗﺠﺎرت ).(Heffernan, 1994: 328 ﺗﻮرﮔﻮ در ﻣﻘﺎﻟﻪاش ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد -1 .ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺟﻤﻌﻴﺖ در ﺳﻄﺢ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ و ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ -ﻣﻠﺖﻫﺎ، -2ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ،ﺻﻨﺎﻳﻊ ،ﺗﺠﺎرت و ﺛﺮوت در داﺧﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎص -3 ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ -4 ،ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن .از ﻧﻈﺮ او داﻧﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه درﺑﺎره ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ ﻓﻮق ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد .ﺗﻮرﮔﻮ ﺳﻪ ﻗﻠﻤﺮو را ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮد داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد -1 :ﺷﻜﻞ دادن ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر؛ -2ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮر؛ -3ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻴﻄﻲ .از ﻧﻈﺮ او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺮﺻﻪ ﮔﺴﺘﺮدهاي از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻤﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي ،اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﺴﺎن و راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ او ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ. اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺎور روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻋﻠﻮم و ﺑﻪوﻳﮋه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﻧﻈﺮ وي از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ و ﻋﻤﻠﻲ در رﻓﺘﺎر ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ).(Ibid: 334 ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮرﮔﻮ و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﺸﻜﺴﻮﺗﺎن در دﻫﻪ 1750م اراﺋﻪ ﻛﺮدﻧﺪ ،ﺑﻪﺻﻮرت اﻟﮕﻮي ﺳﻨﺘﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺤﻮري اﻧﺪﻳﺸﻪ آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﻣﺪرن درآﻣﺪ .ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻨﻄﻘﻪ اروﭘﺎ را ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺟﻬﺎن ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ دروهﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﮔﺬار ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ .از ﻧﻈﺮ او ﻫﺮ دوره ﻳﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ،داراي اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻌﻴﺸﺖ ،ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺺ ،ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﻧﻬﺎدﻫﺎ ،ﻗﻮاﻧﻴﻦ ،ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ،ﺣﻜﻮﻣﺖ ،رﺳﻮم ،روﻳﻪﻫﺎ ،اﺧﻼﻗﻴﺎت و زﺑﺎن ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ .درﺑﺎره ﺗﻮرﮔﻮ و ﻧﻘﺶ وي در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي و ﺗﺤﻮﻻت ﺗﻤﺪﻧﻲ ،ﻧﻈﺮات ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﺮﺧﻲ او را
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
9
ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎرﻳﺦ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ .ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ راﺳﺦ و ﻣﺎديﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ او از ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ،دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي دﻧﻴﺎﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﺷﺎﻣﻞ داروﻳﻦ و ﻣﺎرﻛﺲ را دارد. ﺑﺮﺧﻲ او را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺛﺒﺎتﮔﺮاي )ﭘﻮزﻳﺘﻮﻳﺴﺖ( ﭘﻴﺸﮕﺎم ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎم ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮشﺑﻴﻨﺎﻧﻪ، ﻋﻘﻼﻧﻲ و آرﻣﺎﻧﮕﺮاﻳﺎﻧﻪ او ﺑﻪ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي از ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺎﺿﻲداﻧﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻛﻨﺪرﺳﻪ 1و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ اﺛﺒﺎتﮔﺮاي ﻣﺪرن ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻨﺖ ﺳﻴﻤﻮن 2ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ .از اﻳﻦ رو ﻓﺮاﻧﻚ ﻣﺎﻧﻮﺋﻞ 3ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮرخ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ ،ﺗﻮرﮔﻮ را ﺑﻪﻋﻨﻮان »اوﻟﻴﻦ ﻧﻮﮔﺮا« ﻣﻲداﻧﺪ ) .(Ibid: 337اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﮔﺰاره و ﺑﻴﺎﻧﻴﻪ ﺻﺮﻳﺢ ﺗﻮرﮔﻮ درﺑﺎره ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ،ﺧﻄﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻧﺴﺎن در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او درﺑﺎره ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ .ﺑﺮاي ﺗﻮرﮔﻮ ﻓﻬﻢ ﻋﻠﻤﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺟﻬﺎن ﻛﻠﻴﺪ اﺻﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ او ﺑﻮد زﻳﺮا اﻣﻜﺎن آزﻣﻮن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﻧﺴﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ- ﻛﺮد).(Ibid: 337 ﺗﻮرﮔﻮ در ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1751م از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ و اﻳﻦ ﻃﺮح ﻇﺎﻫﺮاً در ﺳﺎل 1913ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻞ 4وﻳﺮاﻳﺶ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪ ،ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺨﺶ ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮد .ﺑﺨﺶ اول ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﺨﺶ دوم ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن.
1. Condorcet 2. Saint Simon 3. Frank Manuel 4. Schele
10
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :2ﺻﻔﺤﻪ اول ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮرﮔﻮ در ﺳﺎل 1751م )وﻳﺮاﺳﺘﺎر ﺷﻞ(
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
11
در ﺑﺨﺶ ﻧﻈﺮي ،او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت زﻳﺮ ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻛﺮد:1 -1ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ و اﺳﺘﻘﺮار ﮔﺮوهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ در ﺟﻬﺎن ،ﻧﺤﻮه ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻠﺖﻫﺎ ،ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و روﺑﻨﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آن ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻛﺸﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد. ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ
ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ
ﻃﺒﻴﻌﺖ
-2ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﺗﺮاز ﺗﺠﺎري و ﺛﺮوت ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﻮر ،ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺧﻮراﻛﻲ، ﭼﺮﺧﻪ ﻛﺎﻻ و ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻧﻴﺰ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ. -3ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﺷﺒﻜﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ )زﻣﻴﻨﻲ ،درﻳﺎﻳﻲ و آﺑﻲ( و ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي ﻛﺸﻮر ،اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎ ،ﻣﻨﺎﻓﻊ و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻏﻴﺮه. -4ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ،ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ،ﻧﺒﻮغ و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ. -5ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن ،ﺑﺮ ﻗﺪرت ،دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ، اﻣﻴﺪﻫﺎ و آﻣﺎلﻫﺎ ،ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ،ﺛﺒﺎت و ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ و اﻧﻘﻼب ،ﺳﻴﺎﺳﺖ داﺧﻠﻲ ،ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري و ﺗﻮزﻳﻊ اﺧﺘﻴﺎرات اﺳﺘﺎنﻫﺎ ،وﺿﻌﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎ ،ﺗﺮاز ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ،ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ،ﺷﺒﻜﻪ راﻫﻬﺎ و ﺑﻨﺎدر ،ﮔﺮهﮔﺎﻫﻬﺎ و ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺠﻤﻊ ،ﭘﺎﻳﺘﺨﺖﻫﺎ ،دادﮔﺎﻫﻬﺎ ،ﺷﻬﺮدارﻳﻬﺎ ،ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﺎنﻫﺎ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ ،ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ ،ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ،ﮔﺴﺘﺮش ﻛﺸﻮر و ﻏﻴﺮه ).(Turgot, 1751: 255
.1ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻃﺮح ﻣﺰﺑﻮر در ﺳﻔﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﻲدرﻳﻎ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺮﻧﺎرد ﻫﻮرﻛﺎد از آرﺷﻴﻮ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻲ از آن ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪ .ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﺰﺑﻮر را در اﺧﺘﻴﺎر ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺮوس اﺣﻤﺪي در اﻳﺮان ﻗﺮار دادم و اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ آنرا ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد.
12
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺗﻮرﮔﻮ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻨﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪات و ﺗﺴﻬﻴﻞ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﻲداﻧﺴﺖ .او ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد .ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮي و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﺎ اﺛﺒﺎﺗﻲ. ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﻫﻨﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻛﺸﻮرداري ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﻣﺤﻴﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ،ﻣﻠﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ(. ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻇﻬﻮر ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ در ﺟﻬﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ .از ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ راﺑﻄﻪ وﺟﻮد داﺷﺖ .از ﻧﻈﺮ او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﭘﺬﻳﺮي آﻳﻨﺪه را ﻣﻲآورد. ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش زﻣﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﭘﻲ در ﭘﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ .ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺳﺖ ﻓﺮدا ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ).(Heffernan, 1994: 334 از دﻳﺪﮔﺎه ﺗﻮرﮔﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ ،اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﻓﻮاﺻﻞ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ .ﻳﻜﻲ ﻓﻮاﺻﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ را ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ )ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ( و دﻳﮕﺮي ﻓﻮاﺻﻞ زﻣﺎﻧﻲ را )ﺗﺎرﻳﺦ( .ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ،ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد .ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺗﺎﺑﻠﻮي ﺣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .ﺑﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ. ﺗﻮرﮔﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺛﺒﺎﺗﻲ )اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ( را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻲداﻧﺪ: وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻬﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ،ﻗﺪرت ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻠﺖﻫﺎ ،ﻣﺮزﻫﺎ ،وﺳﻌﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ،ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ، اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ ،ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﻴﺖ ،ﺛﺮوت ﺣﻜﻮﻣﺖ ،وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺎﻛﻨﺎن ،ﺗﺴﻬﻴﻼت و ﻳﺎ ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ راه رﺷﺪ ،ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ آنﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ،ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ، ادﻋﺎي آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ،ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻧﻬﺎ ،راﻫﻲ را ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ،ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻳﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ،و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ).(Turgot, 1751: 257 از ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
13
ﺣﺎل ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي اداره ﺧﻮب ﻛﺸﻮر )ﻛﺸﻮرداري( و ﺣﻜﻮﻣﺖ اراﺋﻪ دﻫﺪ ).(Hourcade, 2013 ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﺎ ﻫﺪف اداره ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺸﻮر ﺗﻨﻬﺎ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن زﻣﺎن ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ در آﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪاي وﺟﻮد داﺷﺖ .در آن زﻣﺎن در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي آﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺷﻴﻮه ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻛﺸﻮر ﻛﺎر ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .آﻧﻬﺎ درﺑﺎره ﻗﺪرت ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ،ﻇﺮﻓﻴﺖﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪﺻﻮرت آﻣﺎري و ﻛﻤﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .در ﺳﺎل 1749م ﻳﻚ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان آﻟﻤﺎﻧﻲ ﮔﺰارﺷﻲ آﻣﺎري درﺑﺎره ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد .ﻋﺪهاي از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ درﺑﺎره ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ،ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ،ﺟﻤﻌﻴﺖ ،اﻗﺘﺼﺎد ،ﺳﻜﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ و ﻏﻴﺮه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺮاي ﺗﺮﺑﻴﺖ و آﻣﻮزش ﻛﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ .در ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺑﻮد ،در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻴﻨﮕﻦ آﻟﻤﺎن رﺷﺘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻳﺎ ﻛﺸﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ 1ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺪف از آن ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرداري در آﻟﻤﺎن ﺑﻮد .ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻪ آﻟﻤﺎن ) ،(1815ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ روي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮز و ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﻗﻠﻤﺮو ﻛﺸﻮر ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ).(Robic, 2013 ﺑﺨﺶ دوم ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن
2
اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻫﻔﺖ ﻧﻘﺸﻪ را ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد داد: .1ﻧﻘﺸﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻣﺮدم و ﻣﻠﺖﻫﺎ ،ﻧﮋادﻫﺎ ،ادﻳﺎن ،اﻟﮕﻮي ﻣﻌﻴﺸﺖ ،زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﺟﻬﺎن. .2ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﻬﺎن ،ﻧﺤﻮه ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ از ﺑﺮﺑﺮﻳﺖ ﺗﺎ ﺗﻤﺪن ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ و ﺷﻴﻮهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ،اﻣﭙﺮاﻃﻮريﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات ،ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ و ﻣﺘﻤﺪنﻫﺎ در آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ.
1. Earth Kondeh/ State Kondeh 2. MappemondesPolitiques
14
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
.3ﻧﻘﺸﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺼﺮ ،اﻳﺮان ،ﭼﻴﻦ ،ﻓﻨﻴﻘﻲ ،ﻳﻮﻧﺎن ،روم و ﻏﻴﺮه و ﻧﻴﺰ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﺗﺮوا و ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ. .4ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ دوره اﺳﻜﻨﺪر و وﺿﻌﻴﺖ روم ،ﻛﺎرﺗﺎژ ،ﭼﻴﻦ ،ﻫﻨﺪ ،اﻳﺮان و ﭘﺎرس. .5ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎن و رواﺑﻂ ﺑﺎ روم ،آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ. .6ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ دوره اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم ،ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت داﺧﻠﻲ و ﻧﺤﻮه ﻛﺸﻮرداري ،راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ،ﭘﺎرﺳﻬﺎ و ﭘﺎرتﻫﺎ ،وﺿﻌﻴﺖ دﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ،ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﺗﻌﺎﻣﻼت آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ،راﺑﻄﻪ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ،ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم ،ﺟﻨﮓﻫﺎي دﻳﻨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن و ﻏﻴﺮه. .7ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اروﭘﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه و ﺣﻤﻼت ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ ،ژرﻣﻦﻫﺎ ،ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ،ﭘﺎرسﻫﺎ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم ،ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم و ﻏﻴﺮه ).(Torgut, 1751: 258-274 ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﮔﺴﺘﺮده از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻫﻢ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮي و ﻫﻢ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﻧﺤﻮه ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ، ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ و ﻧﻴﺰ راهﻫﺎي درﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮ اداره اﻣﻮر ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﺪﻫﺪ. از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻪوﺿﻮح در ﺳﺎل 1751م اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻨﺪ اﺻﻠﻲ آن ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ، ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺪارك و اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺑﺎره »ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺗﻮرﮔﻮ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻴﺰ ﺗﺒﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم آن در ﺳﺎل 1751م ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ج :ﻛﺎﻧﺖ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ1724-1804) 1م( ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي )ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي( اﺳﺖ .او در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ 2ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺸﻮر ﭘﺮوس ﺑﻮد و 1. Immanuel Kant 2. königsberg
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
15
اﻣﺮوزه ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎﻟﻴﻨﮕﺮاد در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎي ﺑﺎﻟﺘﻴﻚ ﻛﻪ ﺟﺰو ﺑﺮوﻧﮕﺎن ﻛﺸﻮر روﺳﻴﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﻓﻮت ﻧﻤﻮد و در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﺗﺪرﻳﺲ ﭘﺮداﺧﺖ. ﻛﺎﻧﺖ در ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﻛﻮدﻛﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. وﻟﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ در زﻣﺮه ﺷﻜﺎﻛﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ درآﻣﺪ .ﻛﺎﻧﺖ در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻓﺮدي ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮد ،ازدواج ﻧﻜﺮد و ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﻧﻴﺰ ﻧﺮﻓﺖ ).(Wikipedia, the freeencyclopedia, 2013 ﻛﺎﻧﺖ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد و از ﺳﺎل 1746ﺗﺎ 1755م ﻣﻌﻠﻢ ﺳﺮﺧﺎﻧﻪ در ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺑﻮد .او در ژوﺋﻦ 1755م ﻣﺪرك دﻛﺘﺮي ﺧﻮد را درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮد و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺗﺪرﻳﺲ را در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺰﺑﻮر ﺷﺮوع ﻛﺮد ) .(Hussain, 1995: 171ﻛﺎﻧﺖ در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻏﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻋﻢ از ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ،ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ،ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ درس ﻣﻲداد .ﺗﺪرﻳﺲﻫﺎي او در زﻣﻴﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ،ﻣﻨﻄﻖ ،ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ و اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺷﻬﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ .او در زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ 1و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻧﻤﻮد )ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﺗﺮم ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ در ﺗﺮم زﻣﺴﺘﺎن( .ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪﻣﺪت ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي 1756-95و ﭼﻬﻞ و ﻧُﻪ ﺑﺎر ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻜﺮاري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ درس ﻣﻲداد .دورهﻫﺎي ﺗﺪرﻳﺲ او در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و او ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﺷﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻼسﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ .ﻛﺎﻧﺖ ﻳﻜﺴﺎل ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﻛﺎر در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺗﺪرﻳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷﺮوع ﻛﺮد .او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ 2را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده اﺳﺖ .ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺪرﻳﺲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را در اﻣﺘﺪاد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺿﺮوري ﻣﻲداﻧﺴﺖ .او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮد .از ﻧﻈﺮ او اﻧﺴﺎن در اﻣﺘﺪاد ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را در اﻣﺘﺪاد ﺗﺪرﻳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ و آن دو را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ذﻫﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺮاﻣﻮن آﻧﻬﺎ روﺷﻦﺗﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻼً ﺑﻪﺳﻮي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ .از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻫﺪف از آﻣﻮزش ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺟﻮان ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد).(Elden, 2011: 1-2 1. Anthropology )2. PhysischeGeographie(Physical Geography
16
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :3اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ ،ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان و ﻓﻴﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎن
اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺪرﻳﺲ و در آﺛﺎر ﺧﻮد در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي از اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ در زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﭘﻮﻟﻴﺘﻴﺸﻪ ﮔﻴﻮﻛﺎﻓﻲ 1ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲﺷﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد )ﭘﻮﻟﻴﺘﺸﻪ ﺟﺌﻮﮔﺮاﻓﻲ( .در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ دﻗﻴﻖ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎﻧﺖ رواﻳﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ وﺟﻮد دارد و دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﺎﻧﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ .زﻳﺮا ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺎﻧﺖ و ﺗﺪرﻳﺲﻫﺎي او ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮدر ،2ﻫﺴﻪ ،3ﻛﻬﻠﺮ 4و ﻏﻴﺮه .در اﻳﻦ آﺛﺎر اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﻔﻬﻮم آن ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ .در واﻗﻊ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ).(Stark, 2013: 1 ﻛﺎﻧﺖ ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ،در ﺳﺎل 1757اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﻛﻪ از 1. PolitischeGeographie 2. Herder 3. Hessee 4. Kaehler
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
17
اﻳﻦ داﻧﺶ دو ﺷﺎﺧﻪ داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد ،ﻳﻜﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ و دﻳﮕﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ. اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از آن در ﺳﺎل 1736در آﻟﻤﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻛﺘﺎب درﺳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ« ﺑﺮاي داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻛﺎﻟﺞﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در آن از ﺳﻮي ﺷﻴﻔﺮت 1روﺷﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدﻳﺪ .در اﻳﻦ روش ﻛﺮه زﻣﻴﻦ از ﺳﻪ ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ .از ﻣﻨﻈﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ،ﻳﻌﻨﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ،آب و ﻫﻮا و ﻏﻴﺮه؛ از ﻣﻨﻈﺮ رﻳﺎﺿﻲ ،ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي و ﻣﺴﺎﺣﻲ؛ و از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻌﻨﻲ وﺿﻊ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ) Kant’s
.(gesammelteSchriften, Bd.2901, 2009در اﻳﻦ روش ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺮده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻤﻮد. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رواﻳﺖﻫﺎي آﺛﺎر ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭼﻮن -6 ،1757 1770 ،1765 -66 ،1763و 1774اﺷﺎره دارد ) .(Stark, 2013: 1-4وﻟﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ در ﺳﺎل 1757م ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ رواﻳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺳﻮي ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﺠﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ،ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎرﺑﺮد اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﺳﻮي ﻛﺎﻧﺖ را ﺳﺎل 1757م ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ).(Hussain, 1995: 174 ﻛﺎﻧﺖ ﻇﺎﻫﺮاً در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد .ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻛﺮد و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از اﺑﻌﺎد زﻳﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد: -1ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ :2ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ. 1. Schiffert )2. Physical Geography (PhysischeGeographie
18
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
-2ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ :1ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﻜﻞ و ﺣﺮﻛﺖ زﻣﻴﻦ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آن در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ. -3ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﺧﻼﻗﻲ :2ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ آﻳﻴﻦﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ آن. -4ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ :3ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ. -5ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺠﺎري :4ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺗﺠﺎرت و ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﻴﺪ. -6ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي دﻳﻨﻲ :5ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺗﻠﻘﻲﻫﺎ و اﺻﻮل دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز و ﻋﻮارض ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ آن ).(Elden, 2011: 8 ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﺰﺑﻮر در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺟﻠﺪ 9دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل 1802م ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻨﺪرج ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ در ﺳﺎل 2009ﺑﺎ ﺣﺮوف ﺟﺪﻳﺪ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ .در دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻛﺎﻧﺖ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪوﺿﻮح ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ .ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲ و ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻦ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﺷﺪه آن ﻋﻴﻨﺎً در اداﻣﻪ درج ﻣﻲﮔﺮدد.
)1. Mathematical Geography (MathematischeGeographie )2. Moral Geography (MoralischeGeographie )3. Political Geography (PolitischeGeographie )4. Commercial Geography (MercantilischeGeographie )5. Theological Geography (TheologischeGeographie
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
19
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :4ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ و ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از :اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ )(Kant’s werke, 1923: 164
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
20
__________________________
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :5ﻣﺘﻦ ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲﺷﺪه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از :اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ)(Infosoftware, 2009
در ﻣﺘﻦ ﻣﺰﺑﻮر ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ» :اوﻟﻴﻦ اﺻﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ در ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي ،ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻳﺎ ﻗﺪرت و ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺨﻠﻒ و ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ. ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره زﻣﻴﻦ و ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ .در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻗﺪرت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ .اﮔﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي روﺳﻴﻪ )ﺑﻪﺟﺎي ﺷﻤﺎل( در ﺟﻨﻮب آن ﺟﺎري ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ درﻳﺎي ﺷﻤﺎل )ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل( ﻧﻤﻲرﻳﺨﺘﻨﺪ ،روﺳﻴﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ از آن ﺳﻮد ﺑﺒﺮد .در ﻓﺎرس )اﻳﺮان( دو ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .ﻳﻜﻲ ﻣﻘﺮش در اﺻﻔﻬﺎن و دﻳﮕﺮي در ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﻮد. آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ .زﻳﺮا ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻛﻮﻳﺮ ﻛﺮﻣﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ وﺳﻌﺖ آن از ﺑﻌﻀﻲ درﻳﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ را ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ دﺷﻮار ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ«. از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ،در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻧﺴﺎن و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ و اﻧﺴﺎنﻫﺎي روي زﻣﻴﻦ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﺑﻪ دو روش ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد .روش اول اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮادث و ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻤﺮ و اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ،اﻧﻀﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ و دﺳﻴﺴﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﺤﻮل ﻣﻲﺷﻮد .وﻟﻲ در روش دوم ﻋﻤﺪﺗﺎً از
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
21
ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻮارض ﻣﺴﺘﻤﺮ وداﺋﻤﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و وﺿﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ،ﺗﻮﻟﻴﺪات ،ﺗﺠﺎرت ،ﺟﻤﻌﻴﺖ و آداب و رﺳﻮم آنﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد .اﻟﺒﺘﻪ دو روش ﻣﺰﺑﻮر در اﻧﺠﺎم ارزﻳﺎﺑﻲ راﺑﻄﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻧﺴﺎن و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻠﺖﻫﺎ ،ﻣﻜﻤﻞ ﻫﻢ ﺑﻮده و ﻻﻳﻨﻔﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ).(Hussain, 1995: 175 ﻛﺎﻧﺖ در ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ آن را ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ ،ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي و ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ .ﻛﺎﻧﺖ از ﻳﻜﺴﻮ ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي درك از زﻣﻴﻦ و ﻗﻠﻤﺮو و ﺗﺼﺮف آن و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ و رواﺑﻂ ﮔﺮوهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﻜﺎنﻫﺎ و ﻓﻀﺎﻫﺎي زﻳﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻠﻴﺪي در ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ را از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ) ،(Elden,2012: 7و از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺻﻞ اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ را ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ).(Edwards, 2011: 233 ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ارزش ﺑﺎﻻي آﻣﻮزﺷﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد ،دو ﺑﺮداﺷﺖ و ﻧﮕﺎه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ داﺷﺖ .ﻳﻜﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻠﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن ﻛﻪ اﺳﺎس ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي و ﻟﺰوم وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻮد ،و دﻳﮕﺮي ﻧﮕﺎه ﺧﺎص ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ آن ﺑﻮد و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺷﺪ .ﻛﺎﻧﺖ ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ ﻛﻠﻲﻧﮕﺮاﻧﻪ و ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻧﻴﺰ ﺧﺎصﻧﮕﺮاﻧﻪ و ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻓﻀﺎ ﺑﺎ زﻳﺮﺑﻨﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و روﺑﻨﺎي اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺷﺪ را ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ.
22
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
د :راﺗﺰل و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ،(1844-1904) 1زﻳﺴﺖﺷﻨﺎس ،ﻧﮋاد ﻧﮕﺎر و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل 1868م در رﺷﺘﻪ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ 2از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎﻳﺪﻟﺒﺮگ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪ .او ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ زﻳﺎدي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ،آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ،ﻛﻮﺑﺎ و ﻣﻜﺰﻳﻚ اﻧﺠﺎم داد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﮋادﻫﺎ و اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮداﺧﺖ و در ﺳﺎل 1876م اﺛﺮش را درﺑﺎره ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد .ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل در ﺳﺎل 1875م ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﻓﻨﻲ ﻣﻮﻧﻴﺦ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪﻛﺎر ﺷﺪ و در ﺳﺎل 1886ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻻﻳﭙﺰﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ .در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ و ﺗﺪرﻳﺲ او ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .او ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎب »اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ« 3ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ و ﻋﻮارض ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدم و اﻧﺘﺸﺎر آن در ﺳﺎلﻫﺎي 1882و 1891م ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ را اﻳﺠﺎد ﻛﺮد .ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠﺎد ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﺒﺮﮔﺮاﻳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ او ﺷﺪ .او در ﺳﺎل 1897م ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ 4را ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ 5و داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد .راﺗﺰل ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎل 1896م ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺳﻪ ﺟﻠﺪي ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ «6ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﻗﺪام ﻛﺮد .او در ﺳﺎل 1904م ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻓﻮت ﻧﻤﻮد ).(Wikipedia,Thefree Encyclopedia, 2013: 1-4
1. Friedrich Ratzel 2. Zoology 3. Anthropogeographie 4. PolitischeGeographie )5. Lebensraum (Living Space 6. The History of Mankind
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
23
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :6ﻓﺮﻳﺪرﻳﺶ راﺗﺰل ﻣﻮﻟﻒ اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1897م
راﺗﺰل ﺗﻌﺪادي ﻣﻘﺎﻟﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از» :ﻣﺮدم و ﻓﻀﺎ« در ﺳﺎل » ،1894ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ« در ﺳﺎل » ،1896رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ« در ﺳﺎل » ،1896درﺑﺎره ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ« در ﺳﺎل ،1897و »ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ« در ﺳﺎل .1901راﺗﺰل ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ در ﻳﻚ ﻛﺸﻤﻜﺶ ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮاي ﻓﻀﺎ درﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻓﻀﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻗﻮيﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ وﺳﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﻓﻀﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ ).(Adhikari, 1997: 30 راﺗﺰل در ﻳﻚ ﻗﻴﺎس زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﺸﻮر را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدم و ﻗﻠﻤﺮو ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد ) .(Herb, 2008: 23ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﻴﺎس و ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ،او ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﭼﺮﺧﻪ ﺣﻴﺎت ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻮﻟﺪ ،رﺷﺪ، ﻛﻤﺎل و ﻣﺮگ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد. راﺗﺰل ﻛﺸﻮر 1را ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ و زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻓﻀﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ )ﺑﺮاي ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ( 1. State
24
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﻣﻲداﻧﺴﺖ ،و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺸﻮر از ﺳﻮي ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻋﺒﻮر از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ .ﺳﭙﺲ او ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ 1را اراﺋﻪ داد. ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻛﺸﻮر ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ و زﻳﺴﺘﻦ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻪ و زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻮد .او رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ را اﻧﮕﻴﺰه اﺻﻠﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻀﺎ ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ،ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدﻣﺎن آن داراي ادراك ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﻨﺪ ) .(Dikshit, 1995: 5راﺗﺰل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ و در آﺛﺎر ﺧﻮد ،ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﻛﻨﺶﻫﺎي آن ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ را ﺗﺌﻮرﻳﺰه ﻛﺮد .در اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻮن ﺧﻮدش از ﺣﻮزه زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺻﻮل ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ درﺑﺎره ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻮاﻋﺪ آن را ﺑﻪ ﺣﻮزه ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ دﻫﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻔﻜﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﻳﻌﻨﻲ داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد .ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي و دورهاي ﻛﻪ راﺗﺰل در آن ﻣﻲزﻳﺴﺖ ﻳﻌﻨﻲ اروﭘﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ،ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ داروﻳﻦ از ﺳﻮﻳﻲ و ﮔﻔﺘﻤﺎن داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ .ﻋﻼوه ﺑﺮ آن رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري در ﻗﺎره اروﭘﺎ ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﻴﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ،ﻓﺮاﻧﺴﻪ ،آﻟﻤﺎن و ﻏﻴﺮه ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻗﺎرهﻫﺎي آﺳﻴﺎ ،آﻓﺮﻳﻘﺎ ،اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻛﺸﻮر آﻟﻤﺎن در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﺮﻛﺐ از اﺗﺤﺎد اﻳﺎﻟﺖﻫﺎ درﺳﺎل 1871م و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ راﻳﺶ دوم ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ و در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺰﺑﻮر از اﻧﮕﻴﺰه رﻗﺎﺑﺖ ﻗﺪرت و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد .ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي ﻣﺰﺑﻮر در ﻗﺎره اروﭘﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ،اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ راﺗﺰل و ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻗﻴﺎس ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ او ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ).(Ibid راﺗﺰل در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻮد ﻫﻔﺖ ﻗﺎﻧﻮن را ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح اراﺋﻪ داد: -1اﻧﺪازه و وﺳﻌﺖ ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ آن ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ.
). Lebensraum (Living Space
1
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
25
-2رﺷﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي رﺷﺪ ﻣﺮدم آن ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از رﺷﺪ ﺧﻮد ﻛﺸﻮر ﭘﻴﺸﻲ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ. -3ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﻈﻢ ﻛﺮدن ،ﺗﺮﻛﻴﺐ ،ﺗﺠﻤﻴﻊ و ﺟﺬب واﺣﺪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. -4ﻣﺮزﻫﺎ ،اﻧﺪام ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﻛﺸﻮرﻧﺪ و ﻣﻨﻌﻜﺲﻛﻨﻨﺪه ﻗﺪرت ،رﺷﺪ و ﺗﺤﻮﻻت ﻛﺸﻮرﻧﺪ و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ. -5ﻛﺸﻮرﻫﺎ در روﻧﺪ رﺷﺪ ﺧﻮد در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻛﺴﺐ ﻧﻮاﺣﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ از ﺣﻴﺚ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ. -6ﻣﺤﺮك و اﻧﮕﻴﺰه اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﺧﺎرج ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد. -7ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻟﺤﺎق و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ از ﻛﺸﻮري ﺑﻪ ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺪاوم ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدد ).(Adhikari, 1997: 31-34; Dwivedi, 1990: 26 راﺗﺰل در ﺳﺎل 1897ﻛﺘﺎب ﺧﻮد درﺑﺎره ﻛﺸﻮر 1ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ 2را در 596 ﺻﻔﺤﻪ و ﺷﺎﻣﻞ 25ﻓﺼﻞ ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد 3ﻛﻪ داراي 371زﻳﺮ ﻓﺼﻞ ﻳﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻋﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﻓﺼﻞ :1ﺳﺮزﻣﻴﻦ در ﻛﺸﻮر ،ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ اﺳﺖ ﻓﺼﻞ :2ﻧﻘﺶ ﺳﺮزﻣﻴﻦ در رﺷﺪ ﻛﺸﻮر ﻓﺼﻞ :3ﺗﺼﺮف ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮ آن ﻓﺼﻞ :4ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ و رﺷﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻓﺼﻞ :5ﺗﻔﻜﻴﻚ ارزشﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺼﻞ :6ﭘﻴﺮوزي و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي ﻓﺼﻞ :7ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت داﺧﻠﻲ و رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ ﻓﺼﻞ :8اﺛﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ،ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﺮ رﺷﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻓﺼﻞ :9ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﺮ رﺷﺪ ﻛﺸﻮر 1. State 2. PolitischeGeographie .3در ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮه ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر در ﺑﺮﻟﻴﻦ در ﺳﺎل ،1923ﻳﻚ ﺿﻤﻴﻤﻪ 22ﺻﻔﺤﻪاي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ.
26
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﻓﺼﻞ :10ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻓﺼﻞ :11ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻓﺼﻞ :12ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺼﻞ :13ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻀﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻓﺼﻞ :14ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺤﺪود و ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ ﻓﺼﻞ :15ﻓﻀﺎ و ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻓﺼﻞ :16ﺣﻤﻞوﻧﻘﻞ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺸﻮر ﻓﺼﻞ :17ﻣﺮزﻫﺎ ﻓﺼﻞ :18ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻓﺼﻞ :19ﻣﺮز ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻴﺮاﻣﻮن و ﻳﺎ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻓﺼﻞ :20ﺳﺎﺣﻞ ،ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه و ﺗﻨﮕﻪﻫﺎ ﻓﺼﻞ :21ﺟﺰاﻳﺮ و ارزش ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ ﻓﺼﻞ :22درﻳﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ ﻓﺼﻞ :23رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ ﻓﺼﻞ :24اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻮاد ﻛﺎﻧﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻓﺼﻞ :25اﺷﻜﺎل زﻣﻴﻦ و ﺣﺮﻛﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ رخ داده ).(Ratzel, 1897
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ در ﺳﺎل 1923م ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :7ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮﻳﺪرﻳﺶ راﺗﺰل در ﺳﺎل
ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل
27
ﻻﻳﭙﺰﻳﻚ -ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ 1897
ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره :8ﺻﻔﺤﻪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد در ﺳﺎل 1897م
ز :ﺑﺤﺚ و ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي .1رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي دو ﻧﻔﺮ از ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺮوف در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻋﻨﻮانﮔﺬاري،
28
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻓﻴﻠﺴﻮف و اﻗﺘﺼﺎددان ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي »اَن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ« در ﺳﺎل 1751ﻣﻴﻼدي ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را در 20ﺻﻔﺤﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد و در آن ﺻﺮاﺣﺘﺎً از ﻋﻨﻮان »ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻧﺎم ﺑﺮد .او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ .درواﻗﻊ ﺗﻮرﮔﻮ در آن زﻣﺎن ﻓﻘﻂ دو رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻪ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ او ،ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ ،وﻟﻲ ﺧﻮد وي ﻧﺎﻣﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺒﺮده و ﺻﺮاﺣﺘﺎً از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ. ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﻲ »اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ« در ﺳﺎل 1757م از اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و آنرا در ﻛﻨﺎر دو رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ،ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻗﺮار داد .ﻫﺮﭼﻨﺪ او در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ رﺷﺘﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻓﺰود ﻧﻈﻴﺮ :ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺠﺎري ،دﻳﻨﻲ ،اﺧﻼﻗﻲ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس آراء و ﻛﺎرﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺰﺑﻮر ،ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪ در ﺣﻮزه اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ﺣﺘﻲ ﻗﺒﻞ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎﻻً در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻛﻨﺎري ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪﺟﺎي آن وﺿﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ .ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻌﺪ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و از ﻋﻤﺮ آن ﻧﻴﺰ 262ﺳﺎل ﻣﻲﮔﺬرد. .2اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺪرن داﻧﺴﺖ .او ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻜﺮر و ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﻪوﻳﮋه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ،اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﻲ را ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻛﺮد و از آن ﺑﻪ داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از ارزش ﻋﻠﻤﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ .از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻋﻠﻢ ﻓﻀﺎﺳﺖ و ﻓﻀﺎ ﭼﺎرﭼﻮب و ﻛﺎﻟﺒﺪ اﺷﻴﺎء و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را در ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ .ﻛﺎﻧﺖ در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﺒﻮﻟﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از رﻳﺘﺮ در ﻓﻀﺎي آﻟﻤﺎن ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻤﻮد .در واﻗﻊ ﻫﻤﺒﻮﻟﺖ و رﻳﺘﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت و آراء ﻛﺎﻧﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ.
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
29
ﻛﺎﻧﺖ در ﻛﻨﺎر ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ،رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻋﻨﻮانﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻤﻮد. .3ﺗﻮرﮔﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺮ ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و آنرا داﻧﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ ،ﺑﻴﻨﺶ و ﻧﮕﺮش داراي ارزش ﻛﺎرﺑﺮدي ﺑﺮاي اداره ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺸﻮر و ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮد .از ﻧﻈﺮ او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﺤﻮه ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ،ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺸﻮر ،ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﺸﻮر ،ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ،ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻠﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ وﻳﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ ،ﺷﻜﻞ دادن ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﺸﻮر ،ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺑﺮاي اداره ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺸﻮر و ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﺑﻮد. دﻳﺪﮔﺎه او ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪﮔﺮاﻳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻋﻠﻲ و ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ. ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ
ﺳﺎزه اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻠﺖ ﻣﺮدم
.4ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺮدم ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده و ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ آن ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﺧﺖ. از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رواﺑﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻴﺰ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻧﻈﻴﺮ :ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ،اﻧﻀﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ ،دﺳﻴﺴﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻴﺰ ﻋﻮاﻣﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ،ﺳﻨﺖﻫﺎ و اﺧﻼﻗﻴﺎت و ...ﺑﻮد.
30
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ
ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮدم
ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪﮔﺮاﻳﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺷﺖ و زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ را ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ. .5راﺗﺰل ﻛﻪ از ﺣﻮزه ﺗﺨﺼﺼﻲ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﮋادﻧﮕﺎري و ﺳﭙﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ وارد ﺷﺪ ،ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ .او ﺑﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺧﻮد در ﺳﺎل 1897م ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ،در واﻗﻊ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد و ﺑﺎ ﻗﻴﺎس زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ آنرا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻛﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻓﻀﺎ دارد ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻛﺮد و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻳﺎ زﻳﺴﺘﻲ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد .ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر ،راﺗﺰل ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻧﻈﻴﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ در زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ،ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ،ﺷﺮاﻳﻂ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي آﻟﻤﺎن ﻣﺘﺤﺪ و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ آنروز ﻗﺮار داﺷﺖ .راﺗﺰل ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﮔﺮﻓﺖ و آنرا از ﺣﻴﺚ ﻣﺎﻫﻴﺖ ،وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ و رﻓﺘﺎر ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺗﺌﻮرﻳﺰه ﻛﺮد .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻛﺸﻮر ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺖ .از اﻳﻦ رو راﺗﺰل اوﻻً ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺎﻫﻮي و رﻓﺘﺎري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ،ﺛﺎﻧﻴﺎ ﻛﺘﺎب او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل 1897م و در ﺣﺪود 146ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﺛﺎر ﺗﻮرﮔﻮ و 140ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﺛﺎر ﻛﺎﻧﺖ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان راﺗﺰل را ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺴﺖ .وﻟﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺗﻮان راﺗﺰل را ﻣﺆﻟﻒ اوﻟﻴﻦ
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
31
ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻤﻲ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﻮل ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺸﻮر داﻧﺴﺖ .دﻳﺪﮔﺎه راﺗﺰل در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از ﻧﻮع ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ -ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ و رﻓﺘﺎر ﻓﻀﺎﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر ﻣﻲﭘﺮدازد و آن ﻃﻮر ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ او در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ و ﺟﺒﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ .زﻳﺮا او ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﻴﻂ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد. .6از دﻳﺪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮرﮔﻮ ،ﻛﺎﻧﺖ و راﺗﺰل ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﻮري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ آن ﻣﻲﭘﺮدازد .وﻟﻲ ﻧﺤﻮه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﺸﻮر ﺗﺎ ﺣﺪي در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﻲﻛﻨﺪ .وﻟﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻳﻜﺮد ﺟﻬﺎنﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﻧﻴﺰ در ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ. .7آﻧﭽﻪ از ﺷﻮاﻫﺪ و ﻣﺪارك در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1897م ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و رد اﺳﺖ .از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1751م» ،اَن راﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ« ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ )1757م( ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﻧﻴﺰ اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺪون و ﻋﻠﻤﻲ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل 1897م در ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﻨﺎد و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺎل 1751م و ﻣﺆﺳﺲ آن ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪن ﺷﻮاﻫﺪ و ﻣﺪارك ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻴﺰ در آﻳﻨﺪه ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶ روﺑﻪرو ﺷﻮد. .8اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اوﻻً ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺒﻞ از آن ﭼﻴﺰي ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن در ادﺑﻴﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ رﺷﺘﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺣﺪود 1/5ﻗﺮن ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻓﺰوده ﺷﺪ و ﺑﻴﺶ از 260ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ آن ﻣﻲﮔﺬرد .ﭘﺲ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﻲ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﺎ
32
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺳﺎﺑﻘﻪ زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺣﻮزه اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .و در واﻗﻊ ﺗﻤﺎﻣﻲ رﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻗﺒﻼً و در اﺑﺘﺪا در ﭼﺎرﭼﻮب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﻧﺪ .ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻋﻨﻮان ﻛﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ .ﺛﺎﻟﺜﺎً اﻧﺘﺴﺎب ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و ﺑﻪ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺟﻬﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮرﮔﻮ و ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻤﻲ آن ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ .ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﺆﺳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان آﻳﻨﺪهاي درﺧﺸﺎنﺗﺮ ﺑﺮاي آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد. ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﺴﺎب ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺮدي ﻛﻤﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه در ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ ،و ﻧﻴﺰ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎراداﻳﻢ ﻣﺴﻠﻂ اﻣﻜﺎنﮔﺮاﻳﻲ در ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺑﻪوﻳﮋه اﻳﺮان ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﮔﺮاﻳﻲ اﺳﺖ و ﺟﺒﺮﮔﺮاﻳﻲ ﻧﻴﺰ اﻧﮕﺎرهاي ﻣﻄﺮود ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد ،ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻧﮕﺮﺷﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﺷﺪن ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آن در ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ و ﺑﻪوﻳﮋه در ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ .ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ در اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺰواي اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ .ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻧﺘﺴﺎبﻫﺎي وارده ﺑﻪ راﺗﺰل و ﻧﻴﺰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﺒﺎﻳﺪ درﺳﺖ و ﻗﻄﻌﻲ داﻧﺴﺖ ،ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن داده ﻛﻪ اﻧﺘﺴﺎبﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻘﺎدي و ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﻴﻖﺗﺮ دارد و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ روﺑﻪرو ﺷﺪ. .9ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺘﻲ از ﻣﺆﺳﺲ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺷﺘﻨﺪ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻋﻢ از اﺳﺘﺎد و داﻧﺸﺠﻮ و ﻏﻴﺮه ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﻻت ،رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ ،ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎ ،ﻛﻼسﻫﺎ ،و ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ اﻗﺪام ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﺼﻮر واﻗﻌﻲ و درﺳﺖ را اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي و در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي اروﭘﺎ و ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮري ،ﻋﻨﻮانﮔﺬاري ،ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﻋﻤﺮ آن ﺑﻴﺶ از 2/5ﻗﺮن
________________
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
33
) 250ﺳﺎل( ﻣﻲﮔﺬرد. اﻧﺘﺴﺎب ﺗﺄﺳﻴﺲ ،ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺸﻬﻮري ﭼﻮن ﺗﻮرﮔﻮ و ﻛﺎﻧﺖ آن ﻫﻢ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ،ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻤﻲ رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﺑﺸﻮد. ه :ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺗﺸﻜﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮﺧﻮد ﻻزم ﻣﻲداﻧﺪ از ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﻮدﻧﺪ ،ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﺗﺸﻜﺮ و ﻗﺪرداﻧﻲ ﺑﻪﻋﻤﻞ آورد: .1از ﺷﻮراي ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻛﻪ ﻣﺸﻮق اوﻟﻴﻪ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻮد. .2از ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻣﺤﺘﺮم ﭘﮋوﻫﺶ و ﻓﻨĤوري داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد. .3از داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ آﻟﻤﺎن و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را در آﻟﻤﺎن ﺑﻪﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ. .4از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ و داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب و اﺳﻨﺎد ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز را در اﺧﺘﻴﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ. .5از ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻠّﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﻛﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪﻋﻬﺪه داﺷﺖ. .6از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻓﺘﺢاﻟﻬﻲ ،ﻣﻌﺎون ﻣﺤﺘﺮم ﭘﮋوﻫﺶ و ﻓﻨﺎوري داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻫﻤﻜﺎري را در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺠﺎم داد. .7از اﺳﺘﺎد ارﺟﻤﻨﺪ ﺳﺮﻛﺎر ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ دره ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر ﻛﻪ اﻧﮕﻴﺰه اوﻟﻴﻪ را اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﻔﺮﻧﺎن درﺑﺎره ﺗﻮرﮔﻮ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﻗﺮار داد. .8از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮔﻴﻮﻧﺘﺮ ﻣﺎﻳﺮ در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎري داﻧﺸﮕﺎه را
34
ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ ،ﺷﻤﺎره اول ،ﺑﻬﺎر 1393
__________________________
ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد. .9از دوﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ داود ﻳﺰداﻧﻲ ،اﺳﺘﺎد ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ اﻳﺮاﻧﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ آﻟﻤﺎن ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺪارك و ﻛﺘﺐ و ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻮن ﻛﻤﻚ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻮد. .10از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﭘﺮﻓﺴﻮر ﺑﺮﻧﺎرد ﻫﻮرﻛﺎد ﻛﻪ در ﺗﻬﻴﻪ اﺻﻞ آﺛﺎر ﺗﻮرﮔﻮ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان در ﭘﺎرﻳﺲ و ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻦ و ﻏﻴﺮه ﻛﻤﻚ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﻮد. .11از ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﻳﺰم ﺧﺎﻧﻢ ﺳﻜﻴﻨﻪ ﺧﺮاﺷﺎديزاده و ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺰﻳﺰم ﻳﺎﺳﺮ ﺣﺎﻓﻆﻧﻴﺎ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻔﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ در آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﻜﺜﻴﺮ و ﻛﭙﻲ از ﻛﺘﺐ و آﺛﺎر و ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﺳﻔﺮﻫﺎ و رزرو ﻫﺘﻞ و ﻏﻴﺮه ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ .ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ ،ﺣﺎﻣﺪ و ﺑﻬﺰاد ﻛﻪ دوري واﻟﺪﻳﻦ را در ﺗﻬﺮان ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ. 12از ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﺎﻳﻨﺮ ﻛﻠﻤﻲ ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎﻧﺖ و دﻛﺘﺮ ﻣﺎرﮔﻴﺖ روﻓﻴﻨﮓ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺮﻛﺰ در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ ،و ﻧﻴﺰ ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﺳﺘﻮارت اﻟﺪن در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي دورﻫﺎم و واروﻳﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن ،و ﭘﺮوﻓﺴﻮر ورﻧﺮ اﺳﺘﺎرك در آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ﺑﺮﻟﻴﻦ ﻛﻪ در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﻬﻴﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮدﻧﺪ. .13از ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻣﺎري روﺑﻴﻚ در CNRSﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ،در ﺗﻬﻴﻪ ﻧﺴﺨﻪ دوم ﻣﺘﻦ ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺗﻮرﮔﻮ در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد. .14از دوﺳﺘﺎن ﻋﺰﻳﺰم ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﺗﻮاﻧﺎ و دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺮوس اﺣﻤﺪي ﻛﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ و ﺗﻮرﮔﻮ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ. .15از ﻫﻤﻜﺎران ﻋﺰﻳﺰم در ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ اﺑﺮاﻫﻴﻢ روﻣﻴﻨﺎ و آﻗﺎي اﺣﻤﺪ ﻃﺎﻫﺮي ﻛﻪ در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮدﻧﺪ.
35
روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن
________________
References 1. Adhikari, Sudeepta, (1997); Political Geography.New Delhi: Rawat Publications. 2. Agnew, John, (2002); Making of Political Geography. New York: Oxford University Press. 3. Dikshit, Ramesh Dutta, (1995); Political Geography. New Delhi: Tata MC Graw- Hill Publishing Company Limited. 4. Dwivedi, R.L, (1990); Fundamentals of Political Geography.AllahabaD: Chaitanya Publishing House. 5. Edwards, Jeffrey, (2011); The Unity of all Places on the face of the Earth. Paper in the book entitled: Reading Kant’s Geography: Stuart Elden and Eduardo Mendieta, New York: SUNY press. 6. Elden, Stuart, (2011); Reading Kant’s Geography. New York: State University of New York press (SUNY). 7. Ezzati, Ezzatallah, (1992); Geopolitics, Tehran: SAMT Publications [in Persian]. 8. Glassner, Martin Ira and Fahrer, Chuck, (2004); Political Geography. New Jersy: Johnwiley& Sons. Inc. 9. Hafeznia, Mohammadreza, (2002); Political Geography of Iran, Tehran: SAMT Publications [in Persian]. 10.Heffernan, Michael, (1994); Ongeography and progress: Turgot’s Plan d’un ouvragesur la geographiepolitique (1751) and the origins of modern progressive thought. Political Geography, Vol.13, No.4 (328-343). 11.Herb, Guntram. H, (2008); The Politics of Political Geography, Available in: Political Geography Hand book, Edited by:Kevin R. Cox, Murray Low, Jennifer Robinson, London: Sage Publication. 12.Hourcade, Bernard, (2013); Interview on Turgot. Paris: CNRS, at: 7 Oct. 2013 13.Hussain, Majid, (1995); Evolution of Geographical Thought. New Delhi: Rawat Publications. 14.Info Software, (2009); Kant imkontext III- Abschnitt: PhysischeGeographie (1802). 15.Kant’s gesammelteSchriften Bd. 26. 1, (2009); Vorlesungenuber Physische Geographie [Das KonzeptzurVorlesung 1757/59/ JXXX, 3758] (Berlin: de Grugter). 16.Kant’s Werk, (1923); Logik, PhysischeGeographie, Padagogik, Band I Berlin, Walter de Grunter and Co.
__________________________
1393 ﺑﻬﺎر، ﺷﻤﺎره اول،ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ
36
17.Mirheadar, Dorreh, (2010); Principles of Political Geography, Tehran: SAMT Publications [in Persian]. 18.Mirheadar, Dorreh, (2011); Points on Political Geography and Geopolitics, speech in Iranian Association of Geopolitics (www.iag.ir) [in Persian]. 19.Muir, Richard, (1987); Modern Political Geography, London: Macmillan Education. 20.Ratzel, Friedrich, (1923); PolitischeGeographie. Berlin: Druck und Verlag Von R. Oldenbourg. 21.Robic, Marie – Colarie, (2013); Interview on Turgot, Parsi: CNRS, at: 11 oct. 2103. 22.Stark, Werner, (2013); Kant: Political Geography, e-mail: stark@staff.unimarburg.de, to M.Hafeznia@geo.uni-mainz.de (08/30/2013). 23.Turgot, Anne - Robert - Jacques, (1751); Plan d’un Ouvrage Sur La geographiePolitique, Edited by: Schell, G. at 1913, Paris: Felix Alcan, also see: www.eliohs.unifi.it/testi/700/turgot/plange/html, Edition HTML Par Guido Abbattistaet Rolando minuti Pour Cromohs (Marzo 1996). 24.Wikipedia, The free encyclopedia, (2013); Anne-Robert- Jacques Turgot, Baron de Laune, www.wikipedia.org: Wikipedia foundations, inc. 25.Wikipedia, The free encyclopedia, (2013); Friedrich Ratzel. www.wikipedia.org: Wikipedia foundations, inc. 26.Wikipedia, The free encyclopedia, (2013); Immanuel Kant. www.wikipedia.org: Wikipedia foundations, inc.