www.Kordha.ir
ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه :د .ﺟﻠﻴﻞ ﺟﻠﻴﻞ ﻣﺘﺮﺟﻢ :د .ﻛﺎوس ﻓﻘﺘﺎن )از روﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺮدي ﺳﻮراﻧﻲ( ﭼﺎپ :ﺑﻐﺪاد ،ﺳﺎل 1987 ﺷﻤﺎرة ﺻﻔﺤﺎت :ﺑﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﺗﻌﻠﻴﻔﺎت و ﺣﻮاﺷﻲ 327 ﺗﻬﻴﻴﻪ و ﺗﻨﻈﻴﻢ :ﺳﺎﻳﺖ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ
www.Kordha.ir
1
ﻓﻬﺮﺳﺖ
-1ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺘﺎب -2ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ اول -3ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ دوم -4اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن -5ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻗﻴﺎم ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز -6ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ -7ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ -8ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ -9ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ـ ﺗﻮﺻﻴﺤﻲ
2
ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺘﺎب ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داراي دو ﻣﻘﺪﻣﻪ )ﻣﻘﺪﻣﻪاي از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و دﻳﮕﺮي از ﻣﺘـﺮﺟﻢ( و ﻫﻔـﺖ ﻓﺼـﻞ و ﻳـﻚ ﻣﺆﺧﺮه و ﭘﺎرهاي ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت و ﺣﻮاﺷﻲ و ذﻛﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در 327ﺻـﻔﺤﻪ ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب دﻛﺘﺮ ﺟﻠﻴﻞ ﺟﻠﻴﻞ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺮدﻫﺎي ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ. وي ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﻮرد آﺛﺎر ﻓﻮﻟﻜﻮرﻳﻚ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮد و ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﺛـﺎرش ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ .ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ آﺛﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ،ﺗـﺎرﻳﺨﻲ دﻛﺘـﺮ ﺟﻠﻴـﻞ ﻣـﻲدﻫـﺪ، دﺳﺘﺮﺳﻲ وي ﺑﻪ آرﺷﻴﻮ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻧﻈﺎﻣﻲ ـ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻮروي )ﺳﺎﺑﻖ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ .او ﺗﻤﺎﻣﻲ وﻗﺎﻳﻊ و روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺪارك و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارد ،ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ .ﻣﺜﻼ ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از 164ﻣﻨﺒﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روﺳﻲ ،ارﻣﻨﻲ ،ﻛﺮدي و ...اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب »ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ« اﺳﺖ ،وﻟﻲ ﻛﺘﺎب در ﻣﻮرد اوﺿـﺎع ﻛﺮدﻫـﺎي اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪه و ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ،ﻧﻪ از ﺳﺮآﻏﺎز ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ آل ﻋﺜﻤﺎن در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض آن و در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ،ﺑﻪ ﺟﺎي اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ از ﻛﻠﻤـﺔ ﺗﺮﻛﻴـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده اﺳﺖ .ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻳﻜﻲ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺎﺷﺪ.پ.ج. ﻫﻔﺖ ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: ﻓﺼﻞ اول :زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻛﺮدﻫﺎ و ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ،اﻳـﻦ ﻓﺼـﻞ اﺷـﺎرهاي ﺑـﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻛﺮدﻫﺎ و ﺑﻠﻮچﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن و ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ. ﻓﺼﻞ دوم :اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي ،اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮدﻫﺎ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن .19 ﻓﺼﻞ ﺳﻮم :اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮﺣﻲ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ و از ﺑـﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ -1 :اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن -2 ،اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن -3 ،اﻣﺎرت ﺳﻮران -4 ،اﻣﺎرت ﺣﻜﺎري -5 ،اﻣﺎرت 3
ﺑﻮﺗﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم :در ﻣﻮرد ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ،اﻣﻴـﺮ ﺳـﻮران ﺑـﺮاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎي اوﺳﺖ. ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ :در ﻣﻮرد ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ و ﺷﻜﺴﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﻴﺮرواﻧﺪوز اﺳﺖ. ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ :در ﻣﻮرد ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ او و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﺮادرزادهاش ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻴﺎم ﺷﺪ. ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ :ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ در ﺑﻮﺗﺎن و ارﺗﺒﺎط ﻛﺮدﻫﺎ و روسﻫﺎ در آﻏﺎز ﺟﻨﮓ. ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ اول ﻛﺮدﻫﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﻠﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﻛﺮد ﻣﻠﺘـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل ﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل از اﺷـﻐﺎﻟﮕﺮان ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪه و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳـﻦ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ از ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺧـﺎص ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﺳﺪاري ﻧﻤﻮده و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺑـﺎزي ﻛﻨﺪ. ﻛﺮدﺳﺘﺎن ،اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ دﻳـﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻫـﺎ ،ﻣﻨﻄﻘـﻪاﻳﺴـﺖ ﻛﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﻲ و ﻳﻜـﻲ از ﻧﻘـﺎط ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺎ اﻫﻤﻴـﺖ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﭘﻞ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ. ﻛﺮدﻫﺎ از دﻳﺮﺑﺎز در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻠﻪداري و ﻛﺸﺎورزي اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻧﻤﻮده و ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ. در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻳﻌﻨـﻲ ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﭼﺎﻟـﺪران در ﺳـﺎل 1514ﻣـﻴﻼدي ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻴﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﺑـﺰرگ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪ .ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن زﻳـﺮ ﺳـﻴﻄﺮة اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درآﻣﺪ و ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻤﺘﺮ آن در دﺳﺖ اﻳﺮان ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ .درﮔﻴﺮي ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻓﻴﻤـﺎﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اداﻣﻪ داﺷﺖ. اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ،اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در اواﺧﺮ ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻗﻴﺎمﻫﺎي آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧﺔ ﻣﻠﻞ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي داﺷﺖ .ﺗﺸﻜﻴﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃـﻮري و ﺳـﺎﻳﺮ ﻛﺮدﻫـﺎ در آن زﻣﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻋﺸﺎﻳﺮي ﺑﻮد .اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛـﻮچرو و ﻧﻴﻤـﻪ ﻛـﻮچرو ﺑـﻮد، 4
ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺮدﻫﺎي اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻋﺸﻴﺮه ،اﻛﺜﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده و ﺗﺴﻠﻂ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﺮ ﻋﺸﻴﺮة دﻳﮕـﺮ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﻐﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻋﺸﻴﺮة اﺧﻴﺮ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد .ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﺘﺖ و از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪﮔﻲ ﻋﺸـﻴﺮهاي، ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻇﻬﻮر ﻋﺸﻴﺮة ﺟﺪﻳﺪي را ﻓﺮاﻫﻢ آورد. اﺻﻞ و ﻓﺼﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻧﺎمﮔﺬاري ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ .ﮔﺎﻫﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮ از اﺳﺎﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي ﻛﻪ ﻋﺸﻴﺮهاي در آن ﻣﺴﻜﻦ ﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎم ﻋﺸﻴﺮه از ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة ﻋﺸـﻴﺮه ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ .ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد و ﺗﺄﻣـﻞ و ﺗﻌﻤﻴـﻖ در اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻳﻘﻴﻨـﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﺆاﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻧﮋادﺷﻨﺎﺳـﻲ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت آن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻤﺎﻳﺪ. ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﺎﻛﻦ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﻲ در اﻳـﺎﻻت ﺷـﺎرهزور ،ﺣﻜـﺎري ،ﻣﻮﺻـﻞ و دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ .اﻳﺎﻟﺖ ﺷﺎرهزور ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻳﺎﻻت ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺮاق ﻣﻲﺷﺪ .اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻞ و ﺣﻜﺎري و از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷـﺪ .از ﻏـﺮب ﺑـﻪ دﺟﻠﻪ و از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان اﻣﺘـﺪاد داﺷـﺖ و ﺷـﺎﻣﻞ وﻻﻳـﺖﻫـﺎي ﻛﺮﻛـﻮك ،ارﺑﻴـﻞ ،ﻛﻮﻳﺴـﻨﺠﺎق، ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ ،رواﻧﺪوز و ﺣﺮﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪ. ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮة اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺸﻴﺮة ﺟﺎف ﺑﻮد .اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻛﻮچروﻳﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫـﺎ را ﺑﺎ ﺷﻴﻮهاي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺑﻪ ﻳﻴﻼﻗﺎت اﻃﺮاف ﺳﻨﻨﺪج ﻛﻮچ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و زﻣﺴﺘﺎنﻫـﺎ را در اﻃـﺮاف رود ﺳـﻴﺮوان و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺷﻴﺮوان ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ .اﻣﺎ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗـﻲ در ﺷـﻴﻮة زﻧـﺪﮔﻲ و ﻗـﺪرت ﻋﺸﻴﺮهاي ،ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﺎف ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ .ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺣـﺪودﻫﺎي ﺑـﻴﻦ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ...ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮه ﺷﺪ. ﻋﺸﺎﻳﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از :ﻋﺸﺎﻳﺮ ﮔﺎواري ،ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ ،ﺳﻜﻴﺮ ،ﺷﻴﻨﮕﻲ ،ﮔﻼﻟﻲ ،ﺑﻠﺒﺎﺳـﻲ )ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺔ گ.راوﻟﻨﺴــﻦ G.Rawlensonاز ﻋﺸــﺎﻳﺮ ﭘﻴــﺮان ،ﻣﻨﮕــﻮر و ﻣــﺎﻣﺶ ﺗﺸــﻜﻴﻞ ﻣــﻲﺷــﺪ( ،آﻛــﻮ ،ﺧﻮﺷــﻨﺎو، ﺷﻴﻮهﺳﻮري ،ﭘﻴﺮهﺳﻪﻧﻲ ،راوﻳﻨﺪوك ،رهواﻧﺪي ،ﺳﻮرﭼﻲ ،ﻫﻪرﻛﻲ ،ﺑﻴﺮﻳﻜـﻲ ،اﻳﺴـﺪﻳﺮي ،ﻫﻴﻼﻧـﻲ ،ﺑـﺎﻟﻜﻲ ،ﺑـﺎرزان، ﺳﻠﻴﻘﺎن ،ﺳﻮﻟﻮك ،دﻧﺒﻠﻲ ،ﺣﻴﺪراﻧﻠﻲ ،ﺷﻴﻘﺎﻟﻲ ،ﻟﻴﺪﻳﻠﻲ ،ﻣﻴﻠﻴﺎﻧﻠﻲ ،ﺷﻜﺎك ،ﺑﺎن ،ﭼﻨﺎري ،ﺣﺴﻨﻲ ،ﺳﻴﻨﺎﻧﻲ ،ﺷﻴﺦ ﺑﺰﻧﻲ و ...اﻛﺜﺮ اﻳﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻠﻪداري و ﻛﺸﺎورزي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. 5
در ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﺳﺎﺳﻮن ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻮري زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻣﺎرﺷﺎن ﺑﻪ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ .اﻳﻦ دو ﻋﺸﻴﺮه ﺟﻤﻬﻮري ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﺑـﺎﻻﻧﺞ« ﺗﺸـﻜﻴﻞ داده ﺑﻮدﻧـﺪ .در ﻳﻜـﻲ از ﺳﻨﺪﻫﺎي آرﺷﻴﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ .اﻳﻨﺎن ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻗﻠﻪ ﻛﻮﻫﻲ ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﻗﻠﻪاي درﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ .ﺷﺎﺧﻪاي از رود دﺟﻠﻪ از ﭘﺎي اﻳﻦ ﻛﻮه ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد .اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮدﻧﺪ و آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺮاب و ﻓﻮدﻛﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ. اﻳﺎﻻت دﻳﺎرﺑﻜﺮ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ واﻗﻊ ﺑﻮد .اﻫﺎﻟﻲ و ﺳﺎاﻛﻨﻴﻦ اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﻣﺮﻛﺐ از ﻛﺮد و ارﻣﻨـﻲ و آﺷـﻮري ﺑـﻮد. ﺷﻬﺮ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﺗﺠﺎري ﺑﻮد .اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺮاي ﻛﺮد اداره ﻣﻲﺷـﺪ .وﻻﻳـﺎت :آﻣﻴـﺪي ،ﺗﺮﺟﻴـﻞ، ﻣﻴﺎﻓﺎرﻗﻴﻦ ،آﺗﺎگ ،ﺋﻴﻜﻴﻞ ،ﭼﺎﭘﺎﺧﺠﻮر ،ﺑﺎﻟﻮ ،ﭼﺎرﺳﺎﺑﺨﺎك ،ﭼﻴﻤﺸﻜﺰك ،ﺳﻴﻮهرهك ،ﺳﺎور ،ﺳﻴﻌﺮت ،ﺧـﺎزو ،ﺣﺼـﻨﻜﻴﻒ و ...ﺟﺰء اﻳﺎﻟﺖ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﻮدﻧﺪ .ﻣﻴﻠﻲ ﻳﻜﻲ از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻣﻨﻄﻘﺔ دﻳـﺎرﺑﻜﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎنﻫـﺎ را در ﻳﻴﻼﻗـﺎت و ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي ﻗﺮاﭼﻪداغ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و آﻣﺎرﺷﺎن ﻗﺮﻳﺐ ﻫﺸـﺘﺎد ﻫـﺰار ﭼـﺎدر ﺑـﻮد .ﻋﺸـﻴﺮة ﻣﻠـﻲ داراي ﻗـﻼع ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ .ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻧﻈﻴﺮ :ﺗﻴﻜﻴﻮران ،ﺗﻠﭽﻪرﻳﺰ ،ﭼﺎﻻپ و ﺋﻴﺴﺘﻪﻟﻲ .ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ رﺋـﻴﺲ اﻳـﻦ ﻋﺸـﻴﺮه داراي ﻟﻘﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻮد .ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻮاة ﻛﺮد زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻳﻦ ﺑﻴﮓ ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ .ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮد از :ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺳﻮاره ،ﻛﻪ اﻛﺜﺮﺷﺎن از ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺰدي ﺑﻮدﻧﺪ .ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ از ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ اﻃﺮاف ﺳﺮاﻧﻪ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ .ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﮓ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد وﻟـﻲ ﺟـﺰ ﺷﻜﺴـﺖ ﻧﺼﻴﺒﻲ ﻧﺪاﺷﺖ. ﻛﻤﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از آﻣﻴﺪي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻴﺴﻴﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎي ﻋﺸﻴﺮة ﺑﺎﻧﻮك در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ .اﻳـﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻢ دﻳﺎرﺑﻜﺮ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ .ﺣﺎﻛﻢ ﺗﺮك دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري دو ﭘﺎدﺷﺎه دﻳﮕـﺮ ﺗـﺮك ﺑـﺎ ﻟﺸـﻜﺮي 45 ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد) .ﺳﺎل (1782وﻟﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ در ﺳـﺎل 1785ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﻮرش آورد ،ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪاش ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻴﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺰرگ ﻋﺸﻴﺮه را دﻋﻮت ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮدي او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ. اﻳﺎﻟﺖ ارزروم ﻳﻜﻲ از اﻳﺎﻟﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺮز ﺳﻪ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان ،ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و روﺳﻴﻪ ﻗﺮار داﺷـﺖ .ﻗﻠﻌـﺔ ﺑﺎﻳﺰﻳـﺪ ﻛﻪ ﺟﺰء اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﺑﻮد ،ﻣﻘﺮ ﻳﻜﻲ از ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺮد ﺑﻮد .ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ، وﻟﻲ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺣﺎﻛﻢ اﻳﺮوان ﻛﻪ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه اﻳﺮان ﺑﻮد ،ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ .ﻋﺸﻴﺮة زﻳﻼن ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﻨﮕﻲ ﺧﻮد از اﻳﺮان ﻃﺮﻓﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎس اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي آرارات اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ. ﻋﺸﺎﻳﺮ اﻳﺎﻟﺖ ارزروم در ﺑﻴﻦ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان ،ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ،ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و روس ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ .ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﻼﻟـﻲ، 6
ﺣﻴﺪراﻧﻠﻲ و ﺳﻴﭙﻜﻲ. ﻋﺸﻴﺮة ﺳﻴﭙﻜﻲ ﻧﻴﻤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ اﻳﺰدي ﺑﻮدﻧﺪ .اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮه ﻗﺒﻼ ﻫﻤﻪ اﻳﺰدي ﺑﻮدﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺗﺤـﺖ آزار و اذﻳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺑﺎﻻﺟﺒﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ. ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﻳﺰﻳﺪي ﻋﺸﻴﺮة ﺳﻴﭙﻜﻲ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ از :ﻣﻴﻜـﺎﻧﻴﻠﻲ ،ﻋﻴﺴـﺎدﻳﺰاﻧﻠﻲ ،ﺑﻮﺗﻴـﺎﻧﻠﻲ ،ﺷﻤﺴـﻜﻲ ،ﻛﻴﻠﺘـﺮي، ﭼﻴﻨﻠﻲ ،ﺣﺴﻴﻨﻲ ،ﻣﻴﺮاﻧﻜﻲ ،ﺳﻴﺘﻮرﻛﻲ ،ﺑﻮﺧﺎﻟﻲ. اﻳﺰديﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در ﻃﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ از ﻋﻘﺎﻳـﺪ و آﻳـﻴﻦ ﺧـﺎص ﺧﻮدﺷـﺎن ﭘﺎﺳـﺪاري ﻛﻨﻨـﺪ ،ﺑﺎرﻫـﺎ از ﺳـﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﻇﻠﻢ و زور ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺴـﻴﺎري از ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه ﻧﺎﭼـﺎر ﻣﺴـﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ .ﻣﺮﻛﺰ آﻳﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺰدي ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺳﻨﺠﺎر )ﺷـﻨﮕﺎر :واﻗـﻊ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻋـﺮاق( اﺳـﺖ .اﻳـﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺷﻤﺎل ﻣﻮﺻﻞ واﻗﻊ اﺳﺖ .آﻣﺎر اﻳﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ .ﻛـﺎر اﺻـﻠﻲ آﻧـﺎن ﮔﻠـﻪداري و ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﺟـﺪاﻳﻲ آﻳـﻴﻦ ،داراي ﻧـﻮﻋﻲ ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري در اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ .اﻳـﺰديﻫـﺎ در روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ :آﻣﻴﺪي ،زاﺧﻮ ،ﻣﻮﺻﻞ ،ﻣﻮش ،ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ و ﺧﻮﺷﺎب ،دﻫﻮك ،ﺳﻴﺮت ،وان و ...زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم ،ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﻟﺸـﻜﺮي 150ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮي ﺑـﻪ ﻣﻘـﺮ آﻳﻴﻨـﻲ اﻳﺰديﻫﺎ )ﺳﻨﺠﺎر( ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ اﻳﺰديﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﺎري اﻣﻴﺮ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ آﻣﻴﺪي ﺑﻮد ،اﻳـﻦ ﺣﻤﻠـﻪ را در ﻫـﻢ ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ. دﺳﺘﻪاي دﻳﮕﺮ از ﻛﺮدﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ ،ﻛﺮدﻫـﺎي دﻳﺮﺳـﻴﻢ )ﺗـﻮﻧﺠﻠﻲ( ﺑﻮدﻧـﺪ. اﻳﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﻋﻠﻲاﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻟﻬﺠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ .اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ زازاﺋـﻲ ﺗﻜﻠﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ .ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﺔ اﻛﺜﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ از اﻳـﻦ ﭘـﻨﺞ ﺗﻴـﺮه ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ. دﻳﺮﺳﻤﻠﻲ .ﺑﺎﻻﺑﺎﻧﻠﻲ ،ﭼﺎراﻛﻠﻲ ،ﺷﻴﺦ ﺣﺴﻨﻲ و ﻛﻮرﺷﻠﻲ .در ﻣﻴﺎن ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ اراﻣﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ. ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺑﺰرگ ﻛﺮد ،در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ،ﺑﻴـﺎﻧﮕﺮ اﻳـﻦ اﻣـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آن ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ ﺑﻮدﻧﺪ .در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻧﻴﻤﻪ ﻛﻮچرو زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ آداب و رﺳـﻮم ﻧﻴﺎﻛـﺎن و ﻧﻴـﺮوي ﺟﻨﮕﺎورﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ .اﻳﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪ داﺷﺘﻨﺪ. ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ و اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺴـﻠﻂ ﺑـﺮ ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ آن ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﻲﺷﺪ .اﻣﺎ دﺳﺎﻳﺲ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي دول ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و اﻳـﺮان ﻣﻮﺟـﺐ از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪﮔﻲ ﻋﺸـﺎﻳﺮ، ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻋﺸﺎﻳﺮ دو ﺳﻮي ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸـﺎﻳﺮي از ﺣﺎﻟـﺖ ﻛـﻮچروﻳـﻲ و 7
ﻧﻴﻤﻪﻛﻮچروﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﺳﻮق داده ﺷﻮد. ﻓﺼﻞ دوم :ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ،اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﺮد در ﻧﻴﻤﻪ اول ﺳﺪة 19 ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري اﻣﭙﺮاروﻃﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ دﻫﺔ اول ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷـﻴﻮة دوران ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣـﺮاد ﺳﻮم ) (1594-1574ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد .اﻣﭙﺮاﻃﻮري از 26اﻳﺎﻟﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﻣﺠﻤﻮﻋـﺎ ﺷـﺎﻣﻞ 126 اﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﺪ و اﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ 1800ﻗﻀﺎ )ﺑﺨﺸﺪاري( را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ .اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺗﺎ ﺳﺎل 1834 اداﻣﻪ داﺷﺖ .اﻣﺎ از ﺳﺎل 1864ﭘﺲ از اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﺗﻘﺴـﻴﻤﺎت ﻛﺸـﻮري ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻳﺎﻓـﺖ و وﻻﻳـﺖ ﺟـﺎي اﻳﺎﻟـﺖ را ﮔﺮﻓﺖ .وﻻﻳﺖ 1از اﻳﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮده و از ﭼﻨﺪ اﻳﺎﻟﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ. اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ دادن و زﻳﺎد ﻛﺮدن ﺣﻮزة ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﺣﻜﻤﺮاﻧـﺎن ﻣﺤﻠـﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن را زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮﻳﺶ 2در آورده ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم ﻛﻮﺷﺶ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻨـﺪان ﻋﻤﻠـﻲ ﻧﺸـﺪ و ﺷـﻴﻮة ﻣﺮﻛﺰي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻛﻤﺎﻓﻲﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و اﻣﻮر ﻣﻨﺎﻃﻖ در دﺳﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﺎن ﻣﺤﻠـﻲ ﺑـﻮد .اﻳـﻦ اﺻـﻼﺣﺎت اوﺿﺎع را وﺧﻴﻢﺗﺮ ﻛﺮد .ﭼﻮن ﻣﺠﺮي اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ اﻳـﻦﻛـﻪ زﻣـﺎم اﻣـﻮر را در دﺳـﺖ ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ،ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﺪﻳﺪي را در ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﻦ وﻻﻳﺎت ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد .ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮز وﻻﻳﺎت ﺑﺎ ﺳﺮ ﻛـﺎر آﻣـﺪن ﭘﺎدﺷـﺎه )ﺣﻜﻤﺮان( ﺟﺪﻳﺪي ،ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎخ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ ارﺗﺒـﺎط داﺷﺖ. در ﻣﻨﺎﻃﻖ دور اﻓﺘﺎده ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن دوﻟﺘﻲ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ،ﻓﺌـﻮدالﻫـﺎي ﻛـﺮد ﻧﻴـﺰ اﻧـﺪازة اﻳـﻦ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺑﻮدﻧﺪ .در آن اﻳﺎم اﻳﻦ دو ﻗﺪرت در آن اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺮ ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي و ﻛﺸﺎورزان و ﻓﻘﺮا ﺗﻨﮓ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺷﻴﻮة ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻗﺒﻠﻲ ،ﺑﺮﭼﻴﺪه ﺷﺪ .ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺌﻮدالﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ رﺷـﺎدتﻫـﺎي ﺟﻨﮕـﻲ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﻼك ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻧﻴﻤﻪ ﻓﺌﻮدالﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ اراﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ. ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ اراﺿﻲ زﻳﺎدي را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ و آن ﻣﻠﻚﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﻮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮدﺛﺒﺖ ﻛﺮدﻧﺪ .ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن روزﺑﺮوز ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎي اﻣﻼك و اراﺿﻴﺸﺎن را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ. .1ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ .ﭼﻮن ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪاش ،اﻳﺎﻟﺖ از وﻻﻳﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ. وﻻﻳﺖ هﻤﺎن اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري اﺳﺖ .پ.ج .2اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻲآﻮﺷﻴﺪ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺤﻠﻲ را آﻮﭼﻚ و آﻮﭼﻚﺗﺮ آﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﺑﺪ ﻧﻪ اﻳﻦآﻪ ﺑﺮ وﺳﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو ﺁﻧﺎن ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ .پ.ج
8
در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن در ﺣﺪ ﺣﺮف ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ .ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺎرت از اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد ﮔﺎﻫﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ارﺳﺎل ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻴـﻞ ﺧـﻮد در ﻣﻮاﻗـﻊ ﻟـﺰوم ﻧﻴـﺮوي ﻣﺴـﻠﺢ ﺑـﺮاي ﺳـﭙﺎه ﺗـﺮك ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ. پ.ﺋﻲ .اﺛﻴﺮﻳﺎﻧﻮف ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ :ﻛﺮدﻫﺎ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد را از ﻧﻔـﻮذ و ﺳـﻴﻄﺮة اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ .ﺻﺪﻫﺎ ﺳﺎل ﺗﺎ آﻏﺎز ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻤﻲ ﻛﻪ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺮوي ﻣﺴﻠﺢ اﻳﻦ ﻳﺎ آن ﻃﺮف ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ،از روي ﻧﺎﭼﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ. اﻣﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺤﻠﻲ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻣﺮاي ﻛﺮد ،ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﻔﺮﻗـﻪ و دوراﻓﺘـﺎدﮔﻲ ﻛﺮدﻫـﺎ از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺷـﺪ. ﺳﻠﻄﺎن ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ آﺗﺶ اﺧﺘﻼف ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد را ﺷﻌﻠﻪور ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ .وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺗﺴﻠﻂ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺮ اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﺪاﺷﺖ. ﻓﺼﻞ ﺳﻮم :اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از آﻏﺎز ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮق اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻟﺤﺎظ ارﺗﺒﺎط ﺳﻴﺎﺳﻲ ،ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻤﺎ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد .در ﻧﺘﻴﺠﺔ اوﺿﺎﻋﻲ ﻛﻪ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد ،اﻣﺮاي ﻛﺮد ،آﻧﻬﺎﻳﻲﻛﻪ ﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل ﺑـﻮد ﺻـﺎﺣﺐ اﻣـﺎرت و ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﺟﺎي ﭘﺎﻳﺸﺎن را در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺤﻜﻢﺗﺮ ﻛﺮدﻧﺪ. در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﭼﻨﺪ اﻣﺎرت ﺑﺰرگ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ :در ﺟﻨﻮب ،در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ و وﻻﻳﺖ زﻫﺎب اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺑﺎﺑﺎن« ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ .در ﺷﻤﺎل آن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺳـﺮوان« ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ .در ﻏـﺮب اﻣـﺎرت ﺳﻮران ،اﻣﺎرت »ﺑﺎدﻳﻨﺎن« ﻗﺮار داﺷﺖ .در ﺷﻤﺎل اﻣﺎرت ﺳﻮران ،در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ آن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺣﻜـﺎري« )ﺷﻤﺒﻮ( در ﻏﺮب ﺣﻜﺎري و ﺑﺎدﻳﻨﺎن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺑﻮﺗﺎن« ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺎﻳﺘﺨﺘﺶ ﺷـﻬﺮ ﺟﺰﻳـﺮة ﺑﻮﺗـﺎن ﺷـﻬﺮﺗﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ داﺷﺖ .م .ﮔﺎرزوﻧﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺪت ﻫﻴﺠﺪه ﺳﺎل در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ )در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗـﺮن (19ﺗـﺒﻠﺲ 1را ﻧﻴﺰ ﺟﺰو اﻳﻦ اﻣﺎرت ﻣﻲﺷﻤﺎرد. اﻛﺜﺮ اﻳﻦ اﻣﺎرتﻫﺎي ﻛﺮدي ،در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻋﺮاق ﻋﺮب ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰو وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ .اﻳـﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ از ﺳﻮي اﻣﺮاي ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮروﺛﻲ داﺷﺘﻨﺪ ،اداره ﻣﻲﺷﺪ و ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻴـﺰ ﺧـﻮاه و ﻧـﺎﺧﻮاه ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﺑـﻪ ﺗﺴﻠﻂ آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎده ﺑﻮد .اﻣﺎ در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ زﻧـﺪﮔﻲ .1ﺗﺒﻠﺲ )ﺗﻔ ﻠﻴﺲ( ﺑﺎ ا ﻣﺎرت ﺑﻮ ﺗﺎن ﻓﺎ ﺻﻠﺔ ز ﻳﺎدي دارد .ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨ ﻈﻮر ﻧﻮﻳ ﺴﻨﺪﻩ ﺑﺘ ﻠﻴﺲ ) ﺑﺪﻟﻴﺲ( ﺑﻮدﻩ آﻪ در ﺑﺮ ﮔﺮدان ﻣﺘﻦ از رو ﺳﻲ ﺑﻪ آُﺮدي ﺑﺘ ﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺒ ﻠﻴﺲ ﻧﻮ ﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ.
9
ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﺳﺖﺧﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮﻟﻲ ﺷﺪ .ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درآورد ،ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻤﻲدادﻧﺪ ،ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد .اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺮ وﻓـﻖ ﻣـﺮاد ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻮد .ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻧﻴﺰ ﺑﻜﻨﺪ .ﭼﻮن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد. ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺮدن اﻳﻦ اﻣﺮ ﻃﺮﺣﻲ را ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﻠﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ،ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦﻛـﻪ ﻻزم اﺳـﺖ ﻣﻨﺒﻌـﺪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ اﻣﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺎﺑﻊ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎﺷﻨﺪ .ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻃﺮح ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﻠﻴﻪ اﻣﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎان ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﻣﺎردﻳﻦ ﺟﺰو وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد اﻋـﻼم ﺷـﺪ .ﺗﺒﻌﻴـﺖ اﻣـﺮاي ﻛﺮدﺳﺘﺎن از وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻳﻦﻛﻪ اﻣﻴﺮان ﻛﺮد ﻣﺆﻇﻔﻨﺪ در اﻳﺎم ﺟﻨـﮓ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ و واﻟﻲ را از ﻟﺤﺎظ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺧﻮارﺑﺎر ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷﻨﺪ. -1اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ،اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨـﻮب ﺷﺮﻗﻲ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد داﺷﺖ .ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﻛﻪ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻳﺎﺑـﺪ .اوﺿـﺎع ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳـﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ و آوازة اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺖ .ﺷﺮفﺧـﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴـﻲ ﻣﺆﻟـﻒ ﻛﺘـﺎب ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ» :در ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد ،اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن از ﻟﺤﺎظ داﺷـﺘﻦ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈـﻴﻢ ،از ﻫﻤـﻪ ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮ اﺳﺖ«. ﻃﺒﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ،اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻴﺶ از ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل دوام داﺷﺖ و ﻛﻠﻴﺔ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺟﻨﻮب اﻣﺎرت ﺳﻮران را در ﺗﺼﺮف داﺷﺖ .ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺟﺰء اﺳﺘﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﺔ ﻋﺮاق و ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان اﺳﺖ .اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ اﻣﺮاي ﻛﺮد و ﺟﻨﮓﻫﺎي اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ،ﻣﺮزﻫﺎي اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ. ﭘﺲ از ﭘﻴﻤﺎن ﺳﺎل 1639ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮد و ﻣﻮﺟﺒﺎت درﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻳﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و ﺧﻮد اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ و ﻧﺎﺑﻮدي اﻳﻦ اﻣﺎرت ﺷﺪ. ﺳﺎل 1788ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﻳﻜﻲ از اﻣﺮاي ﺑﺎﺑﺎن ﺑﺎ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﻣﺘﺼﺮف ﺑﺼﺮه ﻛﻪ اﺻﻼ ﻛﺮد ﺑﻮد ،ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه و 10
ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻣﺪام ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد از ﻧﻴﺮوي اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻜﺎﻫﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ .اﻣﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺷـﺎه ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺮوي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ آﻧﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ .وﻟﻲ ﻗﻴﺎم اﻋﺮاب ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ،ﻣﻮﺟـﺐ ﺿـﻌﻒ وﻻﻳـﺖ ﺑﻐـﺪاد ﺷﺪ .ﻗﻴﺎم وﻫﺎﺑﻴﺎن ﻋﺮب واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺖ .ﻛﺮدﻫﺎ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﺑـﺮ ﺗﺼـﺮﻓﺎت ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ .وﻟﻲ ﺳﺎل 1796ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﭘﺎﻧﺰده ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮه ﻗﻴـﺎم وﻫﺎﺑﻴـﺎن را در ﻫـﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪ .ﭘﺲ از ﻗﻴﺎم وﻫﺎﺑﻴﺎن ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪس ﻛﺮﺑﻼ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺘﺮاض اﻳﺮان ﺷﺪ .اﻳﺮان ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ اﻳـﻦﻛـﻪ دوﻟـﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺴﺖ در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ،دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤﻮد. ﺳﺎل 1789ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن رﺳﻴﺪه ﺑﻮد .او و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ .ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ ،ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ .ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑـﻪ وﻫـﺎﺑﻴﻮن ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﻳـﺮة ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ وي ﺷـﺘﺎﻓﺖ ،اﻣـﺎ در ﺟﺮﻳـﺎن ﺟﻨـﮓ ﻣﻴﺎﻧـﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ و ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺮآب ﻣﻲﺷﻮد .ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ را از ﻛـﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر و ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام ﺳﺮﺳﭙﺮدهاش ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻟﺪ را ﻛﻪ ﺳﺮدار ارﺑﻴﻞ ﺑﻮد ،ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ .اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ دو ﻟﺸﻜﺮ روﺑﺮوي ﻫﻢ اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ زاب درﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ .ﺳﺎل 1805ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﺎر ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎن را ﻳﻜﺴـﺮه ﻛﻨﺪ .ﻟﺬا ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻧﻴـﺎورد و ﺑﺎ 700ﻧﻔﺮ ﺳﻮار ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮهﻫﺎي آوهﮔﺮد ﻛﻪ در ﻣﻐﺮب ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق ﻗـﺮار دادﺷـﺖ ،ﻓـﺮار ﻛـﺮد .ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ از ﻛﺮدﻫﺎي ﺑﻠﺒﺎس ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ ،اﻣﺎ ﭼﻮن ﻛﺮدﻫﺎي ﺑﻠﺒـﺎس ﺑـﻪ ﻳـﺎرﻳﺶ ﻧﺸـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ،ﺑـﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠـﻲﺷـﺎه ﻗﺎﺟـﺎر ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ .ﭼﻮن ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه ﺳﺮﮔﺮم ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روسﻫﺎ ﺑﻮ ،ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻤﻜﻲ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻜﻨﺪ .اﻣﺎ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه داد و ﺑﻪ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺴﭙﺎرد .وﻟﻲ ﻋﻠـﻲ ﭘﺎﺷـﺎ واﻟـﻲ ﺑﻐﺪاد درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﺮداد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ را ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮز اﻳﺮان ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻮد و در ﻣـﺮز ﺧـﺎﻧﻘﻴﻦ اردو زد .ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻣﺘﺼﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻧﻤﻲﺧﻮاد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮود ،او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر و ﭘﺴﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮزا را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﮔﻤﺎرد .درﮔﻴﺮي آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ .اﻣﺎ ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر واﻫﻤﻪ داﺷﺖ و ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ را از ﺣﻤﻠﺔ ﻣﺠﺪد ﺑﺎزداﺷﺖ .در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮﻳﻮان ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮدﻧﺪ .ﻋﻠـﻲ ﭘﺎﺷـﺎ ﻧﺎﭼـﺎر ﺷﺪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎزﮔﺮدد. 11
ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺳﺎل 1808ﺳﭙﺎﺳﺘﻴﺎﻧﻲ ﺳﻔﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را واداﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ را ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻣﺮﻳﻮن اﺳﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑـﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﻲ ﺑﻐـﺪاد ﺑﮕﻤـﺎرد .ﻣﻨﻈـﻮر دوﻟـﺖ ﻓﺮاﻧﺴﻪ از اﻳﻦ ﻛﺎر اﻳﻦ ﺑﻮد ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ را ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ ،ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮﻳﺶ درآورد. ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ ،ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ اﻧﺘﻘﺎم اﺳﺎرت ﺳـﺎل 1806را از ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑﮕﻴـﺮد. ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب ﻛﺎر را در دﺳﺖ داﺷﺖ ،در درﺑﻨﺪ ﺑﺎزﻳﺎن ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎﺗﻲ اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮد .ﭼـﻮن اﺣﺘﻤـﺎل زﻳـﺎد ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ دﺷﻤﻦ اﻳﺮان از اﻳﻦ درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ .اﻣﺎ ﻣﺤﻤﻮدﺑﻴﮓ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺎﺷﺎ )ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﻲ ﻛـﻪ ﻗﺮار ﺑﻮد ﺣﺎﻛﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﺸﻮد( دﺷﻤﻨﺎن را از ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮد و ﺧﺴـﺎرات زﻳﺎدي را ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ وارد ﺳﺎﺧﺖ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮزﻫـﺎي اﻳـﺮان ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺖ .اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺮداران ﻛﺮدي ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻃﺮﻓﺪاري ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ، دﭼﺎر رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﺷﺪه و از ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﻨﻨﺪ .ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎت درﺑﻨﺪ ﺑﺎزﻳـﺎن را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮد و ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ ،ﻋﻤﻮزادة ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ را ﺣﺎﻛﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻛﺮد. ﭘﺲ از اﻳﻦﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺮك ﺳﺎل 1809ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ ،ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ و ﺑﺪون دردﺳﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ .اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺤﻤـﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴـﺮزا ﺣـﺎﻛﻢ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸـﺎه و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ ،واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه در ﻣـﻮرد از ﺑـﻴﻦ ﺑﺮدن اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺮﻛﺶ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺖ .در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻫﻢ از دو ﺳـﻮ ﺑـﻪ ﺳـﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷـﻤﺎل رﻓـﺖ و در ﻛـﻮي ﺳـﻨﺠﺎق ﭘﻨـﺎه ﮔﺮﻓﺖ .اﻣﺎ ﻧﻴﺮوي اﻳﺮان ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ .در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻓﺮﻣـﺎن ﻋﻘـﺐﻧﺸـﻴﻨﻲ از ﺳـﻮي ﺣـﺎﻛﻢ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺻﺎدر ﺷﺪ .ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق را ﺗﺮك و ﺑﻪ داﺧﻞ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ. ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ واﻟـﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺷﺪه و ﻗﺼﺪ دارد ﻧﺪاي اﺳﺘﻘﻼل ﺳﺮ دﻫﺪ .ﺧﺎﻟﺪ اﻓﻨـﺪي از ﺳـﻮي ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻣﺄﻣﻮر رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺷﺪ .اﻣﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ زور ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﺷـﺪ .ﺧﺎﻟـﺪ اﻓﻨﺪي ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻳـﻲ ﻣﺮﻛـﺐ از ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ .در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ .ﭘﺲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ را واﻟﻲ ﺑﻐـﺪاد ﻛﻨـﺪ، 12
اﻣﺎ ﺧﺎﻟﺪ اﻓﻨﺪي از آوازه و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن واﻫﻤﻪ داﺷﺖ و ﺳﻠﻄﺎن را از اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎﺧﺖ. ﺳﺎل 1812روﺳﻴﻪ و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺨﺎرﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﻪﺷﺎن ﺧﺎﺗﻤﻪ دادﻧﺪ .اﻣﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺶ ﭘﻴﻤﺎن دوﺳﺘﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ .داﻣﻨﺔ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ روزﺑـﺮوز وﺳﻌﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﺗﻮﺳـﻌﻪ داد. وي ﺷﻬﺮ ارﺑﻴﻞ و ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاﻓﺶ را ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﺮب را ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﻛﺮد و ﻣﺮز ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎﺗﺶ را ﺑﻪ ﻛﺮﻛﻮك رﺳﺎﻧﺪ .اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘﻼف واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﺪ .ﺳـﺎل 1813ﺟﻨﮕـﻲ ﺑـﻴﻦ واﻟـﻲ ﺑﻐﺪاد و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ درﮔﺮﻓﺖ .در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻓـﺮار ﻛـﺮد .از آﻧﺠـﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺷﺎﻫﺰادة اﻳﺮان ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و آﻧﺠﺎ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ. اﻣﺎ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن ﺷـﺪ .ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ،ﭘﺴـﺮ ﺑﺰرﮔﺶ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﺮوﮔﺎن در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد ،اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﺷﺪ .ﺳﺎلﻫﺎي اﻣـﺎرت اﻳـﻦ اﻣﻴـﺮ )ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ( ﺳﺎلﻫﺎي ﺿﻌﻒ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﮔﻲ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻮد .ﺗﺮكﻫﺎ و اﻳﺮاﻧـﻲﻫـﺎ در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ،دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ. ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎي ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد .ك .رﻳﭻ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﻲ ﺧﻮد را ﺑـﻪ اﻣﻴـﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮد .داود ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﻨﺪ .وﻟﻲ ادﻋﺎ ﻣـﻲﻛـﺮد ﻛﻪ رﻳﭻ در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ .اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ رﻳﭻ و داود ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷـﺪ. واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ آزار و اذﻳﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﻲ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻨﺪ ،ﭘﺮداﺧﺖ .رﻳﭻ آﻣﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ داود ﭘﺎﺷﺎ ﺷﺪ و ﻗﺎﻳﻖﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﻪ آب دﺟﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺖ .اﻣﺎ داود ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ او درﮔﻴﺮ ﺷـﻮد ،از وي ﺧﻮاﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺮك ﻛﻨﺪ. از ﺳﺎل 1813ﺗﺎ ﺳﺎل 1834ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ اﻣﻴﺮان ﺑﺎﺑـﺎن ﺑـﻮد .در ﻃـﻲ اﻳـﻦ ﻣـﺪت واﻟـﻲ ﺑﻐـﺪاد ﺑﺎرﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻤﻼت ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﻲﺷـﺪ و زﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﺷﻜﺴـﺖ ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ .ﺑـﻪﻃـﻮرﻛﻠﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﺷﺪ دوران اﻣﺎرت ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ،دوران ﺿﻌﻒ و از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪﮔﻲ اﻣـﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن و ﻣﺪاﺧﻠـﺔ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در اﻣﻮر اﻳﻦ اﻣﺎرت ﺑﻮد .ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ،ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ رﺳﻴﺪ. -2اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن 13
اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﻮﺻﻞ ﻣﻲﺷﺪ .ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دو رود دﺟﻠﻪ و زاب ﺑﺰرگ ﻗـﺮار داﺷﺘﻨﺪ .اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ .اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن در ﻏﺮب ،اﻣﺎرت ﺣﻜﺎري در ﺷـﻤﺎل اﻣﺎرت ﺳﻮران در ﺷﺮق اﻳﻦ اﻣﺎرت واﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ .ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻤﺎدﻳﻪ )آﻣﻴﺪي( ﺑﻮد .ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از :ﻋﻤﺎدﻳﻪ )آﻣﻴﺪي( ،زاﺧﻮ ،دﻫﻮك و ﻋﻘﺮه )آﻛﺮه( ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﺰوريﻫﺎ و زﻳﺒﺎريﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ .ﻏﻴﺮ از ﻛﺮدﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻛﺮدﻫـﺎي اﻳـﺰدي ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ .آﺷﻮريﻫﺎ دوﻣﻴﻦ ﻗﻮم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ .آﺷﻮريﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮدﻫـﺎ ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ ،ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺿﺮوري و ﺟﻨﮓ ﻣﺆﻇﻒ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﻴﺮوي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺮك ﺑﻮدﻧﺪ. ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاﻳﺴﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن و ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر و ﻗﻼع و ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺣﺪاث ﺷﺪه ﺑﻮد ،اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲداد. -1ﻟﻴﺮﻳﺎد ،دﻳﭙﻠﻤﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺷﻬﺮ آﻣﻴﺪي را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻴﺶ ﻛﻠﻴﺪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣـﻲﻧﺎﻣـﺪ. در ﻣﻮرد وﺟﻪ ﺗﺼﻤﻴﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ ﻫﺴﺖ .ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻨﺎي آن را ﺑﻪ ﻋﻤﺎداﻟـﺪﻳﻦ زﻧﮕـﻲ و ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻬﺎاﻟـﺪﻳﻦ ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ و از اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻤﺪﻳﻨﺎن ﺑﻮد ،ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ. اﻣﻴﺮان ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﭘﺲ از اﻧﻘﺮاض آقﻗﻮﻳﻮﻧﻠﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﺻﻔﻮﻳﺎن اﻇﻬﺎر وﻓـﺎداري ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ. ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران )ﺳﺎل (1514اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درﻣﻲآﻳﺪ. ﺳﺎل 1515ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻌﺪاد ﻫﻴﺠﺪه اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪ .ﺑﻌـﺪا ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ اﻣﺎرت ﻣﻲرﺳﺪ .ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻠﻄﺎن از اﻳﻦ ﻛﺎر ،اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي اﻛﺮاد را ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻨﺎن ﻣﻮﺟﺒـﺎت ﺳـﺮﮔﺮﻣﻲ و ﺿﻌﻒ آﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورد. ﻳﻜﻲ از اﻣﻴﺮان ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎدﻳﻨﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗـﺮن ﻫﻴﺠـﺪﻫﻢ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﺴـﺘﻘﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد ،وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻴﺮوي ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﻓﺮاﻫﻢ آورد .ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺪت اﻣﺎرت او ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻮد ،اﻣﺎ اﻛﺜـﺮا ﺑـﺎ اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ درﮔﻴﺮي داﺷﺖ و اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و آﺑﺎداﻧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ او ﺷﺪ .واﻟﻴﺎن ﻣﻮﺻﻞ و ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ آﺗﺶ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﻣﻦ ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻳﻦ اﻣﻴﺮ در ﻛﺎرﻫﺎي اﻣﺎرت ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ و درﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت در ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ و ﺧﻮﻳﺸـﺎن 14
ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ و ﺗﺸﺘﺖ اﻳﻦ اﻣﺎرت ﺷﺪ ،ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳـﻦ اﻣـﺎرت ﺳـﺎل 1806 ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ واﻟﻲ ﻣﻮﺻﻞ درآﻣﺪ .اﻣﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻣﺎرت را ﻗﺪرت ﺑﺨﺸﻴﺪ .ﺗﺎ ﺳﺎل 1825زوﺑﻴﺮ ﭘﺎﺷﺎ ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺑﻮد .ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ زوﺑﻴﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ او ﺑﻴﻦ اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ اﺧـﺘﻼف و درﮔﻴﺮي درﮔﺮﻓﺖ .در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻴﮓ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ رﻗﻴﺒﺎن ﭘﻴﺸﻲ ﮔﻴﺮد .دوران اﻣﺎرت ﺳﻌﻴﺪﺑﻴﮓ ﻣﺼـﺎدف ﺑﻮد ﺑﺎ ﻗﺪرت اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوزي ،اﻣﻴﺮ ﻣﻘﺘﺪر اﻣﺎرت ﺳﻮران .اﻣﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاف اﻣـﺎرت ﺳﻮران را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ درآورد .دوران اﻣﺎرت ﺳﻌﻴﺪﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼﻓﺶ ﺻﺮف درﮔﻴﺮيﻫﺎي داﺧﻠﻲ و زد و ﺧﻮردﻫﺎﻫﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و ﻗﻮﻣﻲ ﺷﺪ.
-3اﻣﺎرت ﺳﻮران ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎوﻟﻮس ﻛﻪ اﺻﻼ از اﻫـﺎﻟﻲ ﺑﻐـﺪاد ﺑﻮده .ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺷﺎدت و ﺷﺠﺎﻋﺖ در ﻣﻴﺎن ﻛﺮدﻫﺎ ﺷﻬﺮﺗﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣﻲآورد .ﺷﺮفﺧﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ» :اﻳﻦ ﺷﺨﺺ درآﻣﺪش را ﺑﻴﻦ ﻓﻘﺮا و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣـﻲﻛـﺮد و ﺑـﻪ ﻣﺮدم ﻛﻢدرآﻣﺪ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد .اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻣﺮدم از ﻫﺮ ﺳﻮي ﺑﺪو روي آورﻧﺪ و از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰارش ﺑﺎﺷﻨﺪ«. اﻣﻴﺮ ﺷﺮفﺧﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ در ﻣﻮرد وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ اﻳﻦ اﻣﺎرت ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ» :ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﺎ ﻟﺸﻜﺮي ﺑﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺳﺮخرﻧﮕﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ،ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و آن ﻗﻠﻌﻪ را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣـﻲﮔﻴـﺮد ،ﻣﺤﺎﺻـﺮهﺷـﺪﮔﺎن آﻧﺎن را ﺳﻮاران )ﺳﺮخﻫﺎ( ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ«. اﻣﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺰﻧﻲ ﻣﻜﺮﻳﺎﻧﻲ اﻳﻦ اﺳﻢ را ﺑﻪ »ﺳﻮر« ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺎﻳﺮيﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻴﮕﻼت ﭘﻼﺳﺮ وﻳﺮان ﺷﺪ ،ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ .وي اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط را از اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﻣﻮرخ ﻧﺎﻣﻲ ﻋﺮب ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺷﺮفﺧﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ اﻣﺮاي ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﻮران را ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ، وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد و ﻋﻠﺖ اﻳﻦﻛﻪ اﻣﺮاي آن زﻣﺎن ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن و ﻳﺎ ﻏﻴـﺮه ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ،آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﻋﺎدي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده و از اﻳـﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت اﺳـﺘﻔﺎدهﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑﻜﻨﻨﺪ .ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ اﻣﺮاي ﺳﻮران اﺻﻼ از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد راوﻧﺪي ﺑﻮدهاﻧﺪ. 15
ﺑﻌﺪا ﺳﻮران ﻧﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد ﺳﻮران در آن اﻣﺎرت داﺷﺘﻨﺪ .از آﻏﺎز ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻨـﺎﻃﻖ زﻳـﺮ ﺟـﺰو اﻣﺎرت ﺳﻮرات ﺑﻮدﻧﺪ: ﻫﻮدﻳﺎن ،ﺷﺎﺗﺎن ،دوﻟﻪﻣﺎر ،ﺳﻴﺪﻛﺎن ،ﭘﻴﺮهﺳـﺎﻧﻲ ،ﺧـﺎﻛﻮرك ،درهﻫـﺎي ﺳـﻮران ،ﺑﺎﭘﺸـﺘﻴﺎن ،رواﻧـﺪوز ،آﻛﻮﻳـﺎن و ﺑﺎﻟﻜﺎن .اﻣﺎرت ﺳﻮران از ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺣﻜﺎري و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﻳﺮان و از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑـﻮد و ﻏﺮب ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎدﻳﻨﺎن و ﻧﺎﺣﻴﻪ ارﺑﻴﻞ ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑﻮد .اﻣﻴﺮان ﺑﺎﺑـﺎن و ﺑﺎدﻳﻨـﺎن ﻣـﺪتﻫـﺎي ﻣﺪﻳـﺪي ﺑـﺮاي ﺗﺼـﺮف ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻣﺎرت ﺳﻮران در زدوﺧﻮرد ﺑﻮدﻧﺪ. در ﻃﻲ ﻗﺮون 17و 18ﻣﻴﻼدي ،ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﻴﺮان ﺳﻮران ﻗﻠﻌﺔ دوﻳﻦ ﺑﻮد ،اﻣﺎ ﺑﻌـﺪﻫﺎ اﻣﻴـﺮ ﺷـﻜﺎﻛﻲ ﺑﻴـﮓ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪات اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ،ﻣﻘﺮ اﻣﺎرﺗﺶ را از دوﻳﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﻳﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد .ﺑﻌﺪ از اﻣﻴﺮ ﺷﻜﺎﻛﻲ ﭘﺴﺮش ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻣـﺎرت ﺳﻮران را داﺷﺖ .زﻣﺎن اﻳﻦ اﻣﺮ دوران ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﻋﻠﻢ و ادب ﻛﺮدي ﺑﻮد .اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﺑـﻪ ﺑﻐـﺪاد ﺑـﺮده ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪ .ﭘﺲ از وي ﺧﻮاﻫﺮش ﺧﺎﻧﺰاد اﻣﺎرت ﺳﻮران را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ. ﺳﺎل 1887 1ﻣﻴﻼدي ﻋﻠﻲﺑﻴﮓ ﭘﺴﺮ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر اﻣﺎرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺮ اﻣـﺎرت را از ﺣﺮﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﺎن ﻧﺰدﻳﻚ رواﻧﺪوز ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮد و در آﻧﺠﺎ ﻗﻠﻌﺔ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد . ... ﺳﺎل 1801اﺣﻤﺪ ﺑﻴﮓ ﻓﻮت ﻧﻤﻮد و اﻏﻮزﺑﻴﮓ ﺑﻪ اﻣﺎرت رﺳﻴﺪ .ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺪي ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘـﺪﻳﻦ و ﻣﺘﻘﻲ و ﺧﺪاﺟﻮ ﺑﻮد و اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ ﻫﻤﻪ از ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ .در زﻣﺎن اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ،ﻗﻠﻤﺮو و اﻣﺎرت ﺑﻴﻦ ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮش ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد :ﺗﻴﻤﻮرﺧﺎن ،ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻴﮓ ،ﺑﺎﻳﺰﺑﻴﮓ و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ. ﺳﺎل 1804اﻏﻮزﺑﻴﮓ ﻓﻮت ﻛﺮد و ﭘﺴﺮ ﺑﺰرﮔﺶ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ اﻣـﺎرت رﺳـﻴﺪ .ﺑـﺮادران ﺑـﻪ اﻣـﺎرت وي ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ وي ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺳﺎل 1805ﺑﺮادرش ﺗﻴﻤﻮرﺧﺎن ﺑﺎ ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷـﺎي اﻣﻴـﺮ ﺑﺎﺑـﺎن و ﺳﺮدار ﻛﻮﻳﻪ و ﺣﺮﻳﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪ. در ﻣﺎه ﺗﺸﺮﻳﻦ ﻳﻜﻢ ﺳﺎل 1805ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ و او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢآواز ﺳﺎﺧﺖ .ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﺗﺎ ﺳﺎل 1812در ﻧﻬﺎﻳﺖ آراﻣﺶ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﭙﺮدازد .اﻳـﻦ وﺿـﻊ ﺗـﺎ ﺑـﺮوز اﺧﺘﻼف ﻣﺎﺑﻴﻦ دو اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ و ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ،اداﻣﻪ داﺷﺖ .اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑـﺎن ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را در ﺗﺼﺮف داﺷﺖ .ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﻗﻠﻌﺔ رواﻧﺪوز را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮد .اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ،اﻳـﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻫـﻢ .1ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﭼﺎﭘﻲ ﺑﺎﺷﺪ ،ﭼﻮن در ﺻﻔﺤﺔ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل 1801ﺑﺤﺚ ﻣﻲآﻨﺪ و . ...
16
ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪ .ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑـﺮادران ﻣﺼـﻄﻔﻲﺑﻴـﮓ ،ﺗﻴﻤﻮرﺧـﺎن و ﻳﺤﻴـﻲﺑﻴـﮓ ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﺑﺮادرﺷﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ .اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داﺷﺖ .ﺗﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﻣﺼـﻄﻔﻲﺑﻴـﮓ ﺑـﻪ اﻣـﺎرت رﺳـﻴﺪ و ﺿﺮب ﺷﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﺎن ﻃﺎﻏﻲ ﻧﺸﺎن داد .رواﻧﺪوز در ﺳﺎلﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﺎﻳﮕـﺎهﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺒﺪل ﺷﺪ. -4اﻣﺎرت ﺣﻜﺎري ﺣﻜﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاﻳﺴﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب درﻳﺎﭼﺔ وان .ﺟﻮﻟﻪ ﻣﻴﺮگ ﻣﻘﺮ و ﺑﺎرﮔﺎه اﻣﻴﺮ ﺣﻜـﺎري ﺑـﻮد .در زﻣـﺎن آقﻗﻮﻳﻮﻧﻠﻮﻫﺎ ﺳﺮداران ﺣﻜﺎري ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷﻤﺒﻮ« ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ .ﮔﻮﻳﺎ ﻗـﺒﻼ ﻋﺸـﻴﺮة دوﻣﺒﻠـﻲ در اﻳـﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ اﻣـﺎرت داﺷﺘﻨﺪ .وﻟﻲ ﻣﺮدم آﻧﺎن را از اﻣﺎرت ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و اﻣﻴﺮان واﻗﻌﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﺎن ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ .ﭼﻮن اﻳﻦ روز ﻣﺼﺎدف ﺑـﻮد ﺑﺎ روز ﺷﻨﺒﻪ ،ﻟﺬا ﻣﺮدم اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺷﻤﺒﻮ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ. اي.ب .ﺳﻮن ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻜﺎري را دﻗﻴﻘﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دده اﺳﺖ ،ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ» :ﻧﻮادﮔـﺎن ﻗـﺮهﻳﻮﻟﻴـﻮك ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺼﺮف و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﻴﻤﻮرﻟﻨﮓ در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺣﻜﺎري ﺑﻮدﻧﺪ ،در ﻣﻴﺎن ﻛﺮدان ﻣﻨﻄﻘﻪ آﺳﻴﻤﻴﻠﻪ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺎ ﻗﺮن 19ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ. ﺋﻴﻨﺴﻔﻮرت ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ :اﻳﻦ اﻣﺎرت از ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﻮد .وي از 24ﻋﺸﻴﺮة ﻛﺮد ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد .ﻏﻴﺮ از ﻛﺮدﻫﺎ ،آﺷـﻮرﻳﺎن ﻧﻴـﺰ در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ .آﺷﻮرﻳﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﻧﺘﺨﺎب اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .دورة ﻗﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ ،اﻛﺜـﺮا اﻣﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ .اﻣﺎ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛـﺎري ﺑـﻪ ﻛـﺎر اﻣـﺮاي ﺣﻜﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﻣﺎرت در ﺧﺎﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻮد. در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺴﻠﻂ و ﻗﺪرت اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ و ﺑـﺮ ﻗﻠﻤﺮوﺷـﺎن اﻓـﺰوده ﺷﺪ .اﻣﺎ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك ،ﺗﻮﺳﻂ واﻟﻲ وان ﺑﻪ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺷـﻤﺎل اﻣـﺎرت ﺣﻜـﺎري ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد .در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ،ﭼﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ و ﺗﻌﺪادي از اﻣﺮاي ﻛﺮد زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮة ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ. اﻣﺎ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮاي ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده را زﻳﺮ ﭼﺘﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻗـﺮار داد و ﻣﻨﻄﻘـﺔ ﻣﻜﺲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﺳﺎﺧﺖ .ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﺟﺰو اﻣﺎرت ﺑﻮﺗـﺎن ﺑـﻮد و ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ آن را ﻛﺮدﻫـﺎ و ارﻣﻦﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ. 17
ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺎﺑﻴﻦ دو درﻳﺎﭼﺔ وان و اروﻣﻴﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﻗﺮار داﺷﺖ .اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه آﻣﺎده ﻛﻨﺪ .اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧـﺎن را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ .اﻳﻦ اﻣﺮ ،ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و روس ،ﺿﺮورت زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد .اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺑـﺮاي ﻋﻤﻠـﻲ ﻛﺮدن اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دﺳﺖ زدﻧﺪ .اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ و رﺷﻮه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻛﺮدﻫـﺎﻳﻲ را در دﺷﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ،ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢآواز ﻛﻨﺪ .اﻳﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻴﮓ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻴﻼم اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ .اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ از ﺗﺮس ﺣﻤﻠﻪ اﻣﺮاي ﺣﻜﺎري ،ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﺷﺎﻫﺰاده اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ .اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮة ﻛﺮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﺠﻬﺰ و ﻛﺎرآزﻣﻮده ﻣﺮﻛﺐ از ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده ﺑﺮاي ﻋﺒـﺎس ﻣﻴـﺮزا آﻣﺎده ﻛﻨﻨﺪ .اﻳﻦ ﻧﻴﺮو در ﻣﺪت ﺟﻨﮓ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮزي ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﻣﺴـﺘﻤﺮي ﺛـﺎﺑﺘﻲ ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ. اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر ،ﺧﻮاﺳـﺖ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻴـﮓ را ﮔـﻮشﻣـﺎﻟﻲ دﻫـﺪ .ﻣـﻮﻗﻌﻲ ﻛـﻪ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻴـﮓ و ﺳﻮاراﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﺮان ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ ،وي ﻟﺸﻜﺮي را ﺑﻪ ﺳﺮداري ﭘﺴﺮش ﺑﺎﺑﺎﺧﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﻠﻌﺔ ﺑﻴﻼم ﻧﻤﻮد .اﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﻮار ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﻢ را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ. ﺳﺎل 1810ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﻟﺸﻜﺮي ﺑﻴﺴـﺖ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮه را ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ او ﻓﺮﺳـﺘﺎد. ﻣﺼﻄﻔﻲ ﭘﺎﺷﺎ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﺮﻛﺐ از 12ﻫﺰار ﺳﻮار آﺷﻮري و 12ﻫﺰار ﺳﻮار ﻛﺮد را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد .اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را وادار ﺑﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ .اﻣﺎ ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا دﺳـﺖﺑـﺮدار ﻧﺒـﻮد .وي ﺑـﺎ ﺗﻄﻤﻴﻊ و رﺷﻮه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ،ﺗﻌﺪادي از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﺗﺤﺖ اﻣﺎرت اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري را ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﻣﺮز اﻳﺮان اﻗﺎﻣـﺖ داﺷﺘﻨﺪ ،زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ درآورد .ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺧﻮد ﻣﺼﻄﻔﻲﺑﻴﮓ اﻣﺮ ﺣﻜﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺎﻣﻴـﺎن ﺷـﺎه اﻳﺮان ﭘﻴﻮﺳﺖ. -5اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﺶ ﺷﻬﺮ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻮد ،ﻣﻘﺎم ﻣﻬﻤﻲ در ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ادﺑﻴﺎت ﻛﺮدي و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠـﻲ ﻛـﺮد دارد .اﻳـﻦ اﻣﺎرت در ﺷﻤﺎل اﻣﺎرتﻫﺎي ﺣﻜﺎري و ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ .وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ اﻳﻦ اﻣﺎرت از اﺳﻢ ﻋﺸﻴﺮة ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮﺗـﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ .در ﺑﻮﺗﺎن ﻏﻴﺮ از ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ ارﻣﻨﻲ و آﺷﻮري و ﻋﺮب ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧـﺪ .اﻣﻴـﺮان اﻳـﻦ اﻣﺎرت از ﺧﺎﻧﻮادة ﻋﺰﻳﺰان ﺑﻮدﻧﺪ .ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳـﻴﺪن ﺑـﺪرﺧﺎن ﭼﻨـﺪان روﺷـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ. 18
ﺑﺪرﺧﺎن ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺑﻮﺗﺎن ﺳﺎل 1821ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن رﺳﻴﺪ. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺪرﺧﺎن اﻣﻴﺮ ﺑﻮﺗﺎن ﺑﻮد ،وﻟﻲ ﺗﻴﻤﻮر ﭘﺎﺷﺎ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮة ﻣﻠﻲ ﻛﻪ در ﻣﺎردﻳﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑـﺮد ،ﺑـﻪﻃـﻮر ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﺳﺖ داﺷﺖ .ﻗﺪرت اﻳﻦ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺶ از ﺣﻠﺐ ﺗﺎ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﻧﻔﻮذ داﺷﺖ .اﻣﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد و واﻟﻲ ﺣﻠﺐ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﺗﻴﻤﻮر ﭘﺎﺷـﺎ ﺣﻤﻠـﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و او را ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ و ﺑﺮادرش اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ اﻳﻞ ﻣﻠﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧﺪ. ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮوﺷـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻮد ،اداره ﻣﻴﺸﺪ و اﻛﺜﺮا اﻳﻦ اﻣﻴﺮان ﺑﺎ دﺳﺎﻳﺲ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﻴﺮي داﺷـﺘﻨﺪ .در ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ اﻣﻴـﺮان ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز و ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﺑﻮﺗﺎن از ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺼﻞﻫﺎي ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﻫﻔﺘﻢ ﻛﺘﺎب در ﻣـﻮرد اﻳـﻦ دو اﻣﻴﺮ و ﻣﺒﺎرزات آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم :ﻣﺒﺎرزه اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوزي ﺑﺮاي اﺗﺤﺎد ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ در اوان ﻛﻮدﻛﻲ ﻧﻈﺮ ﭘﺪرش را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺟﻠﺐ ﻛﺮد ،ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﭘـﺪر ﻧـﺰد ﻣﻼﻣﺤﻤـﺪ آدﻣـﻲ دﻳﻠـﺰي ﺑـﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﭘﺮداﺧﺖ .ﺳﺎل 1813ﻣﺼﻄﻔﻲﺑﻴﮓ ﭘﺪر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺎرﺗﺶ از ﺳـﻮي ﻓﺮزﻧـﺪان و ﺧﻮﻳﺸـﺎن ﻧﺰدﻳﻜﺶ ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ،ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺧﻮد از ﻛﺎر ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ. ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از ،از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن داﻣﻨﺔ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد و ﺷﺮوع ﻛﺮد ﺑﻪ درﺳـﺖ ﻛـﺮدن اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ .از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻧـﺎم ﺑـﺮد :اﺣـﺪاث ﻗﻠﻌـﺔ رواﻧﺪوز و ﺳﺎﻳﺮ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت و ﻗﻼع ﻧﻈﺎﻣﻲ ،ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ و ﺣﻘﻮق ﺑﮕﻴﺮ ،ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﮔﺎه و دﻳﻮان رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم ،راهاﻧﺪازي زرادﺧﺎﻧﻪ ،اﺣﺪاث ﻣﺴﺎﺟﺪ ،ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ،ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤـﺎ و ﺣﻜﻤـﺎ )ﻛـﺎر اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﺗﻬﻴﺔ ﻗﺎﻧﻮنﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ و اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺖ از آن ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ( .اﺣﺪاث ﭘﻞﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ ،اﺣﺪاث ﺧﻨﺪق در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ رواﻧـﺪوز ،وﺿـﻊ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻴـﺎت و ﺳﺮاﻧﻪ ،اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ راﻫﺰﻧﺎن ،اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ ﺷـﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان و ﻋﻠﻤـﺎ ،ﻣﻤﻨـﻮع ﻛـﺮدن رﻗﺺﻫﺎي دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ رهﺷﺒﻪﻟﻪك )رﻗـﺺ ﻛـﺮدي ﻛـﻪ در آن ﻳـﻚ در ﻣﻴـﺎن زن و ﻣـﺮد دﺳـﺖ دردﺳـﺖ ﻫـﻢ ﻣﻲرﻗﺼﻨﺪ( ،ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺮدان و زﻧﺎن در ﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ ،اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ. ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از اﻳﻦﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﻃـﺮاف را ﻣﻄﻴـﻊ ﺧـﻮﻳﺶ ﺳـﺎﺧﺖ .ﺳـﺎل 1818ﺑـﺎ ﻟﻘـﺐ 19
ﻣﻴﺮﻣﻨﺼﻮر ،اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد .ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم ﻛـﻪ درﮔﻴـﺮ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ روس و ﻣﺼـﺮ ﺑـﻮد ،ﺗـﺎ ﺳـﺎل 1830 ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻛﺎري از ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد .اﻳﺮان ﻧﻴﺰ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺑﺎ روس و از ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠـﻲ درﮔﻴـﺮ ﺑﻮد .ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و روزﺑﺮوز ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲاﻓﺰود و ﺑﺴﻴﺎري از ﺧـﻮاﻧﻴﻦ و اﻣﺮاي ﻛﺮد را ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ زﻳﺮ ﻟﻮاي ﺧـﻮﻳﺶ ﮔـﺮد آورد .گ .راوﻟﻨﺴـﻮن ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ» :ﺳـﺎل 1838داﻣﻨـﺔ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ .ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﻣﺎرت ﺳﻮران از اﺷﻨﻮﻳﻪ ﺗﺎ ﺳـﻮاﺣﻞ رود دﺟﻠـﻪ و از آﻧﺠـﺎ ﺗـﺎ زاب ﻛﻮﭼﻚ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ«. ﺷﺎه اﻳﺮان ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ ﭘﻴﻤﺎن ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﭽﺎي و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻫﺮات ،ﻣﺘﻮﺟﺔ ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑـﻲ ﻛﺸـﻮرش ﺷﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ آن ﺧﻄﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد .اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه و ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻴﺪن ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه ،ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﻤﺎن دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﺮان ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﻻﻫﻴﺠﺎن و ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاﻓﺶ را ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺨﺸﻴﺪ .اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ دﻻﻳﻠـﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ و ﺷـﺎه اﻳﺮان اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ .درﮔﻴﺮيﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﺷﺎه اﻳـﺮان را و ﺗﻬﺪﻳـﺪﻫﺎي ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ را وادار ﺑﻪ ﻋﻘﺪ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ. ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ :ﺣﻤﻠﺔ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﺎل 1833ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻛﺮد ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮداري رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷـﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻴﻮاس ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ .رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ واﻟﻲ ﻣﺼﺮ ،ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻤﻚﻫﺎي زﻳﺎدي ﻛـﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ واﻟﻲ ﻣﺼﺮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ،دﻟﻲ ﺧﻮﻧﻲ از ﻛﺮدﻫﺎ داﺷﺖ وي از ﺷﻤﺎل ﺷـﺮوع ﻛـﺮد ﺑـﻪ ﻗﻠـﻊ و ﻗﻤـﻊ ﻛﺮدﻫـﺎ و ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ ﺑﻴﮕﻨﺎه را ﺑﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﻛﺸﻴﺪ .ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ وي ﻣﺴـﻠﺢ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﭘـﺎرﺗﻴﺰاﻧﻲ در ﺷـﻤﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﺮوع ﺷﺪ .رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺳﻮران ،ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻛﺮد را از ﺑﻴﻦ ﺑﺮده و ﻛﻠﻴﺔ اﻣﺮا و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻣﻄﻴﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎزد .ﻟﺬا ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﻳﺰيﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮاﻧﻊ را از ﺳﺮ راه ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﻪ از ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎلﻏﺮب ﻣﻄﻤﺌﻦ و آﺳﻮده ﺧـﺎﻃﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ اﻣـﺎرت ﺑﻮﺗﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد .اﻣﺎ ﺑﺪرﺧﺎن ﻣﻴﺮﺑﻮﺗﺎن در ﻛﻮهﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺨﻔﻲ ﺷﺪ و دﺳﺖ رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑـﻪ وي ﻧﺮﺳـﻴﺪ .رﺷـﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري واﻟﻴﺎن ﻣﻮﺻﻞ و ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد .ﺳﻴﺎﺳﺖ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮد ﻛـﻪ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻫﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﻮد ،ﻟﺬا ﺷﺎه اﻳﺮان را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ .ﭼﻨﺎنﻛﻪ دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎران روﺳﻴﻪ در ﻗﻔﻘﺎز ﺗﺠﻬﻴﺰات زﻳﺎدي را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻗﺮار دادﻧـﺪ .اﻳـﻦ ﻫـﺮ دو اﺑﺮﻗـﺪرت 20
ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ،اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻧﻤﻮده و ﻫﺮ دو دوﻟﺖ را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز ﺑـﺎ ﻫـﻢ آﺷﺘﻲ دادﻧﺪ .ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﻮي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي زﻳﺎدي ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﻧﻈﺎم اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ از او درﺧﻮاﺳـﺖ ﻛﻨـﺪ اوﻻ در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ ،اﻗﻼ ﺑﻲﻃﺮف ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ .ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﻗـﻮل داده ﺑـﻮد اﮔـﺮ اﻳـﺮان ﺑـﻪ درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﻳﺶ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺪﻫﺪ ،ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﺔ اﻳﺮان وارﻳـﺰ ﻛﻨـﺪ .اﻣﻴﺮﻧﻈـﺎم ﻫـﺪاﻳﺎي ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎﻻ ﻛﺸﻴﺪ و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﻳﺶ را رد ﻛﺮد و در ﻻﻫﻴﺠﺎن ﺑﺎ رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺖ. رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺑﻪ رواﻧﺪوز ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد .ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺮادرش اﺣﻤﺪﺑﻴﮓ رو در روي ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد .رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ آدم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ اﺳﺖ .ﻟﺬا از ﺣﻴﻞ درآﻣﺪ و ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﻧﻮﺷـﺖ و از ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮنرﻳﺰي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕﺮدد .در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﺧﻠﻴﻔـﺔ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ ﻛﻔﺮ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ .ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از روﺣﺎﻧﻴﻮﻧﻲ ﻛﻪ دور ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻣﺘﻦ اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ را ﺗﺼـﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻧـﺪ .اﻛﺜـﺮ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻼي ﺧﻄﻲ را ﻣﻘﺼﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﻪ او را ﺧﺎﺋﻦ و ﻣﻴﻬﻦﻓﺮوش ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮدهاﻧﺪ .اﻳﻦ ﻣﻼ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﺑﺎ ﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺳﻮران ﺑﻮد .ﻣﻮرﺧﻴﻦ او را از دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪة دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ. ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن اﻳﻦ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﮔﻮش ﻧـﺪاد و ﺧـﻮد را آﻣـﺎده ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻧﻤـﻮد .اﻣـﺎ ﻣـﻼي ﺧﻄـﻲ دﺳﺖﺑﺮدار ﻧﺒﻮد و ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد ،ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ» :ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ ،ﻛـﺎﻓﺮ اﺳـﺖ و ﻧﻜﺎﺣﺶ ﺑﺎﻃﻞ«. اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﻛﺎر ﺧﻮد را ﻛﺮد .ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺳـﺮ ﺑـﺎز زدﻧـﺪ و اﺳـﻠﺤﻪﻫﺎﻳﺸـﺎن را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ .در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻼع و ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺴﻴﺮ رواﻧﺪوز ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ،ﻳﻜـﻲ ﭘـﺲ از درﮔﻴـﺮي ﺗﻮﺳـﻂ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺪ و ﺷﻬﺮ رواﻧﺪوز ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪ .ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ .اﻣـﺎ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪن آب و آذوﻗﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺎه آب ﺳﺎل 1836ﻧﺎﭼﺎرا ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ. ﻗﻠﻌﺔ رواﻧﺪوز و ﺗﻤﺎﻣﻲ داراﻳﻲﻫﺎي ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از ﺳﻮي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن رﺷﻴﺪﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺗﺎراج رﻓﺖ .رﺷﻴﺪﭘﺎﺷﺎ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ را ﺑﺎ اﻋﺰاز و اﺣﺘﺮام ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ رواﻧﺔ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ ﻧﻤﻮد .در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺧﺎﺻـﻲ از ﺳـﻮي ﺳـﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد .ﭼﻮن ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در اذﻫﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ آﺷﻜﺎرا او را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد ،ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﺣﻴﻠﻪ ﻧﻘﺸﻪ ﻛﺸﺘﻨﺶ را ﻛﺸﻴﺪ ،ﻟﺬا او را ﺑﺎ ﺣﻜـﻢ اﻣـﺎرت ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ،وﻟﻲ در ﻧﻴﻤﺔ راه ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺗﺮاﺑﺰون ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺎدي ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ. 21
ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺧﻮد ﻛﺮد و ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در ﺟﻨـﮓ از ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ او ﻫﻤﻜـﺎري ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ،از دم ﺗﻴـﻎ ﺑـﻲدرﻳـﻎ ﺧـﻮﻳﺶ ﮔﺬراﻧـﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺮدﻫﺎ را ﺑﻪ آﻧﺎدول ﻣﺮﻛﺰي ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﻤﻮد. ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ :اوﺿﺎع ﻛﺮدﺳﺘﺎن در دﻫﺔ ﭼﻬﻠﻢ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻣﺮﺣﻠﺔ اول اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﺳﺎل 1839ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ .اﻛﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ و ﺳـﻴﻄﺮة ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ از ﺳﻮي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ .اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ زور و ﻇﻠـﻢ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ و دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺮدم و ﺷﻴﻮه و اﻧﺪازة ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ و اﺟﺒﺎري ﺷﺪن ﺳـﺮﺑﺎزي روزﺑـﺮوز ﺑـﺮ ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﻣﺮدم اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺮ روز ﻣﺮدم در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎن ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ .از ﺑـﻴﻦ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﻣﻬﻢﺗﺮ و داﻣﻨﻪدارﺗﺮ ﺑﻮد. ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي دﻫﺔ 30ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ رﺷﻴﺪﺑﻴﮓ دور ﻧﮕﻪ دارد ،در ﺑﻮﺗﺎن ﻗﺪرﺗﻲ ﺑـﻪ ﻫﻢ رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﻦ ﻛﻢ ﻗﺎدر ﺷﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺮا و ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻳﺎﺑﺪ .ﻫـﻢﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﺪرﺧﺎنﺑﻴـﮓ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻃﺮح دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ اﻣﺮاي ﻛـﺮد ﺑـﻮد ،ﺑﺮﻳـﺰد .ﭘـﺲ از واﻟـﻲ ﺑﻐـﺪاد، ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﻧﻮراﷲ ﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮده و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن را ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻴـﮓ اﻣﻴـﺮﻣﻜﺲ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ ،ﺣﻞ ﻛﺮد و ﺑﺎ او ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛـﺮد .ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل آن ﺑـﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ اﻛﺜﺮ اﻣﺮا و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻣﻦﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺮدار وان را ﻧﻴﺰ دﻋـﻮت ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎي ﭘﻴﻤـﺎن دوﺳـﺘﻲ ﻧﻤﻮد .اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻛﻪ ﻣﻔﺎد آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﺗﺤﺎد و ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﺑﻴﻦ اﻣﺮاي ﻛﺮد و ﻗﻴﺎم ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ» ،ﭘﻴﻤـﺎن ﻣﻘﺪس« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ. اﻣﻀﺎءﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻘﺪس ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از: -1ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ -2 ،دروﻳﺶ ﺑﻴﮓ -3 ،ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد -4 ،ﻧﻮراﷲ ﺑﻴﮓ -5 ،ﻓﺘﺎح ﺑﻴﮓ -6 ،ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻴﮓ-7 ، ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻴﮓ -8 ،ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﮓ ﻛﻮر. از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﺪرﺧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان )اﻣﺎرت اردﻻن( را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎءﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻳـﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺒﻴﻦ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺪرﺧﺎن در ﻓﻜﺮ آزادي و اﺳﺘﻘﻼل ﻛﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮد. از دﻳﮕﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ ﺑﺪرﺧﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺪرﺧﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ را ﺣﻞ و ﻓﺼـﻞ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺮاي 22
اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﻜﻤﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻛﺮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﻣﺮز ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﻪ راهاﻧﺪازي ررادﺧﺎﻧﻪ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد .وﻟﻲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻮاﻧـﺎن ﻛﺮد را ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اروﭘﺎ رواﻧﻪ ﻛﺮد .او ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ اراﻣﻨﻪ و آﺷﻮرﻳﺎن ﻧﻈﺮ آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧـﻮد ﺟﻠـﺐ ﻛـﺮد و دﺳﺖ آﻧﺎن را در ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن را در ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎي داد. ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ را در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ راﻫﺰﻧﺎن و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﺷـﺪت ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد. ﻏﻴﺮ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي زﻣﻴﻨﻲ ،ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﻧﻤﻮد و ﺗﻌﺪادي ﻗﺎﻳﻖ ﺟﻨﮕﻲ را در درﻳﺎﭼـﻪ ودان ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي آﻣﻮزش اﻣﻮر و ﻓﻨﻮن ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﮔﺮوﻫـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﺟﻮاﻧـﺎن ﻛـﺮد را ﺑـﻪ اروﭘـﺎ ﮔﺴـﻴﻞ داﺷﺖ. ﺑﺪرﺧﺎن ،ﺑﻮﺗﺎن را ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻮده و اﻗﺪام ﺑﻪ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﻛﺮد .دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺛﺎﺑﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑﺪرﺧﺎن در ﻓﻜﺮ اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﺳﺖ .اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻃﺮح ﻛﺮد. واﻗﻌﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در دوران ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ ،اﺧـﺘﻼف و درﮔﻴـﺮي ﻛﺮدﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ )اراﻣﻨﻪ و آﺷﻮرﻳﺎن( ﺑﻮد .ﺳﻪ اﺑﺮﻗﺪرت آﻣﺮﻳﻜﺎ ،اﻧﮕﻴﺲ و روﺳﻴﻪ ﺑﻪ آﺗﺶ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﻣﻦ ﻣﻲزدﻧﺪ. اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪا ﺧـﻮدش وارد ﻛﺎرزا ﺷﻮد. ﺳﺎل 1847ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ آﻣﺎدة ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﺪ .در اواﻳﻞ ﻣﺎه ﺣﺰﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ .ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﻋﺒﺪال ﺧﺎن ﺣﻜﻤﺮان ﻣﻜﺲ را ﺷﻜﺴﺖ داده و او را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺟﺰﻳـﺮة »رودس« رواﻧﻪ ﻛﺮدﻧﺪ .ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﻫﻢ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻴﺎورده و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺷﺪ .ﻧﻴـﺮوي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ از ﺳـﻪ ﻃﺮف ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ .ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺮﭘﻮت ،اورﻓﺎ ،دﻳﺎرﺑﻜﺮ ،ارزروم ،ﺑﻐﺪاد و ﻣﻮﺻﻞ ﻧﻴـﺰ در اﻳـﻦ ﺣﻤﻠـﻪ ﺷـﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ .ﺷﻤﺎرة ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ 25ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ .ﻧﻴﺮوي ﻛﺮدﻫﺎ ﻧﻴﺰ در ﺣﺪود 17ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲﺷﺪ .ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ وان ،ﻣﻜﺲ و ﺣﻜﺎري ﺷﺪ .آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ارﺗﺒﺎط ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ،ﻳﻌﻨﻲ ﻧـﻮراﷲ ﺑﻴﮓ و ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺎ ﺑﻮﺗﺎن ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ. ﺑﺪرﺧﺎن در ﻛﻮهﻫﺎي ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﻮﺗﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد .در اوﻟﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺷﺪ .اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻋﻤﻮزادة ﺑﺪرﺧﺎن ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد در ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﺑﻮد ،ﺗﺮكﻫﺎ 23
ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ .ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﺎﭼﺎرا ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮده و در ﻗﻠﻌﺔ آروخ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷـﺪ. ﻗﻠﻌﺔ آروخ ﺳﻪ روز ﺗﺤﺖ ﻣﻌﺎﺻﺮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .اﻣﺎ ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﺪرﺧﺎن و زﻳﺎد ﺑﻮدن ﻧﻴـﺮوي دﺷـﻤﻦ، ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ را وادار ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣـﺬاﻛﺮه ﻛـﺮد .در 27ﺗﻤـﻮز ﺳـﺎل 1847ﺑﻌـﺪ از اﻳـﻦﻛـﻪ ﺑـﺪرﺧﺎن ﺑﻴـﮓ از ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻗﻮل ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او و ﻫﻤﺔ ﻣﺤﺎﺻﺮهﺷﺪﮔﺎن اﻣﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ ،ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻛـﺮد .ﺑﻌـﺪ از ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻣﻮال او را ﺿﺒﻂ ﻛﺮده و ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻏـﺎرت ﻛـﺮدن ﻣـﺮدم و ﻫـﻢﭘﻴﻤﺎﻧـﺎن ﺑﺪرﺧﺎن را ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ و ﺧﻮن ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ زن و ﻣﺮد ﺑﻴﮕﻨﺎه را رﻳﺨﺘﻨﺪ. ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل رواﻧﻪ ﺷﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ. ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ،ﺑﺴﻴﺎري از رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻗﻴﺎم ﺷـﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ از ﺗﺮس ﺗﺠﺎوز ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ .اﻳﻨﺎن ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺷﺎه اﻳﺮان ﭘﻨﺎه آورده و در ﺳﺎﻳﺔ او در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ .ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮزي رواﺑـﻂ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗﻴـﺮه ﺷـﺪ و اﻳـﻦ ﺗﻴﺮﮔﻲ رواﺑﻂ در ﺳﺎل 1842ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪه ﺑﻮد و ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎمﻋﻴـﺎر ﺑﻴﻨﺠﺎﻣـﺪ .اﻣـﺎ ﭼـﻮن در آن زﻣﺎن ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺎرزﮔﺎﻧﻲ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻟﻄﻤﻪ وارد ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ ،اﻳﻦ دو اﺑﺮﻗﺪرت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ارزروم در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮزي ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﭙﺮدازد ،در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﻮﺷﺶ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﺎل 1843ﺗﺎ ﺳﺎل 1847ﻣﺬاﻛﺮات ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺮزي ﻓﻲﻣـﺎﺑﻴﻦ در ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﻮد .ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﭘﻴﻤـﺎن ﻣـﺮزي ﻛـﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﭼﻬﺎر دوﻟﺖ روس ،اﻧﮕﻠﻴﺲ ،اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻋﻘﺪ آن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺳـﺎل 1847ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎي ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رﺳﻴﺪ .ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ و ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻣﺮزﻫﺎي دو ﻛﺸﻮر ﻣﺮﻛﺐ از ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﭼﻬـﺎر ﻛﺸـﻮر ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ ﻛﺎر ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪود را ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧـﺪ .روس و اﻧﮕﻠـﻴﺲ در زﻳـﺮ ﭘﻮﺷـﺶ ﻋﻼﻣـﺖﮔـﺬاري ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮزي ﻧﻴﺎت دﻳﮕﺮي را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .آﻧﻬﺎ ﺿﻤﻦ ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري اﻃﻼﻋﺎت وﺳﻴﻊ و دﻗﻴﻘﻲ را از ﻣﻨﺎﻃﻖ دوراﻓﺘﺎدة ﻣﺮزي ﮔﺮدآوري ﻛﺮدﻧﺪ. ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ :ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ و ارﺗﺒﺎط ﻛﺮدﻫﺎ و روسﻫﺎ در اواﻳﻞ ﺟﻨﮓ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻤﻼت ﻋﺴﺎﻛﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در دﻫﻪﻫﺎي ) (40-30ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻴﺎمﻫﺎي آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧـﺔ ﻣﻠـﺖ ﻛﺮد را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد ،وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪﻃـﻮرﻛﻠﻲ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرده و دﺳـﺖ از ﻣﺒـﺎرزه ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ. 24
ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻇﻠﻢ و زور و ﺗﺠﺎوز و اﺟﺤﺎف ﺑـﻴﺶ از ﺣـﺪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻫـﻴﭻ ﭘﺎﻳﮕـﺎﻫﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻧﺪاﺷﺖ .ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﻮز از ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻛﺮدان رﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ روس درﮔﻴـﺮ ﺷـﺪ .ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ زور ﺳﺮﻧﻴﺰه دو ﻓﻮج ﺳﺮﺑﺎز از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺟﺒﻬﺔ روس ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ،اﻣﺎ ﻛﺮدﻫﺎ در اﻛﺜﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺎ روسﻫـﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺷﺪه ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻗﺪام ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ .روسﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮان آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺬاﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آﻧﺎن را در ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي ﻣﺮزي آزاد ﻛﺮده و اﺟﺎزه داده ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻣﺮاﺗﻊ ﺳﺮﺳﺒﺰ داﻣﻨـﻪﻫـﺎي آرارات اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ .در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ در دﻳﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪ ،وﻟﻲ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ را ﺑﺎ ﻗﺴﺎوت و ﺷﻘﺎوت ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮدﻧﺪ. ﻫﻨﻮز ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از درﮔﻴﺮي ﺑﺎ روس و ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ ﻓﺮاﻏﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻋﻤﻮزاده ﺑﺪرﺧﺎن ،ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺳﺎل 1847ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ،ﻗﻴﺎم ﻛﺮد .ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ را ﻛﻪ ﺳـﺎل 1847 ﺑﻪ ﭘﺎس ﺧﻴﺎﻧﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻮزادهاش ﻛﺮده ﺑﻮد ،ﺑﻪ او داده ﺑﻮدﻧﺪ ،ﻟﻐﻮ ﻛﺮد. ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ آﻳﻴﻨﺔ ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ و ﺧﺸﻢ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻮد .اﻛﺜﺮ اﻗﻮام و ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨـﻮب ﺷـﺮﻗﻲ و آﻧﺎدول آﻣﺎده ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺷﺪﻧﺪ .ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ را درﺑﺮﮔﺮﻓﺖ .ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺣﻜـﺎري و ﺑﻮﺗﺎن را ﻣﻘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده ﺑﻮد و ﺑﺎ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد .ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺑﺎ آﻏﻮﺷﻲ ﺑﺎز و ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ از وي اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻬﺮ ﺑﺪون ﺧﻮنرﻳﺰي ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺪ .ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ وان و ﻣﻜﺲ و ﺣﺘـﻲ ﻛﺮدﻫـﺎي ﻃﺮﻓـﺪار ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ از ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻃﺮﻓﺪاري ﻧﻤﻮدﻧﺪ .ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻛﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧـﺪ ﺑـﺎ ﭘﻮل و اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻳﺎري ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ .اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﭘﻮلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ ،ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻣﻬﻤﺎت و ﺳﺮﺑﺎز زﻳﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ. ﺧﺒﺮﻧﮕﺎر روزﻧﺎﻣﺔ )ﻛﻮري ديﻟﻴﻮن( از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﻳﻦ ﮔﺰارش را ﺑﺮاي روزﻧﺎﻣﻪاش ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد» :دﺳﺖاﻧﺪﻛﺎران دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از آن واﻫﻤﻪ دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻪ روزﺑﺮوز داﻣﻨﻪﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻛﻨﺘﺮل ﻣـﻲﺷـﻮد ،ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻴﺤﻲﻧﺸﻴﻦ آﻧﺎدول )ارﻣﻨﻲﻫﺎ و آﺷﻮريﻫﺎ( را ﻫﻢ درﺑﺮ ﺑﮕﻴﺮد«. اﻳﺰديﻫﺎي ﺷﻨﮕﺎر و ﻣﻮﺻﻞ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺣﻮاﻟﻲ ﻣﻮﺻﻞ ﺳـﭙﺎه ﭘـﻨﺞ ﻫـﺰار ﻧﻔﺮه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﺷﻬﺮ ﺳﻴﺮت را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ. ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد اﺗﺤﺎد ﺑﺎ روسﻫﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﺒﻬﺔ ﻗﻔﻘﺎز ﻧﻮﺷﺖ ،اﻣـﺎ ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﻳﺶ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﻨﮓ روس ﻧﺮﺳﻴﺪ. 25
در ﻛﺎﻧﻮن دوم ﺳﺎل 1855روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎ اﺑﺮاز ﻧﮕﺮاﻧـﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ اﻧـﺪازهاي ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻧﺪارد .آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺷﺎره ﻛﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ: »ﻫﻨﻮز ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﻴﺰ و ﺑﻮﺗﺎﻣﻲ ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﺑﻐﺪاد ﺧﺎﻟﻲ از ﻧﻴﺮوي دوﻟﺘﻲ اﺳـﺖ و ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ آﺷـﻜﺎرا ﺑـﻪ ﻧﻴﺮوي دوﻟﺘﻲ دﻫﻦﻛﺠﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«. ﻗﻴﺎم ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺸﻮراﻧﻨﺪ. ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺟﺒﻬﺔ ﻗﻔﻘﺎز را رﻫﺎ ﻛﺮده و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﻮد .ﻛﻨﺴﻮل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻣﻮﺻﻞ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﻄﻤﻴﻊ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳـﭙﺎه ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ .ﭼﻮن ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ از ﻛﻤﻚ روسﻫﺎ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪ و از ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻛﻨﺴﻮل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴـﺰ ﻣـﺪتﻫـﺎ ﺑـﻮد ﺑـﻪ او ﻓﺸـﺎر ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﺷﻮد .ﻧﺎﭼﺎرا در ﻗﻠﻌﺔ ﮔﺎﺳﺮاﮔﻴﻠﻲ در ﺣﻮاﻟﻲ وان ﻣﺴـﻜﻦ ﮔﺰﻳـﺪ .ﻛﻨﺴـﻮل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ دﺳﺖﺑﺮدار ﻧﺒﻮد ،ﺑﺎ وﻋﺪه وﻋﻴﺪ و ﻗﺴﻢ دروﻏﻲ او را از ﻗﻠﻌﺔ ﮔﺎﺳـﺮاﮔﻴﻠﻲ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻣـﺬاﻛﺮه ﺑـﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﺧـﺎرج ﺳﺎﺧﺖ .اﻣﺎ ﺑﻴﺮون ﺷﺪن ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ از ﻗﻠﻌﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻮد و دﺳﺘﮕﻴﺮﻳﺶ ﻫﻤﺎن .ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﺎ ﺣﻴﻠـﻪ و دﺳﺎﻳﺲ ﻛﻨﺴﻮل اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ. ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ـ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﺳﺆاﻻت ﻣﺮﺑﻮط اﻟﻒ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘﺎب ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺎﻣﻞ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در دو ﻗـﺮن از دورة اﺳـﻼﻣﻲ )ﻗـﺮون 18و (19ﻣﻴﻼدي اﺳﺖ. ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻳﻦ دوره ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ .ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ در اﻳﻦ دوره ،ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻋﺸﺎﻳﺮي ﺑﻮده و اﻳﻦ ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖﻫـﺎي اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺳﻮق داده ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻳﻦ دوره ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ و ﺳﻴﻄﺮة ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ ،اﻣـﺎ در ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﻧـﻮﻋﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد .ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻳـﻚ ﺳـﺎل ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﭼﺎﻟـﺪﻳﺮان )1515م( ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮاﻃﻮري را ﻗﺒﻼ ﺑﻪ 18اﻣﺎرت ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﺟﻬﺖ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻗـﻮا و ﺗﻀﻌﻴﻒ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ اﻣﺎراتﻫﺎ را ﺑـﻪ 155اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ ﻛﻮﭼـﻚ رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ .در رأس ﻫـﺮ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ 26
اﻣﺎرتﻫﺎ ﻳﻚ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮه و ﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﺮدار ﻣﺤﻠـﻲ ﻛـﻪ از ﺧـﺎﻧﻮادهاي ﻣﺘﻨﻔـﺪ و داراي ﻣـﺎل و ﻣﻨـﺎل و ﺷـﺠﺎﻋﺖ و ﺳﺨﺎوت ﺑﻮد ،ﻗﺮار داﺷﺖ .ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺣﻜﺎم ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ادارة اﻣﻮر ﻣﺤﻠﻲ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده و ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺼﺮﻓﺎت را آزاداﻧﻪ اداره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ دادن ﻣﺒﻠﻐﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ و ﻳﺎ ﮔﺴﻞ داﺷﺘﻦ ﺗﻌﺪادي ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺟﻨﮓ ،ﺑﺎ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻛﺜﺮا ﺣﺘـﻲ اﻣـﺮاي ﻣﺤﻠـﻲ از دادن ﺧـﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺮﺑﺎز زده و از اواﻣﺮ ﺑﺎبﻋﻠﻲ و ﻣﺄﻣﻮراﻧﺸﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧـﺪ و ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺰ ﺟﻬﺖ ﺗﻀﻌﻴﻒ و ﺑﻪ زاﻧﻮ درآوردن اﻳﻦ اﻣﺮا در اﻛﺜﺮ ﻣﻮاﻗـﻊ ﺑـﺎ ﺣﻴـﻞ و دﺳـﺎﻳﺲ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ،آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﻫـﻢ ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻳﻜﻲ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر و دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي وي ﻣـﻲﻧﺸـﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻳـﺎ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف و ﻗﻠﻤﺮو ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ اﻣﺮا را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ و از اﻳﻦ راه ﺑﻴﻦ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ اﻳﺠـﺎد اﺧـﺘﻼف ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﻗﺎدر ﺑﻮدﻧﺪ آﺗﺶ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت را ﺷﻌﻠﻪورﺗﺮ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ .ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺗﻔﺮﻗﻪاﻓﻜﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳـﺖ آﺗـﺶ دوﮔـﺎﻧﮕﻲ و ﺧﺼـﻮﻣﺖ ﻓﻴﻤـﺎﺑﻴﻦ ﺳـﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ و اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﺧﺎﻣﻮش ﺷـﻮد .اﻣـﺮاي ﻣﺤﻠـﻲ و ﺳـﺮان ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻫـﻢ ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت ﺟﻨﮕﺠـﻮﻳﻲ و ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ اﻛﺜﺮا ﺑﺎ ﻫﻢ در زد و ﺧﻮرد ﺑﻮدهاﻧﺪ. از روﻳﺪادﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﻳﻦ دوره ،ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ اﻣﺮاي ﻛﺮد ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎن ﻇﻠﻢ و زورﮔﻮﻳﺸﺎن ،ﺑﻮده اﺳﺖ .اﻟﺒﺘﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎمﻫـﺎ ﺑـﻪ ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﭼﺎﻟـﺪﻳﺮان و ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺑـﻴﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﺮآﻏﺎز ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻗﻴﺎم ﻋﻤﺮﺧﺎن زرﻳـﻦ ﭼﻨـﮓ ﺑـﺎﻧﻲ ﻗﻠﻌـﺔ دﻣﺪم ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻣﻴﺮﺧﺎن ﺑﺮادوﺳﺖ ،اﺳﺖ. ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ دوره از ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را دورة ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻛﺮد .ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﻴﺎم اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن را ﻣﻄﻴﻊ ﺧـﻮﻳﺶ ﺳـﺎزد .اﻣﻴـﺮان ﺑﺎدﻳﻨـﺎن و ﺣﻜﺎري ﻋﻠﻢ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮﻣﻲاﻓﺮازﻧﺪ و ﻫﻨﻮز درﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧـﺪوزي ﻋﻠﻢ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﺳﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﻣﻲزﻧﺪ و ﺗﺎزه اﻣﻴﺮﺳﻮران ﺑﺎ ﻓﺘـﻮاي ﻣـﻼي ﺧﻄـﻲ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺑـﺎب ﻋـﺎﻟﻲ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻨﻮز در راه اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺑﺪرﺧﺎن ﻣﻴﺮﺑﻮﺗﺎن ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠـﻲ و ﺳـﺮان ﻋﺸـﺎﻳﺮ و ﺑﺰرﮔـﺎن دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺣﺘﻲ واﻟﻴﺎن ﺗﺮك دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪة ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫـﻢ آواﻧـﺰ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن ﭘﻴﻤـﺎن ﻣﻘﺪس ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻘﺸﺔ اﺳﺘﻘﻼل و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از ﺑﻮﺗـﺎن ﺗـﺎ اردﻻن )ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان( را در ﺳـﺮ ﻣﻲﭘﺮوراﻧﺪ .ﺗﺎزه ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻋﻤﻮزادهاش ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﺟﺰﻳـﺮة ﻛـﺮت ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻣـﻲﺷـﻮد ،ﻛـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎي 27
دﻳﺮﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﺧﻮن ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ ﺑﺮ ﺳﻨﮓﻓﺮش و دﻳﻮارﻫﺎي ﻗﻼع ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺧﺸـﻚ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ را ﻛﻪ در ﺳﺎل 1847ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺟﺒﺮان ﻛﻨﺪ. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري واﻟﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻛﺮد و ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ آواز ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري اﻣﭙﺮاﻃﻮري اﻳﺮان و دﺳﺎﻳﺲ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ،ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎمﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﺑﻜﺸﻨﺪ ،اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻫﺮ ﻗﻴﺎم ،اﻓﺮادي را از ﺧﻮد ﻛﺮدﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘـﻪ و ﺣﺘـﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺎن رﻫﺒﺮان ﻗﻴﺎم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر ﺑﻴﺎورﻧﺪ و اﻣﻮر ﻣﺤﻠﻲ راﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ .ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧﺪ ﻛـﻪ ادارة اﻣﻮر ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ .ﻣﺜﻼ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑﺎن ﻳﻜﻲ از اﻗـﻮاﻣﺶ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺧﺎﻟﺪﺑﻴﮓ را ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻨﺪ .ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﺮﺳﻮران ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﺑﺮادرش اﺣﻤﺪﺑﻴﮓ را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ ،ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺮدم را ارﺿﻲ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و ﺳﺮﭘﻮﺷﻲ ﺑـﺮ اﻋﻤـﺎل ﻧﻨﮕـﻴﻦ ﺧـﻮد ﻛـﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻏﺎرت اﻣﻮال ﻣﺮدم و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ و ﺧـﻮنرﻳـﺰيﻫـﺎي ﺑـﻲﺷـﻤﺎر و ﻗﺘـﻞﻋـﺎم زﻧـﺎن و ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﻲﮔﻨﺎه ،ﺑﮕﺬارﻧﺪ .ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺗﺒﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮﺑﺪرﺧﺎن ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﻋﻤـﻮزادة ﺳﺮﺳـﭙﺮدهاش ﻳـﺰدانﺷـﻴﺮ را ﺑـﻪ اﻣـﺎرت ﺑﻮﺗﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮة ﺑﺰرگ ﻣﻠﻲ ،ﺑﺮادرش اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻴﮓ را ﺑـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ ﻋﺸﻴﺮه اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻠﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻀـﻮر ﺑﻴﮕﺎﻧﮕـﺎن را ﺣﺘـﻲ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻛﺎرﻣﻨـﺪان دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ .ﻟﺬا ﺑﺎ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻫﺮ ﻗﻴـﺎم اﻓـﺮادي از ﺑـﻴﻦ ﺧﻮد ﻣﺮدم و ﺣﺘﻲ از ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ اﻗﻮام ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪه را ﺟﻬﺖ ادارة اﻣﻮر ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮد. ب در ﺟﺮﻳﺎن اﻛﺜﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن در ﻗـﺮون ) 18و (19ﻣـﻴﻼدي ،رﻫﺒـﺮان اﻛﺜـﺮا ﺑـﻪ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ اﺟﺪادﺷﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ از ﺳﺮداران ﺟﻨﮕﻲ و ﻳﺎ ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ و رﻫﺒـﺮان ﻗـﻮﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ .ﻣﺜﻼ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ و ﻳﺰدانﺷﻴﺮ دو ﻧﻔﺮ از ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺑﻮﺗﺎن از ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺰرگ ﻋﺰﻳـﺰان ﺑﻮدهاﻧﺪ ،ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻗﺪﻳﻢاﻻﻳﺎم و ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺮﻓﺨﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ از دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎم در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ .اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ـ ﺧﺎﺻـﻪ در دورة اﺳـﻼﻣﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻛﺮدﻫـﺎ داراي ﻣﻘـﺎم و ﻣﻨﺰﻟـﺖ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﻣﺮاي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان اﻛﺜﺮا ﺣﺎﻣﻲ ﻓﻘﺮا و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮده و در ﺳﺨﺎوت و ﺷـﺠﺎﻋﺖ زﺑـﺎنزد ﺧـﺎص و ﻋﺎم ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان اﺣﺘﺮام ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ .ﭼﻨﺎنﻛﻪ درﺑﺎرﺷـﺎن ﻣﺤـﻞ ﺗﺠﻤـﻊ ﺷـﻌﺮا و 28
ادﺑﺎي ﻛﺮد ﺑﻮده و اوﻟﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻛﺮد ،ﻳﻌﻨﻲ :ﻣﻼي ﺟﺰﻳﺮي ،ﻋﻠﻲ ﺣﺮﻳﺮي ،اﺣﻤﺪ ﺧﺎﻧﻲ و ﻓﻘﻴﻪ ﻃﻴﺮان از ﺷﺎﻋﺮان درﺑﺎر اﻣﻴﺮان ﺑﻮﺗﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ .از اﺷﻌﺎر ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪاه از اﻣﻴﺮ ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ ﻳﻜﻲ از اﻣﻴﺮان ﺑﻪ ﻧﻢ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ،ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﻮد ﻛﻪ اﻳﻨﺎن داراي ﺑﻴﻨﺶ ﻣﻠﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ .ﻣﻼي ﺟﺰﻳﺮي ﻋﺎرف ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ او را ﺣـﺎﻓﻆ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻫـﻢ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ ،ﺑﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﺎﻋﺮه ﻛﺮده .اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ اوﻟﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻛﺮدﺳﺘﺎن را در اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮد آورده و از اﻣﻴﺮ ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻣﻌﻈﻢ و ﺧﺎن ﺧﺎﻧﺎن 1ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد .ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر اﻣـﺮاي اﻳـﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﺳـﻮرة ﺣﻤـﺪ ﺑـﺮ دورادور دﻳﻮار ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ ﺣﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد .ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﺳﻼف ﺧﻮش ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﻠـﻲ و ﻣـﺬﻫﺒﻲ را ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺖ .او ﺑﺮاي آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻴﺎت را اﺻﻼح ﻛـﺮد و ﻣﻴـﺰان ﻣﺎﻟﻴـﺎت را ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪ .ق. دﻳﺘﻴﻞ 2ﻳﻜﻲ از ﺳﻴﺎﺣﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﺪ :در راه ﺑﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي زﻳﺎدي از ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪم ﻛﻪ دﺳﺘﻪدﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻮي درﺑﺎر اﻣﻴﺮﺑﻮﺗﺎن ﻛﻮچ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﺎﻳﺔ ﻋﺪل و دادﮔﺮي او در اﻣﻦ و آﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺒﺮﻧﺪ. ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﻣﺎرت ﺧﻮﻳﺶ دزدي و راﻫﺰﻧﻲ را رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻛﺮده و رﺷﻮهﺧﻮاري را ﻣﻤﻨﻮع ﻧﻤﻮده ﺑﻮد. ج در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ ﻓﺮدي دو ﻧﻔﺮ از رﻫﺒﺮان ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻗﻴـﺎمﻫـﺎي ﻗـﺮون 18و 19در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن را ﻣـﻦ ﺑـﺎب ﻣﺜـﺎل ﻣﻲآورﻳﻢ ،ﻛﻪ اﻳﻦ دو رﻫﺒﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از: -1ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑﺎن -2ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز ،اﻣﻴﺮ ﺳﻮران -1ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ،اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺑـﺎن ﺳـﺎل 1789ﭘـﺲ از ﻓـﻮت ﭘـﺪر ﺑـﻪ اﻣـﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن ﻣﻲرﺳﺪ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻗﺒﻼ از واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪة اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ،اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮد .اﻣﺎ ﭘـﺲ از ﺣﻤﻠﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ وﻫﺎﺑﻴﺎن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ،ﺣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﺎﺑﻴﻦ آﻧﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﺑﺮوز ﻣﻲﻛﻨـﺪ .از آن روز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻴﻨﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺑﻪ دل ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ او اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨـﺪ .ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ .1دﻳﻮان ﻣﻼي ﺟﺰﻳﺮي ُﺮدهﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ،ﺻﺺ .221-219 .2آ
29
ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت از اﻣﺎرت ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﭘﺲ از درﮔﻴﺮيﻫـﺎﻳﻲ ﺑﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻲﻛﻨﺪ .اﻣﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮده و ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام او ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻟﺪﭘﺎﺷﺎ را در رأس اﻣﻮر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺎﺷﺎ درﮔﻴﺮ ﺷﺪه و او را ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺧﻮد زﻣـﺎم اﻣـﻮر را در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد اﻣﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده و او را از ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﻨـﺪ .ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮد .درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر روي ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺗـﺎ اﻳـﻦﻛـﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑـﻪ ﺑـﺎبﻋﻠـﻲ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮده و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻤﺔ ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ واﻟﻲ ﺑﺎ ﺑﻐﺪاد ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﻳﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺷﺪه و ﻓﻜﺮ ﺟﺪاﻳﻲ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد را در ﺳﺮ ﻣﻲﭘﺮوراﻧﺪ .ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ ﺿﻤﻦ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ او ﺣﻖ داده و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را ﻣﻘﺼﺮ ﻣﻲداﻧﻨـﺪ .واﻟـﻲ ﺑﻐـﺪاد از ﺣﻜـﻢ ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﺮﭘﻴﭽﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺣﻤﻠﻪاي ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﻲﻛﻨﺪ ،واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﮔﺎه ﺑﺎ اﻳﺮان و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﻣﻴـﺪان ﺟﻨـﮓ ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ .در زﻣﺎن اﻣﺎرت او ﺑﺎرﻫﺎ درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻣﺮزي ﺑﻴﻦ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ روي ﻣﻲدﻫﺪ .ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺴﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﺤﻤﻮدﺑﻴﮓ ﻳﻜﻲ از اﻗﻮاﻣﺶ، در ﻣﻨﻄﻘﺔ درﺑﻨﺪ ﺑﺎزﻳﺎن از ﻟﺸﻜﺮ ﺗﺮك دﻳﺪ .ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺎل 1813ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ ﻓﻮت ﻛﺮد و ﭘﺲ از وي ﭘﺲ ﺑﺰرﮔﺘﺮش ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن رﺳﻴﺪ. -2ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺳﻮران ﺑﻮد .از ﻫﻤﺎن اوان ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺮاﺛﺮ ذﻛﺎوت و ﺗﻴﺰﻫﻮﺷﻲ ﻧﻈﺮ ﭘـﺪر را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد .ﻟﺬا ﭘﺪرش او را ﺑﻪ ﻣﻼاﺣﻤﺪ آدﻣﻲ دﻳﻠﻴﺰي ﻛﻪ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺷﻬﺮة آﻓﺎق ﺑﻮد ،ﺳﭙﺮد ﺗـﺎ ﭘـﻴﺶ او ﺑـﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮدازد و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻗﺪام ﺑﻪ اﺣﺪاث ﻣﺴﺠﺪي در ﺷﻬﺮ رواﻧﺪوز ﻧﻤﻮد. ﭼﻮن ﺑﺮ اﺛﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ادارة اﻣﻮر اﻣﺎرت ﺑﻴﻦ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ و ﭘﺴﺮان و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت درﮔﺮﻓﺖ ﻣﺼـﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﺳﺎل 1813ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از اﻣﺎرت ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ. ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﺒﻞ اﻣﺎرت ﺳﻪ ﺷﺮط زﻳﺮ را اراﺋﻪ ﻛﺮد: -1ﭘﺪرش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ در اﻣﻮر اﻣﺎرت ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻛﻨﺪ. -2ﭘﺪرش ﺑﺎﻳﺪ رواﻧﺪوز را ﺗﺮك ﻛﺮده و در روﺳﺘﺎي اﻛﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮد. 30
-3ﭘﺪرش ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻣﺎه ﺷﺼﺖ ﻫﺰار رﻳﺎل ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد. درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ .ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ در ﻓﻜﺮ اﻳﺠﺎد ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻣـﻨﻈﻢ ﺑـﻮد .او ﻗﻠﻌﺔ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ در رواﻧﺪوز درﺳﺖ ﻛﺮد و ﺑﺎ 4-3ﻫﺰار رﻳﺎل ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺳﻠﺤﺔ ﻻزم را ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﺪ. ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺒﺮزﺗﺮﻳﻦ و ﻛﺎردانﺗـﺮﻳﻦ اﻣﻴـﺮان ﻛـﺮد آن دوره داﻧﺴـﺖ ﭼـﻮن او ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ را اﻧﺠـﺎم داد و ﻃﺮحﻫﺎﻳﻲ را اراﺋﻪ داد ﻛﻪ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺎز داﺷﺖ .از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ اوﺳﺖ:
1
-1ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻳﻮان رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم -2اﻳﺠﺎد ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ و ﺣﻘﻮقﺑﮕﻴﺮ -3اﻳﺠﺎد اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ -4ﻛﻨﺪن ﺧﻨﺪق ﮔﺮداﮔﺮد ﺣﺼﺎر رواﻧﺪوز -5اﻳﺠﺎد ﻗﻠﻌﺔ رواﻧﺪوز -6راهاﻧﺪازي زرادﺧﺎﻧﻪ -7اﺣﺪاث ﻣﺴﺎﺟﺪ -8ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد -9ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﻜﻤﺎ ﺟﻬﺖ ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن -10اﺣﺪاث ﭘﻞﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ -11وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺳﺮاﻧﻪ -12اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ راﻫﺰﻧﺎن -13اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ادﺑﺎ -14ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدن رﻗﺺﻫﺎي ﻛﺮدي رﺷﺒﻪﻟﻪك -15ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدن ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﺮدان و زﻧﺎن در ﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ -16اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﻠﻤﺮو و ﻣﻄﻴﻊ ﻧﻤﻮدن اﻣﺮا و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺮد -17اﻳﺠﺎد ادارة داراﻳﻲ و ﻣﺎﻟﻴﺎت در دوران اﻣﺎرت ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺷﻌﺮ و ادب ﻛﺮدي ﺑﻪ ﻟﻬﺠﺔ ﺳﻮاري ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ .اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧـﺶ 1هﺮ ﭼﻨﺪ در ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻧﻴﺰ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ذآﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ،ﺗﻜﺮار اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت را در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺿﺮوري داﻧﺴﺘﻢ.
31
و روﻧﻖ آن ﺑﺴﻴﺎر اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲداد» .روس« ﻳﻜﻲ از ﺳﻴﺎﻫﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﻗـﻊ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﺳـﺮي ﺑـﻪ رواﻧﺪوز زده اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ» :ﻫﻤﻴﻦﻛﻪ ﺑﻪ رواﻧﺪوز وارد ﺷﺪم و ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ را دﻳـﺪم ،اوﻟـﻴﻦ ﺳـﺆاﻟﻲ ﻛـﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﺮد ،در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد«. ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ ﺳﺎل 1818ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﻣﻴﺮﻣﻨﺼﻮر اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد ،ﻧﻈﺮ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و روس و اﻧﮕﻠـﻴﺲ را ﺑﻪ ﺧﻮب ﺟﻠﺐ ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻣﻼي ﺧﻄﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و در راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در ﻧﺰدﻳﻜـﻲﻫـﺎي ﻃﺮاﺑﺰون ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺎدي ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ. ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﺷـﺪه ﺑـﻮد ،اوﻻ اﺑﻬـﺖ و ﻗﺎﻃﻌﻴـﺖ او و ﺛﺎﻧﻴـﺎ رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم و ﻃﺮﻓﺪاري از ﺣﻘﻮق رﻋﺎﻳﺎ و ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ ﺑﻮد .ﺑﺮﺧﻮرد ﻗـﺎﻃﻊ او ﺑـﺎ راﻫﺰﻧـﺎن و دزدﻫـﺎ زﺑﺎنزد ﺧﺎص و ﻋﺎم ﺑﻮد و در اﻳﻦ ﻣﻮرد داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در اﻓﻮاه ﻣﺮدم اﻓﺘﺎده ﺑﻮد .از ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕـﺮ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴـﺖ او ﻣﻲﺗﻮان اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺷﻌﺮا و ادﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرات ﺷﺮﻋﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮد. د( وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك رﻫﺒﺮان ﻛﺮد در اﻳﻦ دوره ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﻲ ،ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ ،آزاديﺧﻮاﻫﻲ و ﻗﻴﺎم ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از زﻳﺮ ﻳﻮغ اﺳﺎرت ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ،ﻛﻤـﻚ ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮا و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ،ﺳﺨﺎوت و ﺷﺠﺎﻋﺖ و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺮدم ،ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺒﻲ )از ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﺻـﺘﻲ ﺟﻬـﺖ آزادي و اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳﺪن اوﺿﺎع ﻋﻠﻢ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪاﻧﺪ(. ﻫـ
32