73613850101

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫از ﻧﻈﺮ روشﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‬

‫دﮐﺘﺮ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‬ ‫ﺣﺴﯿﻦ ﺣﻤﯿﺪیﻧﯿﺎ‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺷﻤﺎره ﻣﻘﺎﻟﻪ‪12 :‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ در ﯾﮑﺼﺪ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻧﻬﺎدن ﻓﺮاز و‬ ‫ﻧﺸﯿﺐﻫﺎی ﺑﺴﯿﺎر‪ ،‬رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮیرا ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮﯾﮋه ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾﮑـﯽ‬ ‫از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﺑﻪ ﺧـﻮد ﺟﻠـﺐ ﻧﻤـﻮد‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮرﺳﯽ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎی ﻓﺮاﻣﺮزی ﻣﯿﺎن واﺣـﺪﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬ ‫در ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫در داﻧﺶ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺳﻄﻮح ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽدارد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟـﺐ اﯾﺠـﺎد‬ ‫اﺑﻬﺎم درﺧﺼﻮص ﻋﻠﺖ وﺟﻮدی دو داﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ وﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻣﺸـﺘﺮک و‬ ‫اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ دو داﻧﺶ در ﻣﯿﺎن داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬ ‫)ﺑﺨﺼﻮص ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ( و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞﭼﯿﺴﺖ؟ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﺌﻮال‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی دﯾﮕﺮی ﻧﯿﺰ ﻣﻄـﺮح‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﭼﯿﺴﺖ؟‬ ‫ب ‪ -‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻣﺸﺘﺮک آﻧﻬﺎ ﮐﺪام ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬ ‫د ‪ -‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎ و ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﯿﺎن دو داﻧﺶ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ؟‬

‫‪ -1‬اﺳﺘﺎد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬ ‫‪ -2‬داﻧﺸﺠﻮی دﮐﺘﺮی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Emil:dheidar@ut.ac.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬ ‫در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻣﻘﺎﯾﺴﻪای ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی ﯾﺎد ﺷﺪه ﭘﺎﺳـﺦ‬

‫داده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻧﺰدﯾﮑـﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ )ﺑـﻪ وﯾـﮋه‬ ‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ( ﺑﺎ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ واﻗﻊ ﺷﺪن ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﯿﺪی ﮐﺸﻮر )ﺣﮑﻮﻣـﺖ( ﯾـﺎ دوﻟـﺖ در‬ ‫ﻫﺮ دو داﻧﺶ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻄﺮح در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺮاﻣﺮزی ﺑﻮدن‬ ‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن واﺣﺪﻫﺎیﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑـﺎ رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦ اﻟﻤﻠـﻞ دارد‪ .‬ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ روش‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ »ﻣﻘﯿﺎس« و »ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ« دارای ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮری در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨـﺪی اﻃﻼﻋـﺎت‪ ،‬ﻣﺤـﺪوده و‬ ‫داﻣﻨﻪ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮی و روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎی ﺟـﺎﻟﺒﯽ ﻣﯿـﺎن دو‬ ‫داﻧﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻣﺸﺮوح آن در ﻣﻘﺎﻟﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫واژﮔﺎن ﮐﻠﯿﺪی‪ :‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﻘﯿﺎس‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫داﻧﺶ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای واﺣﺪ اﺳﺖ )‪ .(Reynolds, 1971‬درک ﮐﺎﻣـﻞ ﻫـﺮ ﺑﺨﺸـﯽ از‬ ‫ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺪون درک ﮐﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﺑﺨﺶﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﺴـﺘﺮدﮔﯽ‬ ‫و ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎدر ﺑـﻪ درک ﺑﺨـﺶ ﮐـﻮﭼﮑﯽ از ﻫـﺮ ﭘﺪﯾـﺪه و ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ درک ﻧﺎﻗﺺ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از راه ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺟﻬـﺎن داﻧـﺶ ﺑـﻪ ﺑﺨـﺶﻫـﺎی ﺑﺴـﯿﺎر‬ ‫ﮐﻮﭼﮏ ﻣﻤﮑﻦ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳـﺖ ﺗـﺎ ذﻫـﻦ اﻧﺴـﺎن ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽ درک آن را داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ‬ ‫ﻣﺮزﺑﻨﺪیﻫﺎی ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻮمﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﻬﺘﺮ و ژرفﺗﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﺟﻬـﺎن ﺑـﻮده و اﯾـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﺎﻫﻮی ﻋﻠﻮم از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ داﻧﺶ‬ ‫ﺑﺸﺮی ﻣﺘﻀﻤﻦ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮی از ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن اﺟﺰای ﻫﺮ ﮐﻠﯿﺘﯽ از داﻧﺶ در درون ﺧـﻮد و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه و ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ داﻧﺶﻫﺎی ﻫﻢﻣﺮز و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ادراک‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑـﻪ درک ﻣﻨﺎﺳـﺒﯽ از‬ ‫ﯾﮏ ﺷﺎﺧﻪ داﻧﺶ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه و ﻧﺴـﺒﺖ آن را اﮔـﺮ ﻧﮕـﻮﯾﯿﻢ در ﮐـﻞ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻠﻮم‪ ،‬دﺳﺖﮐﻢ در ﻣﯿﺎن داﻧﺶﻫﺎی ﻧﺰدﯾﮏ و ﻫﻢﻣﺮز ﺑﺎ آن داﻧﺶ ﺑﯿﺎﺑﺪ‪ .‬از ﺳـﻮی‬ ‫دﯾﮕﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖ آن ﻣﻮﺟـﺐ درﻫـﻢرﯾﺨﺘﮕـﯽ ﻣﺮزﻫـﺎ و‬ ‫اﺑﻬﺎم در ﻫﻮﯾﺖﻫﺎ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺮزﺑﻨﺪی ﻣﯿﺎن ﻋﻠﻮم را ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﻨﯿﺎن ﺷﺎﻟﻮدهﺷـﮑﻨﺎﻧﻪ ﺧـﻮد‬ ‫ﻗﺮارداده اﺳﺖ‪ .‬دو داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان دو داﻧـﺶ ﻣﯿـﺎن‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪3 ...‬‬

‫رﺷﺘﻪای دارای ﻣﺮزﻫﺎی ﻣﺸﺘﺮک و ﮔﺎه ﻣﺒﻬﻤـﯽ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و دﯾﮕـﺮ ﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎی ﻋﻠـﻮم‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻮان ﺑﻮدن ﻫﺮ دو داﻧﺶ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﺗﻌﯿـﯿﻦ‬ ‫ﻣﺮزﻫﺎ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ و ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و روشﻫﺎی آن ﻋﻠﻮم ﺑـﺎ ﻋﻠـﻢ ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬ ‫ﺗــﺎﺛﯿﺮ ﺑﺴــﺰاﯾﯽ در ﺷــﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿــﺮی و درک ﻫﺮﭼــﻪ ﺑﻬﺘــﺮ ﻣﻮﺿــﻮﻋﺎت و ﻣﻔــﺎﻫﯿﻢ و‬ ‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی ﻣﻄﺮح در ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو داﻧﺶ دارد‪.‬‬ ‫ﻃﺮح ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎی ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ در ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮآﯾﻨـﺪ ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﻣﯿـﺎن‬ ‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻟﺤـﺎظ ﻣﻨﻄﻘـﯽ وﺟـﻮد ﺣـﺪاﻗﻠﯽ از اﺷـﺘﺮاک در ﻣﯿـﺎن‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﺮط ﻻزم ﺟﻬـﺖ اﻣﮑـﺎنﭘـﺬﯾﺮی ﻓﺮآﯾﻨـﺪ ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ‪،‬‬ ‫ﺿﺮوری اﺳﺖ‪) .‬ﻧﻘﯿﺐ زاده‪ .(1382 ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ وﺟﻮد ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺸﺘﺮک و ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﻧﺰدﯾـﮏ در ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪی و‬ ‫ﻧﻈﻢدﻫﯽاﻃﻼﻋﺎت و دادهﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﯾﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدی ﻣﯿـﺎن ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ آن ر ادﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧـﺪ ) ﺑـﺮادن و‬ ‫ﺷﻠﯽ‪ (15 :1384 ،‬اﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷـﺘﻪ داﻧﺸـﮕﺎﻫﯽ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑـﺎ ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دو ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯽ ﺑـﻪ ﺗﺤﺼـﯿﻞ و ﭘـﮋوﻫﺶ ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺸﺘﺮک اﻣﺮی ﻋﺎدی ﺗﻠﻘﯽﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤـﺎل ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪،‬‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی و ﺟﺪاﺳﺎزی ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺸﺘﺮک و اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ دو ﻋﻠﻢ ﮐﺎر ﭼﻨﺪان ﺳﺎدهای ﻧﯿﺴـﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن و ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺘﻮن اﯾﻦ دو رﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺮاﯾﺸـﺎن آﺷﻨﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﭘﯿﻮﻧـﺪﻫﺎی‬ ‫ﻣﺤﮑﻤﯽ ﻣﯿﺎن روﯾﺎروﺋﯽ رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ‪ -‬ﺳﻨﺖﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ و اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻀﺎﯾﯽ و روﯾﮑﺮد اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎیﺳﯿﺎﺳﯽ وﺟﻮد دارد و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪ ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ روﯾﮑﺮد واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﭘﯿﻮﻧـﺪﻫﺎی ﺟﺒـﺮی ﻣﮑﺘـﺐ ﺟﺒـﺮ ﻣﺤﯿﻄـﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮشﺑﯿﻨﯽ دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻬﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻧﺰاﮐﺖ و ﺑﺰرﮔـﻮاری ﺑﻨﯿـﺎدﯾﻦ ﻓﻄـﺮت‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻈﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻠﻮﯾﺤﺎً در ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻣﮑﺘﺐ اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ ﻣﺤﯿﻄـﯽ‬ ‫ﻣﻄﺮح اﺳﺖ )ﻣﻮﯾﺮ‪.(268 :1379 ،‬‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در دو داﻧﺶ ﭼﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺎم دﻻﻟﺖ و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ و ﭼـﻪ‬ ‫از ﻧﻈﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻧﻮع ﮐﺎرﺑﺮد‪ ،‬دارای ﻣﺮزﻫـﺎی ﻣﺸﺨﺼـﯽ ﻧﺒـﻮده و در ﺑﺴـﯿﺎری از ﻣـﻮارد‬ ‫ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﯿـﺎن ﻣـﯽﺗـﻮان ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ‪ ،‬ﻧﻈـﺎم ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺴـﺘﻢ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻬﺎی ﻣﻨﻄﻘﻪای‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ ﻣﺎﻧـﺪن‪ ،‬ﮐﺸـﻮر‪،‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻘﯿﺎس‪ ،‬ﺳـﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻗﺪرت‪،‬ژﺋﻮاﮐﻮﻧﻮﻣﯿﮏ‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ و ژﺋﻮﮐﺎﻟﭽﺮ‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی اﺳﺎﺳﯽ در ﺧﺼﻮص ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺮز‪ ،‬ﺗﻔﺎوت و اﺷﺘﺮاک دو داﻧﺶ در ﻣﯿـﺎن‬ ‫داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن و داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪاز‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺮز ﻣﯿﺎن دو داﻧﺶ و ﯾﺎ ﺗﻔﺎوت ﻣﯿـﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ‬ ‫ﭼﯿﺴﺖ؟‬ ‫‪ -2‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻣﺸﺘﺮک آﻧﻬﺎ ﮐﺪام ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬ ‫‪ -3‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﭼﯿﺴﺖ؟‬ ‫‪ -4‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ »ﻣﻘﯿﺎس« و »ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ« ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ دارﻧﺪ؟‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ در واﻗﻊ ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘـﻞ ﻫـﺮ ﭘـﮋوﻫﺶ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻃـﺮح ﭘﺮﺳـﺶ اﺻـﻠﯽ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﺮﮐﺰ در ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺮﺳـﺶ اﺻـﻠﯽ‬ ‫ﻣﺎ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ اﺻﻠﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ دو داﻧـﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ )ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﺳﺖ( و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ وﺟﻮد ﮐﺪام ﻋﺎﻣﻞ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪5 ...‬‬

‫‪،‬ﻣﻔﻬﻮم و ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ ﻣﺮزﻫـﺎی دو ﻋﻠـﻢ دﭼـﺎر اﺑﻬـﺎم ﮔـﺮدد؟ آﯾـﺎ اﯾـﻦ‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺎﺷﯽ از ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬روشﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮی اﺳـﺖ؟ در ﻧﻬﺎﯾـﺖ آﯾـﺎ‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺖ دو داﻧﺶ از ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﺳﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﮔﺮدد؟ دو ﺳﻮال اﺧﯿـﺮ‬ ‫از ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ و ﻓﺮﻋﯽ‬ ‫ﻓﺮﺿﯿﻪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﭘﺎﺳـﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی ﻓﺮﻋﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎی ﻓﺮﻋﯽﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﺮ‬ ‫ﮔﺰاره ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎی ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪:‬‬ ‫»ﻋﻠﺖ وﺟﻮدی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ« ﺗﺸﮑﯿﻞ و ﺗﮑـﻮﯾﻦ »ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﺪرن« در ﻗﺎﻟﺐﮐﺸﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ از دو‬ ‫ﻣﺪل »روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ« »ﻣﻘﯿﺎس« و »ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ« ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮی ﻣﻮﺟﻮد در دو ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫ﻣﺤﻮری »ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﺖ ﭘﺎﯾﻪ« در ﻗﺎﻟﺐ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دو داﻧﺶ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫دو داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫روش اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﻻزم ﺑﻪ ذﮐـﺮ اﺳـﺖ روش ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده در اﯾـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪای‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻠـﯽ‬ ‫وﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﻮده و ﻣﯽﺗﻮان روش ﺗﺠﺮﺑﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ روشﻫﺎی ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺷﺘﻪﻫﺎی داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‬ ‫ﻇﻬﻮر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان رﺷـﺘﻪﻫـﺎی داﻧﺸـﮕﺎﻫﯽ از‬ ‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن از‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪6‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫دوراﻧﻬﺎی دور ﺑﺪون اﺷﺎره ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﺎوﯾﻦ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم در اﻧﺪﯾﺸـﻪﻫـﺎ و ﻣﺘـﻮن ﺧـﻮد در‬ ‫ﺧﺼﻮص اﯾﻦ داﻧﺶﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﻫﺮودوت‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬ﻫﺮدر و ﻫﮕﻞ ﻣﯽﺗـﻮان ﻓﻬﻤﯿـﺪ‬ ‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮد را ﺑﺪون آﮔﺎﻫﯽ از وﺟﻮد ﭼﻨـﯿﻦ‬ ‫ﺷــﺎﺧﻪ ﻣﺴــﺘﻘﻠﯽ ﺗﺤــﺖ ﻋﻨــﻮان ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎی اﻧﺴــﺎﻧﯽ ﺑــﻪ رﺷــﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾــﺮ درآوردهاﻧــﺪ‬ ‫)ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ .(5 :1380،‬ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﺑـﺎ ﺟﻬـﺎﻧﮕﯿﺮ ﺷـﺪن ﺳﯿﺴـﺘﻢ ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﻨـﺘﺞ از‬ ‫ﻗﺮارداد وﺳﺘﻔﺎﻟﯿﺎ )‪ (1648‬و ﻋﺎﻟﻤﮕﯿﺮ ﺷﺪن ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ ﻧﺎﺷﯽ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪،‬‬ ‫در واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان ﺑﺰرگ آﻟﻤـﺎﻧﯽ ﻓﺮدرﯾـﮏ راﺗـﺰل ﺑـﺎ اﻧﺘﺸـﺎر‬ ‫ﮐﺘﺎب »ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ« )‪ (1897‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ازﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را رﺳﻤﺎً ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻋﻠـﻢ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻋﺮﺿـﻪ ﮐـﺮد‪ .‬او در ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻫـﺎی ﺧـﻮد در داﻧﺸـﮕﺎﻫﻬﺎ ﺗـﻼش‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷـﺘﻪ ﻋﻠﻤـﯽ ﻣﻌﺮﻓـﯽ ﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ .‬وی ﻣـﺪﻋﯽ‬ ‫ﮐﺸﻒ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﻈﺮی ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻫﺎی داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ او ﺗﻮﺳـﻂ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻨﺎﻧﺶ‬ ‫دﻧﺒﺎل ﺷﺪ و ﮐﺮﺳﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ در داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ ﮔﺮدﯾـﺪ)ﻻﮐﻮﺳـﺖ و ژﯾـﺒﻠﻦ‪،‬‬ ‫‪.(1378‬‬ ‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﮐﺸﻮر آﻟﻤﺎن ﮐﻪ دﯾﺮﺗـﺮ از ﺳـﺎﯾﺮ ﮐﺸـﻮرﻫﺎی اروﭘـﺎی‬ ‫ﻏﺮﺑﯽ ﺑﻪ وﺣﺪت و ﯾﮑﭙﺎرﭼﮕﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ دﺳﺖﮐﻢ ﺑـﺮای ﯾـﮏ ﻗـﺮن ذﻫـﻦ‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺘﻔﮑﺮان آﻟﻤﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﮐﺮده ﺑﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﻧﻈﺮﯾـﻪﻫـﺎ و‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪه در ﺟﻬﺖ ﺗﻘﻮﯾﺖﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒـﯽ و ﺟﻨـﮓ و اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴـﻢ‬ ‫ﺳﻮق ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﮑﺎﻣﻞ آن داﻧﺶ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﺴﺰاﯾﯽ ﺑﺮﺟﺎی ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﺗﻔـﺎوت دارد‪ .‬در‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ و ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﻃﺒﯿﻌـﯽ ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬دارای ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻠﯿﺪی در ﺷـﮑﻞ دادن ﺑـﻪ اﻧـﻮاع ﻧﻈﺎﻣﻬـﺎی اﻗﺘﺼـﺎدی‪،‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﯾﮕـﺮ دﯾـﺪﮔﺎه ﺟﺒـﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان داﻧﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﮑﺎن‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی در ﻣﻘﯿﺎسﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪7 ...‬‬

‫ﻣﺪ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﮑﺎن ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﯾﮏ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮ روی ﻧﻘﺸﻪ اﺳـﺖ‬ ‫)ﻣﻮﯾﺮ‪ .(1379 ،‬ﻣﮑﺎن ﻗﻠﻤﺮوی اﺳﺖ در ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﯿﻂ ﭘﯿﺮاﻣﻮن او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﻀﺎ در ﯾﮏ ﻣﮑﺎن ﻣﺸـﺨﺺ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﯾﮑﯽ از اﺟﺰای ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ )ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ( و‬ ‫ﮐﺜﺮت ﮐﺎر ﺑﺮد اﯾﻦ دو واژه ﮐﻪ در ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻣـﻮارد ﮐـﺎرﺑﺮد آﻧﻬـﺎ ﻧﺎدرﺳـﺖ ﺑـﻮده و ﺑﺠـﺎی‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﮑﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺿﻤﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ از‬ ‫اﯾﻦ دو داﻧﺶ ﺗﺎ ﺣﺪودی اﺑﻬﺎمﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد رﻓﻊ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ از دوران ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و‬ ‫ﯾﺎ راﺑﻄﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ اﻣـﺮوزه‬ ‫ﻣﺎ از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﮐﻪ ﭼـﻪ ﮐﺴـﯽ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬ ‫ﺑﺎر اﺑﺪاع ﮐﻨﻨﺪه واژه ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان اﺗﻔﺎق ﻧﻈـﺮ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫ﻣﻮﯾﺮ‪ ،‬آﻟﻔﺮد ﻣﺎﻫﺎن را ﭘـﺪر ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ داﻧﺴـﺘﻪ اﺳـﺖ )ﻣـﻮﯾﺮ‪ .(365 :1379 ،‬ﻣﺠﺘﻬـﺪزاده‬ ‫اﻟﮑﺴﯽ دوﺗﻮﮐﻮﯾﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﯿﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻗﺮن ﻧـﻮزدﻫﻢ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﺑـﺪاع‬ ‫ﮐﻨﻨﺪه اﯾﻦ واژه ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻣﺠﺘﻬـﺪزاده‪ (134:1381 ،‬ﻟﮑـﻦ در ﻏﺎﻟـﺐ ﻣﺘـﻮن؛ از‬ ‫ﻓﺮدرﯾﮏ راﺗﺰل ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﺿﻊ داﻧـﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻧـﺎم ﺑـﺮده ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪ ﻣﻨﻈﻮر وی از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎیﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻤﺎن ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﻄـﻮر رﺳـﻤﯽ‬ ‫رودﻟﻒ ﮐﯿﻠﻦ را اﺑﺪاع ﮐﻨﻨﺪه اﯾﻦ واژه ﻋﻨﻮان ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ در ﻃﯽ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ دورهﻫﺎی ﭘﺮ ﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺒﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪی اﮔﯿﻨﻮ‪ 1‬و داﻟﺒﯽ‪ ،2‬از زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ داﻧﺶ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‬ ‫دوم را ﻣﯽﺗﻮان دوره ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ داروﯾﻨﯿﺴﺘﯽ )ﺟﺒﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ( ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﮑﻞ دﻫﻨﺪه ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ دوره را ﻋﺼـﺮ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ‬ ‫‪- Aghew,1998‬‬ ‫‪- Dalby, 2005‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪8‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫آﻟﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﺎم ﮔﺬاری ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺳﺎل‪ 1945‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1991‬دوره ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ ﺟﻨـﮓ ﺳـﺮد‬ ‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ دوره ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ از ﻧﻈﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻏﯿﺮ ﻓﻌﺎل و در ﺣﺎل ﺳﮑﻮت‬ ‫ﺑﻮد اﻣﺎ در ﻋﺮﺻﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﯽ و ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮان ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﺑﮑـﺎر‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﯿﺮ ﻓﻌﺎل ﺑﻮدن ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻣﯿﺎﻧﯽ ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻢﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫ﺷﺪن ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺑﺎ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ آﻟﻤﺎن و ﺣـﺰب ﻧـﺎزی ﺑـﻮد ﻣﻮﺟـﺐ ﻓﻌـﺎل ﺷـﺪن داﻧـﺶ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ در دﻫـﻪﻫـﺎی ‪ 1950‬و ‪ 1960‬ﻣـﯿﻼدی ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬رﯾﭽـﺎرد ﻫﺎرﺗﺸـﻮرن‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان ﺳﯿﺎﺳﯽآﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﭘـﯽ ﺟﺪاﺳـﺎزی ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ از ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ داﻧﺶ ﻣﻄﺮود و ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺐ( ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫ﻫﺎرﺗﺸﻮرن از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬زﻧﺪه ﮐﺮدن ﺳـﻨﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ‪ ،‬ﻣﮑﺘـﺐ‬ ‫اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ وﯾﺪال دوﻻﺑﻼش و ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﺑـﺮ اﻫﻤﯿـﺖ ﻧﺎﺣﯿـﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ )ﮐﺸـﻮر( ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﯿﺎس ﻣﮑﺎن در ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑـﻮد‪ .‬در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع‬ ‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎی ﻓﺮاﻣﺮزی ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺎنﻫﺎ در ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠـﯽ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه از ﺳﻮی ﻫﺎرﺗﺸﻮرن ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫درﻫﻢ ﺗﻨﯿﺪﮔﯽﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در درون ﻣﺮزﻫـﺎی ﮐﺸـﻮر ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ واﺣﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﻀﺎ ﺗﻮﺟﻪ داﺷـﺖ‪ .‬ﻫﺎرﺗﺸـﻮرن ﻫﻤـﻪ ﺗـﻼش‬ ‫ﺧﻮد را در ﺟﻬﺖ ﻏﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺮدن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﮑﺎر ﺑﺮد و ﺣﺎﺻﻞ آن ﭘﺪﯾﺪ آﻣـﺪن‬ ‫ﯾﮏ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻨﺜﯽ و ﺗﻮﺟﯿﻪﮔﺮ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎ آﯾﺰاﯾﻪ ﺑﻮﻣﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان آرﻣﺎنﮔﺮای آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ در ﻣﻘﺎﻟﻪای ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‬ ‫را از ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎی ﺳﯿﺎﺳــﯽ ﺟــﺪا ﺳــﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬آن را ﻋﻠﻤــﯽ ﻣﺠﻌــﻮل ﻣﻌﺮﻓــﯽ ﮐــﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧــﯽ از‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪانﻫﺎ ﻧﻈﯿﺮ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﻧﯿـﺰ ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻫﻤـﻪ ﭼﯿﺰﻫـﺎی ﺑـﺎ ارزش ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ را‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺑﻄﻪ ﭘﺎﻧﺪز ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑـﻮد ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ ﻫﻤـﺎن‬ ‫دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎی ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺎﻟﻬﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ دﻫﻪ ‪ 1960‬و اواﯾﻞ ‪ 1970‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻇﻬﻮر ﺑﺎزﯾﮕﺮان ﺟﺪﯾﺪ در ﺻﺤﻨﻪﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ در ﺟﻬﺎن ﺳﻮم‪،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪9 ...‬‬

‫ﺟﻨﮓ وﯾﺘﻨﺎم‪ ،‬ﻗﯿﺎم داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن در ﭘـﺎرﯾﺲ )‪ ،(1968‬ﺷـﮑﺎف روز اﻓـﺰون ﻣﯿـﺎن ﺷـﻤﺎل و‬ ‫ﺟﻨﻮب و ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن روﻧﺪ اﺳﺘﻌﻤﺎرزداﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺎر دﯾﮕـﺮ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ وارد ﻋﺮﺻـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺗﻼﺷﻬﺎی ﺳﺎﺋﻮل ﮐﻮﻫﻦ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﺆﺛﺮ ﺑـﻮد‪ .‬در ﻋﺮﺻـﻪ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﺑﺮد واژه ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻨﺮی ﮐﯿﺴﯿﻨﺠﺮ وزﯾﺮ اﻣﻮﺧﺎرﺟـﻪ وﻗـﺖ‬ ‫آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻬﺮت اﯾﻦ واژه ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ از ﻧﻈﺮ ﮐﯿﺴﯿﻨﺠﺮ ﻧﻪ ﻣﻌﻨـﺎی ﺳـﻨﺘﯽ آن‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﺎدل ﺳﯿﺎﺳﺖ واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﻗﺪرت‪ 1‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎی دﻫﻪ ‪ 1980‬را ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻋﻠﻤﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ ﻗﻠﻤـﺪاد ﮐـﺮد‪ .‬اﯾـﻦ‬ ‫ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ در ﭼﻨﺪ ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ رﻓﺘﺎری‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻇﻬﻮر روﯾﮑﺮد ﻓﻀﺎﯾﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از روش ﮐﻤﯽ در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﺎﺛﺮ از رﺷﺪ روﯾﮑﺮد رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﺎﻧـﻪ درﻋﻠـﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺑـﻮﯾﮋه‬ ‫درﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﺌﻮﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ و ﺑـﺎ‬ ‫آﺛﺎر و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎﻧﯽ ﭼﻮن دﯾﻮﯾﺪ ﻫﺎروی‪ ،‬ﭘﯿﺘﺮ ﺗﯿﻠﻮر و ادوارد ﺳﻮﺟﺎ ﻣﻄﺮح‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ درﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎی ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدی‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﻧﺘﻘﺎدی‪ :‬اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی در ﻋﻠـﻮم‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﭘﯽ ﻧﻘﺪ از روﯾﮑﺮد ﻓﻀﺎﯾﯽ )اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ( ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎی اﺧﯿﺮ ﭘﺲ از‬ ‫ﭼﻨﺪ ﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺐ و اراﺋﻪ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬اﺧﯿﺮاً اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﻣﺴـﺎﯾﻞ‬ ‫زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻗﺮارداده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرن‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺗﺤﺖ ﺗـﺎﺛﯿﺮ ﻧﻈﺮﯾـﺎت‬ ‫ﻣﯿﺸﻞ ﻓﻮﮐﻮ‪ ،‬درﯾﺪا و ﻟﯿﻮﺗﺎر‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎی ﻓﻠﺴﻔﯽ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﮑﯿﻨﺪری )ﺳﻨﺘﯽ( را ﻣـﻮرد ﺗﺮدﯾـﺪ‬ ‫ﻗﺮار داده و ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﺮا واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ‪ 2‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻓﺮا واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ واﻗﻌﯿﺖ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﭘﺪﯾﺪه ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺧﺎرج از ذﻫﻦ ﻣﺮﺟﻌﯿﺖ ﺧـﻮد را از دﺳـﺖ داده و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ ﻣﺘﻐﯿـﺮ‬ ‫‪- Real Politics‬‬ ‫‪- hyperrealism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪10‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ذﻫﻨﯿﺖ اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ذﻫﻦ و ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷـﯽ و ﺗﺤـﺖ ﺗـﺎﺛﯿﺮ داﻧـﺶ ﭘﯿﺸـﯿﻨﯽ‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ از‬ ‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی اواﯾﻞ ﻗﺮن ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ اﯾـﻦ ﺑـﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ در ﺧﺼـﻮص‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﯿﺰ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺘﻨـﯽ ﻧﻮﺷـﺘﻪ و ﯾـﺎ ﺳـﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘـﻪ ﻧﺸـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺘﻮن ﺑﺮﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪه از ارﺳﻄﻮ‪ ،‬اﮔﻮﺳﺘﯿﻦ ﻗﺪﯾﺲ‪ ،‬ﻣﺎﮐﯿﺎوﻟﯽ‪ ،‬ﺑﯿﮑﻦ‪ ،‬ﻫﯿﻮم‪ ،‬روﺳـﻮ‪،‬‬ ‫ﮔﺮوﺗﯿﻮس‪ ،‬ﮐﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻫﮕﻞ و ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ در ﺧﺼﻮص ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻣﺮوزه در ﺣـﻮزه‬ ‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺟﺎی ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﺗﺎرﯾﺦ دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺤـﺚ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ واﺣﺪﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ در ﺳـﻄﺢ‬ ‫اﻓﺮاد ﻣﺨـﺘﺺ زﻣﺎﻣـﺪاران و اﻓـﺮاد ﻧﺎﻓـﺬ و در ﺳـﻄﺢ واﺣـﺪﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ در ﭼـﺎرﭼﻮب‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮرﯾﻬﺎ و ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ ‪-‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺪاﯾﺶ واﺣﺪﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ ﭘـﺲ از ﻗـﺮارداد وﺳـﺘﻔﺎﻟﯿﺎ‬ ‫)‪ ،(1648‬ﺗﺪاوم آن در ﻃﻮل ﻗﺮنﻫﺎی ﻫﻔﺪﻫﻢ و ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬وﻗﻮع اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴـﻪ )‪(1789‬‬ ‫و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ و ﻣﺘﻮن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را در ﻗﺎﻟﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﺟﺎی داد ﮐﻪ اﻣـﺮوزه ﺷـﺎﻫﺪ‬ ‫ﺷﮑﻞ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ آن ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬ ‫در ﺧﺼﻮص زﻣﺎن دﻗﯿﻖ ﻣﻄﺮح ﺷﺪن داﻧﺶ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ رﺷـﺘﻪ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان اﯾﻦ زﻣـﺎن را ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اول )ﺑﻬﺰادی ‪ ،1352‬رﻧﮕﺮ ‪ ،1382‬ﺳﯿﻒزاده‪ (1368 ،‬و ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﺗﺎﺳﯿﺲ ﮐﺮﺳـﯽ‬ ‫وﯾﻠﺴﻮن در آﺑﺮﯾﺲ ﺗﻮﯾﺚ‪ 2‬در داﻧﺸﮕﺎه وﯾﻠﺰ ﺑﺎﻋﻨﻮان ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻄﺮح ﺷﺪن آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷـﺘﻪ داﻧﺸـﮕﺎﻫﯽ ﺑـﻪ ﺳـﺎﻟﻬﺎی ﭘـﺲ از‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪).‬ﺳﺮﯾﻊ اﻟﻘﻠﻢ‪.(1380 ،‬‬

‫‪- Apriori‬‬ ‫‪- Aberystwyth‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪11 ...‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺟﺪا از اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﻫﺎی ﺑـﺎﻻ‪ ،‬ﮐﺸـﺘﺎرﻫﺎی ﻓﺠﯿـﻊ و وﺣﺸـﺘﻨﺎک ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اول اﻧﮕﯿﺰه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﺪﯾﺪی را ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺟﻠـﻮﮔﯿﺮی از ﺗﻮﺳـﻞ ﺑـﻪ ﺧﺸـﻮﻧﺖ و‬ ‫ﺟﻨﮓ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻨﺴـﺠﻤﯽ ﺑـﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿـﺎن ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﮐـﻪ ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه آن در ﮐﺸـﻮرﻫﺎی ﻧﺎراﺿـﯽ از ﻧﻈـﺎم‬ ‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺤـﻞ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ رﺷـﺘﻪ‬ ‫داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ در ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﻟﯿﺒﺮاﻟﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺷﻤﺎر ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺟﻨﮓ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ در اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﯿﺎن اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﮑـﻮﯾﻦ و ﺗﮑﺎﻣـﻞ اﯾـﻦ ﻋﻠـﻢ اﯾﻔـﺎ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺸﻮر ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮک و ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ واﺣﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ‪ -‬ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻓﺼـﻞ ﻣﺸـﺘﺮک و ﻣﺮﮐـﺰ ﺛﻘـﻞ‪ ،‬و‬ ‫واﺣﺪ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﮐﺸـﻮر ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺴﮑﻮن ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ دارای ﻣﺮزﻫﺎی ﻣﺸـﺨﺺ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ‬ ‫اﺳﺖ و ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺎت ﺣﺎﮐﻤﻪ اداره ﻣﯽﺷﻮد‪.‬وﺟﻮد ﺳﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ و ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺮای ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻫﺮ ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ )ﻋﻠﯽ ﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ .(1383،‬ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر ارﺗﺒﺎط و‬ ‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﮑﻮﻣﺖ دارد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ ﮐﺸـﻮر‪ ،‬اﻋـﻢ از ﺣﮑﻮﻣـﺖ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺟﺰء ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﺎزﻧﺪه ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻮارد در ﻣﺘﻮن ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎی ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﺟﺐ ﺑـﺮوز اﻏﺘﺸـﺎش در‬ ‫ﻓﻬﻢ دﻗﯿﻖ و درﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾـﻦ اﻏﺘﺸـﺎش از ﮐـﺎرﺑﺮد‬ ‫ﻧﺎدرﺳﺖ زﺑﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ اﯾﺠﺎد ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﺸﺎﻧﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮐﺸﻮر و ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد دال و ﻣﺪﻟﻮل ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻧﯿﺰ دالﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬ ‫دارای ﻣﺪﻟﻮل وﯾﮋه ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪12‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ ﮐﺸﻮر ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻠﯿﺪی در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻋﻠﻮم از ﻣﻨﻈﺮ و دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻮد ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم ﻧﮕﺮﯾﺴـﺘﻪ و از آن ﺑـﺮای‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫ﮐﺸﻮر‪ 1‬ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﻀﺎ اﺳﺖ‪.‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻮﯾﺮ ﮐﺸﻮر ﻧﻤﺎﯾـﺎﻧﮕﺮ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ اوج ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ)ﻣﻮﯾﺮ‪ .(83 : 1379 ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﻘﯿﺎس ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﮑﺎن ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺮز درﻫﻢ ﺗﻨﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﻣﺮز ﮐﺸـﻮری وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ دارای ﻣﺮزﺑﻨﺪی ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻗﻠﻤﺮوﺳﺎزی ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان‬ ‫اﺳﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮدد و ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﭼﯿﺰی ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺧﺎک ﮔﺮدد )ﺑﺤﺚ ﺧﺎک‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد راﺑﻄﻪ دروﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻪ اﻣﺮی ﭘﯿﺶﭘﺎ اﻓﺘـﺎده ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺷـﻮد‪،‬‬ ‫زﯾﺮا ﻣﺮدﻣﺎن در آب زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ( اﻣﺎ ﮔﺴﺘﺮه و ژرﻓﺎی ﻣﺮزی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫در ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺮزﻫـﺎ را ﺧﻄـﻮط ﻧـﺎزک و ﻇﺮﯾﻔـﯽ روی ﻧﻘﺸـﻪ ﺗﺼـﻮر‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﻣﺘﺪاد ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﺸﻮر دﻗﯿﻘﺎً ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﺗـﺎ ﺳـﺮ‬ ‫ﻣﺮزﻫﺎﯾﺶ ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﭘﺲ از آن ﻧﺎﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮض ﮐﻪ ﻣﺮزﻫـﺎی دﻗﯿـﻖ ﺟـﺰء‬ ‫ﺟﻮﻫﺮ و ذات ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﺸﻮر را ﺑﺎ وﯾﮋﮔﯽ ﺟﻮﻫﺮی آن در ﻣﯽآﻣﯿـﺰد‪.‬‬ ‫ﻣﺮزﻫﺎ اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮز ﻣﺮﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺮز ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ‪ ،‬ﻣﺮز ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺮز ذﻫﻨﯽ )ادراﮐﯽ( ﮐـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﮐـﺪام ﺗـﺎﺛﯿﺮ ﺧـﺎص ﺧـﻮد را دارﻧـﺪ و ﻗـﺪرﺗﻬﺎ را از ﻫـﻢ ﺟـﺪا ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺘﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻًﻣﺮزﻫﺎی ذﻫﻨﯽ )ادراﮐﯽ( ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎی ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺗﺮﮐﯿـﺐ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ و از اﯾـﻦ‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ ﻫﻮﯾﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ) وﻧﺖ‪ .(279 :1384 ،‬از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣﻘﯿـﺎس‪،‬‬ ‫ﻣﻘﯿﺎس ﮐﺸﻮری ﯾﺎ ﻣﻠﯽ ﮐﺎرآﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﯿﺎس ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ در ﭼﻬﺎر ﺳﺪه ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮر درﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﯽ و‬ ‫ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﺑﺤـﺚ در اﯾـﻦ‬ ‫داﻧﺶ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﻫﻮﯾﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣـﯿﻬﻦﺧـﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣـﺖ‪ ،‬ﻣﺮﮐـﺰ ‪-‬‬ ‫‪- State‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪13 ...‬‬

‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن‪ ،‬اﻣﻨﯿـﺖ‪ ،‬دﻣﻮﮐﺮاﺳـﯽ و اﻧﺘﺨﺎﺑـﺎت در ﭘﯿﻮﻧـﺪ و ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﺑـﺎ ﻣﻔﻬـﻮم ﮐﺸـﻮر ﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه ﻫﺎرﺗﺸﻮرن ﮐﺸﻮر ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﯽ و ﺑﺤﺚ ﭘﺎﯾﻪ در ﻣﯿﺎن ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ و‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ)ﻣﺠﺘﻬﺪ زاده‪.(32 :1381 ،‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻠﺖ از اروﭘﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﺘﺪرﯾﺞ ﭘﯿﻮﻧﺪ ژرﻓـﯽ‬ ‫ﻣﯿﺎن ﻣﻠﺖ و ﮐﺸﻮر ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ و از ﺗﺮﮐﯿﺐ آﻧﻬﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﺖ ﭘﺎﯾﻪ‪ 1‬ﭘﺪﯾـﺪ آﻣـﺪ‪.‬‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در آن زﻣﺎﻧﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷـﺪ ﮐـﻪ ﻫـﺮ ﻣﻠـﺖ ﻣـﯽﺑﺎﯾﺴـﺖ در ﭼـﺎرﭼﻮب‬ ‫ﻣﺮزﻫﺎیﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﺬا واژه ﻣﻠﺖ ﯾـﺎ ﻣﻠـﯽ ﻣﺴـﺎوی ﮐﺸـﻮر و‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺮض ﺷﺪ و وﺿﻊ اﺻﻄﻼﺣﺎت رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﺣﻘﻮق ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﻧﺎﺷـﯽ از‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺟﻬﺎن واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﻣﺮزﻫﺎی ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﺮزﻫـﺎی‬ ‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻠﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻠﺖ و ﮐﺸﻮر از ﻫـﻢ‬ ‫ﺟﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﺻﻄﻼح ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ در اﮐﺜﺮ ﻣﻮارد ﺑﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮآﻣﺪه از ﯾﮏ ﻣﻠـﺖ در‬ ‫ﯾﮏﭼﺎرﭼﻮب ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺧﺎص دﻻﻟﺖ ﻧﺪارد )ﻣﻮﯾﺮ‪ 83 :1379 ،‬و ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪.(131 :1380 ،‬‬ ‫ﯾﮏ ﻣﻠﺖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬زﺑﺎن و ﻗﻮﻣﯿﺖ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕـﺮ‬ ‫ﮐﺸﻮر ﯾﮏ واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﻮر ﻣﻠﯽدر واﻗﻊ از ادﻏﺎم ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ و‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر و ﻣﻠﺖ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬درک ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﻣﻠﺖ و ﮐﺸﻮر ﻣﺴﺎﻟﻪای ﺣﯿـﺎﺗﯽ‬ ‫در ﻓﻬﻢ ﺑﺴﯿﺎری از ﮐﺸﻤﮑﺶﻫﺎی ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب ‪ -‬ﮐﺸﻮر از دﯾﺪﮔﺎه رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫از ﻣﻨﻈﺮ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻓﺮاد در ﺳﯿﺎﺳﺖ داﺧﻠـﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع و ﻋﺎﻣـﻞ‬ ‫اﺻﻠﯽ ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺑﻬﺰادی‪ .(1352،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ در رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ -1 :‬ﮐﺸﻮر و روﻧـﺪ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‬ ‫آن ‪ -2‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻫﺪف رواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﮐﺸﻮرﻫﺎ در ﺻﺤﻨﻪ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ‪-3‬ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫وﺳﺎﯾﻞ و ﺷﯿﻮه ﮐﺴﺐ وﺣﻔﻆ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻠﯽ‪.‬‬ ‫‪- Nation State‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪14‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫در اﮐﺜﺮ ﻣﺘﻮن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر از ﻣﻔﻬـﻮم دوﻟـﺖ )ﺣﮑﻮﻣـﺖ(‬ ‫ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺑﺎزﯾﮕﺮ اﺻﻠﯽ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺮاد از دوﻟـﺖ‬ ‫ﺷﮑﻞ ﮐﻠﯽ اﻋﻤﺎل ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﮐﺎﺑﯿﻨﻪ و ﻫﯿﺎت دوﻟﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮر ﯾﺎ دوﻟـﺖ در رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﭘﺎﯾﻪ و ﻣﻌﯿﺎر ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازی دراﯾﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻧﻈﺮﯾـﻪ‬ ‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﺟﺪاﯾﯽ ﻣﺤﯿﻂ داﺧﻠﯽ از ﺧﺎرﺟﯽ و دوﻟـﺖ دارای ﺣﺎﮐﻤﯿـﺖ‬ ‫ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﺷﺪه رﯾﺸﻪ آن در ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪی در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﻧﻈﺎم ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ در راﺑﻄـﻪﺑـﺎﻣﻔﻬﻮم دوﻟـﺖ ﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﻣﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ در ﺧﺼـﻮص ﻣﻔﻬـﻮم ﮐﺸـﻮر‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ دو ﺷﯿﻮه ﻣﺠﺰا در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی اﻃﻼﻋﺎت و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ و در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان ﻣﻘﯿـﺎس‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﯿﻮه اﺳﺘﻔﺎده و ﮐـﺎرﺑﺮد ﻣﻔﻬـﻮم ﮐﺸـﻮر در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﻧﯿﺴـﺖ ﺑﻠﮑـﻪ ﺳـﺮزﻣﯿﻨﯽ دارای‬ ‫ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎص ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ دوﻟـﺖ در رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻫﻤﺎن ﮐﺸﻮر در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽاﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨـﯽ دو دال ﮐـﻪ دارای ﯾـﮏ ﻣـﺪﻟﻮل‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ دو ﻣﺪل روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﻘﯿـﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و ﺳـﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺻﺮﯾﺢ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺿـﻤﻨﯽ‪ ،‬دو ﻣـﺪل روشﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﻘﯿـﺎس‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ژرﻓﯽ ﺑﺮ ﺷﯿﻮه ﻧﮕﺮش‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﺪﯾﺪهﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺗـﺎﺛﯿﺮ دارد و اﯾـﻦ اﻣـﺮ‬ ‫رﯾﺸﻪ در ﺗﻼش اﻧﺴﺎن ﺑﺮای ﺷﻨﺎﺧﺖ واﻗﻌﯿـﺖ دارد‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﻮزه ﻋﻠﻤـﯽ ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸـﯽ‪،‬‬ ‫ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻮﻋﯽ روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺮای ﮔـﺮدآوری‪ ،‬ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪی و‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪15 ...‬‬

‫ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﻃﻼﻋﺎت اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد‪ .‬ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻫﺮ ﺣـﻮزه ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﻗﺘﻀﺎی ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻮاﺑﻖ و ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﻋﻠﻤـﯽﺧـﻮد ﺑـﻪ ﮔـﺮاﯾﺶ‬ ‫ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﺒﺎﺣـﺚ روشﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ روی ﻣـﯽآورﻧـﺪ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘـﺮﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎرﻫـﺎی ﺗﺤﻠﯿـﻞ در‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﻣﻘﯿـﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‪ 1‬و ﺳـﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ‪ 2‬ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ در‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻘﯿﺎس در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎ دارای دو ﻣﻌﻨـﺎ ﻣـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻘﯿـﺎس در ﻣﻌﻨـﺎی ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ در ﻋﻠﻢ ﮐﺎرﺗﻮﮔﺮاﻓﯽ و ﻧﻘﺸﻪ ﺧﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯿـﺎن ﻣﺴـﺎﻓﺖ دو ﻧﻘﻄـﻪ‬ ‫روی ﻧﻘﺸﻪ و ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻫﻤﺎن دو ﻧﻘﻄـﻪ در روی زﻣـﯿﻦ دﻻﻟـﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ )ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﺑﺰرگ ﮔﯿﺘﺎﺷﻨﺎﺳﯽ‪ .(1376 ،‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻘﯿﺎس ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﯾﮏ ﻋﺪد ﮐﺴﺮی ﯾـﺎ ﯾـﮏ ﺧـﻂ‬ ‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه ﺑﺮﺣﺴﺐ واﺣﺪﻫﺎی اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ در ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﻘﯿﺎس ﮐﺴﺮی ﯾﺎ ﺧﻄﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻣﻌﻨﺎی دوم‪ ،‬ﻣﻘﯿﺎس‪ ،‬ﯾﮏ واﺣﺪ ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻘﯿﺎس ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨـﺪی ﻫـﺎی واﺣـﺪﻫﺎی‬ ‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ واﺣﺪ دارای ﻣﺨﺘﺼﺎت و وﯾﮋﮔﯿﻬﺎی ﺧـﺎص ﺧـﻮد در‬ ‫ﺣﻮزهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی‪،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬـﻮم ﻣﻘﯿـﺎس در‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ واﺣـﺪﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺷـﺪه ﻓﻀـﺎ اﺳـﺖ‪ .‬از اﯾـﻦ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪﻧﻈﺮ ﺗﺤﻠﯿﻞﻫـﺎ و ﭘﮋوﻫﺸـﻬﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ در ﭼﻬـﺎر ﻣﻘﯿـﺎس ﻣﺤﻠـﯽ‪ ،‬ﻣﻠـﯽ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺟﻬﺎﻧﯽ اﻧﺠـﺎم ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﯾﮑـﯽ از واﺣـﺪﻫﺎی ﺟﺪﯾـﺪ در ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ و‬ ‫ﺟﻤﻊآوری دادهﻫﺎ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻘﯿﺎس ﺗﻤـﺪﻧﯽ ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ )ﻫـﺎﻧﺘﯿﻨﮕﺘﻮن‪.(1993 ،‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈـﺮان‪ ،‬ﻣﻘﯿـﺎس ﺗﻤـﺪﻧﯽ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﻣـﺎﻫﻮی ﯾﮑـﯽ از‬ ‫ﺻــﻮرتﺑﻨــﺪیﻫــﺎی ﺳــﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﯿﺎﺳــﯽ ﻓﻀــﺎ در ﻣﻘﯿــﺎس ﻣﻨﻄﻘــﻪای ﺑــﻪ ﺷــﻤﺎر‬ ‫‪- Geographical scale‬‬ ‫‪- Level of Analysis‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪16‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﻣﯽرود)‪ .(Agnew, 1998:119-122‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺮای ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﻘﯿﺎﺳﻬﺎی ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‬ ‫ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ آن وﺟـﻮد دارد ﮐـﻪ ذﯾـﻼً ﺑـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ از‬ ‫ﻣﺼﺪاقﻫﺎی آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﻘﯿﺎس ﻣﺤﻠﯽ‪ :‬ﺷﻬﺮ‪ ،‬اﺳﺘﺎن و اﯾﺎﻟﺖ‬ ‫‪ -2‬ﻣﻘﯿﺎس ﻣﻠﯽ‪ :‬ﮐﺸﻮر ﯾﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﺖ ﭘﺎﯾﻪ‬ ‫‪ -3‬ﻣﻘﯿﺎس ﻣﻨﻄﻘﻪای‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎی ﻣﻨﻄﻘﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ اﮐﻮ‪ ،‬آﺳﻪ آن‪ ،‬ﻧﻔﺘﺎ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾـﻪ اروﭘـﺎ و‬ ‫واﺣﺪﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ‪ -‬ﺗﻤﺪﻧﯽ‬ ‫‪ -4‬ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪﻫﺎی ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮم ﺷـﺪن زﻣـﯿﻦ و‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺘﺮ ﺗﯿﻠﻮر در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ )‪ 1985‬و ‪ (1989‬در ﺗﻼش ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر اﻧﻄﺒﺎق ﻧﻈﺮﯾﻪ ﮐﻞﮔﺮای ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ واﻟﺮاﺷﺘﺎﯾﻦ)‪ (1979‬ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑـﺎر ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ را ﺑﻄﻮر ﺟﺪی وارد ادﺑﯿﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻣﯿﺮﺣﯿـﺪر‪،‬‬ ‫‪ .(1376‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺟﺪای از رﻓﺘﺎرﻫـﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻠﮑﺮدﻫـﺎی اﻧﺴـﺎﻧﯽ و روﻧـﺪﻫﺎی‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﻌـﺮف و ﻧﺸـﺎﻧﮕﺮ ﻧـﻮع ﺧﺎﺻـﯽ از‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺑﻮده و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻫﺮ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ -‬ﺳﯿﺎﺳﯽ در ﻣﻘﯿﺎس ﺧﺎص ﺧﻮد اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬اﻋﻤـﺎل اﻧﺴـﺎﻧﯽ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪه در ﻣﻘﯿﺎﺳـﻬﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻨﺎزﻋـﺎت ﻗـﻮﻣﯽ‪،‬‬ ‫درﮔﯿﺮیﻫﺎی ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ‪ ،‬رﻗﺎﺑﺘﻬﺎی اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻣﺤـﯿﻂ زﯾﺴـﺖ و‪ ...‬دارای‬ ‫اﺛﺮات دﯾﺎﻟﮑﺘﯿﮑﯽ ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬـﺎ در ﻣﻘﯿـﺎس ﻣﺤﻠـﯽ‬ ‫دارای آﺛﺎر ﻣﻠﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﺑﺮﺧﯽ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎی ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻘﯿﺎس ﺟﻬﺎﻧﯽ دارای آﺛـﺎر ﻣﺤﻠـﯽ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرت »ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﻦ« از ﺟﻤﻠـﻪ اﯾـﻦ ﻓﺮآﯾﻨـﺪﻫﺎی دﯾـﺎﻟﮑﺘﯿﮑﯽ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل در ﺧﺼﻮص ﻣﺴﺎﻟﻪ آﻟﻮدﮔﯽ زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﮔﺮمﺷﺪن آب و ﻫﻮای‬ ‫ﮐﺮه زﻣﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻬﺎﻧﯽ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪ اﻣﺎ در ﺳﻄﻮح ﻣﻠﯽ و ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﺤـﺮان ﭘﺮداﺧـﺖ‬ ‫)ﺟﺎﻧﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺗﯿﻠﻮر و واﺗﺲ‪.(1384 ،‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎی ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻘﯿـﺎس ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ روش )ﻣﺘﺪ( در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨـﺪی اﻧـﻮاع ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻓﻀـﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬـﺎی‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪17 ...‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎ و ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻔﺎ ﻧﻤـﻮده و‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺠﺎم ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺘﻬﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ -‬ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازی‬ ‫آن را ﻟﺤﺎظ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ب ‪ -‬ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮد »ﺳﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿﻞ« ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ ژرﻓﯽ رﯾﺸﻪ در روﺷﯽ دارد ﮐﻪ ﻣـﺎ درﺑـﺎره واﻗﻌﯿـﺖ‬ ‫ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸـﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑـﯽ از ﻣﻬﻤﺘـﺮﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺸـﻬﺎ در ﻣﺒﺎﺣـﺚ روشﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑـﻮﯾﮋه در رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ »ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ« اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﺳـﻄﺤﯽ ﮐـﻪ از ﭘﺎﯾﮕـﺎه آن ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺻﯿﻒ‪ ،‬ﺗﺠﺰﯾـﻪ و ﺗﺤﻠﯿـﻞ و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻧﺴﺎن ﺟﻬﺖ ﻣﯽدﻫـﺪ )ﺳـﯿﻒ زاده‪ .(41 :1378 ،‬ﺻـﺎﺣﺐﻧﻈـﺮان ﻋﻘﯿـﺪه‬ ‫دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﺎ را ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ اﺳﺎﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﺳﻄﺢ‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮی ﻓﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه وی در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ را از دﯾﺪ اﺷـﺨﺎص‬ ‫ﺧﺎص ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﮑﺲ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ را از زاوﯾﻪ دﯾﺪ ﻧﻈـﺎم ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺗﻔﺴـﯿﺮ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه وی ﺣﮑﻮﻣﺘﻬﺎی ﻣﻠﯽ و ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘـﻪ و آﻧﻬـﺎ را ﺗـﺎﺑﻌﯽ از‬ ‫اﻟﺰاﻣﺎت ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﻣـﯽﺑﯿﻨـﺪ‪ .‬ﮔـﺎﻫﯽ ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﺻـﺮف ﺑـﺮ ﻫﺮﯾـﮏ از ﺳـﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿـﻞ‪،‬‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ راﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺴﯿﺎر روﺑﺮو ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﺳﺘﺤﮑﺎم ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﭘﺮﻫﯿﺰ از اﯾﻦ دﺷﻮاریﻫﺎ ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎی رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را از اﺑﻌﺎد و‬ ‫زواﯾﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ و دﻗﺖ ﻗﺮار داد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺳـﻪ ﺳـﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﺗﻮﺟـﻪ ﮐـﺮد‬ ‫)ﻗﻮام‪.(14 :1380 ،‬‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿﻞ در ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ دﻫﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻨﺎزﻋﺎت و ﺑﺤﺚﻫـﺎی‬ ‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪرواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را ﺗﺤﺖﺗﺎﺛﯿﺮ ﺧﻮد ﻗﺮارداده اﺳﺖ) ‪Buzan, 1994 & onuf‬‬ ‫‪ .(1995‬ﺑﺤﺚ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﻮرد ﭘﺬﯾﺮش ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازاﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫رﻫﯿﺎﻓﺘﻬﺎی ﮐﻞﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺒﯽ ﯾﺎ ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ روش را ﺑـﺮای‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎ ﺑﺨﺼﻮص رواﺑﻂ ﻣﯿـﺎن ﺳﯿﺴـﺘﻢﻫـﺎ و واﺣـﺪﻫﺎی ﺳـﺎزﻧﺪه آﻧﻬـﺎ ﺑﮑـﺎر‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ )‪ .(Little, 2000: 69‬از ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ اﺻـﻠﯽ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪18‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫اﺳﺖ )‪ .(Allport, 1945:43‬از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﺳﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺴﺘﻢ و ﮐﺸـﻮر‪،‬‬ ‫واﺣﺪﻫﺎی اﻧﺘﺰاﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ واﺣﺪی ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در درون ﯾﮏ واﺣﺪ دﯾﮕـﺮ واﻗـﻊ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﮑﺲ آن ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳـﺖﯾﻌﻨـﯽ ﻫـﺮ واﺣـﺪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮی در ﺑﺮدارﻧـﺪه واﺣـﺪﻫﺎی‬ ‫ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺑﺨﻮدی ﺧﻮد دارای ارزش ذاﺗﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ اﻟﮕﻮی وﯾـﮋه‬ ‫اوﻟﻮﯾﺖ رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن واﺣﺪﻫﺎ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻄﻮحﺗﺤﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺟـﻊﻫـﺎی ﻫﺴـﺘﯽ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﺗﺒﯿﯿﻦﻫﺎ در ﮐﺠﺎ واﻗﻊ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ذات‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﻨﺪ )‪.(Little, 2000: 69‬‬ ‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﭘﻨﺞ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و راﯾﺞ در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ ﻣﺪ‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ و از ﺟﺰﺋﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻓﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ درﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫـﺎی ﻣﺮﺑـﻮط‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮی در ﺳﻄﺢ روان ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ درون ﮐﺸﻮری ﮐﻪ ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ واﺣﺪ ﻓﺮد و واﺣﺪ ﮐﺸﻮر ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮوﻫﻬﺎی ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﺣﺰاب ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻻﺑﯽﻫﺎ و ﺑﺮوﮐﺮاﺳﯽ اداری و ﻏﯿﺮه‪.‬‬ ‫‪ -3‬واﺣﺪﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻫﻮﯾﺖﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن‪ ،‬ﮔﺮوه‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬ ‫اﻓﺮاد ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮐﺎﻓﯽ دارای وﺣﺪت و ﺗﺠﺎﻧﺲﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ واﺣـﺪﻫﺎ دارای‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل و ﻗﺪرت ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮی ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻼً از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺸـﺨﯿﺺ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ واﺣﺪﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﯾﺎ دوﻟﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﺷﺮﮐﺘﻬﺎی ﻓﺮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻨﻄﻘﻪ ای ﭘﺎﯾﮕﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ اﻟﮕﻮﻫـﺎی ﻣﻨﻄﻘـﻪای رﻓﺘـﺎر را ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬واﺣﺪﻫﺎی ﻣﻨﻄﻘﻪای دارای وﺣﺪت و ﺗﺠﺎﻧﺲ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﭼﻮن‬ ‫آﺳﻪ آن‪ ،‬اﮐﻮ‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾﻪ اروﭘﺎ و ﻧﻔﺘﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ OECD‬در ﻋﯿﻦﺣﺎل دارای وﯾﮋﮔﯽ وﺣﺪت و ﺗﺠﺎﻧﺲ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ و اﻧﺘﺰاﻋﯽﺗﺮﯾﻦ واﺣﺪ ﺳﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮ‬ ‫از آن ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ دﯾﮕﺮی وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻧﻈـﺎم ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ ﭼﯿـﺰی ﺑـﯿﺶ از واﺣـﺪﻫﺎی‬ ‫ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه آن اﺳﺖ و از ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﯿﺎن ﭼﻬﺎر ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬از ﻟﺤـﺎظ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪19 ...‬‬

‫ﻣﻘﯿﺎس‪ ،‬اﻣﺮوزه ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﺴﮑﻮن ﮐﺮه زﻣﯿﻦ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ در‬ ‫زﻣﺎﻧﻬﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ از ﻟﺤﺎظ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻧﻈﺎﻣﻬـﺎی ﺟـﺪا از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ و ﮐـﻢ و‬ ‫ﺑﯿﺶﻏﯿﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫از ﻣﯿﺎن ﭘﻨﺞ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از ﻧﻈﺮ واﻟﺘﺲ‪ 1‬ﺳﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓـﺮد‪ ،‬ﮐﺸـﻮر و‬ ‫ﻧﻈــﺎم ﺑــﯿﻦاﻟﻤﻠــﻞ و از ﻧﻈــﺮ ﺳــﯿﻨﮕﺮ‪ 2‬دو ﺳــﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿــﻞ ﮐﺸــﻮر و ﻧﻈــﺎم ﺑــﯿﻦاﻟﻤﻠﻠــﯽ در‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازیﻫﺎ و ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞﻫﺎی رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دارای اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴـﯿﺎر ﻣـﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺎﻧﺮﯾﺪر‪ 3‬ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺳـﻄﻮح ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﮐـﺎﻣﻼً از ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ‬ ‫ﺟﺪا ﻧﺒﻮده ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ دارای ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫‪ -1‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺒﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ‬

‫‪4‬‬

‫ﻇﻬﻮر ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﻪ آﮐﺎدﻣﯿﮏ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺒـﺮ‬ ‫ﻣﺤﯿﻄﯽ و ﻓﺮدرﯾﮏ راﺗﺰل دارد‪ .‬ﺟﺒﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮانﻣﮑﺘﺐ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽ آﻟﻤـﺎن‬ ‫دارای دو ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻋﻤﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دو اﻧﮕﺎری راﺑﻄﻪ اﻧﺴﺎن وﻣﺤﯿﻂ ﮐﻪ ﺧـﻮد رﯾﺸـﻪ‬ ‫در اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی دﮐﺎرت ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻓﺮاﻧﺴﻮی دارد‪ .‬دوﻣﯿﻦ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ آن آراء و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﭼﺎرﻟﺰ‬ ‫داروﯾﻦ و ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺣﺎﺻـﻞ آن داروﯾﻨﯿﺴـﻢ و ﻻﻣﺎرﮐﯿﺴـﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و‬ ‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮات اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﯽ و ﺑﺮﺗﺮی ﻗﻮﻣﯽ و ﻧﮋادی اروﭘﺎﺋﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﻠﻞ و اﻗﻮام ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻫﺎی دﮐﺎرت‪ ،‬ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺴﺎن ﻋﺎﻗﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺎﻋﻞ ﺷﻨﺎﺳـﺎ )ﺳـﻮژه( از‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﯿﺮون از ذﻫﻦ و ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺷﻨﺎﺳـﺎﯾﯽ)اُﺑـﮋه( ﺑـﻮد ﮐـﻪ داﻧـﺶ‬

‫‪1‬‬

‫‪- Waltz, 1959‬‬ ‫‪- Singer,1961‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪- Hanrider, 1967‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪- Environmental Determinism‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪20‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ راﺑﻄﻪ اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﯿﻂ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻧﻈﺮات داروﯾﻦ و ﻻﻣﺎرک ﺑﻪ ﺣﻮزه ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ وﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﭼﻨـﯿﻦ‬ ‫ﻓﺮض ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺰﯾﻨﺶ آزاد اﻧﺴﺎن در ﻣﺮﺗﺒﻪای ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دﺳـﺘﻮرﻫﺎی ﻣﺤـﯿﻂ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻗﺮار دارد )ﻣﻮﯾﺮ‪ .(317 :1379 ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ اﯾﻦ ﻣﮑﺘـﺐ ﺑـﺪون اﺷـﺎره ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ در آراء‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺑﻘﺮاط و ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ اﯾـﻦ ﻓﺮدرﯾـﮏ راﺗـﺰل‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪان آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ‪ ،‬ﮔـﺰارهﻫـﺎی ﻓﮑـﺮی اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ را در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻠﻤﯽ اراﯾﻪ ﮐﺮده و ﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﻪ آن‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﻀﺎی ﺣﯿـﺎﺗﯽ‪ 1‬را‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺎس و ﭘﺎﯾﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴـﺎﻧﯽ آﻟﻤـﺎن ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ آﻟﻤﺎن ﻣﻌـﺮوف ﺷـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ ﻣـﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ ﺷـﺮاﯾﻂ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ آﻟﻤﺎن ﻧﺎﺷﯽ از ﻋﺪم وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽآن ﮐﺸـﻮر و اﻧﺪﯾﺸـﻪﻫـﺎی ﻫﮕـﻞ‬ ‫ﻓﯿﻠﺴﻮف آﻟﻤﺎﻧﯽ در ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﻠﺖ آﻟﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﺴﺐ وﺣﺪت‪ ،‬ﺗﺎﺛﯿﺮ ﺑﺴﺰاﺋﯽ در ﺗﮑـﻮﯾﻦ‬ ‫و ﺗﮑﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮیداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ روش ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺒﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ در ﭘﯽ اراﺋﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﻠﯽ و ﻣـﺪﻟﻬﺎی ﻋﻠّـﯽ‬ ‫ﺳﺎده ﺑﺮای ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ روﻧﺪﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ ‪ -‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ راﺗﺰل ﮐﺸـﻮر‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ واﺣﺪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻓﻀـﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻮﺟـﻮدات زﻧـﺪه ﻧﯿﺎزﻣﻨـﺪ‬ ‫ﻓﻀﺎی ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮای رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او‪ ،‬ﻣﺤﺮک اﺻﻠﯽ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﮐﺸﻮرﻫﺎ‬ ‫ﻣﯿﻞ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ارﺿﯽ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺮزﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻣﺮزﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ ﯾـﮏ‬ ‫ﻣﻠﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬راﺗﺰل اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ را ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺘﻤﺮار )ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﻣـﻮردی( و ﻧﻈـﺮات‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﮑﺘﺐ اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ‬

‫‪2‬‬

‫ﺟﺒﺮ ﻣﺤﯿﻄﯽ در دﻫﻪ ﺳﻮم ﻗﺮن ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻣـﯿﻼدی ﻣـﻮرد اﻧﺘﻘـﺎد ﺷـﺪﯾﺪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻫﺎرﻟﻦ ﺑﺎروز و ﮐﺎرلﺳﺎور ﺑﺎ اراﺋﻪ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺒـﺮ ﻣﺤﯿﻄـﯽ‬ ‫‪- Lebensraum‬‬ ‫‪- Possibilism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪21 ...‬‬

‫را در ﻣﻌﺮض ﻧﻘﺪ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ رﯾﺸﻪ در اوﺿـﺎع داﺧﻠـﯽ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ و ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬ ‫ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر در ﭘﺎﯾﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول داﺷﺖ‪ .‬رﻫﯿﺎﻓﺖ اﻣﮑﺎن ﮔﺮاﯾﯽ درﺳﺎل‪1922‬‬ ‫ﺑﻮﺳﯿﻠﻪ ﻟﻮﺳﯿﻦ ﻓﻮر وارد ﻋﻠﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪهﺗـﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه اﯾـﻦ ﻣﮑﺘـﺐ‬ ‫ﻓﮑﺮی وﯾﺪال دوﻻﺑﻼش ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺪان ﻓﺮاﻧﺴـﻮی ﻣـﯽﺑﺎﺷـﺪ )ﺷـﮑﻮﯾﯽ‪ .(264 :1377 ،‬اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب راﺑﻄﻪ اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻃﺒﯿﻌـﺖ‪،‬‬ ‫اﻧﺴﺎن را در ﻣﺴﯿﺮ وﯾﮋهای ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔـﯽ را ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن اراﺋـﻪ‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﻧﺘﺨﺎب آﻧﻬﺎ آزاد اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻣﺤﻮری اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑـﺮی‪،‬‬ ‫آزادی اﻧﺘﺨﺎب اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫از دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ در ﺗﻘﺎﺑـﻞ ﮐﺎﻣـﻞ ﺑـﺎ ﻣﮑﺘـﺐ ﺟﺒـﺮ‬ ‫ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﻮد‪ .‬از ﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش اﻣﭙﺮاﺗﻮریﻫﺎی اﺳـﺘﻌﻤﺎری و ﺗﻔﮑـﺮ‬ ‫رﺷﺪ ارﮔﺎﻧﯿﺴﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫـﺎ و ﺗﻮاﻧـﺎﯾﯽﻫـﺎی اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ و ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮده و در واﻗﻊ ﺟﺒﺮﻣﺤﯿﻄﯽ در ﭘﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎی ﻏﯿﺮ اﺧﻼﻗـﯽ و ﻧﺎﻋﺎدﻻﻧـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﮔﺰارهﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽ ﺗﻠﻘﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ روشﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ اراﺋﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﻠﯽ و ﺟﻬﺎن ﺷﻤﻮل ﺑﻪ ﺷـﯿﻮه‬ ‫ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ را رد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﺑﺮﺷـﯽ‬ ‫از ﻣﮑﺎن و ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻌﺎﻣﻞ روﻧﺪﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌـﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﻗﺘﺼـﺎدی ﺧـﺎص‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻮده‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎی ﻣﮑﺎﻧﯽ و ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻫﯿﭻ دو ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻫـﻢ در ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﯾﮏ ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﻬﺎ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد را روی ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﻨﺤﺼـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻓﺮد ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮد ﮐﻪﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازی در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑـﻪ ﺷـﯿﻮه ﻋﻠـﻮم‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﯽ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ )ﺟﻨﺴﻦ‪.(82 :1988 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪22‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫‪ -3‬ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻀﺎﯾﯽ‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﮑﺘﺐ اﻣﮑﺎنﮔﺮاﯾﯽ )اﺳﺘﺜﻨﺎﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺗﮏ ﻧﮕـﺎری و‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﻮدن ﻣﻨﺎﻃﻖ( در آﺛﺎر رﯾﭽـﺎرد ﻫﺎرﺗﺸـﻮرن ﺑـﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﯿﺪ‪ .‬از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻫﺎرﺗﺸﻮرن‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﮔﺮاﯾﯽ )ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﻮدن ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ( ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺤـﻮری در ﻋﻠـﻢ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎ‬ ‫ﺑﻮده و وﻇﯿﻔﻪ اﯾﻦ داﻧﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎی ﻣﻨﺤﺼـﺮ ﺑـﻪ ﻓـﺮد از ﻧﻈـﺮ اﻓﺘـﺮاق ﺑـﺎ ﻣﮑﺎﻧﻬـﺎی‬ ‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن و ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ دروﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﻘﻼب ﮐﻤﯽ و ﮔﺴﺘﺮش روش ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﯽ در دﻫﻪﻫـﺎی ‪ 1950‬و ‪ 1960‬ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎ‬ ‫را ﻧﯿﺰ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻇﻬﻮر ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﻀـﺎﯾﯽ و ﺑﮑـﺎرﮔﯿﺮی روش ﻋﻠـﻮم ﺗﺠﺮﺑـﯽ در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮآﯾﻨﺪی ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ آراﯾﺶ‬ ‫ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ اﺛﺮ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻓﺮد ﮐﻮرت ﺷﯿﻔﺮ وارد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺷـﯿﻔﺮ‬ ‫در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﺳﺘﺜﻨﺎﮔﺮاﯾﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ«‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را ﻋﻠﻤﯽﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬ ‫در ﺟﺴﺘﺠﻮی ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮاﮔﯿﺮ )و ﻧﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﺑﺮای ﻫﺮ ﻣﮑﺎن( ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷـﯿﻔﺮ ﮐـﻪ‬ ‫در رد ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻫﺎرﺗﺸﻮرن ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﯽ )ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ( را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬ ‫وارد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎ ﻧﻤـﻮد )ﺷـﮑﻮﯾﯽ‪ .(196 :1377 ،‬رواج روشﺷﻨﺎﺳـﯽ ﺗﺠﺮﺑـﯽ در‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﺼﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﮐﻤﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان رﻓﺘـﺎرﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ در‬ ‫ﺟﺎی ﺧﻮد ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺪف ﺷﯿﻔﺮ از ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎﮔﺮاﯾﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺎﺳﯽ ﺑـﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻋﻠﻢ ﮐﻮروﻟﻮژی )ﻋﻠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺎﺣﯿﻪﻫﺎ( ﺑﺎ ﺑﻪ ﺧـﺪﻣﺖ ﮔـﺮﻓﺘﻦ روش‬ ‫ﺗﮏﻧﮕﺎری ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻠﻮم دﯾﮕﺮ ﮐﻨـﺎر ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺷﯿﻔﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ زﻣﺎﻧﯽدر زﻣﺮه ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻠﻮم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑـﺮ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آراﯾﺶ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎ ﻣﻌﻄﻮف ﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﻮد ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪.(190:1377 ،‬‬ ‫ﻣﮑﺘ ـﺐ داﻧــﺶ ﻓﻀــﺎﯾﯽ روش ﺷﻨﺎﺳــﯽ ﻣﺴــﻠﻂ‪ ،‬در دﻫــﻪﻫــﺎی ‪ 1950‬و ‪ 1960‬در‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪ .‬داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن و داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﺗﻼش ﺑﺴﯿﺎری را ﺻـﺮف ﺟﻤـﻊآوری‬ ‫آﻣﺎر‪ ،‬ارﻗﺎم‪ ،‬ﻣﺪﻟﻬﺎی رﯾﺎﺿﯽ و ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺟﻬﺖ ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﺗﻮﺿﯿﺢ رواﺑﻂ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ ﻣﯿﺎن‬ ‫‪- Spatial Theory‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪23 ...‬‬

‫ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮوز ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی اﺳﺎﺳـﯽ در ذﻫـﻦ ﺻـﺎﺣﺐﻧﻈـﺮان در‬ ‫ﺧﺼﻮص ﻣﯿﺰان ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ روش آراﯾﺶ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ در ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﻣﺴـﺎﺋﻞ و‬ ‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﻣﮑﺎﺗـﺐ ﻓﮑـﺮی ‪ -‬ﻓﻠﺴـﻔﯽ و روشﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪی در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ‬

‫‪1‬‬

‫ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر و اﻓﻮل ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺳﯽ »رﻓﺘـﺎر ﻓﻀـﺎﯾﯽ« )اﺛﺒـﺎتﮔﺮاﯾـﯽ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎﯾﯽ( ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎی ﺳﯿﺎﺳــﯽ ﺳــﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا ﺑــﻪ ﻋﻨــﻮان ﺟــﺎﯾﮕﺰﯾﻦ آن ﻣﻄــﺮح ﮔﺮدﯾــﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻟﺌﻮ اﺷﺘﺮاوس‪ ،‬ﻣﺮدمﺷﻨﺎس اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﺎ ﭘﯿﺮوی‬ ‫از آراء ﻣﮑﺘﺐزﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎری وارد ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﮔﺮدﯾـﺪ )ﺣﻤـﺪی‪.(17 :1380 ،‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﻫﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎی اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﺳﻮی ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻧﺎﺧﻮدآﮔـﺎﻫﯽ‬ ‫ﮐﻪ در ﮐﻨﺘﺮل اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ )ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ( از ﻗﺒﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮات ﺷﮕﺮﻓﯽ ﺑـﺮ ﺟـﺎی‬ ‫ﻧﻬــﺎده اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﺣﺎﺻــﻞ ﺗﻼﺷــﻬﺎی اﻣﯿــﻞ دورﮐﻬــﺎﯾﻢ‪ ،‬ﺗــﺎﻟﮑﻮت ﭘﺎرﺳــﻮﻧﺰ‪ ،‬ﺑﺮوﻧﯿﺴــﻼو‬ ‫ﻣﺎﻟﯿﻨﻮوﺳﮑﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ .(154 :1382 ،‬اﻣﯿﻞ دورﮐﻬﺎﯾﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﮕﺮش اﻧـﺪاﻣﻮاره‬ ‫)ارﮔﺎﻧﯿﮏ( داﺷﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﯾﮏ ﻫﺴﺘﯽ و ﯾﮏ ﻧﻈﺎم )ﺳﯿﺴﺘﻢ( در ﻣﮑﺎن و زﻣﺎن‬ ‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ )ﻫﻤﺎن(‪ .‬ﭘﺎرﺳﻮﻧﺰ ﺑﻪ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺘﻘـﺪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫آﻧﺘﻮﻧﯽ ﮔﯿﺪﻧﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ و از ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﺟﻬﺎن ﻏﺮب‪ ،‬ﺿـﻤﻦ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﯾﺎ ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ دوﮔـﺎﻧﮕﯽ ﺳـﺎﺧﺘﺎر و‬ ‫ﻋﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻧﻘﺶ ﻫﺮ ﯾﮏ در ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1970‬ﻟـﻮﺋﯽ‬ ‫آﻟﺘﻮﺳﺮ و ﺑﺎﻟﯿﺒﺎر ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ در ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺳﻠﻄﻪ اﺷـﺎره ﻧﻤﻮدﻧـﺪ‪ .‬آﻟﺘﻮﺳـﺮ از ﻣﮑﺘـﺐ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﻧﻈﺎم‬ ‫ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﺎ دارد )ﻫﻤﺎن‪.(155 :‬‬ ‫‪- Structuralism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪24‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﺎﺧﺘﺎری در اواﯾﻞ دﻫﻪ ‪ 1970‬در ﻣﯿـﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺪاﻧﺎن ﻫـﻮاداراﻧﯽ ﯾﺎﻓـﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪانﻫﺎی رادﯾﮑﺎل ﺑﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮی از ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ آﻟﺘﻮﺳﺮی‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾـﻪﭘـﺮدازی را‬ ‫آﻏﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﺎﺧﺘﺎری اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐـﺎر و‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻘﺶﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدی و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ در ﺷﮑﻞ دادن‬ ‫ﺑﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎی ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا در ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺤﺮاﻧﻬﺎی ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﺑﻮﯾﮋه ﺑﺤﺮان وﯾﺘﻨﺎم و ﻧﺎآراﻣﯽﻫﺎی ﺣﺎﺷـﯿﻪﻧﺸـﯿﻦﻫـﺎی ﺷـﻬﺮی در‬ ‫ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی رادﯾﮑـﺎل ﻣﻨﺠﺮﮔﺮدﯾـﺪ ﮐـﻪ ﻫـﺪف آن اﯾﺠـﺎد ﺗﻐﯿﯿـﺮات‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎری در زﻣﯿﻨﻪ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮔﺮوﻫﻬﺎی ﺣﺎﺷﯿﻪﻧﺸﯿﻦ و ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺟﻨـﻮب‬ ‫ﺑﻮد )ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ .(1376،‬اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎری ﻣﺎﻧﻨـﺪ »ﻋـﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺷـﻬﺮ« ﻧﻮﺷـﺘﻪ دﯾﻮﯾـﺪ‬ ‫ﻫﺎروی‪ 1‬و »ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺷﻬﺮی« اﺛﺮ ﻣﺎﻧﻮﺋﻞ ﮐﺎﺳﺘﻠﺰ در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘﯿﺘـﺮ ﺗﯿﻠـﻮر و ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار وی ﺑﺎ ﻧـﺎم ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ )‪ 1985‬و ‪ (1989‬ﺑـﺎ ﺗﮑﯿـﻪ ﺑـﺮ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‬ ‫واﻟﺮاﺷــﺘﺎﯾﻦ )ﻣﺒﺘﻨــﯽ ﺑــﺮ ﺳــﺎﺧﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ( ﻧﻘــﺶ ﻣﻬﻤــﯽ در ﭘﯿﺸــﺮﻓﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿــﺎی ﺳﯿﺎﺳــﯽ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﻣﻘﯿﺎﺳﻬﺎی ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻠﯽ و ﺟﻬﺎﻧﯽ اﯾﻔـﺎ ﻧﻤـﻮد‪ .‬اداﻣـﻪ ﺧـﻂ ﺳـﯿﺮ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳـﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا و رادﯾﮑـﺎل در دﻫـﻪﻫـﺎی ‪ 1980‬و ‪ 1990‬در ﻧﻈﺮﯾـﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدی ﻗﺎﺑﻞﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎنﮔﺮا‬

‫‪2‬‬

‫در ﯾﮏ ﻧﮕﺮش ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﯽ ﯾﺎ اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﮑﺘﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺤﻠﻪﻫﺎی ﻓﮑﺮی اﯾﺪاﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺴﯿﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ‪ ،‬رادﯾﮑﺎﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾـﯽ‬ ‫و رﻓﺘﺎری ﺑﺎ ﭘﯿﺸﻮﻧﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣـﯽﮔـﺮدد‪ .‬ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﮑـﺮی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی اﻧﺴـﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧـﻪ در‬ ‫واﮐﻨﺶ ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی رﻓﺘﺎر ﻓﻀﺎﯾﯽ )ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻫﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ‬ ‫آراﯾﺶ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ روشﺷﻨﺎﺳـﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﻣﮑﺘـﺐ ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴـﻢ‬ ‫ﻣﻌﻄﻮف ﮐﺮده ﺑﻮد( و ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﯾﺖ ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ‪،‬‬ ‫‪- D.Harvey, 1973‬‬ ‫‪- Humanism Theory‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪25 ...‬‬

‫اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ و زﯾﺮﺑﻨﺎی اﻗﺘﺼﺎدی( ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕـﺮ ﻫﺮﮔـﺎه ﺑﺨـﻮاﻫﯿﻢ در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﻀﺎﯾﯽ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا )اﺛﺒﺎتﮔﺮا و ﺳﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا( ﻣﮑﺘﺒﯽ را ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار‬ ‫دﻫﯿﻢ ﺑﺎ ﻧﺎم ﮐﻠﯽ اﻧﺴﺎنﮔﺮا روﺑﺮو ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺷـﺪ اﻣـﺎ ﺧـﻮد ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﮑـﺮی اﻧﺴـﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪیﻫﺎی ﻓﻮقاﻟﺬﮐﺮ در درون ﺧﻮد ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﻧﺘﻘﺎد از اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﯽ و اﻧﻘﻼب ﮐﻤـﯽ‬ ‫در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻋﺘﺮاض اﺳﺎﺳﯽاﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﺎن از اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﺎن اﯾﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ در روشﺷﻨﺎﺳﯽ اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺟﻬﺎن‬ ‫اﻧﺴــﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺴــﺎﺋﻞ اﻧﺴــﺎﻧﯽ ﺑــﻮﯾﮋه ﺑــﻪ ﻧﻬﺎدﻫــﺎی اﺟﺘﻤــﺎﻋﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗــﯽ‪ ،‬ﻋــﺮف‪ ،‬ﺳــﻨﺖ و‬ ‫زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻧﻈﺎم دﻻﻟﺖ و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن‬ ‫اﻧﺴﺎنﮔﺮا ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ در ﺗﻔﮑﺮ و اﺳﺘﺪﻻت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎنﮔﺮا ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ارﺗﺒـﺎط‬ ‫و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎت اﻧﺴﺎن از دﻧﯿﺎی روزﻣﺮه زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷـﺪ و ﻇﺮﻓﯿـﺖﻫـﺎی‬ ‫ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن ﭘﯿﺮو ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺴﺎنﮔﺮا‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‬ ‫»داﻧﺶ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ زﻣﯿﻦ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻧﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺴﺎنﮔﺮا ﺗﺤﺖ ﺳﻠﻄﻪ ﻋﻠﻢ زﻣﯿﻦﺷﻨﺎﺳـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی اﻧﺴـﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧـﻪ‬ ‫درﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎی دارد‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪاﻧﺎن اﻧﺴﺎنﮔﺮا در ﭘﯽ ﺗﻘﻠﯿﻞ ﻓﻀﺎ و ﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﺳـﻄﺢ ﮐـﺮۀ‬ ‫زﻣﯿﻦ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در روشﺷﻨﺎﺳﯽ اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﮑـﺎن )در ﻗﺎﻟـﺐ‬ ‫ﭼﺸﻢ اﻧﺪاز و ﭼﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻧﺎﺣﯿـﻪ( ﻣﻔﻬـﻮم ﮐﻠﯿـﺪی در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی اﻧﺴـﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺴﺎنﮔﺮا در ﭘﯽ ﮐﺸﻒ ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎی ﭘﻮﯾﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ از‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ آن‪ ،‬اﺑﻌﺎد ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدی و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺗﻮﺳـﻂ ﮔﺮوﻫﻬـﺎی ﻣﻠـﯽ و ﻓﺮاﻣﻠـﯽ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﺪود و از ﺣﯿﺚ ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎدار ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻮاره ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﻣﻮﯾﺮ‪ .(4 :1379 ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﺴـﺎﯾﻞ و ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎنﮔﺮا ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﺧﻠﻖ ﭼﺸـﻢاﻧـﺪازﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﮑﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ دارد از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎدﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪26‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫و ﺑﺮرﺳﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻧﻮاع ﮔﺮوهﺑﻨﺪیﻫﺎ و اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﻌﻨـﺎ ﺑﺨﺸـﯿﺪن ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﻠـﺖﺳـﺎزی و ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮی ﮐﺸـﻮر ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻘﯿـﺎس وﯾـﮋهای از ﻣﮑـﺎن از‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ و ﻫﯿﺠﺎناﻧﮕﯿﺰ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﺴﺎنﮔﺮا اﺳﺖ)ﻫﻤﺎن‪.(5 :‬‬ ‫از ﻧﻈﺮ روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎنﮔﺮا ﺑـﻪ ﻣـﻮارد زﯾـﺮ ﺗﻮﺟـﻪ ﺧﺎﺻـﯽ‬ ‫ﻣﺒﺬول ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﻘﺪ و اﻧﺘﻘﺎد‪ ،‬زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺗـﺎرﯾﺦ ﻫﻨـﺮ ﺑـﻪ وﯾـﮋه ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿـﮏ )ﻓـﻦ ﺗﺎوﯾـﻞ و‬ ‫آﺷﮑﺎرﺳﺎزی ﻣﻌﻨﺎ( ﺟﺎﯾﮕﺎه وﯾﮋهای در روشﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎﻧﮕﺮا دارد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﮑﺎن و ﻧﻤﺎدﻧﮕﺎری ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫دﯾﮕﺮ ﻧﻈﺎم دﻻﻟﺖ و ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺗﺎوﯾﻞ ﭼﺸﻢاﻧﺪازﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻬﺎدﻫـﺎی دارای ﻣﻌﻨـﺎ و ﮔﺴـﺘﺮش‬ ‫داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺳﻨﺘﯽ از ﻧﻤﺎدﻧﮕﺎری‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺪانﻫﺎی اﻧﺴﺎنﮔﺮا اﯾﻔﺎ‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬از ﻧﻈﺮ اﻧﺴﺎنﮔﺮاﻫﺎ ﻋﯿﻨﯽﺳﺎزی آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﮑﺘﺐ ﻋﻠﻢ ﻓﻀﺎﯾﯽ و روشﺷﻨﺎﺳﯽ‬ ‫ﮐﻤﯽ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪه اﻣﺮی ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﭘﺪﯾﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻓﻬﻢ ﺟﻬﺎن آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد از‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻬﻢ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎنﮔﺮا ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺘﻘﺎدی‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺆﺛﺮی در ﺣﻮزه ﺗﻼشﻫﺎی داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻨﺤﺎل ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً در ﺳﺎﻟﻬﺎی اﺧﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ داﻧﺶ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬ ‫و ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ )ﺑﯿﻠﺲ‪ .(481 :1383 ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی از آﺛﺎر ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﺮاﻧﮑﻔـﻮرت‬ ‫ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ از ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﺘﻔﮑﺮﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺪاد ﺗﺸـﮑﯿﻞ ﺷـﺪ ﮐـﻪ در دﻫـﻪ‬ ‫‪ 1920‬و ‪ 1930‬آﻏــﺎز ﺑــﻪ ﻫﻤﮑــﺎری ﻧﻤﻮدﻧــﺪ‪ .‬ﭼﻬــﺮهﻫــﺎی ﺳﺮﺷــﻨﺎس ﻧﺴــﻞ اول ﻣﮑﺘــﺐ‬ ‫ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت ﻣﺎﮐﺲ ﻫﻮرﮐﻬﺎﯾﻤﺮ‪ ،‬ﺗﺌﻮدر آدورﻧﻮ و ﻫﺮﺑﺮت ﻣﺎرﮐﻮزه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪی اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ از آﺛﺎر اﯾﻦ ﻣﺘﻔﮑﺮﯾﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و ﺑﺎ ﮐﺎرﺑﺮد ﺷـﯿﻮهﻫـﺎی ﻣﻬـﻢ و اﺑﺘﮑـﺎری‪ ،‬آن را‬ ‫‪- Critical Theory‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪27 ...‬‬

‫ﺗﻮﺳﻌﻪ داد‪ .‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﯾـﻦ اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان ﯾـﻮرﮔﻦ ﻫﺎﺑﺮﻣـﺎس اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺮﺟﺴـﺘﻪﺗـﺮﯾﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮداز ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺘﻘﺎدی ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫آزادﺳﺎزی ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ .(483 :‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺴﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان اﻧﺘﻘـﺎدی‪،‬‬ ‫آزادﺳﺎزی ﺑﺎﯾﺪ در ﻗﺎﻟﺐ آﺷﺘﯽ ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ درک ﺷﻮد‪ .‬روﺷﻨﻔﮑﺮی ﺑﻮمﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ 1‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎی‬ ‫ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﺟﻨﺒﺶ ﺳﺒﺰ ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻫﻤﺨـﻮاﻧﯽ دارد‪ .‬در واﻗـﻊ ﻧﻈﺮﯾـﻪ اﻧﺘﻘـﺎدی‬ ‫ﻣﮑﺘــﺐ ﻓﺮاﻧﮑﻔــﻮرت‪ ،‬رویﺟﻨﺒــﻪﻫــﺎی اﻧﺴــﺎنﮔﺮاﯾــﯽ ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴــﺘﯽ‪ ،‬ﺑــﺎ اﻓــﺰودن ﻋﻮاﻣــﻞ‬ ‫روانﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ دارد )ﺷﮑﻮﯾﯽ‪.(257 :1382 ،‬‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺘﻘﺎدی ﺑﺎ ﺗﺎﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮی از ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ و زﻧـﺪﮔﯽ‬ ‫ﭘﺮ درد و رﻧﺞ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺣﺎﺻﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﻣﺪرن‪ ،‬ﮔﺮدشﻣﺪاری ﺳـﺮﻣﺎﯾﻪ و اﻫـﺮمﻫـﺎی‬ ‫ﭼﻨﺪﮔﺎﻧﻪ ﻗﺪرت ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻄﻪ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژی‪ ،‬راه ﺗﺎراج ﺑﯽاﻣﺎن ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﯿﻌـﯽ‬ ‫را در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬اﺳـﺘﺜﻤﺎر ﻃﺒﯿﻌـﺖ‪ ،‬زﻣﯿﻨـﻪ اﺳـﺘﺜﻤﺎر‬ ‫اﻧﺴﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی اﻧﺘﻘﺎدی در ﺣﻮزه ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ ﺑﺎ ﻋﻨـﻮان »ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ اﻧﺘﻘـﺎدی« ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﻧﺘﻘﺎدی ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد از »ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﺳﻨﺘﯽ« راه ﺧﻮد را از آن ﺟﺪا ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺻﺮف ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﻃﺒﯿﻌـﯽ‬ ‫ﺑﺮ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﻈﺮﯾـﻪﭘـﺮدازان ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻘﺶ دوﻟﺘﻤـﺮدان‪ ،‬ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳـﺎن اﻣـﻮر ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﺑﻄـﻮر ﮐﻠـﯽ ﺑﺮداﺷـﺘﻬﺎ و‬ ‫ﺗﺼﺎوﯾﺮی ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از ﺟﻬﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ در ذﻫﻦ ﺧﻮد دارﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺸـﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ آﻧﻬﺎ از ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ )ﮐﺸﻮر‪ ،‬ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺟﻬﺎن( ﺗﺄﺛﯿﺮﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ دارد )ﻣﻮﯾﺮ‪:1379 ،‬‬ ‫دو(‪.‬‬ ‫در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ دﻫﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺘﻘﺎدی از ژﺋﻮﭘﻠﺘﯿﮏ‪ ،‬در ﻣﺤﺎﻓﻞ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﯿـﺎن‬ ‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرن و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﻧﺘﻘﺎدی ﺗﻔﺎوﺗﯽﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﻮد اﻣﺎ ﺑـﺎ اﻓـﺰاﯾﺶ ادﺑﯿـﺎت‬ ‫‪- EcologicalEnlightment‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪28‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﻧﻮﺷﺘﺎری و ﺗﻮﻟﯿﺪات ﻓﮑﺮی ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان‪ ،‬اﺑﻬﺎم ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی ﺗﺎ ﺣﺪودی از‬ ‫ﻣﯿﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺘﻘﺎدی ﺑﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی و ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺮاﻧﮑﻔـﻮرت راﺑﻄـﻪ‬ ‫ﻣﯿﺎن ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺪﯾﺪات زﯾﺴﺖ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻧﺎﺷﯽ از ﻃﺮﺣﻬـﺎی ژﺋـﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎی دﮐﺎرﺗﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻮﯾﺖ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ﺧﻮدی‪ ،‬دﯾﮕﺮی‬ ‫را ﻣﺤﻮر ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ )داﻟﺒﯽ‪.(2005 ،‬‬ ‫ب ‪ -‬ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫‪ -1‬ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ )آرﻣﺎﻧﮕﺮاﯾﯽ(‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز داﻧﺶ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻮادث ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﯿﻠﯿﻮنﻫﺎ ﻧﻔﺮﮐﺸـﺘﻪ و زﺧﻤـﯽ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻋﻤـﻖ‬ ‫ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺣﺪی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻘﻼ و اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان را وادار ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺮای ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﺗﮑـﺮار‬ ‫آن ﭼﺎره اﻧﺪﯾﺸﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺑﺪﻟﯿﻞ روﯾﺎروﯾﯽ ﮐﺸﻮرﻫﺎی آﻟﻤـﺎن و اﺗـﺮﯾﺶ ﺑـﺎ روﺳـﯿﻪ و‬ ‫ﺻﺮﺑﺴﺘﺎن آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮﻫﺎ دارای ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻏﯿﺮ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اداﻣـﻪ‬ ‫ﻣﺨﺎﺻﻤﻪ ﺑﻮﯾﮋه در ﻣﺎﻫﻬﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ آن‪ ،‬ﺟﻨـﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ اول ﺗﺒـﺪﯾﻞ ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ ﮐﺸـﻮرﻫﺎی‬ ‫دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ و ﻏﯿﺮ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺑﺎ دﺧﺎﻟﺖ اﻣﺮﯾﮑﺎ و ﺑﺎ ﭘﯿﺮوزی ﮐﺸـﻮرﻫﺎی‬ ‫دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬رﺋﯿﺲ ﺟﻤﻬﻮر آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋـﯿﺲ دوﻟـﺖ آﻣﺮﯾﮑـﺎ و اﺳـﺘﺎد‬ ‫ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖﺧﻮد را اﻧﺘﻘﺎل ارزﺷﻬﺎی دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺑﻪ اروﭘﺎ و ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺗﻨﻬﺎ راه ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از آﻏﺎز دوﺑﺎره ﭼﻨـﯿﻦ ﺟﻨﮕـﯽ اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ‬ ‫آزادیﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‪ ،‬دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ آﺷﮑﺎر‪ ،‬اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻖ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻠﺖﻫﺎ و ﮔﺴﺘﺮش ﺷﯿﻮه ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﻮﮐﺮاﺗﯿﮏ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﯾﻦ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﯿﺎﻧﯿﻪ ﭼﻬﺎرده ﻣﺎدهای وﯾﻠﺴﻮن ﻣﻌﺮوف ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺟﻬﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫از وﻗﻮع ﺟﻨﮓ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻮل ﯾﺎد ﺷﺪه در ﻗﺎﻟﺐ ﯾﮏ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان‬

‫‪- Liberalism, Idealism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪29 ...‬‬

‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﻣﺤﺎﻓﻞ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﻣﻄﺮح و اﺻـﻮل آن ﺗﺌـﻮرﯾﺰه ﮔـﺮدد )ﺟﮑﺴـﻮن و‬ ‫ﺳﻮرﻧﺴﻮن‪.(57-59 :1383 ،‬‬ ‫ﻋﻘﺎﯾﺪ وﯾﻠﺴﻮن ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﮑـﺮی اراﺋـﻪ‬ ‫ﺷﺪه از ﺳﻮی او و دﯾﮕﺮ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ ﻣﻌﺮوف ﮔﺸﺖ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻧﮑﺎﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ وﯾﻠﺴﻮن ﺑﺮای اﯾﺠﺎد ﺟﻬﺎن ﺻﻠﺢآﻣﯿﺰ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻣﻮﮐﺮاﺳـﯽ و‬ ‫دﯾﮕﺮی اﯾﺠﺎد ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺗﻨﻈـﯿﻢ رواﺑـﻂ ﻣﯿـﺎن دوﻟﺘﻬـﺎ از اﻫﻤﯿـﺖ‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ اﺻﻠﯽ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻋﻘﯿـﺪه ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻧﻬﺎدﻫـﺎی‬ ‫ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﮑﺎرﯾﻬﺎی ﺻﻠﺢآﻣﯿﺰ ﻣﯿﺎن دوﻟﺘﻬﺎ را ﭘﯿﺶ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬و ﻗﻮع ﺟﻨـﮓﻫـﺎی‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد در دﻫﻪ ‪ 1930‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﻀـﻌﯿﻒ اﯾـﻦ اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ وﻫﻮاداران آن از ﺳﻮی واﻗـﻊﮔﺮاﯾـﺎن ﺑـﻪ اﯾﺪاﻟﯿﺴـﺖ ﯾـﺎ‬ ‫آرﻣﺎنﮔﺮا ﻣﻌﺮوف ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ازﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ ﺑﻪ ﭼﻬـﺎر ﺷـﺎﺧﻪ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴـﻢ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪﮔﺮا‪ ،‬ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴـﻢ ﻧﻬـﺎدﮔﺮا و ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴـﻢ ﺟﻤﻬـﻮری ﺧـﻮاه‬ ‫ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ ﯾﺎ آرﻣﺎن ﮔﺮاﯾﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺎﺳـﺨﯽ ﺑـﻪ ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾـﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ و‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ آﻟﻤﺎن داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و آﻣﺮﯾﮑﺎ ﻣﻘﺼﺮ اﺻﻠﯽ آﻏﺎز‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ اول ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮑﺘﺐ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻨﮓ و ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬ ‫ﺑﺎ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﻧﺴﺎﻧﯽﻓﺮاﻧﺴﻪ دارای ﻧﮑﺎت ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﮑﺘﺐ واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ‬

‫‪1‬‬

‫ﻣﺎﺟﺮای واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ داﺳﺘﺎن اﺳﻄﻮرهای ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن آرﻣـﺎنﮔـﺮای دوران ﺑـﯿﻦ‬ ‫دو ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ )‪ (1919-1939‬آﻏﺎز ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ واﻗﻊ ﮔﺮاﯾـﺎن‪ ،‬آرﻣـﺎنﮔﺮاﻫـﺎ ﻧﻘـﺶ‬ ‫ﻗﺪرت را در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﯿﺰان ﻋﻘﻼﻧﯽ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ اﻏـﺮاق ﻧﻤـﻮده‬ ‫و ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ دارﻧﺪ و در اﻋﺘﻘـﺎد ﺧـﻮد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺑﺸﺮ ﺑﺮای ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﺴﯿﺎر اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻏﺎز ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﯽ دوم‬

‫‪- Realism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪30‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫درﺳﺎل ‪ ،1939‬دﺳﺖ ﮐﻢ از دﯾﺪ واﻗﻊﮔﺮاﻫﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ روﯾﮑـﺮد آرﻣـﺎنﮔﺮاﯾـﯽ ﺑـﯿﻦ دو‬ ‫ﺟﻨﮓ ﺑﺮای ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻧﺎﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ)ﺑﯿﻠﯿﺲ و اﺳﻤﯿﺖ‪.(320 :1383 ،‬‬ ‫واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر ﻓﺮض ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ اﺳـﺘﻮار اﺳـﺖ‪ (1 :‬دﯾـﺪﮔﺎه ﺑﺪﺑﯿﻨﺎﻧـﻪ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻫﯿﺖ اﻧﺴﺎن ‪ (2‬ﺗﺪاوم وﺿـﻌﯿﺖ ﺟﻨﮕـﯽ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺷـﺮاﯾﻂ ﻏﺎﻟـﺐ زﻧـﺪﮔﯽ در ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ‪ (3‬اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ و اﺻﻞ ﺑﻘﺎی ﮐﺸﻮر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ارزش ‪ (4‬ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ رو ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﻮدن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺎﺳﺖ داﺧﻠﯽ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﺎت‪ ،‬ﺟـﻮﻫﺮه‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻈﺮﯾﻪﭘـﺮدازان واﻗـﻊﮔـﺮا از ﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺗـﺎ ﮐﻨـﻮن ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪) .‬ﺟﮑﺴـﻮن و‬ ‫ﺳﻮرﻧﺴﻮن‪.(93 :1383 ،‬‬ ‫واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﯿﺶ از ﻣﻄﺮح ﺷﺪن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﺣﻮزه آﮐﺎدﻣﯿﮏ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ در ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺳـﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﮐﯿـﺎوﻟﯽ و ﻫـﺎﺑﺰ از واﻗـﻊﮔﺮاﯾـﺎن‬ ‫ﮐﻼﺳﯿﮏ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان واﻗـﻊﮔـﺮا ﭘـﺲ از ورود رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑـﻪ ﺣـﻮزهی‬ ‫آﮐﺎدﻣﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻮﮐﻼﺳﯿﮏ واﻗﻊﮔﺮا ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺘـﺮﯾﻦ آﻧﻬـﺎ ﻫـﺎﻧﺲ‬ ‫ﻣﻮرﮔﻨﺘﺎ‪ ،‬ﻫﻨﺮی ﮐﯿﺴﯿﻨﺠﺮ و رﯾﻤﻮن آرون ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی واﻗـﻊﮔﺮاﯾـﯽ از اواﺳـﻂ‬ ‫دﻫﻪ ‪ 1970‬وارد ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻧﻮ واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ ﺷﺪ ﮐـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ در‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮐﻨﺚ واﻟﺘﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﻟﺘﺲ ﺑﺎ اراﺋﻪ ﯾﮏ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﺗﺒﯿـﯿﻦ ﻋﻠﻤـﯽ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻓـﺮد‪ ،‬ﮐﺸـﻮر و‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻫﺮج و ﻣﺮج ﺷﮑﻞ اﺻﻠﯽ رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ و ﮐﺸـﻮر‪ ،‬ﺑـﺎزﯾﮕﺮ ﻋﻤـﺪه آن‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ )ﻫﻤﺎن ‪.(93-113 :‬‬ ‫ﺑﻄﻮر ﮐﻠﯽ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴـﺖ‬ ‫اﯾﻨﮑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﮔﺮاﯾﯽ ﻫﺴﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰی واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ ﮐﺸﻮر ﺑﺎزﯾﮕﺮ اﺻـﻠﯽ و‬ ‫ﺑﻘﯿﻪ ﺑـﺎزﯾﮕﺮان درﻧﻈـﺎم ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ از اﻫﻤﯿـﺖ ﮐﻤﺘـﺮی ﺑﺮﺧـﻮردار ﻫﺴـﺘﻨﺪ‪ .‬دوم اﯾﻨﮑـﻪ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ وﺟﻮد ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺳـﺎزد ﮐـﻪ از اﻗﺘـﺪار‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻘﺎ ﮐـﻪ ﻫـﺪف ﻫﻤـﻪ ﮐﺸﻮرﻫﺎﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎﻣﯿﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻣﻨﯿﺖ ﻣﻠﯽ از ﺳﺎﯾﺮ اﻫﺪاف دوﻟﺖﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻬـﺎرم‪ ،‬ﺧﻮدﯾـﺎری‪ ،‬ﺑـﻪ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪31 ...‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺸﻮری ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻬﺖ ﺗﻀﻤﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﮐﺸﻮر دﯾﮕﺮ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫)‪.(Griffith, 1999: 1‬‬ ‫‪ -3‬رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ‬

‫‪1‬‬

‫در ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﯿﺎن آرﻣﺎنﮔﺮاﯾـﯽ و واﻗـﻊﮔﺮاﯾـﯽ‪ ،‬ﻣﮑﺘـﺐ اﺧﯿـﺮ ﭘﯿـﺮوز ﺷـﺪ و دﯾـﺪﮔﺎه‬ ‫واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﺪﮔﺎه ﻣﺴـﻠﻂ در ﻣﯿـﺎن اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪان و ﺳﯿﺎﺳـﺘﻤﺪاران و دﯾﭙﻠﻤﺎﺗﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ آرﻣﺎنﮔﺮاﯾﯽ و ﻧﻪ واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ ﻫﯿﭽﮑﺪام ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧـﻪای دﻗﯿـﻖ و‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﯾﻦ دو ﻣﮑﺘﺐ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑـﻪ‬ ‫و ﭘﯿﺶداوری ﻓﻠﺴﻔﯽ روﯾﺪادﻫﺎ و وﻗﺎﯾﻊ را ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬـﺎﻧﯽ دوم‬ ‫ﻗﻮاﻋﺪ آﮐﺎدﻣﯿﮏ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ رﺷﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﯾـﻦ رﺷـﺪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ ﻣﺮﻫـﻮن ﻣﺮاﮐـﺰ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ دوﻟﺘﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ در آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﯿﻘﺎً درﭘﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﺮدن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ روﻧﺪ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪی از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﺑﻪ ﺣﻮزۀ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻋﺮﺿـﻪ ﻧﻤـﻮد‬ ‫ﮐﻪ رﻫﯿﺎﻓﺖ روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻘﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ‬ ‫دﯾﭙﻠﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ ﯾـﺎ ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻋﻠـﻮم ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎد و ﺳـﺎﯾﺮ‬ ‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎی رﺷﺘﮥ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮدﻧـﺪ و ﺑﺮﺧـﯽ ﻧﯿـﺰ ﻣﺘﻮﺟـﻪ رﯾﺎﺿـﯿﺎت و ﻋﻠـﻮم‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ و روش ﺗﺤﺖ ﻋﻨـﻮان رﻓﺘـﺎرﮔﺮاﯾﯽ ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪی ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﺎن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﻠﯽ ﻣﺒﺘﻨـﯽ ﺑـﺮ ﺗﺠﺮﺑـﻪ‪ ،‬اﺳـﺘﻘﺮاء و‬ ‫ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽﻫﺎی آﻣﺎری و ﮐﻤﯽ را ﺑﺮای ﺗﻮﺿﯿﺢ رﻓﺘﺎرﻫﺎ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﮐﺸﻒ و اراﺋـﻪ‬ ‫دﻫﻨﺪ‪) .‬ﺟﮑﺴﻮن و ﺳﻮرﻧﺴﻮن‪.(67-69 :1383 ،‬‬ ‫ﻇﻬﻮر رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻫﻤﺰﻣﺎن و ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻣﮑﺘﺐ داﻧـﺶ‬ ‫ﻓﻀﺎﯾﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻣﮑﺘﺐ داﻧﺶ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﻧﯿـﺰ در‬ ‫ﭘﯽ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬رﯾﺎﺿﯿﺎت‪ ،‬آﻣـﺎر و روش اﺛﺒـﺎتﮔﺮاﯾـﯽ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﯽ ﯾﺎ ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪- Behavioralism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪32‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫‪ -4‬ﻣﮑﺘﺐ اﻧﺘﻘﺎدی‬

‫‪1‬‬

‫ﺿﻌﻒ ﻫﺎی روش رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﯽ )اﺛﺒﺎت ﮔﺮاﯾﯽ( ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎی ﮔﺴـﺘﺮده و ﻇﻬـﻮر‬ ‫ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻓﮑﺮی ﻧﻮﯾﻨﯽ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ آن ﻣﮑﺘﺐﻫﺎی ﻓﮑﺮی ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﻠﯽ ﻓﺮا اﺛﺒـﺎتﮔﺮاﯾـﯽ‬ ‫در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮا اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾـﯽ دارای زﻣﯿﻨـﻪ ﮔﺴـﺘﺮدهای اﺳـﺖ و‬ ‫دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎی ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻣﺘﻌﺪدی ﭼﻮن ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی‪ 2‬ﭘﺴـﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴـﻢ )ﮐـﻪ‬ ‫ﺧــﻮد ﯾــﮏ رﻫﯿﺎﻓــﺖ ﭼﻨﺪﮔﺎﻧــﻪ اﺳــﺖ ﺗــﺎ واﺣــﺪ(‪ ،‬ﺳــﺎزهاﻧﮕــﺎری‪ ،3‬ﻧﻈﺮﯾــﻪ ﻫﻨﺠــﺎری‪ 4‬و‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ 5‬را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ ﻋﻨﻮان ﮐﻠﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫـﺎی‬ ‫واﮐﻨﺶﮔﺮا‪ 6‬اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﺻﻮل ﮐﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت ﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی ﮐﻪ ﺟﺰﯾـﯽ از ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴـﻢ ﻏﺮﺑـﯽ اﺳـﺖ‪ ،‬از دل‬ ‫»ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ« ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت ﻣﻌـﺮوف‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻮﺛﺮی درﺣﻮزۀ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﻋﻠﻤﯽ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﻃﯿﻒ ﮔﺴﺘﺮدهای از زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و روانﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗـﺎ ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬اﺧـﻼق‪ ،‬ﻋﻠـﻮم‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد)ﺑﺸﯿﺮﯾﻪ‪ .(185 :1383،‬ﺗـﺎﺛﯿﺮ اﯾـﻦ ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﮑـﺮی ﺑـﺮ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ را در ﺑﺨﺶ ﭘﯿﺸﯿﻦ و در ﻧﻘﺪ راﺑﻄﮥ اﻧﺴﺎن و ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻇﻬﻮر ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﻧﺘﻘـﺎدی‬ ‫ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ .‬در ﺣﻮزه رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎی اﺧﯿﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗـﺎﺛﯿﺮ آن ﺑـﺮ‬ ‫اﯾﻦ داﻧﺶ ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪ )ﺑﯿﻠﯿﺲ و اﺳﻤﯿﺖ‪.(481 :1383 ،‬‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان اﻧﺘﻘﺎدی ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﺧﻮد را از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻌﻨﺎی‬ ‫آزادﺳﺎزی‪ 7‬ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ اوﻟﯿﻦ ﻧﺴﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬آزادﺳـﺎزی ﺑﺎﯾـﺪ‬ ‫در ﻗﺎﻟﺐ آﺷﺘﯽ ﺑﺎ ﻃﺒﯿﻌﺖ درک ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮح در ﺗﻀﺎد آﺷـﮑﺎر ﺑـﺎ ﺑﯿﺸـﺘﺮ روﯾﮑﺮدﻫـﺎی‬ ‫ﺳﻨﺘﯽﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد آﻧﻬﺎ آزادﺳﺎزی ﺑﻪ ﻓﺮآﯾﻨﺪی ﮔﻔﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‬

‫‪1‬‬

‫‪- Critical school‬‬ ‫‪- Critical theory‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪- Constructivism‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪- Normative Theory‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪- Historical sociology‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪- Reflectivist‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪- Emancipation‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪33 ...‬‬

‫ﮐﻪ در آن ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﻘﺎﯾـﺪ ﻣﮑﺘـﺐ ﻓﺮاﻧﮑﻔـﻮرت در‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ ﻋﻨﻮان روﺷﻨﮕﺮی ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ 1‬ﺑـﺎ ﺑﺨـﺶﻫـﺎﯾﯽ از ﺟﻨـﺒﺶ ﺳـﺒﺰ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬ ‫ﻫﻤﺨﻮاﻧﯽ دارد‪.‬‬ ‫دوﻣﯿﻦ روﯾﮑﺮد ﻓﮑﺮی از آﺛﺎر ﻧﺴﻞ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان اﻧﺘﻘـﺎدی ﺑـﻪ وﯾـﮋه در آﺛـﺎر‬ ‫ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﺗﺒﻠﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺮ ﻣﺤﻮرﯾـﺖ ارﺗﺒﺎﻃـﺎت و ﮔﻔﺘﮕـﻮ در ﻓﺮآﯾﻨـﺪ آزادﺳـﺎزی‬ ‫ﺗﺎﮐﯿﺪ دارد )ﺑﺰرﮔﯽ‪.(204 :1382 ،‬‬ ‫اﻧﺪروﻟﯿﻨﮏ ﻟﯿﺘﺮ ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ درﺣﻮزه ﺗﻔﮑـﺮ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدی اﺳﺖ‪ .‬او از ﺑﺮﺧﯽﻗﻮاﻋﺪ و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎی ﮐﻠﯿﺪی ﻫﺎﺑﺮﻣﺎس ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﯿﺎن اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﮐﻪ آزادﺳﺎزی در ﺣـﻮزه رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﺑﺎﯾـﺪ در ﻗﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺳـﻌﻪ‬ ‫ﭼﻬﺎرﭼﻮبﻫﺎی اﺧﻼﻗﯽ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ درک ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ او آزادﺳـﺎزی را‬ ‫ﺑﺎ ﻓﺮآﯾﻨﺪی ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﻣﺮزﻫﺎی دوﻟﺖ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﻌﻨﻮی ﺧـﻮد‬ ‫را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از زﻣﺎن اﯾﺠﺎد ﻧﻈﺎم ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ ﺣﺎﺿـﺮ و ﺑـﺎ اﻣﻀـﺎی‬ ‫ﻗﺮارداد وﺳﺘﻔﺎﻟﯿﺎ در ﺳﺎل)‪ (1648‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﺮز اﺧﻼﻗﯽ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬از ﻧﻈـﺮ او‬ ‫اﺗﺤﺎدﯾﻪ اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻬﺎد ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﭘﺴﺎ وﺳﺘﻔﺎﻟﯿﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی ﭘﺴﺖ ﻣﺪرن‬

‫‪2‬‬

‫ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ در ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻠـﻮم اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺤـﻮل ﻧﻈـﺮی‬ ‫ﻣﻬﻢ و ﺗﺎﺛﯿﺮﮔﺬاری ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ روﯾﮑﺮد در دﻫﻪ ‪ 1980‬ﺑﻪ ﻋﺮﺻـﻪ ﻧﻈﺮﯾـﻪﻫـﺎی رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ وارد ﺷﺪه وﻟﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در واﻗﻊ از ده ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه در ﻣﺒﺎﺣﺚ‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ آن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺮﯾﻒ دﻗﯿﻖ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ دﺷﻮار اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﯾﮑـﯽ‬ ‫از ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎی ﻣﻔﯿـﺪ ﺑﻮﺳـﯿﻠﻪ ژان ﻓﺮاﻧﺴـﻮا ﻟﯿﻮﺗـﺎر اراﺋـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬وی اﻋﺘﻘـﺎد دارد‪،‬‬ ‫ﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرﻧﯿﺴﻢ ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻓـﺮا رواﯾـﺖ‬

‫‪-Ecological Enligtment‬‬ ‫‪- Postmodernism‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪34‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫اﺳﺖ )ﺑﺰرﮔﯽ‪ .(166 :1382،‬واژه اﺻﻠﯽ در اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻓﺮا رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ او ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎد دارد ﺑﻨﯿﺎنﻫﺎی روﺷﻨﯽ ﺑﺮای ﺗﻮﻟﯿﺪ داﻧﺶ دارد‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﭘﺴﺖ ﻣﺪرن در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ رﯾﭽﺎرد اﺷﻠﯽ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ وی ﭘﺴﺖ ﻣﺪرنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﻔﮑﺮان اﻧﺘﻘﺎدی در ﭘﯽ آﻧﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫زﻧﺪانﻫﺎی ذﻫﻨﯽﺷﺎن آﮔﺎه ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎی ﭘﺴﺖ ﻣـﺪرن ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬راﺑﻄـﻪ‬ ‫ﻗﺪرت و داﻧﺶ و اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻫﺎی ﻣﺘﻨﯽ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﻗـﺪرت و داﻧـﺶ دﻗﯿﻘـﺎً در ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻧﻈـﺮات‬ ‫ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ داﻧﺶ ﻧﯿﺎزی ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻧﺪارد اراﺋﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘـﺎد آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺧﺎرج از ﻗﺪرت‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﯿـﺰی ﺧـﺎرج از ﺗﻨﻈﯿﻤـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﻘﻂ در ﻗﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻤـﺎنﻫـﺎی ﺧـﺎص‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺣﮑﺎﯾﺖ‬ ‫از ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮﺧﯽ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﺑﺮ ﺣﻘﺎﯾﻖ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀـﻤﻮن دوم اﺳـﺘﺮاﺗﮋی‬ ‫ﻣﺘﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه درﯾﺪا روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﻨﺎ ﻣﯽﻧﻬـﯿﻢ ﺑـﺮ ﻣـﺘﻦ اﺳـﺘﻮار‬ ‫اﺳﺖ )در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﻣﺘﻦﻫﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﻔﺘﻤـﺎنﻫـﺎی ﮐﻼﻣـﯽ و ﻧﻮﺷـﺘﺎری ﺷـﺎﻣﻞ ﻧﻘﺸـﻪ ﻧﯿـﺰ‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮی اﺳﺖ و در واﻗﻊ ﻧﻘﺸﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن و ﻣﺤـﯿﻂ ﻣـﺎدی‬ ‫اﺳﺖ(‪ .‬روش درﯾﺪا در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﺷﮑﻨﯽ‪ 1‬و دوﺑﺎره ﺧﻮاﻧﯽ‪ 2‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬

‫‪3‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬دوﻟﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻔﻬـﻮﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪه و ﻣﺴﻠﻢ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارایﭘﯿﺸﯿﻨﻪای ﻃﻮﻻﻧﯽ اﺳـﺖ و ﻗـﺮنﻫـﺎ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺮﮐﺰ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ روﯾﮑﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﭼﮕـﻮﻧﮕﯽ‬ ‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺟﻮاﻣﻊ و اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫‪- Deconstruction‬‬ ‫‪- Double reading‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪- Historical Sociology‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪35 ...‬‬

‫از ﻧﻈﺮ ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣـﺎ آﻧﻬـﺎ را ﻣﺴـﻠﻢ و ﻃﺒﯿﻌـﯽ‬ ‫ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺸﻮر ﯾﺎ دوﻟﺖ( ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎی ﭘﯿﭽﯿـﺪه اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻃﺒﻘﺎت و اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻔﮑﺮان اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ دوﻟﺖﻫﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ و ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴـﻢ را ﮐـﻪ دوﻟﺘﻬـﺎ )ﮐﺸـﻮرﻫﺎ(‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ را ﻣﻮرد ﭼﺎﻟﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨـﺪ‪ .(Griffiths, 1999: 233) .‬ﻻزم ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﻣﯿـﺎن ﻣﮑـﺎنﻫـﺎ ﺗﺎﮐﯿـﺪ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﮑﺎﺗﺐ واﻗﻊﮔﺮاﯾﯽ و ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪،‬ﮐﺸﻮرﻫﺎ )ﯾﮏ ﻣﻘﯿـﺎس ﺧـﺎص‬ ‫از ﻣﮑﺎن( را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻢ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻧﺌﻮرﺋﺎﻟﯿﺴﻢ را ﻧﯿـﺰ ﺗﻀـﻌﯿﻒ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ زﯾﺮا ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دوﻟﺖﻫﺎ از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻋﻤﻠﮑـﺮد ﻣﺸـﺎﺑﻬﯽ ﻧﺪارﻧـﺪ و در‬ ‫ﻃﻮل زﻣﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺠﺎری‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺠﺎری رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺎﮐﯿﺪ ﺑﺮﺟﻮاﻧﺐ اﺧﻼﻗﯽ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎی اﯾﻦ رﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ درﻣﻔﻬﻮم اوﻟﯿﻪ آن‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﺖ اﺧﻼﻗـﯽ‬ ‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﺟﻮاﻣﻊ و ﮐﺸﻮرﻫﺎ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺟﺪﯾﺪﺗﺮ ﮐﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽﻫﺎی ﺳﻨﺘﯽ و ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﺑـﺮای ﻋـﺪاﻟﺖ ﺗـﻮزﯾﻌﯽ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ را ﺗﻠﻔﯿﻖ و ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳـﯽ ﻗـﺮار ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﻫﻨﺠـﺎری ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﺳـﯿﻄﺮه‬ ‫ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ ﮐﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺠﺎری را ارزش ﻣﺤﻮر و ﻏﯿﺮ ﻋﻠﻤﯽ ﻣـﯽداﻧﺴـﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺪﯾﻦ دﻫـﻪ‬ ‫ﻣﺘﺮوک و ﻣﻬﺠﻮر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در دﻫﻪ ‪ 1990‬ﻋﻼﻗﻪ و ﺗﻮﺟﻪ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺠﺎری اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ اﯾـﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺠﺎری ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻠﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺮوزه ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﮔﺴﺘﺮدهای ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎ ﭼﻪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺗﺼـﺮﯾﺤﯽ و ﭼـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﺗﻠﻮﯾﺤﯽ‪ ،‬دارای ﻓﺮﺿﯿﻪﻫﺎیﻫﻨﺠﺎری ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﺗﻔﺎوت اﺻﻠﯽ در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﻨﺠﺎری‬ ‫‪- Normative Theory‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪36‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﺑﯿﻦ ﺟﻬﺎن وﻃﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎعﮔﺮاﯾﯽ )ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺤـﺪود ﺷـﺪه ﺑـﺎ ﻣﺮزﻫـﺎی ﻣﺸـﺨﺺ(‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬روﯾﮑﺮد ﻧﺨﺴﺖ اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ ،‬ﺣﻖ و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺑﺮﻋﻬﺪه اﻓﺮاد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟـﯽ روﯾﮑـﺮددوم‬ ‫ﮐﺸﻮر راﻣﻮﺿﻮع آن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬در دﻫﻪ ‪ 1990‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻫﻨﺠـﺎری درﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﺗﺪوﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ اﺧﻼﻗـﯽ‬ ‫ﯾﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎ ﺑﺮای ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﺑﺸﺮ دوﺳﺘﺎﻧﻪ )ﺑﯿﻠـﯿﺲ و اﺳـﻤﯿﺖ‪:1383‬‬ ‫‪ .(518‬در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ رﮔﻪﻫﺎی ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻠﻢ ﻫﻨﺠﺎری در آﺛﺎر ﻣﺘﻔﮑـﺮان ﺳـﺎﺧﺘﺎرﮔﺮا‪،‬‬ ‫واﻗﻊﮔﺮا و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﻧﺘﻘﺎدی دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﺎزهاﻧﮕﺎری‬

‫‪1‬‬

‫اﯾﻦ روﯾﮑﺮد ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﻧﻘـﺎط ﻣﺸـﺘﺮک روﯾﮑﺮدﻫـﺎی ﺧﺮدﮔـﺮا )واﻗـﻊﮔﺮاﯾـﯽ و‬ ‫ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ( و واﮐﻨﺶﮔﺮا )اﻧﺘﻘﺎدی‪ ،‬ﭘﺴﺖ ﻣﺪرن‪ ،‬ﻫﻨﺠـﺎری و ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷﻨﺎﺳـﯽ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ( را‬ ‫اﺧﺬ ﮐﻨﺪ)ﻫﻤﺎن‪ .(546 :‬ﺳﺎزهاﻧﮕﺎران ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﭘـﺮدازان اﻧﺘﻘـﺎدی و ﭘﺴـﺖ ﻣـﺪرنﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ واﻗﻌﯿﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﺎرﺟﯽ و ﻋﯿﻨﯽ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‬ ‫)ﺟﮑﺴﻮن و ﺳﻮرﻧﺴﻮن‪ .(305 :1383،‬ﻋﻘﯿﺪه ﮐﻠﯿﺪی در اﯾﻦ روﯾﮑﺮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ دﻧﯿـﺎی‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺸﺮی اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺒـﻖ ﻧﻈـﺮ ﺳـﺎزهاﻧﮕـﺎران‪،‬‬ ‫دﻧﯿﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﯿﺰ ﺧﺎص و ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰی در ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗـﻮاﻧﯿﻦ آن‬ ‫از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﻓﺘﺎرﮔﺮاﯾﺎن و اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺸﻒ ﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﯾﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﻋﻠﻤﯽﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ زﻣﯿﻨﻪای ﺑﯿﻦ ذﻫﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﺑﺮای اﻓﺮادی ﮐﻪ آن را ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آن را ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ دارای ﻣﻌﻨـﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﮑﺮی اﻟﮑﺴﺎﻧﺪروﻧﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻗﺮاﺋـﺖ او از‬ ‫ﺳﺎزهاﻧﮕﺎری در ﻣﻘﺎﻟﻪای ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان »ﻫـﺮج و ﻣـﺮج‪ «2‬ﭼﯿـﺰی اﺳـﺖ ﮐـﻪ دوﻟـﺖﻫـﺎ آن را‬ ‫ﻣﯽﻓﻬﻤﻨﺪ« درﺳﺎل ‪ 1992‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ )‪.(Linklater, 2000: 615‬‬

‫‪- Constructivist Theory‬‬ ‫‪- Anarchy‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪37 ...‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی‬ ‫در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﻧﮕـﺎه ﮐﻠـﯽ و ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ اﺟﻤـﺎﻟﯽ ﻣﯿـﺎن رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اراﺋﻪ ﮔﺮدد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﺗﺎﮐﯿـﺪ ﻣـﺎ ﺑـﺮ ﻣﻔﻬـﻮم ﮐﻠﯿـﺪی‬ ‫ﮐﺸﻮر )ﺣﮑﻮﻣﺖ(‪ ،‬ﻣﻘﯿﺎس و ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﺘـﺪوﻟﻮژی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬ ‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﻓﻬﻢ و ﺗﺤﻠﯿﻞ رواﺑﻂ ﻣﯿـﺎن ﭘﺪﯾـﺪهﻫـﺎ و روﻧـﺪﻫﺎ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬ ‫اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ دو رﺷـﺘﻪ و ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ﻣﺤﺘـﻮاﯾﯽ و ﺗـﺎﺧﺮ و ﺗﻘـﺪم‬ ‫زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﻣﯽﺗـﻮان ﺑﻄـﻮر ﺧﻼﺻـﻪ ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻗﺮارداد وﺳﺘﻔﺎﻟﯿﺎ در ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﻮﺟﺐ ﺷـﮑﻞ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﮐﺸـﻮر )ﺣﮑﻮﻣـﺖ( ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺮوزی ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮﻣﯽ ﮐـﻪ ﻣـﺎ اﻣـﺮوز‬ ‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻗﺮارداد ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶ از آن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑـﺎ ﺳﯿﺎﺳـﺖ ارﺗﺒـﺎط‬ ‫داﺷﺖ اﻣﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮریﻫـﺎ و اﻗـﻮام ﻧﯿـﺰ ﺑـﺎ‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ راﺑﻄﻪ داﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﻠﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﭘﺪﯾـﺪ‬ ‫آﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬از ﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ رﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ وارد ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﮔﺮدﯾـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ درﺣـﺎﻟﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪدر دﻫـﻪ ﭘـﺲ از آن و‬ ‫درﺳﺎﻟﻬﺎی دﻫﻪ ‪ 1920‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﺪم زﻣـﺎﻧﯽ ﺷـﮑﻞﮔﯿـﺮی ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ رﺷﺘﻪ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ و ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺸـﻮر)ﺣﮑﻮﻣـﺖ( ﻣﻬﻤﺘـﺮﯾﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻮده و رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن آﻧﻬـﺎ ﻣﻮﺿـﻮع ﻣـﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬ ‫رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽداد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﺳـﺎس و‬ ‫ﭘﺎﯾﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی رواﺑﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪38‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫‪ -4‬ﻓﺼﻞ ﻣﺸﺘﺮک ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻮﯾﻦ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ ﻣﻔﻬـﻮم ﮐﺸـﻮر ﯾـﺎ‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺸﻮر )ﺣﮑﻮﻣﺖ( ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮ اﺳﺎسزﻣﯿﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻫـﺪف‬ ‫آن اﯾﺠﺎد‪ ،‬ﺣﻔﻆ و دﻓﺎع از ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ارزﺷﻬﺎی اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ارزﺷﻬﺎی‬ ‫اﺳﺎﺳﯽ اﻣﻨﯿﺖ‪ ،‬آزادی‪ ،‬ﻧﻈﻢ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺖ و رﻓﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﺎﯾﺮ ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ اﺳﺎﺳـﯽ در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮز‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻤﺮو‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ‪ ،‬ﻧﻈـﺎم‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪای‪ ،‬ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﻣﻘﯿﺎس‪ ،‬ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿـﻞ‪ ،‬ﻫﻮﯾـﺖ‪ ،‬ﻣﻨـﺎﻓﻊ‪ ،‬ﺟﻬـﺎﻧﯽ ﺷـﺪن و ﻣﺤﻠـﯽ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﮑﻪ واﺣﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭘﺲ از ﻗﺮارداد وﺳﺘﻔﺎﻟﯿﺎ در ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺸﻮر )ﺣﮑﻮﻣﺖ( و در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ دوﻟﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔـﺖ دوﻟـﺖ‬ ‫ﻫﻤﺎن ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﻗﻠﻤﺮو وﺟﻪ اﺷﺘﺮاک ﺳﺎﯾﺮ ﻋﻮاﻣـﻞ ﺗﺸـﮑﯿﻞ دﻫﻨـﺪه ﮐﺸـﻮر )دوﻟـﺖ(‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﻮر )دوﻟﺖ( راﺑﻄﻪ ای دروﻧﯽ ﺑﺎ ﺳـﺮزﻣﯿﻦ دارد‪ .‬ﺑـﺪون ﺳـﺮزﻣﯿﻦ دوﻟﺘـﯽ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎﯾﮑﻞ ﻣﻦ از ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دوﻟـﺖ‪...‬‬ ‫ﯾﮏ ﻣﮑﺎن اﺳﺖ« )وﻧﺖ‪.(307 :1384 ،‬‬ ‫‪ -7‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﯿﺎس در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ در رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ در‬ ‫ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮده و در واﻗﻊ ﭼﻬﺎرﭼﻮب‪ ،‬ﻣﺤﺪوده و داﻣﻨﻪ رواﺑـﻂ‬ ‫ﻣﯿﺎن ﻣﺘﻐﯿﺮﻫﺎ را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠـﺖ وﺟـﻮد ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﻣﯿـﺎن ﺑﺮﺧـﯽ از ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ‬ ‫ﻣﻘﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﻤﺎن وﺟﻪ اﺷﺘﺮاک ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ و رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ در‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺸﻮر و دوﻟﺖ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻮدن آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -8‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻓﮑﺮی و روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦ اﻟﻤﻠـﻞ‬ ‫دورهﻫﺎی ﻫﻤﺎﻧﻨﺪی را ﻃﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ -1 .‬دوران ﺳﻨﺘﯽ ﺗﺎ اواﺳـﻂ دﻫـﻪ ‪ -2 1950‬دوران‬ ‫ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ روش اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﯽ در دﻫﻪﻫﺎی ‪ 1960‬و ‪ -3 1970‬دوران ﻣﻄﺮح ﺷﺪن ﻣﮑﺎﺗﺐ‬ ‫ﻓﮑﺮی ﻣﺎ ﺑﻌﺪ اﺛﺒﺎتﮔﺮاﯾﯽدر دﻫﻪﻫﺎی ‪ 1980‬و ‪.1990‬‬ ‫‪ -9‬در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ آن ﺑﺨﺶ از ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ از‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺴﯿﺎری ﺑـﺎ رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦ اﻟﻤﻠـﻞ دارد‪ .‬ﻣﻮﺿـﻮع اﺻـﻠﯽ‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪39 ...‬‬

‫ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رواﺑﻂ و ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎی ﻓﺮاﻣﺮزی ﻣﯿﺎن ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ در ﻣﻘﯿﺎﺳﻬﺎی ﻣﺤﻠـﯽ‪ ،‬ﻣﻠـﯽ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣﺴـﺎﺋﻞ و ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﻣﻄـﺮح در ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿـﮏ ﺑـﻪ وﯾـﮋه در‬ ‫ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺴﯿﺎری ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت‬ ‫ﻣﻄﺮح در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﺳﻄﻮح ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻪای و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ دارد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫‪40‬‬

‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺳﺎل دوم– ش‪1‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬ ‫‪ -1‬اﺣﻤﺪی‪ ،‬ﺑﺎﺑﮏ‪ ،(1380) ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮏ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﺎم ﻧﻮ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺑﺮادن‪ ،‬ﮐﺘﻠﯿﻦ و ﻓﺮد‪ ،‬ﺷﻠﯽ‪ ،(1383) ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﻓﺮﺷﭽﯽ و ﺣﻤﯿﺪرﺿـﺎ رﻫﻨﻤـﺎ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬ ‫داﻧﺸﮑﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ و ﺳﺘﺎد ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪاران اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬وﺣﯿﺪ‪ ،(1382) ،‬دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎی ﺟﺪﯾﺪ در رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ :‬ﺗﺎوﯾﻞﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﭘﺴـﺎﻧﻮﮔﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾـﻪ اﻧﺘﻘـﺎدی‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺑﺸﯿﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1383) ،‬ﻋﻘﻞ در ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺸﺮﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1380) ،‬آﻣﻮزش داﻧﺶ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎﺻﺮ‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﺑﯿﻠﯿﺲ‪ ،‬ﺟﺎن واﺳﺘﯿﻮ اﺳﻤﯿﺖ‪ ،(1383) ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺪن ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ :‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ در ﻋﺼﺮ ﻧﻮﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴـﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ اﺑﺮار ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﭘﺮﺳﮑﺎت‪ ،‬ﺟﯽ‪.‬آر‪.‬وی‪ ،(1358) ،‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎی ﺗﺎزه در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﺟﺎﻧﺴﻮن‪ ،‬آر‪ .‬ﺟﯽ‪ ،.‬ﭘﯿﺘﺮ ﺗﯿﻠﻮر و ﻣﺎﯾﮑﻞ ﺑﯽ‪ ،‬واﺗﺲ‪ (1383) ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺗﺤﻮل ﺟﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺴـﺮﯾﻦ ﻧﻮرﯾـﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ وﺳﺘﺎد ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪاران اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬ ‫‪ -9‬ﺟﮑﺴﻮن‪ ،‬راﺑﺮت و ﮔﺌﻮرک ﺳﻮرﻧﺴـﻮن‪ ،(1383) ،‬درآﻣـﺪی ﺑـﺮ رواﺑـﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣﻬـﺪی ذاﮐﺮﯾـﺎن‪،‬‬ ‫اﺣﻤﺪﺗﻘﯽ زاده‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﮐﻼﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.‬‬ ‫‪ -10‬ﺟﻨﺴﻦ‪ ،‬آرﯾﻠﺪ‪ .‬ﻫﻮﻟﺖ‪ ،(1376) ،.‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ‪ :‬ﻣﮑﺎﺗﺐ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ و روشﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺟـﻼل‬ ‫ﺗﺒﺮﯾﺰی‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﯿﺮو ﺳﯿﺎﺣﺖ‪.‬‬ ‫‪ -11‬ﺣﺎﻓﻆ ﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ و ﻣﺮادﮐﺎوﯾﺎﻧﯽ‪ ،(1383) ،‬اﻓﻘﻬﺎی ﺟﺪﯾﺪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬ ‫‪ -12‬ﺣﻤﯿﺪیﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ )‪ ،(1381‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠـﻞ از ﻧﻈـﺮ روشﺷﻨﺎﺳـﯽ و ﻣﺤﺘـﻮا‪،‬‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ دﮐﺘﺮ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪.‬‬ ‫‪ -13‬رﻧﮕﺮ‪ ،‬ان‪ .‬ﺟﯽ‪ ،(1382) ،.‬رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻧﻈـﻢ ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪ :‬ﻓـﺮا ﺳـﻮی ﻧﻈﺮﯾـﻪ رواﺑـﻂ‬ ‫ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬ ‫‪ -14‬ﺳﺮﯾﻊ اﻟﻘﻠﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ ،(1380) ،‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ در ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻓﺮزان روز‪.‬‬ ‫‪ -15‬ﺳﯿﻒ زاده‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1378) ،‬اﺻﻮل رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.‬‬ ‫‪ -16‬ﺳﯿﻒ زاده‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1384) ،‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺰان‪.‬‬ ‫‪ -17‬ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1377) ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی ﻧﻮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﯿﺘﺎﺷﻨﺎﺳﯽ‪.‬‬ ‫‪ -18‬ﺷﮑﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1382)،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی ﻧﻮ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺪ دوم‪ :‬ﻓﻠﺴﻔﻪﻫـﺎی ﻣﺤﯿﻄـﯽ و ﻣﮑﺘـﺐﻫـﺎی‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮔﯿﺘﺎﺷﻨﺎﺳﯽ‪.‬‬ ‫‪ -19‬ﻋﻤﯿﺪ زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ‪ ،(1365) ،‬وﻃﻦ و ﺳﺮزﻣﯿﻦ و آﺛﺎر ﺣﻘﻮﻗﯽ آن از دﯾﺪﮔﺎه ﻓﻘﻬﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬ ‫‪ -20‬ﻋﻠﯽ ﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ‪ ،(1382) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ آﺷﯿﺎن‪.‬‬ ‫‪ -21‬ﻋﻠﯽ ﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ‪ ،(1383)،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ وزارت‬ ‫اﻣﻮرﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬

‫‪Archive of SID‬‬

‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪41 ...‬‬ ‫‪ -22‬ﻗﻮام‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ‪ ،(1380) ،‬اﺻﻮل ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺧﺎرﺟﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬ ‫‪ -23‬ﻻﮐﻮﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻮ و ﺑﺌﺘﺮﯾﺲ ژﯾﭙﻠﻦ‪ ،(1378) ،‬ﻋﻮاﻣﻞ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ در ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻋﻠـﯽ ﻓﺮاﺳـﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪،‬‬ ‫ﻧﺸﺮ آﻣﻦ‪.‬‬ ‫‪ -24‬ﻫﭙﻞ‪ ،‬ﻟﺴﻠﯽ‪ ،(1370) ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﺣﯿﺎت ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دره ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و اﻗﺘﺼـﺎدی‪،‬‬ ‫ﺷﻤﺎره ‪.47-48‬‬ ‫‪ -25‬ﻟﻮرو‪ ،‬ﭘﺎﺳﮑﺎل و ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﺗﻮال‪ ،(1381) ،‬ﮐﻠﯿﺪﻫﺎی ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ ﺻﺪوق وﻧﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‪.‬‬ ‫‪ -26‬ﻣﺠﺘﻬﺪزاده‪ ،‬ﭘﯿﺮوز‪ ،(1381) ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬ ‫‪ -27‬ﻣﻮﯾﺮ‪ ،‬رﯾﭽﺎرد‪ ،(1379) ،‬درآﻣﺪی ﻧﻮ ﺑﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ دره ﻣﯿﺮ ﺣﯿﺪر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻣﺴﻠﺢ‪.‬‬ ‫‪ -28‬ﻣﻮﻻﯾﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ‪ ،(1382) ،‬ﻧﻘﺪی ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽﻫﺎی ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮑﺪه اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع(‪.‬‬ ‫‪ -29‬ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬دره‪ ،(1380) ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬ ‫‪ -30‬ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬دره‪ ،(1376) ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎﻫﻬﺎی ﺟﺪﯾﺪ در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻮم ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻋﻠﻮم ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 6‬و ‪ ،7‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪.‬‬ ‫‪ -31‬ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ :‬اراﺋﻪ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آﺳـﺘﺎن ﻗـﺪس رﺿـﻮی‪،‬‬ ‫ﺷﻤﺎره ‪ 51‬ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪.‬‬ ‫‪ -32‬ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬دره‪ (1369) ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻣﺪل ژﺋـﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮑﯽ‪ ،‬ﻣﺠﻠـﻪ اﻃﻼﻋـﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدی‪.‬‬ ‫‪ -33‬ﻣﯿﺮﺣﯿﺪر‪ ،‬دره‪ ،(1383) ،‬ﺳﯿﺮی در ﺗﺤﻮﻻت ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﻨﮕﺮه اﻧﺠﻤﻦ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ اﯾﺮان‪.‬‬ ‫‪ -34‬ﻧﻘﯿﺐزاده‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ ،(1373) ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎی ﮐﻼن رواﺑﻂ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻗﻮﻣﺲ‪.‬‬ ‫‪ -35‬وﻧﺖ‪ ،‬اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر‪ ،(1384) ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﯿﺮا ﻣﺸﯿﺮزاده‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ‪.‬‬

‫‪36- Aghew, John,(1998), geopolitics: re-visioning world politics, London ,‬‬ ‫‪Routledge.‬‬ ‫‪37- Black, Jeremy, (1997), Mps and politics, chicago university press.‬‬ ‫‪38- Buzan, Barry and Richrd little , (2000) , International systems in world‬‬ ‫‪history: Remaking thestudy of International Relations, oxford University‬‬ ‫‪press.‬‬ ‫‪39 -Dalby, Simon, (2005), critique and contemporary geopolitics, A‬‬ ‫‪Lecture presented to tarbiat Modarres University, Tehran‬‬ ‫‪40- Griffiths, Martin, (1999), Fifty key Thinkers in International Relations,‬‬ ‫‪London, Routledge.‬‬ ‫‪41- Linklater, Andrew, (2000), International Relations: critical concepts in‬‬ ‫‪political science, vol. II,London, Routledge.‬‬ ‫‪42- Otuathail, Gearoid. simon Dalby, paul Routledge, (1998), geopolitics‬‬ ‫‪reader, London, Routledge.‬‬ ‫‪43- Otuathail, Gearoid, (1996) , Critical Geopolitics, London, Routledge.‬‬ ‫‪44- Reynolds, P. A. , (1971), An Introduction to International Relations,‬‬ ‫‪Massachossettes, schenkmanpublishing company, Inc.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬