1 no 33

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬ ‫ﺻﺺ ‪1 -36‬‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬ ‫دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺣﺎﻓﻆﻧﻴﺎ∗ـ اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1392/5/8 :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1392/12/21 :‬‬

‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺆال اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ و در ﭼﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر‬ ‫ﻋﻨﻮانﮔﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ؟ در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻨﺎم »اَﻧﺮوﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ«‪» ،‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ« و‬ ‫»ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل« ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪ روش ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك اﺻﻠﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬ ‫ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮرﮔﻮ در ﺳﺎل ‪1751‬م ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﻃﺮح ﻛﺘﺎﺑﻲ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ‪ ،‬اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ‬ ‫در ﺳﺎل ‪1757‬م در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ آﻟﻤﺎن اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﻧﻴﺰ در ﺳﺎل ‪1897‬م در داﻧﺸﮕﺎه ﻻﻳﭙﺰﻳﮓ آﻟﻤﺎن اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻤﻲ را درﺑﺎره ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮرﮔﻮ و‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ‪ 18‬ﻋﻨﻮانﮔﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واژهﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻮرﮔﻮ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬راﺗﺰل‪.‬‬

‫‪E-mail: hafezn_m@modares.ac.ir‬‬

‫∗‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫‪2‬‬

‫__________________________‬

‫اﻟﻒ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ رواﺑﻂ‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از آنرا ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ‬ ‫ﺑﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺷﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻳﻚ ﻗﺮن اﺧﻴﺮﺧﻮد دﭼﺎر ﻓﺮاز و ﻓﺮود ﺑﻮده و در اواﺳﻂ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ دﭼﺎر رﻛﻮد ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ و از اواﺧﺮ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ دﭼﺎر ﺑﺎزﺳﺎﺧﺖ و اﺣﻴﺎ ﺷﺪه و‬ ‫اﻣﺮوزه ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻓﻌﺎل و ﻣﻄﺮح در ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن‪ ،‬ﻧﻈﺮﮔﺎه ﻏﺎﻟﺐ در ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪19‬و ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ 1‬ﻓﺮدرﻳﺶ‬ ‫راﺗﺰل‬

‫‪2‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻻﻳﭙﺰﻳﻚ آﻟﻤﺎن در ﺳﺎل ‪1897‬م ﻣﻴﻼدي‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ) & ‪Mirheadar, 2010: 5; Ezzati, 1992: 8; Hafeznia, 2002: 1; Glassner‬‬

‫‪.(Fahrer, 2004: 5; Dikshit, 1995: 5; Muir, 1987:4‬‬ ‫ﻟﻜﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺧﻴﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ رﺷﺘﻪ و‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪاي دﻳﺮﻳﻨﻪ داﺷﺘﻪ و ﻗﺒﻞ از راﺗﺰل ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي ﻧﺎﻣﮕﺬاري و‬ ‫ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﺳﺎل ‪2013) 1392‬م( اﻗﺪام ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ و دﻗﻴﻖﺗﺮ ﻣﻮﺿﻮع و ﻳﺎﻓﺘﻦ و ﻣﻼﺣﻈﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك اﺻﻴﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺿﺮورت ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺰﺑﻮر از آﻧﺠﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺮار ﺷﺪ از ﺗﺮم اول ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ‪1391-92‬‬ ‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺪرﻳﺲ درس »ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﺳﻴﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« را ﻛﻪ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ آﻣﻮزﺷﻲ‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ دوره دﻛﺘﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد را در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس‬ ‫ﺑﻪﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬از اﻳﻦرو ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‬ ‫‪1. PolitischeGeographie‬‬ ‫‪2. Friedrich Ratzel‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪3‬‬

‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر دواﻳﻮدي‪ 1‬در ﺑﺤﺚ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻛﺘﺎﺑﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺻﻮل‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« از اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ‪ 2‬ﻓﻴﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺪر ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﺎد ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮد و او را ﻛﺴﻲ داﻧﺴﺘﻪ ﻛﻪ اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪﻋﻨﻮان اوﻟﻴﻦ ﻛﺲ در ﻧﻴﻤﻪ‬ ‫ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده و آن را ﺑﻪﻋﻨﻮان رﺷﺘﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ‬ ‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ )‪ .(Dwivedi, 1990: 25‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻣﺠﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ‬ ‫در ﻛﺘﺎب »ﺗﻜﺎﻣﻞ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ« ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺳﺎل ‪1757‬‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ اﺷﺎره ﻧﻤﻮده ﻛﻪ وي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي‬ ‫ﺗﺨﺼﺼﻲ و ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻄﺮح و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )‪.(Husain, 1995:175‬‬ ‫اﻇﻬﺎرات ﻣﺰﺑﻮر و اﻧﺘﺴﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﺟﺪي را در ﺑﺎور‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ آورد‪ .‬اﻳﻦ وﺿﻊ اداﻣﻪ‬ ‫داﺷﺖ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ادﻋﺎﻳﻲ ﺟﺪﻳﺪ از ﺳﻮي ﺳﺮﻛﺎر ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ دره ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر در ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 12‬آﺑﺎنﻣﺎه‬ ‫‪ 1390‬در ﻣﺮاﺳﻢ ﻧﻜﻮداﺷﺖ اﻳﺸﺎن ﻛﻪ از ﺳﻮي اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﻲ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺰار ﺷﺪ ﻣﻄﺮح‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن در ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮد در ﭘﺎﻳﺎن ﻣﺮاﺳﻢ اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ راﺗﺰل ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار اﻧﺪﻳﺸﻪ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ او ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪ 1897‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺻﻄﻼح آن در ﺳﺎل ‪1751‬م ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي‬ ‫»اَن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ‪ «3‬در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻇﻬﺎرات ﻣﺰﺑﻮر ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻜﻞ ﻫﻔﺮﻧﺎن‪ 4‬در ﺳﺎل ‪ 1994‬در ﻣﺠﻠﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ 5‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد اﺑﺮاز‬ ‫ﺷﺪ )‪.(Mirheadar, 2011: 4‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرات ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ و در ﺳﻪ زﻣﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ داوري درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را دﺷﻮار ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪1. Dwivedi. R. l‬‬ ‫‪2. Immanuel Kant‬‬ ‫‪3Anne- Robert- Jacques Turgot‬‬ ‫‪4. Michael Heffernan‬‬ ‫‪5 Political Geography Journal‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ رﻧﺞ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺑﻪ دوش‬ ‫ﻛﺸﺪ و ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺻﻞ ﻣﺪارك و اﺳﻨﺎدي ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ادﻋﺎﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻮد و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ‪ ،‬داوري واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪاي را از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﺆﺳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﻧﻈﺮﻳﻪ‬ ‫ﺧﻮد را در اﻳﻦ ﺑﺎره اﻋﻼم ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦرو ﺿﺮورت اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺰﺑﻮر در ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ‬ ‫ﻣﺪرس ﻣﻄﺮح و ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ اﻋﻀﺎي ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻮراي ﻗﻄﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺶ و‬ ‫ﻓﻨﺎوري داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻧﻴﺰ از اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺰﺑﻮر ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺳﻮي‬ ‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دو ﺳﻔﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎي آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و در‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺳﺎل‪ 1392‬اﻧﺠﺎم ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻛﺸﻮر آﻟﻤﺎن داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ )ﻣﺎﻳﻨﺰ( ‪ -‬اﻧﺴﺘﻴﺘﻮ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺷﺪ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻧﺴﺘﻴﺘﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰي‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎﻧﺖ و ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎي ﺑﻲدرﻳﻎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬ ‫ﮔﻴﻮﻧﺘﺮ ﻣﻴﺮ‪ 1‬و دﻛﺘﺮ داوود ﻳﺰداﻧﻲ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻛﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻠﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ -2‬ﺑﺨﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻬﺎن اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻮد و‬ ‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ از اﻣﻜﺎﻧﺎت ‪ ،C.N.R.S‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﭘﺎرﻳﺲ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ ‪ 8‬و ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺌﺘﺮﻳﺲ ژﻳﺒﻠﻦ‪ ،3‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر روﺑﻴﻚ‪4‬ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﺷﻪ‪ 5‬از اﺳﺎﺗﻴﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻧﻴﺰ از‬ ‫ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎي ﺑﻲدرﻳﻎ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺮﻧﺎرد ﻫﻮرﻛﺎد‪ 6‬در ‪ C.N.R.S‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎي اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ اﺻﻞ آﺛﺎر و ﻣﺪارك و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي »اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ«‪» ،‬ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل« و »اَن روﺑﺮت‬ ‫ژاك ﺗﻮرﮔﻮ« دﺳﺘﺮﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ و از آﻧﻬﺎ ﻛﭙﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري دﻛﺘﺮ ﻳﺰداﻧﻲ در آﻟﻤﺎن و‬ ‫‪1. Guenter Meyer‬‬ ‫‪2. C.N.R.S‬‬ ‫‪3. Be’atriceGiblin‬‬ ‫‪4. Marie-Claire Robic‬‬ ‫‪5. Michel Foucher‬‬ ‫‪6. Bernard Hourcade‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪5‬‬

‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﻮرﻛﺎد در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺿﺮوري را ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺴﺎﻓﺮتﻫﺎي‬ ‫ﻣﺰﺑﻮر در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ دوﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰ آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺮوس اﺣﻤﺪي ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺻﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد‪ .‬دﺷﻮاري ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﺎﻧﺖ و ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﺮ اﻫﻞ ﻓﻦ‬ ‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﺛﺎر و اﺳﻨﺎد و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ و داوري و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﮔﺰارش ﻧﺤﻮه ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻗﺎﻟﺐ‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﻗﺪام ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻮد را در ﺧﺼﻮص ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﺆﺳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻬﻢ ﻫﺮﻳﻚ از آﻧﻬﺎ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺑﺮاز ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ب‪ :‬ﺗﻮرﮔﻮ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫»اَن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ«‪ (1727-1781) 1‬ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﺻﻄﻼح‬ ‫»ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« را ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ )‪ (Agnew,2002: 13‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎددان‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده در داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ‬ ‫در ﺳﺎل ‪1750‬م ﺑﻮد و دو اﺛﺮ ﻳﺎ رﺳﺎﻟﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ را از ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﻋﺎﻧﺎت دﻳﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺑﺸﺮﻳﺖ اﻋﻄﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ« و »ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺪﻳﺸﻪ« ﺑﻪﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﻳﻚ ﻓﻴﺰﻳﻮﻛﺮات ﺑﻮد‬ ‫ﻛﻪ زﻣﻴﻦ را ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺛﺮوت ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬وي ﺑﺘﺪرﻳﺞ وارد ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1761‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬ ‫ﻣﺴﺌﻮل ﮔﺮدآوري ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻟﻴﻤﻮژ‪ 2‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ وزارت و ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫وزﻳﺮي ﻟﻮﻳﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻧﻴﺰ رﺳﻴﺪ‪ .‬او در دوران ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﻮد ﻣﺪاﻓﻊ‬ ‫آزادي اﻗﺘﺼﺎدي در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي‪ ،‬ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو از اوﻟﻴﻦ ﻃﺮﻓﺪاران‬ ‫ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از او ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ،‬ارزﻳﺎﺑﻲﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬ ‫وﺟﻮد دارد وﻟﻲ ﻋﻤﻮﻣﺎً اﻳﻦ ﺑﺎور وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺗﻌﺪادي از اﺻﻼﺣﺎت و ﻋﻘﺎﻳﺪ و اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي‬ ‫اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪﻧﺤﻮي ﺑﻪ او ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺷﻮد ) ‪Wikipedia, the free Encyclopedia,‬‬

‫‪.(2013:1-7‬‬ ‫‪1. Anne- Robert- Jacques Turgot‬‬ ‫‪2. Limoges‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺗﻮرﮔﻮ ﻳﻚ رﻓﻮرﻣﻴﺴﺖ و ﺗﻜﻨﻮﻛﺮات ﺑﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ آﻣﻮزهﻫﺎ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ را‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و ﻓﻦ و ﺗﺨﺼﺺ ﻣﻲداد و ﺑﻪ آزادي اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎور داﺷﺖ‪ .‬ﺗﻮرﮔﻮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻧﺒﻮد وﻟﻲ‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن ﻓﺮاﻧﺴﻪ او را دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او از ﻧﻈﺮات دﻳﺪرو و ﻣﻮﻧﺘﺴﻜﻴﻮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻣﻨﺘﺴﻜﻴﻮ‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ را ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮدازان ﻓﺮاﻧﺴﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬دﻏﺪﻏﻪ‬ ‫اﺻﻠﻲ ﺗﻮرﮔﻮ ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺧﺮوج آن از ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬ ‫ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪﺳﺎزي ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻮﺋﻲ ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻗﺒﻞ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻮرﮔﻮ را از‬ ‫ﻣﻘﺎم ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮي ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻋﺰل ﻛﺮد )‪.(Hourcade, 2013‬‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ در ﺳﺎل ‪1751‬م ﻃﺮح ﻛﺘﺎﺑﻲ را ﺑﺮاي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ 1‬ﺗﺤﺖ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان اراﺋﻪ داد‪.‬‬ ‫او ﺑﻪدﻟﻴﻞ ورود ﺑﻪ ﺣﻮزه ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ درآورد و ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﻃﺮح آن در ﻗﺎﻟﺐ ‪ 20‬ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1913‬ﺗﻮﺳﻂ ﮔﻮﺳﺘﺎو ﺷﻞ‪ 2‬در ﭘﺎرﻳﺲ‬ ‫ﺗﺪوﻳﻦ و وﻳﺮاﻳﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﺷ‪‬ﻞ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻋﻴﻦ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎي ﺗﻮرﮔﻮ را وﻳﺮاﻳﺶ‬ ‫و ﻣﺪون ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬از ﺳﻮﻳﻲ در ﺳﺎلﻫﺎي )‪1808-1811‬م( ﻣﺘﻨﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫‪3‬‬

‫ﺑﻪﻧﺎم ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺮ ﺳﺎﻣﻮﺋﻞ دو ﭘﻮن‪4‬وﻳﺮاﻳﺶ و ﺗﺪوﻳﻦ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬او در اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻧﻈﺮات‬ ‫ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ اﻋﻤﺎل ﻛﺮده اﺳﺖ )‪ .(Heffernan, 1994: 339‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﺷ‪‬ﻞ از اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫ﻛﻤﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر روﺑﻴﻚ اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻪﻋﻨﻮان روﺷﻨﻔﻜﺮ‬ ‫ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻃﺮﻓﺪار ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻢ اﻗﺘﺼﺎدي و رﻓﻊ ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﻮد و‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ آدام اﺳﻤﻴﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻓﻜﺎر او ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬وﻟﻲ در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻮرﮔﻮ ارﺟﺎع ﻧﺪاد‪.‬‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ در زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﻮرﺑﻦ ﺑﻮد ﻃﺮح ﭼﻨﺪ ﻛﺘﺎب در زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﺟﻤﻠﻪ در‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را اراﺋﻪ داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش در ﻧﻴﺎﻣﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻌﺎدل‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Plan d'un ouvragesur La géographiePolitique‬‬ ‫‪2. GustaveSchelle‬‬ ‫‪3. Sur la GéographiePolitique‬‬ ‫‪4. Pierre-SammuelDupont de Ne’mours‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪7‬‬

‫دوﻻﺑﻼش در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻼً ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ در‬ ‫ﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬در آﻟﻤﺎن ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺸﻮر و‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ﻫﻤﺎن ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ﺗﻮﺳﻂ دوﻻﺑﻼش ﻣﻮرد ﻏﻔﻠﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‬ ‫)‪ .(Robic, 2013‬اﻟﺒﺘﻪ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش‪ ،‬اﻗﺪام راﺗﺰل ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد ﺷﺎﺧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داد )‪.(Herb, 2008: 28‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :1‬آن روﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪1751‬م‬

‫ﺗﻮرﮔﻮ در ﻣﻘﺎﻟﻪاش در ﺳﺎل ‪1751‬م و زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮي داﻧﺸﮕﺎه ﺳﻮرﺑﻦ ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬او ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎددان و ﻣﺪﻳﺮ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﻮرد‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﻤﺪن و ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﻜﺴﺮي ﻣﺮاﺣﻞ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﺎ رواﺑﻂ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻴﻦ اﻧﺴﺎن و ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻌﻴﺸﺖ‪،‬‬ ‫اﺷﻜﺎل ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﺎزﻣﺎن اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ‬

‫‪8‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫اﻳﻦ اﺳﺎس ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮي ﻣﺮاﺣﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ زﻳﺮ را ﺑﻪﻃﻮر ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻄﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺳﭙﺮي ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬دوره ﺷﻜﺎر‪ ،‬دوره ﺷﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬دوره ﻛﺸﺎورزي و دوره ﺗﺠﺎرت )‪.(Heffernan, 1994: 328‬‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ در ﻣﻘﺎﻟﻪاش ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد‪ -1 .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﺟﻤﻌﻴﺖ در ﺳﻄﺢ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ و ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﻟﺖ‪ -‬ﻣﻠﺖﻫﺎ‪،‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺻﻨﺎﻳﻊ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت و ﺛﺮوت در داﺧﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎص‪ -3 ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي‬ ‫ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ -4 ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‪ .‬از ﻧﻈﺮ او داﻧﺶ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه درﺑﺎره ﭼﻬﺎر ﻋﻨﺼﺮ‬ ‫ﻓﻮق ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺎت ﺑﻬﺘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻮرﮔﻮ ﺳﻪ ﻗﻠﻤﺮو را‬ ‫ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮد داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد‪ -1 :‬ﺷﻜﻞ دادن ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي‬ ‫ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻮر؛ ‪ -2‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮر؛‬ ‫‪ -3‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﻈﺎم ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﺮﺻﻪ ﮔﺴﺘﺮدهاي از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻤﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ اﻧﺴﺎن و راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ او ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ روﻳﻜﺮد ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺑﺎور روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ او ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻋﻠﻮم و ﺑﻪوﻳﮋه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﻔﻌﺖ‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﻧﻈﺮ وي از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي روﺷﻨﻔﻜﺮاﻧﻪ و‬ ‫ﻋﻤﻠﻲ در رﻓﺘﺎر ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد )‪.(Ibid: 334‬‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮرﮔﻮ و ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﺸﻜﺴﻮﺗﺎن در دﻫﻪ ‪1750‬م اراﺋﻪ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت اﻟﮕﻮي ﺳﻨﺘﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ و ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺤﻮري اﻧﺪﻳﺸﻪ آزادﻳﺨﻮاﻫﻲ ﻣﺪرن‬ ‫درآﻣﺪ‪ .‬ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻨﻄﻘﻪ اروﭘﺎ را ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺟﻬﺎن ﻣﻲدﻳﺪ ﻛﻪ دروهﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﮔﺬار ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ را‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او ﻫﺮ دوره ﻳﺎ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ‪ ،‬داراي اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‬ ‫ﻣﻌﻴﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﺎت و ﻧﻬﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي‬ ‫ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬رﺳﻮم‪ ،‬روﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻴﺎت و زﺑﺎن ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﺗﻮرﮔﻮ و‬ ‫ﻧﻘﺶ وي در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي و ﺗﺤﻮﻻت ﺗﻤﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻈﺮات ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ او را‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪9‬‬

‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺗﺎرﻳﺦ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ راﺳﺦ و ﻣﺎديﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ او از ﺗﻮﺳﻌﻪ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي ﺑﻌﺪي دﻧﻴﺎﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﺷﺎﻣﻞ داروﻳﻦ و ﻣﺎرﻛﺲ را دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ او را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺛﺒﺎتﮔﺮاي )ﭘﻮزﻳﺘﻮﻳﺴﺖ( ﭘﻴﺸﮕﺎم ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎم ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮشﺑﻴﻨﺎﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ و آرﻣﺎﻧﮕﺮاﻳﺎﻧﻪ او ﺑﻪ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي از ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺎﺿﻲداﻧﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬ ‫ﻛﻨﺪرﺳﻪ‪ 1‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﻲ اﺛﺒﺎتﮔﺮاي‬ ‫ﻣﺪرن ﻧﻈﻴﺮ ﺳﻨﺖ ﺳﻴﻤﻮن‪ 2‬ﺳﺮاﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻓﺮاﻧﻚ ﻣﺎﻧﻮﺋﻞ‪ 3‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮرخ‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮرﮔﻮ را ﺑﻪﻋﻨﻮان »اوﻟﻴﻦ ﻧﻮﮔﺮا« ﻣﻲداﻧﺪ )‪ .(Ibid: 337‬اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﮔﺰاره و‬ ‫ﺑﻴﺎﻧﻴﻪ ﺻﺮﻳﺢ ﺗﻮرﮔﻮ درﺑﺎره ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي‪ ،‬ﺧﻄﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ اﻧﺴﺎن در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي او‬ ‫درﺑﺎره ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻮرﮔﻮ ﻓﻬﻢ ﻋﻠﻤﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻛﻠﻴﺪ اﺻﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ او ﺑﻮد زﻳﺮا اﻣﻜﺎن آزﻣﻮن ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﻧﺴﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ‪-‬‬ ‫ﻛﺮد)‪.(Ibid: 337‬‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ در ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪1751‬م از ﺧﻮد ﺑﻪﺟﺎ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ و اﻳﻦ ﻃﺮح ﻇﺎﻫﺮاً در ﺳﺎل ‪ 1913‬ﺗﻮﺳﻂ ﺷ‪‬ﻞ‪ 4‬وﻳﺮاﻳﺶ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺨﺶ ﻃﺮاﺣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺨﺶ اول ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻧﻈﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺑﺨﺶ‬ ‫دوم ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻬﺎن‪.‬‬

‫‪1. Condorcet‬‬ ‫‪2. Saint Simon‬‬ ‫‪3. Frank Manuel‬‬ ‫‪4. Schele‬‬

‫‪10‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :2‬ﺻﻔﺤﻪ اول ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮرﮔﻮ در ﺳﺎل ‪1751‬م )وﻳﺮاﺳﺘﺎر ﺷﻞ(‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪11‬‬

‫در ﺑﺨﺶ ﻧﻈﺮي‪ ،‬او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت زﻳﺮ ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻛﺮد‪:1‬‬ ‫‪ -1‬ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺗﻮزﻳﻊ و اﺳﺘﻘﺮار ﮔﺮوهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﺤﻮه ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ و روﺑﻨﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آن ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻛﺸﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ‬

‫ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬

‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‬

‫‪ -2‬ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﺗﺮاز ﺗﺠﺎري و ﺛﺮوت ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺧﻮراﻛﻲ‪،‬‬ ‫ﭼﺮﺧﻪ ﻛﺎﻻ و ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻧﻴﺰ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﺷﺒﻜﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ )زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬درﻳﺎﻳﻲ و آﺑﻲ( و ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﭘﻴﺮوزيﻫﺎي‬ ‫ﻛﺸﻮر‪ ،‬اﺗﺤﺎدﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻏﻴﺮه‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺮرﺳﻲ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺎ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺒﻮغ و ﺻﻨﺎﻳﻊ ﻣﻠﺖﻫﺎ و‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و اﺧﻼﻗﻲ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﻗﺪرت‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎ‪،‬‬ ‫اﻣﻴﺪﻫﺎ و آﻣﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺛﺒﺎت و ﻳﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ و اﻧﻘﻼب‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ داﺧﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت‬ ‫ﻛﺸﻮري و ﺗﻮزﻳﻊ اﺧﺘﻴﺎرات اﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮاز ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺷﺒﻜﻪ‬ ‫راﻫﻬﺎ و ﺑﻨﺎدر‪ ،‬ﮔﺮهﮔﺎﻫﻬﺎ و ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺠﻤﻊ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖﻫﺎ‪ ،‬دادﮔﺎﻫﻬﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮدارﻳﻬﺎ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ‬ ‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﺎنﻫﺎ و ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ دوﻟﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻛﺸﻮر‬ ‫و ﻏﻴﺮه )‪.(Turgot, 1751: 255‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻃﺮح ﻣﺰﺑﻮر در ﺳﻔﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﻲدرﻳﻎ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﺑﺮﻧﺎرد ﻫﻮرﻛﺎد از آرﺷﻴﻮ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺨﺸﻬﺎﻳﻲ از آن ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﺰﺑﻮر را در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺮوس اﺣﻤﺪي در اﻳﺮان ﻗﺮار دادم و اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎي اﻳﻨﺠﺎﻧﺐ آنرا ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺗﻮرﮔﻮ راﺑﻄﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ دو ﻋﺎﻣﻞ ﺗﻨﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪات و ﺗﺴﻬﻴﻞ ارﺗﺒﺎﻃﺎت‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬او ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮي و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﺎ اﺛﺒﺎﺗﻲ‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﻫﻨﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻛﺸﻮرداري ﺑﺎ ﻣﺮدم و ﻣﺤﻴﻂ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ )ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻠﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ(‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﺛﺒﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻇﻬﻮر‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ در ﺟﻬﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ راﺑﻄﻪ‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﭘﺬﻳﺮي آﻳﻨﺪه را ﻣﻲآورد‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش زﻣﺎنﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻳﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﭘﻲ در ﭘﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﺳﺖ ﻓﺮدا ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪.(Heffernan, 1994: 334‬‬ ‫از دﻳﺪﮔﺎه ﺗﻮرﮔﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﻓﻮاﺻﻞ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ‬ ‫ﻓﻮاﺻﻞ ﻓﻀﺎﻳﻲ را ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ )ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ( و دﻳﮕﺮي ﻓﻮاﺻﻞ زﻣﺎﻧﻲ را )ﺗﺎرﻳﺦ(‪ .‬ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ از‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺗﺎﺑﻠﻮي ﺣﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در‬ ‫ﺣﺎل دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺛﺒﺎﺗﻲ )اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ( را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﺣﺎل ﻛﺸﻮرﻫﺎ و‬ ‫ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻣﻲداﻧﺪ‪:‬‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻬﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮزﻫﺎ‪ ،‬وﺳﻌﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ‪،‬‬ ‫اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺛﺮوت ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺳﺎﻛﻨﺎن‪ ،‬ﺗﺴﻬﻴﻼت و ﻳﺎ‬ ‫ﻣﻮاﻧﻌﻲ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ راه رﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ آنﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت ﺑﻴﻦ ﻣﻠﺖﻫﺎ‪،‬‬ ‫ادﻋﺎي آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻧﻬﺎ‪ ،‬راﻫﻲ را ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻳﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪.(Turgot, 1751: 257‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ و‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪13‬‬

‫ﺣﺎل ﻣﻠﺖﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي اداره ﺧﻮب ﻛﺸﻮر )ﻛﺸﻮرداري( و ﺣﻜﻮﻣﺖ اراﺋﻪ‬ ‫دﻫﺪ )‪.(Hourcade, 2013‬‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﺎ ﻫﺪف‬ ‫اداره ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺸﻮر ﺗﻨﻬﺎ در ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن زﻣﺎن ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ در آﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪاي وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬در آن زﻣﺎن در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎي آﻟﻤﺎن ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺷﻴﻮه ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻛﺸﻮر ﻛﺎر‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ درﺑﺎره ﻗﺪرت ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖﻫﺎي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺪرت در‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪﺻﻮرت آﻣﺎري و ﻛﻤﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪1749‬م‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان آﻟﻤﺎﻧﻲ ﮔﺰارﺷﻲ آﻣﺎري درﺑﺎره ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ آﻟﻤﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻬﻴﻪ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﻋﺪهاي از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ درﺑﺎره ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺟﻬﺎن و ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﺳﻜﻮﻧﺘﮕﺎهﻫﺎ و ﻏﻴﺮه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﺘﺎﻳﺞ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﺮﺑﻴﺖ و آﻣﻮزش ﻛﺎرﻣﻨﺪان دوﻟﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻧﺖ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺑﻮد‪ ،‬در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻴﻨﮕﻦ آﻟﻤﺎن رﺷﺘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫و ﻳﺎ ﻛﺸﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ‪ 1‬ﺗﻮﺳﻂ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺪف از آن ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‬ ‫ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرداري در آﻟﻤﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﭘﻠﺌﻮن ﺑﻪ آﻟﻤﺎن )‪ ،(1815‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ‬ ‫روي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮز و ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﻗﻠﻤﺮو ﻛﺸﻮر ﻧﻴﺰ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻧﻤﻮدﻧﺪ )‪.(Robic, 2013‬‬ ‫ﺑﺨﺶ دوم ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﻲ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن‬

‫‪2‬‬

‫اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻫﻔﺖ ﻧﻘﺸﻪ را ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد داد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻧﻘﺸﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻣﺮدم و ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻧﮋادﻫﺎ‪ ،‬ادﻳﺎن‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﻣﻌﻴﺸﺖ‪ ،‬زﺑﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﺟﻬﺎن‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﺤﻮه ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ از ﺑﺮﺑﺮﻳﺖ ﺗﺎ‬ ‫ﺗﻤﺪن ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ و ﺷﻴﻮهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬اﻣﭙﺮاﻃﻮريﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎ‬ ‫ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ و ﻣﺘﻤﺪنﻫﺎ در آﺳﻴﺎ و اروﭘﺎ‪.‬‬

‫‪1. Earth Kondeh/ State Kondeh‬‬ ‫‪2. MappemondesPolitiques‬‬

‫‪14‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫‪ .3‬ﻧﻘﺸﻪ ﺷﺮح ﺣﺎل ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺼﺮ‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﻓﻨﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬روم‬ ‫و ﻏﻴﺮه و ﻧﻴﺰ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﮓ ﺗﺮوا و ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ دوره اﺳﻜﻨﺪر و وﺿﻌﻴﺖ روم‪ ،‬ﻛﺎرﺗﺎژ‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺮان و ﭘﺎرس‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻧﻘﺸﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻮﻧﺎن و رواﺑﻂ ﺑﺎ روم‪ ،‬آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ دوره اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت داﺧﻠﻲ و ﻧﺤﻮه ﻛﺸﻮرداري‪ ،‬راﺑﻄﻪ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﻬﺎ و ﭘﺎرتﻫﺎ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ دﻧﻴﺎي ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺳﻼم و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺎﺷﻲ‬ ‫از ﺗﻌﺎﻣﻼت آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم‪ ،‬ﺟﻨﮓﻫﺎي‬ ‫دﻳﻨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن و ﻏﻴﺮه‪.‬‬ ‫‪ .7‬ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اروﭘﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه و ﺣﻤﻼت ﻓﺮاﻧﻚﻫﺎ‪ ،‬ژرﻣﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎرسﻫﺎ و‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﻃﻮري روم‪ ،‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم و ﻏﻴﺮه )‪.(Torgut, 1751: 258-274‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﮔﺴﺘﺮده از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻫﻢ ﺑﻪﻟﺤﺎظ‬ ‫ﻧﻈﺮي و ﻫﻢ ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﻧﺤﻮه ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪،‬‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ و ﻧﻴﺰ راهﻫﺎي درﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮ اداره اﻣﻮر ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺗﻮرﮔﻮ ﺑﻪوﺿﻮح در ﺳﺎل ‪1751‬م اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻨﺪ اﺻﻠﻲ آن ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺪارك و اﺳﻨﺎد ﺗﺎرﻳﺨﻲ درﺑﺎره »ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮرﮔﻮ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻴﺰ ﺗﺒﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪه ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫آن در ﺳﺎل ‪1751‬م ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ج‪ :‬ﻛﺎﻧﺖ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ‪1724-1804) 1‬م( ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ روﺷﻨﮕﺮي )ﻗﺮن‬ ‫ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي( اﺳﺖ‪ .‬او در ﺷﻬﺮ ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ‪ 2‬ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺸﻮر ﭘﺮوس ﺑﻮد و‬ ‫‪1. Immanuel Kant‬‬ ‫‪2. königsberg‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪15‬‬

‫اﻣﺮوزه ﻣﺮﻛﺰ ﻛﺎﻟﻴﻨﮕﺮاد در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎي ﺑﺎﻟﺘﻴﻚ ﻛﻪ ﺟﺰو ﺑﺮوﻧﮕﺎن ﻛﺸﻮر روﺳﻴﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﻓﻮت ﻧﻤﻮد و در داﻧﺸﮕﺎه ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ و ﺗﺪرﻳﺲ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آﻣﺪ و در ﻛﻮدﻛﻲ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ در زﻣﺮه ﺷﻜﺎﻛﺎن ﻣﺬﻫﺒﻲ درآﻣﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻓﺮدي ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ازدواج ﻧﻜﺮد‬ ‫و ﺑﻪ ﺧﺎرج از ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﻧﻴﺰ ﻧﺮﻓﺖ )‪.(Wikipedia, the freeencyclopedia, 2013‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮد و از ﺳﺎل ‪ 1746‬ﺗﺎ ‪1755‬م ﻣﻌﻠﻢ ﺳﺮﺧﺎﻧﻪ در‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺑﻮد‪ .‬او در ژوﺋﻦ ‪1755‬م ﻣﺪرك دﻛﺘﺮي ﺧﻮد را درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮد و در ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺳﺎل ﺗﺪرﻳﺲ را در داﻧﺸﮕﺎه ﻣﺰﺑﻮر ﺷﺮوع ﻛﺮد )‪ .(Hussain, 1995: 171‬ﻛﺎﻧﺖ در ﺣﻮزهﻫﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻏﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻋﻢ از ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ درس‬ ‫ﻣﻲداد‪ .‬ﺗﺪرﻳﺲﻫﺎي او در زﻣﻴﻨﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ و اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺷﻬﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬او‬ ‫در زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ 1‬و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﺪرﻳﺲ ﻧﻤﻮد )ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﺗﺮم ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ در‬ ‫ﺗﺮم زﻣﺴﺘﺎن(‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪﻣﺪت ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1756-95‬و ﭼﻬﻞ و ﻧُﻪ ﺑﺎر ﻋﻤﺪﺗﺎً‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻜﺮاري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ درس ﻣﻲداد‪ .‬دورهﻫﺎي ﺗﺪرﻳﺲ او در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و او ﻧﺎﭼﺎر ﻣﻲﺷﺪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻼسﻫﺎي ﺧﺼﻮﺻﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻳﻜﺴﺎل ﭘﺲ از‬ ‫ﺷﺮوع ﻛﺎر در داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻮﻧﻴﮕﺰﺑﺮگ ﺗﺪرﻳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺷﺮوع ﻛﺮد‪ .‬او‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ 2‬را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ اﺧﻼﻗﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﭘﻴﻮﻧﺪ‬ ‫ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﺗﺪرﻳﺲ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را در اﻣﺘﺪاد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺿﺮوري ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬او‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ او اﻧﺴﺎن‬ ‫در اﻣﺘﺪاد ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را در اﻣﺘﺪاد ﺗﺪرﻳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻻزم‬ ‫داﻧﺴﺘﻪ و آن دو را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ذﻫﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﺟﻬﺎن‬ ‫ﭘﻴﺮاﻣﻮن آﻧﻬﺎ روﺷﻦﺗﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻼً ﺑﻪﺳﻮي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﻫﺪف‬ ‫از آﻣﻮزش ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺟﻮان ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮد)‪.(Elden, 2011: 1-2‬‬ ‫‪1. Anthropology‬‬ ‫)‪2. PhysischeGeographie(Physical Geography‬‬

‫‪16‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :3‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان و ﻓﻴﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎن‬

‫اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺪرﻳﺲ و در آﺛﺎر ﺧﻮد در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي از اﺻﻄﻼح‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ در زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﻲ ﭘﻮﻟﻴﺘﻴﺸﻪ ﮔﻴﻮﻛﺎﻓﻲ‪ 1‬ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲﺷﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮد )ﭘﻮﻟﻴﺘ‪‬ﺸﻪ‬ ‫ﺟﺌﻮﮔﺮاﻓﻲ(‪ .‬در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ دﻗﻴﻖ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ اﺻﻄﻼح ﺗﻮﺳﻂ ﻛﺎﻧﺖ رواﻳﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ وﺟﻮد‬ ‫دارد و دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﺎﻧﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا‬ ‫ﻛﺎرﻫﺎي ﻛﺎﻧﺖ و ﺗﺪرﻳﺲﻫﺎي او ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮدر‪ ،2‬ﻫﺴﻪ‪ ،3‬ﻛﻬﻠﺮ‪ 4‬و ﻏﻴﺮه‪ .‬در اﻳﻦ آﺛﺎر اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﻔﻬﻮم آن ﺗﺎ‬ ‫ﺣﺪي ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را در‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ )‪.(Stark, 2013: 1‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﭘﺲ از ﺷﺮوع ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1757‬اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﻛﻪ از‬ ‫‪1. PolitischeGeographie‬‬ ‫‪2. Herder‬‬ ‫‪3. Hessee‬‬ ‫‪4. Kaehler‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪17‬‬

‫اﻳﻦ داﻧﺶ دو ﺷﺎﺧﻪ داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ و دﻳﮕﺮي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻞ از آن در ﺳﺎل ‪ 1736‬در آﻟﻤﺎن ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻛﺘﺎب درﺳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ« ﺑﺮاي‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻛﺎﻟﺞﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در آن از ﺳﻮي ﺷﻴﻔﺮت‪ 1‬روﺷﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ‬ ‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ روش ﻛﺮه زﻣﻴﻦ از ﺳﻪ ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬آب و ﻫﻮا و ﻏﻴﺮه؛ از ﻣﻨﻈﺮ رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫اﻧﺪازهﮔﻴﺮي و ﻣﺴﺎﺣﻲ؛ و از ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻌﻨﻲ وﺿﻊ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ) ‪Kant’s‬‬

‫‪ .(gesammelteSchriften, Bd.2901, 2009‬در اﻳﻦ روش ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﺮده‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ﺗﻌﺒﻴﺮ‬ ‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رواﻳﺖﻫﺎي آﺛﺎر ﻛﺎﻧﺖ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭼﻮن ‪-6 ،1757‬‬ ‫‪ 1770 ،1765 -66 ،1763‬و ‪ 1774‬اﺷﺎره دارد )‪ .(Stark, 2013: 1-4‬وﻟﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اوﻟﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎر اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ در ﺳﺎل ‪1757‬م ﺛﺒﺖ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ و در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ رواﻳﺖ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي از‬ ‫ﺳﻮي ﺧﻮد ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺠﻴﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎرﺑﺮد اﺻﻄﻼح ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از ﺳﻮي ﻛﺎﻧﺖ را‬ ‫ﺳﺎل ‪1757‬م ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )‪.(Hussain, 1995: 174‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ ﻇﺎﻫﺮاً در ﺟﺮﻳﺎن ﺗﺪرﻳﺲ ﺧﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ و ﺷﺮاﻳﻂ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ارﺗﺒﺎط آن ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﭘﺮداﺧﺖ و ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ را‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻛﺮد و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از اﺑﻌﺎد زﻳﺮ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ :2‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ‪.‬‬ ‫‪1. Schiffert‬‬ ‫)‪2. Physical Geography (PhysischeGeographie‬‬

‫‪18‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫‪ -2‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ‪ :1‬ﺑﺮاي اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﻜﻞ و ﺣﺮﻛﺖ زﻣﻴﻦ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آن در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ‬ ‫ﺷﻤﺴﻲ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﺧﻼﻗﻲ‪ :2‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ آﻳﻴﻦﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺎ ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬ ‫و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ آن‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ :3‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺠﺎري‪ :4‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺗﺠﺎرت و ﻣﺎزاد ﺗﻮﻟﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي دﻳﻨﻲ‪ :5‬ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺗﻠﻘﻲﻫﺎ و اﺻﻮل دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز و ﻋﻮارض‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ آن )‪.(Elden, 2011: 8‬‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﺰﺑﻮر در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺟﻠﺪ ‪ 9‬دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪1802‬م ﺗﺪوﻳﻦ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﻨﺪرج ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮوف ﻗﺪﻳﻤﻲ اﺳﺖ در ﺳﺎل ‪ 2009‬ﺑﺎ‬ ‫ﺣﺮوف ﺟﺪﻳﺪ آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻛﺎﻧﺖ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪوﺿﻮح ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲ و ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻦ‬ ‫ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﺷﺪه آن ﻋﻴﻨﺎً در اداﻣﻪ درج ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫)‪1. Mathematical Geography (MathematischeGeographie‬‬ ‫)‪2. Moral Geography (MoralischeGeographie‬‬ ‫)‪3. Political Geography (PolitischeGeographie‬‬ ‫)‪4. Commercial Geography (MercantilischeGeographie‬‬ ‫)‪5. Theological Geography (TheologischeGeographie‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪19‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :4‬ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ و ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از‪ :‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ )‪(Kant’s werke, 1923: 164‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫‪20‬‬

‫__________________________‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :5‬ﻣﺘﻦ ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲﺷﺪه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از‪ :‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ)‪(Infosoftware, 2009‬‬

‫در ﻣﺘﻦ ﻣﺰﺑﻮر ﻛﺎﻧﺖ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اوﻟﻴﻦ اﺻﻞ ﺣﻘﻮﻗﻲ در ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﻳﺎ ﻗﺪرت و ﻧﻴﺮوي ﺟﺎذﺑﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺨﻠﻒ و ﻧﻘﺾ ﻋﻬﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻧﻮن ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره زﻣﻴﻦ و ﺳﺎﻛﻨﺎن آن ﺻﺪق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ و‬ ‫ﻗﺪرت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎي روﺳﻴﻪ )ﺑﻪﺟﺎي ﺷﻤﺎل( در ﺟﻨﻮب آن ﺟﺎري ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ درﻳﺎي‬ ‫ﺷﻤﺎل )ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل( ﻧﻤﻲرﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬روﺳﻴﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻬﻲ از آن ﺳﻮد ﺑﺒﺮد‪ .‬در‬ ‫ﻓﺎرس )اﻳﺮان( دو ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻣﻘﺮش در اﺻﻔﻬﺎن و دﻳﮕﺮي در ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻛﻮﻳﺮ ﻛﺮﻣﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ وﺳﻌﺖ‬ ‫آن از ﺑﻌﻀﻲ درﻳﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ را ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ دﺷﻮار ﻣﻲﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ‪ ،‬در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻃﺒﻴﻌﺖ و اﻧﺴﺎن و ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻛﻪ ﻣﻠﺖﻫﺎ و‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي روي زﻣﻴﻦ از آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﺑﻪ دو روش ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬روش اول‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻮادث و ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻤﺮ و اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮ در‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻧﻀﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ و دﺳﻴﺴﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﺤﻮل ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ در روش دوم ﻋﻤﺪﺗﺎً از‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪21‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ و ﻋﻮارض ﻣﺴﺘﻤﺮ وداﺋﻤﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و وﺿﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪات‪ ،‬ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﺟﻤﻌﻴﺖ‬ ‫و آداب و رﺳﻮم آنﻫﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ دو روش ﻣﺰﺑﻮر در اﻧﺠﺎم ارزﻳﺎﺑﻲ راﺑﻄﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و‬ ‫اﻧﺴﺎن و ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻜﻤﻞ ﻫﻢ ﺑﻮده و ﻻﻳﻨﻔﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )‪.(Hussain, 1995: 175‬‬ ‫ﻛﺎﻧﺖ در ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮارد ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ آن را ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪي و ﻗﺎﻧﻮن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ از ﻳﻜﺴﻮ ﻧﻘﺶ اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺑﺮاي درك از زﻣﻴﻦ و ﻗﻠﻤﺮو و ﺗﺼﺮف آن و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ و رواﺑﻂ ﮔﺮوهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﻜﺎنﻫﺎ و ﻓﻀﺎﻫﺎي زﻳﺴﺖ آﻧﻬﺎ ﻛﻪ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻠﻴﺪي در‬ ‫ﺣﻘﻮق ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ را از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ )‪ ،(Elden,2012: 7‬و از‬ ‫ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ وﺟﻮد ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺻﻞ اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ را ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ )‪.(Edwards, 2011: 233‬‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را‬ ‫داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﺮد و ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ارزش ﺑﺎﻻي‬ ‫آﻣﻮزﺷﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ ،‬دو ﺑﺮداﺷﺖ و ﻧﮕﺎه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻠﻲ و ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻬﺎن و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ آن ﻛﻪ اﺳﺎس ﺟﻬﺎنﻧﮕﺮي و ﻟﺰوم وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪﻧﻲ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و دﻳﮕﺮي ﻧﮕﺎه ﺧﺎص ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ از‬ ‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺮ آن ﺑﻮد و ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣﺮﺗﺒﻂ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻫﺮ دو ﺟﻨﺒﻪ ﻛﻠﻲﻧﮕﺮاﻧﻪ و ﺟﻬﺎﻧﻲ و ﻧﻴﺰ ﺧﺎصﻧﮕﺮاﻧﻪ و ﻧﺎﺣﻴﻪاي ﻓﻀﺎ ﺑﺎ زﻳﺮﺑﻨﺎي‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و روﺑﻨﺎي اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲﺷﺪ را‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫د‪ :‬راﺗﺰل و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل‪ ،(1844-1904) 1‬زﻳﺴﺖﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻧﮋاد ﻧﮕﺎر و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان آﻟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل‬ ‫‪1868‬م در رﺷﺘﻪ ﺟﺎﻧﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ‪ 2‬از داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎﻳﺪﻟﺒﺮگ ﻓﺎرغاﻟﺘﺤﺼﻴﻞ ﺷﺪ‪ .‬او ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‬ ‫زﻳﺎدي در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻛﻮﺑﺎ و ﻣﻜﺰﻳﻚ اﻧﺠﺎم داد و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﮋادﻫﺎ و اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮداﺧﺖ و در ﺳﺎل ‪1876‬م اﺛﺮش را درﺑﺎره‬ ‫ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻮﻋﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل در ﺳﺎل ‪1875‬م ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ در ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﻓﻨﻲ ﻣﻮﻧﻴﺦ‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪﻛﺎر ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ 1886‬ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﻻﻳﭙﺰﻳﻚ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ و ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫او ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎب »اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ«‪ 3‬ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ و ﻋﻮارض ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮ اﻟﮕﻮﻫﺎ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮدم و اﻧﺘﺸﺎر آن در ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1882‬و ‪1891‬م‬ ‫ﭘﺎﻳﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ را اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎﻧﺶ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎﻋﺚ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﻧﺴﺒﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺟﺒﺮﮔﺮاﻳﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ او ﺷﺪ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪1897‬م ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ 4‬را ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ‪ 5‬و داروﻳﻨﻴﺴﻢ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد‪ .‬راﺗﺰل ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎل ‪1896‬م ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺳﻪ ﺟﻠﺪي ﺧﻮد‬ ‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ‪ «6‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ اﻗﺪام ﻛﺮد‪ .‬او در ﺳﺎل ‪1904‬م ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻓﻮت‬ ‫ﻧﻤﻮد )‪.(Wikipedia,Thefree Encyclopedia, 2013: 1-4‬‬

‫‪1. Friedrich Ratzel‬‬ ‫‪2. Zoology‬‬ ‫‪3. Anthropogeographie‬‬ ‫‪4. PolitischeGeographie‬‬ ‫)‪5. Lebensraum (Living Space‬‬ ‫‪6. The History of Mankind‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪23‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :6‬ﻓﺮﻳﺪرﻳﺶ راﺗﺰل ﻣﻮﻟﻒ اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪1897‬م‬

‫راﺗﺰل ﺗﻌﺪادي ﻣﻘﺎﻟﻪ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪» :‬ﻣﺮدم و ﻓﻀﺎ« در‬ ‫ﺳﺎل ‪» ،1894‬ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪ« در ﺳﺎل ‪» ،1896‬رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ« در ﺳﺎل ‪» ،1896‬درﺑﺎره ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ« در ﺳﺎل ‪ ،1897‬و‬ ‫»ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ« در ﺳﺎل ‪ .1901‬راﺗﺰل ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ در ﻳﻚ ﻛﺸﻤﻜﺶ‬ ‫ﺑﻲﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮاي ﻓﻀﺎ درﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻓﻀﺎ ﻣﺒﺎرزه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻗﻮيﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ‬ ‫وﺳﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﻓﻀﺎ را در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ )‪.(Adhikari, 1997: 30‬‬ ‫راﺗﺰل در ﻳﻚ ﻗﻴﺎس زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻛﺸﻮر را ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬ ‫راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدم و ﻗﻠﻤﺮو ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮد )‪ .(Herb, 2008: 23‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ‬ ‫ﻗﻴﺎس و ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي‪ ،‬او ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ ﭼﺮﺧﻪ ﺣﻴﺎت ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬رﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﻤﺎل و ﻣﺮگ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫راﺗﺰل ﻛﺸﻮر‪ 1‬را ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ و زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻓﻀﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ )ﺑﺮاي ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ(‬ ‫‪1. State‬‬

‫‪24‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ ،‬و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺸﻮر از ﺳﻮي ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻧﮕﻴﺮد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻋﺒﻮر‬ ‫از ﻣﺤﺪودﻳﺖﻫﺎ و رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ او ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ‪ 1‬را اراﺋﻪ داد‪.‬‬ ‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻛﺸﻮر ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ و زﻳﺴﺘﻦ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻪ و زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬او رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت داﺧﻠﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ را اﻧﮕﻴﺰه اﺻﻠﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻓﻀﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺿﻌﻴﻒ ﺧﻮد ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدﻣﺎن آن داراي ادراك ﻓﻀﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﺪاﻧﻨﺪ )‪ .(Dikshit, 1995: 5‬راﺗﺰل ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ و در آﺛﺎر ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﻛﻨﺶﻫﺎي آن ﺑﺮاي‬ ‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ را ﺗﺌﻮرﻳﺰه ﻛﺮد‪ .‬در اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻮن ﺧﻮدش از ﺣﻮزه زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‬ ‫آﻣﺪه ﺑﻮد و ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﺻﻮل ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ درﺑﺎره ﺟﻮاﻣﻊ ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ‬ ‫ﻗﻮاﻋﺪ آن را ﺑﻪ ﺣﻮزه ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ دﻫﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻔﻜﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﻳﻌﻨﻲ داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي و دورهاي ﻛﻪ راﺗﺰل در آن ﻣﻲزﻳﺴﺖ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ اروﭘﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺗﻜﺎﻣﻞ داروﻳﻦ از ﺳﻮﻳﻲ و ﮔﻔﺘﻤﺎن‬ ‫داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي‬ ‫اﺳﺘﻌﻤﺎري در ﻗﺎره اروﭘﺎ ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﻴﻦ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬آﻟﻤﺎن و ﻏﻴﺮه ﺑﺮاي ﺗﺼﺮف ﻓﻀﺎﻫﺎي‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻗﺎرهﻫﺎي آﺳﻴﺎ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻴﻪ و آﻣﺮﻳﻜﺎ وﺟﻮد داﺷﺖ و ﻛﺸﻮر آﻟﻤﺎن در اواﺧﺮ ﻗﺮن‬ ‫ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﺮﻛﺐ از اﺗﺤﺎد اﻳﺎﻟﺖﻫﺎ درﺳﺎل ‪1871‬م و ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ راﻳﺶ دوم ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ و در‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺰﺑﻮر از اﻧﮕﻴﺰه رﻗﺎﺑﺖ ﻗﺪرت و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻀﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي ﻣﺰﺑﻮر در‬ ‫ﻗﺎره اروﭘﺎي ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ راﺗﺰل و ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻗﻴﺎس ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻋﻨﻮان‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ او ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(Ibid‬‬ ‫راﺗﺰل در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﻮد ﻫﻔﺖ ﻗﺎﻧﻮن را ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح اراﺋﻪ داد‪:‬‬ ‫‪ -1‬اﻧﺪازه و وﺳﻌﺖ ﻫﺮ ﻛﺸﻮر ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ آن ﮔﺴﺘﺮش ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪. Lebensraum (Living Space‬‬

‫‪1‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪25‬‬

‫‪ -2‬رﺷﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي رﺷﺪ ﻣﺮدم آن ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ از رﺷﺪ‬ ‫ﺧﻮد ﻛﺸﻮر ﭘﻴﺸﻲ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻨﻈﻢ ﻛﺮدن‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ‪ ،‬ﺗﺠﻤﻴﻊ و ﺟﺬب واﺣﺪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻣﺮزﻫﺎ‪ ،‬اﻧﺪام ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﻛﺸﻮرﻧﺪ و ﻣﻨﻌﻜﺲﻛﻨﻨﺪه ﻗﺪرت‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﺤﻮﻻت ﻛﺸﻮرﻧﺪ و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻛﺸﻮرﻫﺎ در روﻧﺪ رﺷﺪ ﺧﻮد در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻛﺴﺐ ﻧﻮاﺣﻲ ارزﺷﻤﻨﺪ از ﺣﻴﺚ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﺤﺮك و اﻧﮕﻴﺰه اوﻟﻴﻪ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ از ﺧﺎرج ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻟﺤﺎق و ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ از ﻛﺸﻮري ﺑﻪ ﻛﺸﻮر دﻳﮕﺮ ﺳﺮاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪﻃﻮر‬ ‫ﻣﺪاوم ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣﻲﮔﺮدد )‪.(Adhikari, 1997: 31-34; Dwivedi, 1990: 26‬‬ ‫راﺗﺰل در ﺳﺎل ‪ 1897‬ﻛﺘﺎب ﺧﻮد درﺑﺎره ﻛﺸﻮر‪ 1‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ 2‬را در ‪596‬‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ و ﺷﺎﻣﻞ ‪ 25‬ﻓﺼﻞ ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮد‪ 3‬ﻛﻪ داراي ‪ 371‬زﻳﺮ ﻓﺼﻞ ﻳﺎ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﻋﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :1‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ در ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :2‬ﻧﻘﺶ ﺳﺮزﻣﻴﻦ در رﺷﺪ ﻛﺸﻮر‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :3‬ﺗﺼﺮف ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﺑﺮ آن‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :4‬ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺖ و رﺷﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :5‬ﺗﻔﻜﻴﻚ ارزشﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :6‬ﭘﻴﺮوزي و اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :7‬ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت داﺧﻠﻲ و رواﺑﻂ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :8‬اﺛﺮ دﻳﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻠﻲ ﺑﺮ رﺷﺪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :9‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﺮ رﺷﺪ ﻛﺸﻮر‬ ‫‪1. State‬‬ ‫‪2. PolitischeGeographie‬‬ ‫‪ .3‬در ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮه ﻛﺘﺎب ﻣﺰﺑﻮر در ﺑﺮﻟﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ ،1923‬ﻳﻚ ﺿﻤﻴﻤﻪ ‪ 22‬ﺻﻔﺤﻪاي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﻓﺼﻞ ‪ :10‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻜﺎﻧﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :11‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :12‬ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :13‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﻀﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :14‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺮ ﻓﻀﺎﻫﺎي ﻣﺤﺪود و ﻛﻮﭼﻚﺗﺮ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :15‬ﻓﻀﺎ و ﺗﻌﺪاد ﺟﻤﻌﻴﺖ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :16‬ﺣﻤﻞوﻧﻘﻞ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺸﻮر‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :17‬ﻣﺮزﻫﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :18‬ﻣﺮزﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :19‬ﻣﺮز ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻴﺮاﻣﻮن و ﻳﺎ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :20‬ﺳﺎﺣﻞ‪ ،‬ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه و ﺗﻨﮕﻪﻫﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :21‬ﺟﺰاﻳﺮ و ارزش ﺳﻴﺎﺳﻲ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :22‬درﻳﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :23‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :24‬اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻮاد ﻛﺎﻧﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬ ‫ﻓﺼﻞ ‪ :25‬اﺷﻜﺎل زﻣﻴﻦ و ﺣﺮﻛﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ رخ داده )‪.(Ratzel, 1897‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ در ﺳﺎل ‪1923‬م‬ ‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :7‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮﻳﺪرﻳﺶ راﺗﺰل در ﺳﺎل‬

‫ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل‬

‫‪27‬‬

‫ﻻﻳﭙﺰﻳﻚ‪ -‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪1897‬‬

‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﻤﺎره ‪ :8‬ﺻﻔﺤﻪ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻓﺮدرﻳﺶ‬ ‫راﺗﺰل ﺑﺮ ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪1897‬م‬

‫ز‪ :‬ﺑﺤﺚ و ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬ ‫‪ .1‬رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي دو‬ ‫ﻧﻔﺮ از ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺮوف در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻋﻨﻮانﮔﺬاري‪،‬‬

‫‪28‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف و اﻗﺘﺼﺎددان ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي »اَن روﺑﺮت ژاك‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ« در ﺳﺎل ‪ 1751‬ﻣﻴﻼدي ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را در ‪ 20‬ﺻﻔﺤﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﺮد و در آن‬ ‫ﺻﺮاﺣﺘﺎً از ﻋﻨﻮان »ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬درواﻗﻊ ﺗﻮرﮔﻮ در آن زﻣﺎن ﻓﻘﻂ دو رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را‬ ‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻪ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ او‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫ﺧﻮد وي ﻧﺎﻣﻲ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺒﺮده و ﺻﺮاﺣﺘﺎً از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف آﻟﻤﺎﻧﻲ »اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ« در ﺳﺎل ‪1757‬م از اﺻﻄﻼح‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و آنرا در ﻛﻨﺎر دو رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ او در ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ رﺷﺘﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﻋﻠﻮم‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﻓﺰود ﻧﻈﻴﺮ‪ :‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺠﺎري‪ ،‬دﻳﻨﻲ‪ ،‬اﺧﻼﻗﻲ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس آراء و ﻛﺎرﻫﺎي ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ‬ ‫رﺷﺘﻪ در ﺣﻮزه اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ﺣﺘﻲ ﻗﺒﻞ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎﻻً در‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ وﻳﺪال دوﻻﺑﻼش ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻛﻨﺎري ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪﺟﺎي آن وﺿﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻗﺮار‬ ‫دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻂ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻌﺪ از ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﺑﻪرﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و از ﻋﻤﺮ آن ﻧﻴﺰ ‪ 262‬ﺳﺎل ﻣﻲﮔﺬرد‪.‬‬ ‫‪ .2‬اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺪرن داﻧﺴﺖ‪ .‬او ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺪرﻳﺲ‬ ‫ﻣﻜﺮر و ﭼﻬﻞ ﺳﺎﻟﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﺑﻪوﻳﮋه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﻲ را‬ ‫ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻛﺮد و از آن ﺑﻪ داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ از ارزش ﻋﻠﻤﻲ و آﻣﻮزﺷﻲ زﻳﺎدي‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ و ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺸﺮ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ ﻋﻠﻢ ﻓﻀﺎﺳﺖ و ﻓﻀﺎ‬ ‫ﭼﺎرﭼﻮب و ﻛﺎﻟﺒﺪ اﺷﻴﺎء و ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎ را در ﻛﺮه زﻣﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﺒﻮﻟﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از رﻳﺘﺮ در ﻓﻀﺎي آﻟﻤﺎن ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ را ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬در واﻗﻊ ﻫﻤﺒﻮﻟﺖ و رﻳﺘﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﺎت و آراء ﻛﺎﻧﺖ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪29‬‬

‫ﻛﺎﻧﺖ در ﻛﻨﺎر ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻋﻨﻮانﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ‬ ‫و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﻮرﮔﻮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺮ ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺑﺸﺮ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و آنرا داﻧﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻴﻨﺶ و ﻧﮕﺮش‬ ‫داراي ارزش ﻛﺎرﺑﺮدي ﺑﺮاي اداره ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺸﻮر و ﻓﻀﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ او ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و ﻣﻠﺖﻫﺎ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﺤﻮه ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ و اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ‬ ‫ﻋﻠﻞ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ وﻳﺎ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻜﻞ دادن ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﺸﻮر‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﺪﻳﺮﻳﺘﻲ ﺑﺮاي اداره ﺑﻬﺘﺮ ﻛﺸﻮر و ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ و‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﻳﺪﮔﺎه او ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪﮔﺮاﻳﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫روشﻫﺎي ﻋﻠﻲ و ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻴﻌﺖ‬ ‫ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ‬

‫ﺳﺎزه اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻠﺖ‬ ‫ﻣﺮدم‬

‫‪ .4‬ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را داﻧﺶ ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺮدم‬ ‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮرده و ﺑﺮاي ﺑﺸﺮ ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ آن ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﻛﺎﻧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ و‬ ‫ﺳﺎزهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رواﺑﻂ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻧﻴﺰ ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻠﺖﻫﺎ و‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻐﻴﺮ ﻧﻈﻴﺮ‪ :‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎ‪ ،‬اﻧﻀﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬دﺳﻴﺴﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻋﻮاﻣﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و وﺿﻌﻴﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳﻨﺖﻫﺎ و اﺧﻼﻗﻴﺎت و ‪ ...‬ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻣﺮدم‬

‫ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮرﮔﻮ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ و ﻧﺎﺣﻴﻪﮔﺮاﻳﻲ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺷﺖ و زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻘﻮﻗﻲ را ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬راﺗﺰل ﻛﻪ از ﺣﻮزه ﺗﺨﺼﺼﻲ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻧﮋادﻧﮕﺎري و ﺳﭙﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ وارد ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺑﺎ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺧﻮد در ﺳﺎل ‪1897‬م ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬در واﻗﻊ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر را ﻣﻮرد‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داد و ﺑﺎ ﻗﻴﺎس زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ آنرا ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﻛﻪ ﺑﺮاي اداﻣﻪ ﺣﻴﺎت و ﺑﻘﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ‬ ‫ﻓﻀﺎ دارد ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻛﺮد و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﻀﺎي ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻳﺎ زﻳﺴﺘﻲ را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ رﺷﺪ ﻓﻀﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬راﺗﺰل ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص‬ ‫ﺧﻮد ﻧﻈﻴﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺨﺼﺼﻲ در زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﻓﻜﺮي داروﻳﻨﻴﺴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺷﺮاﻳﻂ‬ ‫ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي آﻟﻤﺎن ﻣﺘﺤﺪ و رﻗﺎﺑﺖﻫﺎي اﺳﺘﻌﻤﺎري ﻛﺸﻮرﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ آنروز ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬راﺗﺰل‬ ‫ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﮔﺮﻓﺖ و آنرا از ﺣﻴﺚ ﻣﺎﻫﻴﺖ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‬ ‫و رﻓﺘﺎر ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺗﺌﻮرﻳﺰه ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﻋﻨﻮان‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ رﺷﺘﻪ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻛﺸﻮر ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو راﺗﺰل اوﻻً ﻫﻤﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻧﺪاده اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺎﻫﻮي و رﻓﺘﺎري‬ ‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎ ﻛﺘﺎب او ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪1897‬م و در ﺣﺪود ‪ 146‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﺛﺎر ﺗﻮرﮔﻮ و‬ ‫‪ 140‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از آﺛﺎر ﻛﺎﻧﺖ در زﻣﻴﻨﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮان راﺗﺰل را‬ ‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲﺗﻮان راﺗﺰل را ﻣﺆﻟﻒ اوﻟﻴﻦ‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪31‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﻋﻠﻤﻲ در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﻮل ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺸﻮر داﻧﺴﺖ‪ .‬دﻳﺪﮔﺎه راﺗﺰل در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از‬ ‫ﻧﻮع ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‪ -‬ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﺎﻫﻴﺖ و رﻓﺘﺎر ﻓﻀﺎﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر ﻣﻲﭘﺮدازد و آن‬ ‫ﻃﻮر ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲرﺳﺪ او در ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ و‬ ‫ﺟﺒﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا او ﻣﻨﺸﺄ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه را ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺤﻴﻂ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﺘﺴﺐ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ آن را ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزي ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﺤﻴﻂﮔﺮاﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮب‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .6‬از دﻳﺪ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻮرﮔﻮ‪ ،‬ﻛﺎﻧﺖ و راﺗﺰل ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﻮري‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ آن ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬وﻟﻲ ﻧﺤﻮه ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﺸﻮر ﺗﺎ ﺣﺪي در ﺑﻴﻦ آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻛﺎﻧﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺪﻳﺪه ﻛﺸﻮر‬ ‫و ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻳﻜﺮد ﺟﻬﺎنﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﻧﻴﺰ در ﺣﻮزه ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .7‬آﻧﭽﻪ از ﺷﻮاﻫﺪ و ﻣﺪارك در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪1897‬م ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد و رد‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار‬ ‫رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪1751‬م‪» ،‬اَن راﺑﺮت ژاك ﺗﻮرﮔﻮ« ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣﺎن اﻳﻤﺎﻧﻮﺋﻞ ﻛﺎﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ )‪1757‬م( ﺑﻪﻛﺎر‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل ﻧﻴﺰ اوﻟﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﺪون و ﻋﻠﻤﻲ را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎل ‪1897‬م در ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺸﻮر و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﻨﺎد و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﺎل ‪1751‬م و‬ ‫ﻣﺆﺳﺲ آن ﺗﻮرﮔﻮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪن ﺷﻮاﻫﺪ و ﻣﺪارك ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻧﻴﺰ در آﻳﻨﺪه ﺑﺎ ﭼﺎﻟﺶ روﺑﻪرو ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .8‬اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اوﻻً ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺒﻞ از آن ﭼﻴﺰي ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن‬ ‫در ادﺑﻴﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ رﺷﺘﻪ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺣﺪود ‪ 1/5‬ﻗﺮن ﺑﺮ ﻋﻤﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻓﺰوده ﺷﺪ و ﺑﻴﺶ از ‪ 260‬ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ آن ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬ﭘﺲ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﻲ و داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﺎ‬

‫‪32‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺳﺎﺑﻘﻪ زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‬ ‫در ﺣﻮزه اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و در واﻗﻊ ﺗﻤﺎﻣﻲ رﺷﺘﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻗﺒﻼً و در اﺑﺘﺪا در ﭼﺎرﭼﻮب ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﻛﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً اﻧﺘﺴﺎب ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و ﺑﻪ دو ﻓﻴﻠﺴﻮف و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺟﻬﺎن ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ و ﻛﺎﻧﺖ ﺑﺮ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻤﻲ آن ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ و ﻣﺆﺳﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان آﻳﻨﺪهاي درﺧﺸﺎنﺗﺮ ﺑﺮاي آن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﻴﻦ ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻠﻜﻪ در ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺘﺴﺎب ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮدرﻳﺶ راﺗﺰل‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺮدي ﻛﻤﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه در ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎراداﻳﻢ ﻣﺴﻠﻂ اﻣﻜﺎنﮔﺮاﻳﻲ‬ ‫در ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺑﻪوﻳﮋه اﻳﺮان ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﮔﺮاﻳﻲ اﺳﺖ و ﺟﺒﺮﮔﺮاﻳﻲ ﻧﻴﺰ اﻧﮕﺎرهاي ﻣﻄﺮود ﺗﻠﻘﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻳﺠﺎد ﻧﮕﺮﺷﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﺷﺪن ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ آن در‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ و ﺑﻪوﻳﮋه در ﺑﻴﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪ‬ ‫اول ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ در اروﭘﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺰواي اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﻧﺘﺴﺎبﻫﺎي وارده‬ ‫ﺑﻪ راﺗﺰل و ﻧﻴﺰ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻧﺒﺎﻳﺪ درﺳﺖ و ﻗﻄﻌﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن داده‬ ‫ﻛﻪ اﻧﺘﺴﺎبﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻘﺎدي و ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﻴﻖﺗﺮ دارد و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ‬ ‫روﺑﻪرو ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .9‬ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺘﻲ از ﻣﺆﺳﺲ و‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪاﻧﺎن ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻋﻢ از اﺳﺘﺎد و داﻧﺸﺠﻮ‬ ‫و ﻏﻴﺮه ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻼسﻫﺎ‪ ،‬و ﻓﻀﺎي ﻣﺠﺎزي ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ اﻗﺪام ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﺗﺼﻮر واﻗﻌﻲ و درﺳﺖ را اﻳﺠﺎد ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي و در دوره روﺷﻨﻔﻜﺮي اروﭘﺎ و ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‬ ‫ﻣﺸﻬﻮري‪ ،‬ﻋﻨﻮانﮔﺬاري‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و از ﻋﻤﺮ آن ﺑﻴﺶ از ‪ 2/5‬ﻗﺮن‬

‫________________‬

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

‫‪33‬‬

‫)‪ 250‬ﺳﺎل( ﻣﻲﮔﺬرد‪.‬‬ ‫اﻧﺘﺴﺎب ﺗﺄﺳﻴﺲ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري و ﻣﻔﻬﻮمﺳﺎزي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﻼﺳﻔﻪ و داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫ﻣﺸﻬﻮري ﭼﻮن ﺗﻮرﮔﻮ و ﻛﺎﻧﺖ آن ﻫﻢ در ﻧﻴﻤﻪ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻤﻲ رﺷﺘﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳﻤﻲﺗﺮﻳﻦ رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ در‬ ‫ﺟﻬﺎن و اﻳﺮان ﺑﺸﻮد‪.‬‬ ‫ه‪ :‬ﺗﻘﺪﻳﺮ و ﺗﺸﻜﺮ‬ ‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮﺧﻮد ﻻزم ﻣﻲداﻧﺪ از ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺷﺨﺎص ﺣﻘﻮﻗﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺷﺮح زﻳﺮ ﺗﺸﻜﺮ و ﻗﺪرداﻧﻲ ﺑﻪﻋﻤﻞ آورد‪:‬‬ ‫‪ .1‬از ﺷﻮراي ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻛﻪ ﻣﺸﻮق اوﻟﻴﻪ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬از ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻣﺤﺘﺮم ﭘﮋوﻫﺶ و ﻓﻨ‪Ĥ‬وري داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬از داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ آﻟﻤﺎن و ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را در آﻟﻤﺎن ﺑﻪﻋﻬﺪه‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬از ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﻛﺰي داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ و داﻧﺸﻜﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎﻧﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب و اﺳﻨﺎد ﻣﻮرد‬ ‫ﻧﻴﺎز را در اﺧﺘﻴﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬از ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻠّﻲ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻲ و ﻫﻨﺪي ﻛﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ را در‬ ‫ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﻓﺘﺢاﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻌﺎون ﻣﺤﺘﺮم ﭘﮋوﻫﺶ و ﻓﻨﺎوري داﻧﺸﮕﺎه ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻫﻤﻜﺎري را در‬ ‫ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬ ‫‪ .7‬از اﺳﺘﺎد ارﺟﻤﻨﺪ ﺳﺮﻛﺎر ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ دره ﻣﻴﺮﺣﻴﺪر ﻛﻪ اﻧﮕﻴﺰه اوﻟﻴﻪ را اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻮد و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﻔﺮﻧﺎن درﺑﺎره‬ ‫ﺗﻮرﮔﻮ را در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻦ ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫‪ .8‬از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮔﻴﻮﻧﺘﺮ ﻣﺎﻳﺮ در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ ﻛﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ و ﻫﻤﻜﺎري داﻧﺸﮕﺎه را‬

‫‪34‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره اول‪ ،‬ﺑﻬﺎر ‪1393‬‬

‫__________________________‬

‫ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ .9‬از دوﺳﺖ ﻋﺰﻳﺰ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ داود ﻳﺰداﻧﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ اﻳﺮاﻧﻲ در داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ آﻟﻤﺎن ﻛﻪ‬ ‫در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺪارك و ﻛﺘﺐ و ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻮن ﻛﻤﻚ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ .10‬از ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﭘﺮﻓﺴﻮر ﺑﺮﻧﺎرد ﻫﻮرﻛﺎد ﻛﻪ در ﺗﻬﻴﻪ اﺻﻞ آﺛﺎر ﺗﻮرﮔﻮ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ‬ ‫اﺳﺎﺗﻴﺪ و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان در ﭘﺎرﻳﺲ و ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻦ و ﻏﻴﺮه ﻛﻤﻚ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ .11‬از ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﻳﺰم ﺧﺎﻧﻢ ﺳﻜﻴﻨﻪ ﺧﺮاﺷﺎديزاده و ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﺰﻳﺰم ﻳﺎﺳﺮ ﺣﺎﻓﻆﻧﻴﺎ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺳﻔﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ‬ ‫در آﻟﻤﺎن و ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﻜﺜﻴﺮ و ﻛﭙﻲ از ﻛﺘﺐ و آﺛﺎر و ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﺳﻔﺮﻫﺎ و رزرو ﻫﺘﻞ و ﻏﻴﺮه ﺑﻪ ﻣﻦ‬ ‫ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻢ ﺣﻤﻴﺪرﺿﺎ‪ ،‬ﺣﺎﻣﺪ و ﺑﻬﺰاد ﻛﻪ دوري واﻟﺪﻳﻦ را در ﺗﻬﺮان ﺗﺤﻤﻞ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 12‬از ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﺎﻳﻨﺮ ﻛﻠﻤﻲ ﻣﺪﻳﺮ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎﻧﺖ و دﻛﺘﺮ ﻣﺎرﮔﻴﺖ روﻓﻴﻨﮓ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻣﺮﻛﺰ در‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﮔﻮﺗﻨﺒﺮگ‪ ،‬و ﻧﻴﺰ ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﺳﺘﻮارت ا‪‬ﻟﺪ‪‬ن در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎي دورﻫﺎم و واروﻳﻚ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬و‬ ‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر ورﻧﺮ اﺳﺘﺎرك در آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ﺑﺮﻟﻴﻦ ﻛﻪ در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﺗﻬﻴﻪ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .13‬از ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻣﺎري روﺑﻴﻚ در ‪ CNRS‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬در ﺗﻬﻴﻪ ﻧﺴﺨﻪ‬ ‫دوم ﻣﺘﻦ ﻃﺮح ﻛﺘﺎب ﺗﻮرﮔﻮ در ﭘﺎرﻳﺲ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .14‬از دوﺳﺘﺎن ﻋﺰﻳﺰم ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﺗﻮاﻧﺎ و دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺮوس اﺣﻤﺪي ﻛﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺨﺸﻲ از‬ ‫ﻣﺘﻦﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺎﻧﺖ و ﺗﻮرﮔﻮ در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .15‬از ﻫﻤﻜﺎران ﻋﺰﻳﺰم در ﻗﻄﺐ ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﻛﺘﺮ اﺑﺮاﻫﻴﻢ روﻣﻴﻨﺎ و آﻗﺎي اﺣﻤﺪ‬ ‫ﻃﺎﻫﺮي ﻛﻪ در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

35

‫روﻳﻜﺮدي ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺎن‬

________________

References 1. Adhikari, Sudeepta, (1997); Political Geography.New Delhi: Rawat Publications.

2. Agnew, John, (2002); Making of Political Geography. New York: Oxford University Press.

3. Dikshit, Ramesh Dutta, (1995); Political Geography. New Delhi: Tata MC Graw- Hill Publishing Company Limited.

4. Dwivedi, R.L, (1990); Fundamentals of Political Geography.AllahabaD: Chaitanya Publishing House.

5. Edwards, Jeffrey, (2011); The Unity of all Places on the face of the Earth. Paper in the book entitled: Reading Kant’s Geography: Stuart Elden and Eduardo Mendieta, New York: SUNY press.

6. Elden, Stuart, (2011); Reading Kant’s Geography. New York: State University of New York press (SUNY).

7. Ezzati, Ezzatallah, (1992); Geopolitics, Tehran: SAMT Publications [in Persian].

8. Glassner, Martin Ira and Fahrer, Chuck, (2004); Political Geography. New Jersy: Johnwiley& Sons. Inc. 9. Hafeznia, Mohammadreza, (2002); Political Geography of Iran, Tehran: SAMT Publications [in Persian].

10.Heffernan, Michael, (1994); Ongeography and progress: Turgot’s Plan d’un ouvragesur la geographiepolitique (1751) and the origins of modern progressive thought. Political Geography, Vol.13, No.4 (328-343).

11.Herb, Guntram. H, (2008); The Politics of Political Geography, Available in: Political Geography Hand book, Edited by:Kevin R. Cox, Murray Low, Jennifer Robinson, London: Sage Publication.

12.Hourcade, Bernard, (2013); Interview on Turgot. Paris: CNRS, at: 7 Oct. 2013 13.Hussain, Majid, (1995); Evolution of Geographical Thought. New Delhi: Rawat Publications.

14.Info Software, (2009); Kant imkontext III- Abschnitt: PhysischeGeographie (1802).

15.Kant’s gesammelteSchriften Bd. 26. 1, (2009); Vorlesungenuber Physische Geographie [Das KonzeptzurVorlesung 1757/59/ JXXX, 3758] (Berlin: de Grugter).

16.Kant’s Werk, (1923); Logik, PhysischeGeographie, Padagogik, Band I Berlin, Walter de Grunter and Co.

__________________________

1393 ‫ ﺑﻬﺎر‬،‫ ﺷﻤﺎره اول‬،‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﻴﺘﻴﻚ ـ ﺳﺎل دﻫﻢ‬

36

17.Mirheadar, Dorreh, (2010); Principles of Political Geography, Tehran: SAMT Publications [in Persian].

18.Mirheadar, Dorreh, (2011); Points on Political Geography and Geopolitics, speech in Iranian Association of Geopolitics (www.iag.ir) [in Persian].

19.Muir, Richard, (1987); Modern Political Geography, London: Macmillan Education.

20.Ratzel, Friedrich, (1923); PolitischeGeographie. Berlin: Druck und Verlag Von R. Oldenbourg.

21.Robic, Marie – Colarie, (2013); Interview on Turgot, Parsi: CNRS, at: 11 oct.

2103.

22.Stark, Werner, (2013); Kant: Political Geography, e-mail: stark@staff.unimarburg.de, to M.Hafeznia@geo.uni-mainz.de (08/30/2013).

23.Turgot, Anne - Robert - Jacques, (1751); Plan d’un Ouvrage Sur La geographiePolitique, Edited by: Schell, G. at 1913, Paris: Felix Alcan, also see: www.eliohs.unifi.it/testi/700/turgot/plange/html, Edition HTML Par Guido Abbattistaet Rolando minuti Pour Cromohs (Marzo 1996).

24.Wikipedia, The free encyclopedia, (2013); Anne-Robert- Jacques Turgot, Baron de Laune, www.wikipedia.org: Wikipedia foundations, inc.

25.Wikipedia, The free encyclopedia, (2013); Friedrich Ratzel. www.wikipedia.org: Wikipedia foundations, inc.

26.Wikipedia, The free encyclopedia, (2013); Immanuel Kant. www.wikipedia.org: Wikipedia foundations, inc.