92021801ee

‫‪www.Kordha.ir‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪ :‬د‪ .‬ﺟﻠﻴﻞ ﺟﻠﻴﻞ‬ ‫ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ :‬د‪ .‬ﻛﺎوس ﻓﻘﺘﺎن )از روﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺮدي ﺳﻮراﻧﻲ(‬ ‫ﭼﺎپ‪ :‬ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﺳﺎل ‪1987‬‬ ‫ﺷﻤﺎرة ﺻﻔﺤﺎت‪ :‬ﺑﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﺗﻌﻠﻴﻔﺎت و ﺣﻮاﺷﻲ ‪327‬‬ ‫ﺗﻬﻴﻴﻪ و ﺗﻨﻈﻴﻢ‪ :‬ﺳﺎﻳﺖ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﻛﺮدﻫﺎ‬

‫‪www.Kordha.ir‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ -1‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺘﺎب‬ ‫‪ -2‬ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ اول‬ ‫‪ -3‬ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ دوم‬ ‫‪ -4‬اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫‪ -5‬ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﻗﻴﺎم ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز‬ ‫‪ -6‬ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ‬ ‫‪ -7‬ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ‬ ‫‪ -8‬ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ‬ ‫‪ -9‬ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ـ ﺗﻮﺻﻴﺤﻲ‬

‫‪2‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺘﺎب‬ ‫ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ داراي دو ﻣﻘﺪﻣﻪ )ﻣﻘﺪﻣﻪاي از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه و دﻳﮕﺮي از ﻣﺘـﺮﺟﻢ( و ﻫﻔـﺖ ﻓﺼـﻞ و ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﺆﺧﺮه و ﭘﺎرهاي ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت و ﺣﻮاﺷﻲ و ذﻛﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در ‪ 327‬ﺻـﻔﺤﻪ ﺗﻨﻈـﻴﻢ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﻛﺘﺎب دﻛﺘﺮ ﺟﻠﻴﻞ ﺟﻠﻴﻞ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮرﺧﻴﻦ و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺮدﻫﺎي ﺷﻮروي ﺳﺎﺑﻖ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫وي ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در ﻣﻮرد آﺛﺎر ﻓﻮﻟﻜﻮرﻳﻚ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮد و ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﺛـﺎرش ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰي ﻛﻪ اﻣﺘﻴﺎز ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻪ آﺛﺎر ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺨﻲ دﻛﺘـﺮ ﺟﻠﻴـﻞ ﻣـﻲدﻫـﺪ‪،‬‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﻲ وي ﺑﻪ آرﺷﻴﻮ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﻧﻈﺎﻣﻲ ـ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﻮروي )ﺳﺎﺑﻖ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او ﺗﻤﺎﻣﻲ وﻗﺎﻳﻊ و روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ‬ ‫را ﻛﻪ ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻣﺪارك و ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در دﺳﺖ دارد‪ ،‬ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﺮاي ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ‪ 164‬ﻣﻨﺒﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن روﺳﻲ‪ ،‬ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻛﺮدي و‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘﺎب »ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﺘﺎب در ﻣﻮرد اوﺿـﺎع ﻛﺮدﻫـﺎي اﻣﭙﺮاﻃـﻮري‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪه و ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺳﺮآﻏﺎز ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ آل‬ ‫ﻋﺜﻤﺎن در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض آن و در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ از ﻛﻠﻤـﺔ ﺗﺮﻛﻴـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻳﻜﻲ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬پ‪.‬ج‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺖ ﻓﺼﻞ ﻛﺘﺎب ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻛﺮدﻫﺎ و ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻓﺼـﻞ اﺷـﺎرهاي ﺑـﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻛﺮدﻫﺎ و ﺑﻠﻮچﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن و ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻨﻲ آﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮدﻫﺎ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ‪.19‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮﺣﻲ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻞ و از ﺑـﻴﻦ‬ ‫رﻓﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﻲ‪ -1 :‬اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن‪ -2 ،‬اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن‪ -3 ،‬اﻣﺎرت ﺳﻮران‪ -4 ،‬اﻣﺎرت ﺣﻜﺎري‪ -5 ،‬اﻣﺎرت‬ ‫‪3‬‬

‫ﺑﻮﺗﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬در ﻣﻮرد ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ‪ ،‬اﻣﻴـﺮ ﺳـﻮران ﺑـﺮاي ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﻣﺴـﺘﻘﻞ در‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎي اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬در ﻣﻮرد ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ و ﺷﻜﺴﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻴﺮرواﻧﺪوز اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬در ﻣﻮرد ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ او و‬ ‫ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﺮادرزادهاش ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻴﺎم ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ در ﺑﻮﺗﺎن و ارﺗﺒﺎط ﻛﺮدﻫﺎ و روسﻫﺎ در آﻏﺎز ﺟﻨﮓ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ اول‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﻳﻜﻲ از ﻣﻠﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺮد ﻣﻠﺘـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻃـﻮل ﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل از اﺷـﻐﺎﻟﮕﺮان‬ ‫ﺳﺮﻛﻮب ﺷﺪه و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﺳﺘﻘﻼل ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳـﻦ ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻪ از ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺧـﺎص‬ ‫ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺎﺳﺪاري ﻧﻤﻮده و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮﻳﺶ اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﺪ و ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺑـﺎزي‬ ‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن‪ ،‬اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ دﻳـﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘـﻪاﻳﺴـﺖ ﻛﻮﻫﺴـﺘﺎﻧﻲ و ﻳﻜـﻲ از ﻧﻘـﺎط ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺎ اﻫﻤﻴـﺖ و‬ ‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻜﻲ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﭘﻞ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ از دﻳﺮﺑﺎز در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻠﻪداري و ﻛﺸﺎورزي اﻣﺮار ﻣﻌﺎش ﻧﻤﻮده و ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز ﻗﺮن ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻳﻌﻨـﻲ ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﭼﺎﻟـﺪران در ﺳـﺎل ‪ 1514‬ﻣـﻴﻼدي ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻴﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﺑـﺰرگ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﺷـﺪ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺖ اﻋﻈـﻢ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن زﻳـﺮ ﺳـﻴﻄﺮة‬ ‫اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درآﻣﺪ و ﻗﺴﻤﺖ ﻛﻤﺘﺮ آن در دﺳﺖ اﻳﺮان ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬درﮔﻴﺮي ﺑﺮاي اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻓﻴﻤـﺎﺑﻴﻦ‬ ‫اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ اداﻣﻪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در اواﺧﺮ ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻗﻴﺎمﻫﺎي آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧﺔ‬ ‫ﻣﻠﻞ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺸﻜﻴﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃـﻮري و ﺳـﺎﻳﺮ ﻛﺮدﻫـﺎ در آن‬ ‫زﻣﺎن ﺑﺮاﺳﺎس ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻋﺸﺎﻳﺮي ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛـﻮچرو و ﻧﻴﻤـﻪ ﻛـﻮچرو ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺮدﻫﺎي اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﻋﺸﻴﺮه‪ ،‬اﻛﺜﺮا ﺑﺮ اﺛﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮده و ﺗﺴﻠﻂ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﺮ ﻋﺸﻴﺮة دﻳﮕـﺮ ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﺗﻐﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻋﺸﻴﺮة اﺧﻴﺮ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎر اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺸﺘﺖ و از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪﮔﻲ ﻋﺸـﻴﺮهاي‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻇﻬﻮر ﻋﺸﻴﺮة ﺟﺪﻳﺪي را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬ ‫اﺻﻞ و ﻓﺼﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و ﻧﺎمﮔﺬاري ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اﺳﺎﻣﻲ ﻋﺸﺎﻳﺮ از اﺳﺎﻣﻲ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﻋﺸﻴﺮهاي در آن ﻣﺴﻜﻦ ﮔﺰﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺎم ﻋﺸﻴﺮه از ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪة ﻋﺸـﻴﺮه ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮه و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻛـﺮد و ﺗﺄﻣـﻞ و ﺗﻌﻤﻴـﻖ در اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻳﻘﻴﻨـﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮي ﺑﺴﻴﺎري از ﺳﺆاﻻت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﺖ ﻛﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮاي ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﻧﮋادﺷﻨﺎﺳـﻲ و‬ ‫ارﺗﺒﺎﻃﺎت آن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﺎﻛﻦ در ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب و ﺟﻨﻮب ﺷـﺮﻗﻲ در اﻳـﺎﻻت ﺷـﺎرهزور‪ ،‬ﺣﻜـﺎري‪ ،‬ﻣﻮﺻـﻞ و‬ ‫دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﺎﻟﺖ ﺷﺎرهزور ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻳﺎﻻت ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻋﺮاق ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻞ و ﺣﻜﺎري و از ﺟﻨﻮب ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﺷـﺪ‪ .‬از ﻏـﺮب ﺑـﻪ‬ ‫دﺟﻠﻪ و از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان اﻣﺘـﺪاد داﺷـﺖ و ﺷـﺎﻣﻞ وﻻﻳـﺖﻫـﺎي ﻛﺮﻛـﻮك‪ ،‬ارﺑﻴـﻞ‪ ،‬ﻛﻮﻳﺴـﻨﺠﺎق‪،‬‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬رواﻧﺪوز و ﺣﺮﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮة اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺸﻴﺮة ﺟﺎف ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻛﻮچروﻳﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎنﻫـﺎ‬ ‫را ﺑﺎ ﺷﻴﻮهاي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده ﺑﻪ ﻳﻴﻼﻗﺎت اﻃﺮاف ﺳﻨﻨﺪج ﻛﻮچ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و زﻣﺴﺘﺎنﻫـﺎ را در اﻃـﺮاف رود ﺳـﻴﺮوان و‬ ‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺷﻴﺮوان ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﻐﻴﻴﺮاﺗـﻲ در ﺷـﻴﻮة زﻧـﺪﮔﻲ و ﻗـﺪرت‬ ‫ﻋﺸﻴﺮهاي‪ ،‬ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﺎف ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻞ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺣـﺪودﻫﺎي ﺑـﻴﻦ اﻳـﺮان و‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و‪ ...‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮه ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﺸﺎﻳﺮ ﮔﺎواري‪ ،‬ﻧﻮراﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺳﻜﻴﺮ‪ ،‬ﺷﻴﻨﮕﻲ‪ ،‬ﮔﻼﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻠﺒﺎﺳـﻲ )ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺔ‬ ‫گ‪.‬راوﻟﻨﺴــﻦ ‪ G.Rawlenson‬از ﻋﺸــﺎﻳﺮ ﭘﻴــﺮان‪ ،‬ﻣﻨﮕــﻮر و ﻣــﺎﻣﺶ ﺗﺸــﻜﻴﻞ ﻣــﻲﺷــﺪ(‪ ،‬آﻛــﻮ‪ ،‬ﺧﻮﺷــﻨﺎو‪،‬‬ ‫ﺷﻴﻮهﺳﻮري‪ ،‬ﭘﻴﺮهﺳﻪﻧﻲ‪ ،‬راوﻳﻨﺪوك‪ ،‬رهواﻧﺪي‪ ،‬ﺳﻮرﭼﻲ‪ ،‬ﻫﻪرﻛﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺮﻳﻜـﻲ‪ ،‬اﻳﺴـﺪﻳﺮي‪ ،‬ﻫﻴﻼﻧـﻲ‪ ،‬ﺑـﺎﻟﻜﻲ‪ ،‬ﺑـﺎرزان‪،‬‬ ‫ﺳﻠﻴﻘﺎن‪ ،‬ﺳﻮﻟﻮك‪ ،‬دﻧﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺣﻴﺪراﻧﻠﻲ‪ ،‬ﺷﻴﻘﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻟﻴﺪﻳﻠﻲ‪ ،‬ﻣﻴﻠﻴﺎﻧﻠﻲ‪ ،‬ﺷﻜﺎك‪ ،‬ﺑﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺎري‪ ،‬ﺣﺴﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻴﻨﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺑﺰﻧﻲ‬ ‫و‪ ...‬اﻛﺜﺮ اﻳﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﻠﻪداري و ﻛﺸﺎورزي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪5‬‬

‫در ﻳﻜﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﺳﺎﺳﻮن ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺳﺎﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻮري زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ آﻣﺎرﺷﺎن ﺑﻪ‬ ‫دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻋﺸﻴﺮه ﺟﻤﻬﻮري ﻧﻴﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﺑـﺎﻻﻧﺞ« ﺗﺸـﻜﻴﻞ داده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﺳﻨﺪﻫﺎي آرﺷﻴﻮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻗﻠﻪ ﻛﻮﻫﻲ ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر ﻗﻠﻪاي درﺳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﻪاي از رود دﺟﻠﻪ از‬ ‫ﭘﺎي اﻳﻦ ﻛﻮه ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮدﻧﺪ و آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺮاب و ﻓﻮدﻛﺎ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﺎﻻت دﻳﺎرﺑﻜﺮ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ واﻗﻊ ﺑﻮد‪ .‬اﻫﺎﻟﻲ و ﺳﺎاﻛﻨﻴﻦ اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﻣﺮﻛﺐ از ﻛﺮد و ارﻣﻨـﻲ و آﺷـﻮري ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﻬﻢ ﺗﺠﺎري ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺮاي ﻛﺮد اداره ﻣﻲﺷـﺪ‪ .‬وﻻﻳـﺎت‪ :‬آﻣﻴـﺪي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴـﻞ‪،‬‬ ‫ﻣﻴﺎﻓﺎرﻗﻴﻦ‪ ،‬آﺗﺎگ‪ ،‬ﺋﻴﻜﻴﻞ‪ ،‬ﭼﺎﭘﺎﺧﺠﻮر‪ ،‬ﺑﺎﻟﻮ‪ ،‬ﭼﺎرﺳﺎﺑﺨﺎك‪ ،‬ﭼﻴﻤﺸﻜﺰك‪ ،‬ﺳﻴﻮهرهك‪ ،‬ﺳﺎور‪ ،‬ﺳﻴﻌﺮت‪ ،‬ﺧـﺎزو‪ ،‬ﺣﺼـﻨﻜﻴﻒ‬ ‫و‪ ...‬ﺟﺰء اﻳﺎﻟﺖ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠﻲ ﻳﻜﻲ از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﻣﻨﻄﻘﺔ دﻳـﺎرﺑﻜﺮ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺗﺎﺑﺴـﺘﺎنﻫـﺎ را در ﻳﻴﻼﻗـﺎت و‬ ‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎنﻫﺎي ﻗﺮاﭼﻪداغ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و آﻣﺎرﺷﺎن ﻗﺮﻳﺐ ﻫﺸـﺘﺎد ﻫـﺰار ﭼـﺎدر ﺑـﻮد‪ .‬ﻋﺸـﻴﺮة ﻣﻠـﻲ داراي ﻗـﻼع‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﻠﻌﻪﻫﺎي ﻧﻈﻴﺮ‪ :‬ﺗﻴﻜﻴﻮران‪ ،‬ﺗﻠﭽﻪرﻳﺰ‪ ،‬ﭼﺎﻻپ و ﺋﻴﺴﺘﻪﻟﻲ‪ .‬ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ رﺋـﻴﺲ اﻳـﻦ ﻋﺸـﻴﺮه‬ ‫داراي ﻟﻘﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻮاة ﻛﺮد زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻳﻦ ﺑﻴﮓ ﻛﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ ﻋﺒـﺎرت‬ ‫ﺑﻮد از‪ :‬ﻫﻔﺘﺎد ﻫﺰار ﺳﻮاره‪ ،‬ﻛﻪ اﻛﺜﺮﺷﺎن از ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺰدي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ از ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ‬ ‫اﻃﺮاف ﺳﺮاﻧﻪ و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﮓ ﻗﻴﺎم ﻛﺮد وﻟـﻲ ﺟـﺰ ﺷﻜﺴـﺖ‬ ‫ﻧﺼﻴﺒﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻤﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ از آﻣﻴﺪي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﻴﺴﻴﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎي ﻋﺸﻴﺮة ﺑﺎﻧﻮك در آن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻢ دﻳﺎرﺑﻜﺮ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﺗﺮك دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري دو ﭘﺎدﺷﺎه دﻳﮕـﺮ ﺗـﺮك ﺑـﺎ ﻟﺸـﻜﺮي ‪45‬‬ ‫ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪) .‬ﺳﺎل ‪ (1782‬وﻟﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ در ﺳـﺎل ‪ 1785‬ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻳﻮرش آورد‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻫﻢ ﺣﻤﻠﻪاش ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﻲ از ﻃﺮﻳﻖ ﺣﻴﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺰرگ‬ ‫ﻋﺸﻴﺮه را دﻋﻮت ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮدي او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﺎﻟﺖ ارزروم ﻳﻜﻲ از اﻳﺎﻟﺖﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺮز ﺳﻪ ﻛﺸﻮر اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و روﺳﻴﻪ ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ .‬ﻗﻠﻌـﺔ ﺑﺎﻳﺰﻳـﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﺰء اﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺮ ﻳﻜﻲ از ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺮد ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﻗﻠﻤﺮو ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺣﺎﻛﻢ اﻳﺮوان ﻛﻪ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه اﻳﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲزﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺸﻴﺮة زﻳﻼن ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺟﻨﮕﻲ‬ ‫ﺧﻮد از اﻳﺮان ﻃﺮﻓﺪاري ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎس اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي آرارات اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ اﻳﺎﻟﺖ ارزروم در ﺑﻴﻦ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و روس ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺟﻼﻟـﻲ‪،‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﺣﻴﺪراﻧﻠﻲ و ﺳﻴﭙﻜﻲ‪.‬‬ ‫ﻋﺸﻴﺮة ﺳﻴﭙﻜﻲ ﻧﻴﻤﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ اﻳﺰدي ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮه ﻗﺒﻼ ﻫﻤﻪ اﻳﺰدي ﺑﻮدﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺗﺤـﺖ آزار و‬ ‫اذﻳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن ﺑﺎﻻﺟﺒﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻴﺮهﻫﺎي ﻳﺰﻳﺪي ﻋﺸﻴﺮة ﺳﻴﭙﻜﻲ ﻋﺒـﺎرت ﺑﻮدﻧـﺪ از‪ :‬ﻣﻴﻜـﺎﻧﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻋﻴﺴـﺎدﻳﺰاﻧﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻮﺗﻴـﺎﻧﻠﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺴـﻜﻲ‪ ،‬ﻛﻴﻠﺘـﺮي‪،‬‬ ‫ﭼﻴﻨﻠﻲ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺮاﻧﻜﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺘﻮرﻛﻲ‪ ،‬ﺑﻮﺧﺎﻟﻲ‪.‬‬ ‫اﻳﺰديﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در ﻃﻮل ﺗـﺎرﻳﺦ از ﻋﻘﺎﻳـﺪ و آﻳـﻴﻦ ﺧـﺎص ﺧﻮدﺷـﺎن ﭘﺎﺳـﺪاري ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﺎرﻫـﺎ از ﺳـﻮي‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﻇﻠﻢ و زور ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺴـﻴﺎري از ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﭘﻴﺮاﻣـﻮن اﻳـﻦ ﻋﻘﻴـﺪه ﻧﺎﭼـﺎر ﻣﺴـﻠﻤﺎن‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﻛﺰ آﻳﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻫﺎي اﻳﺰدي ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺳﻨﺠﺎر )ﺷـﻨﮕﺎر‪ :‬واﻗـﻊ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻋـﺮاق( اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ در ﺷﻤﺎل ﻣﻮﺻﻞ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬آﻣﺎر اﻳﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬ﻛـﺎر اﺻـﻠﻲ آﻧـﺎن ﮔﻠـﻪداري و‬ ‫ﻛﺸﺎورزي ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﺟـﺪاﻳﻲ آﻳـﻴﻦ‪ ،‬داراي ﻧـﻮﻋﻲ ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري در اﻣﭙﺮاﻃـﻮري ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﺰديﻫـﺎ در‬ ‫روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ :‬آﻣﻴﺪي‪ ،‬زاﺧﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺻﻞ‪ ،‬ﻣﻮش‪ ،‬ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ و ﺧﻮﺷﺎب‪ ،‬دﻫﻮك‪ ،‬ﺳﻴﺮت‪ ،‬وان و‪ ...‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﻟﺸـﻜﺮي ‪ 150‬ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮي ﺑـﻪ ﻣﻘـﺮ آﻳﻴﻨـﻲ‬ ‫اﻳﺰديﻫﺎ )ﺳﻨﺠﺎر( ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ اﻳﺰديﻫﺎ ﺑﺎ ﻳﺎري اﻣﻴﺮ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ آﻣﻴﺪي ﺑﻮد‪ ،‬اﻳـﻦ ﺣﻤﻠـﻪ را در ﻫـﻢ‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻪاي دﻳﮕﺮ از ﻛﺮدﻫﺎي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺮدﻫـﺎي دﻳﺮﺳـﻴﻢ )ﺗـﻮﻧﺠﻠﻲ( ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﻋﻠﻲاﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ از ﻟﺤﺎظ ﻟﻬﺠﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻬﺠﻪ زازاﺋـﻲ‬ ‫ﺗﻜﻠﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﺔ اﻛﺜﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ از اﻳـﻦ ﭘـﻨﺞ ﺗﻴـﺮه ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﻣـﻲﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﺮﺳﻤﻠﻲ‪ .‬ﺑﺎﻻﺑﺎﻧﻠﻲ‪ ،‬ﭼﺎراﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺣﺴﻨﻲ و ﻛﻮرﺷﻠﻲ‪ .‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ اراﻣﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺑﺰرگ ﻛﺮد‪ ،‬در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴـﺎﻧﮕﺮ اﻳـﻦ اﻣـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ آن ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﺸﺎﻳﺮي ﻧﻴﻤﻪ ﻛﻮچرو زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ آداب و رﺳـﻮم ﻧﻴﺎﻛـﺎن و ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﺟﻨﮕﺎورﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﻨﻄﻘﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ و اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﺴـﻠﻂ ﺑـﺮ ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ آن ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﺳﺎﻳﺲ و ﺗﻮﻃﺌﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘﺼﺎدي دول ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ و اﻳـﺮان ﻣﻮﺟـﺐ از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪﮔﻲ ﻋﺸـﺎﻳﺮ‪،‬‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ ﻋﺸﺎﻳﺮ دو ﺳﻮي ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻲ ﻋﺸـﺎﻳﺮي از ﺣﺎﻟـﺖ ﻛـﻮچروﻳـﻲ و‬ ‫‪7‬‬

‫ﻧﻴﻤﻪﻛﻮچروﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﺳﻮق داده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﺮد در ﻧﻴﻤﻪ اول ﺳﺪة ‪19‬‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺸﻮري اﻣﭙﺮاروﻃﻲ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﺎ دﻫﺔ اول ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷـﻴﻮة دوران ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺳـﻠﻄﺎن ﻣـﺮاد‬ ‫ﺳﻮم )‪ (1594-1574‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﭙﺮاﻃﻮري از ‪ 26‬اﻳﺎﻟﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﻣﺠﻤﻮﻋـﺎ ﺷـﺎﻣﻞ ‪126‬‬ ‫اﺳﺘﺎن ﻣﻲﺷﺪ و اﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ‪ 1800‬ﻗﻀﺎ )ﺑﺨﺸﺪاري( را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺗﺎ ﺳﺎل ‪1834‬‬ ‫اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ از ﺳﺎل ‪ 1864‬ﭘﺲ از اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ ﺗﻘﺴـﻴﻤﺎت ﻛﺸـﻮري ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻳﺎﻓـﺖ و وﻻﻳـﺖ ﺟـﺎي اﻳﺎﻟـﺖ را‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وﻻﻳﺖ‪ 1‬از اﻳﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮده و از ﭼﻨﺪ اﻳﺎﻟﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ دادن و زﻳﺎد ﻛﺮدن ﺣﻮزة ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﺣﻜﻤﺮاﻧـﺎن ﻣﺤﻠـﻲ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن را زﻳﺮ ﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮﻳﺶ‪ 2‬در آورده ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻤﺎم ﻛﻮﺷﺶ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﻳﻦ اﻣﺮ ﭼﻨـﺪان ﻋﻤﻠـﻲ ﻧﺸـﺪ و ﺷـﻴﻮة‬ ‫ﻣﺮﻛﺰي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻛﻤﺎﻓﻲﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و اﻣﻮر ﻣﻨﺎﻃﻖ در دﺳﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﺎن ﻣﺤﻠـﻲ ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ اﺻـﻼﺣﺎت‬ ‫اوﺿﺎع را وﺧﻴﻢﺗﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺠﺮي اﻳﻦ اﺻﻼﺣﺎت ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺾ اﻳـﻦﻛـﻪ زﻣـﺎم اﻣـﻮر را در دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﺪﻳﺪي را در ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﻦ وﻻﻳﺎت ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآورد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺮز وﻻﻳﺎت ﺑﺎ ﺳﺮ ﻛـﺎر آﻣـﺪن ﭘﺎدﺷـﺎه‬ ‫)ﺣﻜﻤﺮان( ﺟﺪﻳﺪي‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎخ ﺳـﻠﻄﻨﺘﻲ ارﺗﺒـﺎط‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ دور اﻓﺘﺎده ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن دوﻟﺘﻲ ﻗﺪرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣـﻲﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﻓﺌـﻮدالﻫـﺎي ﻛـﺮد ﻧﻴـﺰ اﻧـﺪازة اﻳـﻦ‬ ‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺪرت و ﻧﻔﻮذ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در آن اﻳﺎم اﻳﻦ دو ﻗﺪرت در آن اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﺮ ﻣـﺮدم ﻋـﺎدي و‬ ‫ﻛﺸﺎورزان و ﻓﻘﺮا ﺗﻨﮓ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اواﺧﺮ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺷﻴﻮة ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻗﺒﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮﭼﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺌﻮدالﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ رﺷـﺎدتﻫـﺎي ﺟﻨﮕـﻲ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ اﻣﻼك ﺑﺰرگ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﻤﻪ ﻓﺌﻮدالﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎﻟﻚ اراﺿﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ اراﺿﻲ زﻳﺎدي را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ و آن ﻣﻠﻚﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﻮد ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮدﺛﺒﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن روزﺑﺮوز ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎي اﻣﻼك و اراﺿﻴﺸﺎن را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ دﭼﺎر اﺷﺘﺒﺎﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪاش‪ ،‬اﻳﺎﻟﺖ از وﻻﻳﺖ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻻﻳﺖ هﻤﺎن اﺳﺘﺎﻧﺪاري ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاري اﺳﺖ‪ .‬پ‪.‬ج‬ ‫‪ .2‬اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻲآﻮﺷﻴﺪ ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺤﻠﻲ را آﻮﭼﻚ و آﻮﭼﻚﺗﺮ آﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن‬ ‫ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﺑﺪ ﻧﻪ اﻳﻦآﻪ ﺑﺮ وﺳﻌﺖ ﻗﻠﻤﺮو ﺁﻧﺎن ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ .‬پ‪.‬ج‬

‫‪8‬‬

‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن در ﺣﺪ ﺣﺮف ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺒﺎرت از اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺮاي‬ ‫ﻛﺮد ﮔﺎﻫﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮاﻳﺶ ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ارﺳﺎل ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻴـﻞ ﺧـﻮد در ﻣﻮاﻗـﻊ ﻟـﺰوم ﻧﻴـﺮوي ﻣﺴـﻠﺢ ﺑـﺮاي ﺳـﭙﺎه ﺗـﺮك‬ ‫ﺑﻔﺮﺳﺘﻴﺪ‪.‬‬ ‫پ‪.‬ﺋﻲ‪ .‬اﺛﻴﺮﻳﺎﻧﻮف ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻛﺮدﻫﺎ ﻃﻲ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎدي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﻮد را از ﻧﻔـﻮذ و ﺳـﻴﻄﺮة اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻧﺠﺎت دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺻﺪﻫﺎ ﺳﺎل ﺗﺎ آﻏﺎز ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻤﻲ ﻛﻪ از ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد و اﮔﺮ ﮔﺎﻫﻲ‬ ‫ﻧﻴﺮوي ﻣﺴﻠﺢ اﻳﻦ ﻳﺎ آن ﻃﺮف ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬از روي ﻧﺎﭼﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺤﻠﻲ و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﺮﻳﻢ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﻣﺮاي ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﺗﻔﺮﻗـﻪ و دوراﻓﺘـﺎدﮔﻲ ﻛﺮدﻫـﺎ از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ آﺗﺶ اﺧﺘﻼف ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد را ﺷﻌﻠﻪور ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫ﻣﺮﻛﺰي ﺗﺴﻠﻂ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺮ اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از آﻏﺎز ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﺮق اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻟﺤﺎظ ارﺗﺒﺎط ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻤﺎ زﻳﺮ ﺳﻠﻄﺔ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ اوﺿﺎﻋﻲ ﻛﻪ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮاي ﻛﺮد‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲﻛﻪ ﺻـﺪﻫﺎ ﺳـﺎل ﺑـﻮد ﺻـﺎﺣﺐ اﻣـﺎرت و‬ ‫ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﭘﺎﻳﺸﺎن را در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺤﻜﻢﺗﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﭼﻨﺪ اﻣﺎرت ﺑﺰرگ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ :‬در ﺟﻨﻮب‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻲ و‬ ‫وﻻﻳﺖ زﻫﺎب اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺑﺎﺑﺎن« ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬در ﺷﻤﺎل آن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺳـﺮوان« ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ‪ .‬در ﻏـﺮب اﻣـﺎرت‬ ‫ﺳﻮران‪ ،‬اﻣﺎرت »ﺑﺎدﻳﻨﺎن« ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬در ﺷﻤﺎل اﻣﺎرت ﺳﻮران‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ آن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺣﻜـﺎري«‬ ‫)ﺷﻤﺒﻮ( در ﻏﺮب ﺣﻜﺎري و ﺑﺎدﻳﻨﺎن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ »ﺑﻮﺗﺎن« ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺎﻳﺘﺨﺘﺶ ﺷـﻬﺮ ﺟﺰﻳـﺮة ﺑﻮﺗـﺎن ﺷـﻬﺮﺗﻲ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬م‪ .‬ﮔﺎرزوﻧﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺪت ﻫﻴﺠﺪه ﺳﺎل در ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ )در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗـﺮن ‪ (19‬ﺗـﺒﻠﺲ‪ 1‬را‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺟﺰو اﻳﻦ اﻣﺎرت ﻣﻲﺷﻤﺎرد‪.‬‬ ‫اﻛﺜﺮ اﻳﻦ اﻣﺎرتﻫﺎي ﻛﺮدي‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﻋﺮاق ﻋﺮب ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰو وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ از ﺳﻮي اﻣﺮاي ﻛﺮد ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮروﺛﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اداره ﻣﻲﺷﺪ و ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻴـﺰ ﺧـﻮاه و ﻧـﺎﺧﻮاه ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺴﻠﻂ آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮدن ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺪﻫﻢ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫‪ .1‬ﺗﺒﻠﺲ )ﺗﻔ ﻠﻴﺲ( ﺑﺎ ا ﻣﺎرت ﺑﻮ ﺗﺎن ﻓﺎ ﺻﻠﺔ ز ﻳﺎدي دارد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨ ﻈﻮر ﻧﻮﻳ ﺴﻨﺪﻩ ﺑﺘ ﻠﻴﺲ‬ ‫) ﺑﺪﻟﻴﺲ( ﺑﻮدﻩ آﻪ در ﺑﺮ ﮔﺮدان ﻣﺘﻦ از رو ﺳﻲ ﺑﻪ آُﺮدي ﺑﺘ ﻠﻴﺲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺒ ﻠﻴﺲ ﻧﻮ ﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ دﺳﺖﺧﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮﻟﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ را ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درآورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﺮبﻧﺸﻴﻦ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺮ وﻓـﻖ ﻣـﺮاد‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ را ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻧﻴﺰ‬ ‫ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﭘﺎﻳﮕﺎه ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ دوﻟﺖ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد‪.‬‬ ‫ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻲ ﻛﺮدن اﻳﻦ اﻣﺮ ﻃﺮﺣﻲ را ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﻠﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦﻛـﻪ ﻻزم اﺳـﺖ ﻣﻨﺒﻌـﺪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬ ‫اﻣﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺗﺎﺑﻊ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮﻟﻲ ﻧﻜﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﻃﺮح ﺣﺴﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻛﻠﻴﻪ اﻣﺎرتﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎان ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﻣﺎردﻳﻦ ﺟﺰو وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد اﻋـﻼم ﺷـﺪ‪ .‬ﺗﺒﻌﻴـﺖ اﻣـﺮاي‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن از وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﻳﻦﻛﻪ اﻣﻴﺮان ﻛﺮد ﻣﺆﻇﻔﻨﺪ در اﻳﺎم ﺟﻨـﮓ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ‬ ‫واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺸﺘﺎﺑﻨﺪ و واﻟﻲ را از ﻟﺤﺎظ ﻧﻴﺮوي ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﺧﻮارﺑﺎر ﻫﻤﻜﺎري ﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ از ﭘﺮداﺧﺖ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت و‬ ‫ﺑﺎج و ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﻌﺎف ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -1‬اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن‬ ‫در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ و آﻏﺎز ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اوﺿﺎع ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨـﻮب‬ ‫ﺷﺮﻗﻲ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﻛﻪ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﻣﺮزﻫﺎي‬ ‫اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﺗﻮﺳـﻌﻪ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬اوﺿـﺎع ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ و آوازة اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺷﺮفﺧـﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴـﻲ ﻣﺆﻟـﻒ ﻛﺘـﺎب‬ ‫ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬در ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن از ﻟﺤﺎظ داﺷـﺘﻦ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈـﻴﻢ‪ ،‬از ﻫﻤـﻪ ﻣﺸـﻬﻮرﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻴﺶ از ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل دوام داﺷﺖ و ﻛﻠﻴﺔ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ ﺟﻨﻮب اﻣﺎرت‬ ‫ﺳﻮران را در ﺗﺼﺮف داﺷﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺟﺰء اﺳﺘﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﺔ ﻋﺮاق و ﻗﺴـﻤﺘﻲ از ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ اﻣﺮاي ﻛﺮد و ﺟﻨﮓﻫﺎي اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮزﻫﺎي اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﭘﻴﻤﺎن ﺳﺎل ‪ 1639‬ﺑﻴﻦ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﻣﺎﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ و‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮد و ﻣﻮﺟﺒﺎت درﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻳﻦ دو‬ ‫اﻣﭙﺮاﻃﻮري را ﻓﺮاﻫﻢ آورد و ﺧﻮد اﻳﻦ درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﺑﺎﻋﺚ از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ و ﻧﺎﺑﻮدي اﻳﻦ اﻣﺎرت ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1788‬ﻋﺜﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﻳﻜﻲ از اﻣﺮاي ﺑﺎﺑﺎن ﺑﺎ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﻣﺘﺼﺮف ﺑﺼﺮه ﻛﻪ اﺻﻼ ﻛﺮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه و‬ ‫‪10‬‬

‫ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻣﺪام ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﺮد از ﻧﻴﺮوي اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻜﺎﻫﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺷـﺎه ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺮوي‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ آﻧﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﻗﻴﺎم اﻋﺮاب ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﺿـﻌﻒ وﻻﻳـﺖ ﺑﻐـﺪاد‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎم وﻫﺎﺑﻴﺎن ﻋﺮب واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷﺖ‪ .‬ﻛﺮدﻫﺎ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﺑـﺮ ﺗﺼـﺮﻓﺎت‬ ‫ﺧﻮد اﻓﺰودﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺳﺎل ‪ 1796‬ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﭘﺎﻧﺰده ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮه ﻗﻴـﺎم وﻫﺎﺑﻴـﺎن را در ﻫـﻢ‬ ‫ﻛﻮﺑﻴﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻗﻴﺎم وﻫﺎﺑﻴﺎن ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺷﻬﺮ ﻣﻘﺪس ﻛﺮﺑﻼ ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺘﺮاض اﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﺔ اﻳـﻦﻛـﻪ دوﻟـﺖ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻔﻆ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺴﺖ در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1789‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬او و اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫از ﻣﺮگ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑـﻪ وﻫـﺎﺑﻴﻮن ﺷـﺒﻪ ﺟﺰﻳـﺮة‬ ‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ وي ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﺟﺮﻳـﺎن ﺟﻨـﮓ ﻣﻴﺎﻧـﺔ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ و ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺮآب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ را از ﻛـﺎر‬ ‫ﺑﺮﻛﻨﺎر و ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام ﺳﺮﺳﭙﺮدهاش ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻟﺪ را ﻛﻪ ﺳﺮدار ارﺑﻴﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﻣﻲﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻜﻢ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ دو ﻟﺸﻜﺮ روﺑﺮوي ﻫﻢ اﻳﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ زاب درﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎل ‪ 1805‬ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﺎر ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎن را ﻳﻜﺴـﺮه‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﭙﺎه ﻧﻴـﺎورد‬ ‫و ﺑﺎ ‪ 700‬ﻧﻔﺮ ﺳﻮار ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮهﻫﺎي آوهﮔﺮد ﻛﻪ در ﻣﻐﺮب ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق ﻗـﺮار دادﺷـﺖ‪ ،‬ﻓـﺮار ﻛـﺮد‪ .‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ از ﻛﺮدﻫﺎي ﺑﻠﺒﺎس ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻛﺮدﻫﺎي ﺑﻠﺒـﺎس ﺑـﻪ ﻳـﺎرﻳﺶ ﻧﺸـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻓﺘﺤﻌﻠـﻲﺷـﺎه ﻗﺎﺟـﺎر‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه ﺳﺮﮔﺮم ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روسﻫﺎ ﺑﻮ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻛﻤﻜﻲ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه‬ ‫داد و ﺑﻪ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻪاي ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬وﻟﻲ ﻋﻠـﻲ ﭘﺎﺷـﺎ واﻟـﻲ‬ ‫ﺑﻐﺪاد درﺧﻮاﺳﺖ اﺳﺘﺮداد ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ را ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮز اﻳﺮان ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻤﻮد و در ﻣـﺮز ﺧـﺎﻧﻘﻴﻦ‬ ‫اردو زد‪ .‬ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﻣﺘﺼﺮف ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻧﻤﻲﺧﻮاد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺮود‪ ،‬او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر‬ ‫و ﭘﺴﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮزا را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﮔﻤﺎرد‪ .‬درﮔﻴﺮي آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳـﻠﻄﺎن‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻓﺮﺟﺎم ﻛﺎر واﻫﻤﻪ داﺷﺖ و ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ را از ﺣﻤﻠﺔ ﻣﺠﺪد ﺑﺎزداﺷﺖ‪ .‬در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮﻳﻮان ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ را ﺗﺎر و ﻣﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠـﻲ ﭘﺎﺷـﺎ ﻧﺎﭼـﺎر‬ ‫ﺷﺪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎزﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻋﻠﻲ ﭘﺎﺷﺎ ﺳﺎل ‪ 1808‬ﺳﭙﺎﺳﺘﻴﺎﻧﻲ ﺳﻔﻴﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را واداﺷﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ را ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻣﺮﻳﻮن اﺳﻴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑـﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﻲ ﺑﻐـﺪاد ﺑﮕﻤـﺎرد‪ .‬ﻣﻨﻈـﻮر دوﻟـﺖ‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ از اﻳﻦ ﻛﺎر اﻳﻦ ﺑﻮد ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ را ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﺤﺖ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮﻳﺶ درآورد‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ اﻧﺘﻘﺎم اﺳﺎرت ﺳـﺎل ‪ 1806‬را از ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑﮕﻴـﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﺣﺴﺎب ﻛﺎر را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬در درﺑﻨﺪ ﺑﺎزﻳﺎن ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎﺗﻲ اﻳﺠـﺎد ﻛـﺮد‪ .‬ﭼـﻮن اﺣﺘﻤـﺎل زﻳـﺎد‬ ‫ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ دﺷﻤﻦ اﻳﺮان از اﻳﻦ درﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺤﻤﻮدﺑﻴﮓ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺎﺷﺎ )ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﺮار ﺑﻮد ﺣﺎﻛﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﺸﻮد( دﺷﻤﻨﺎن را از ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻫﺪاﻳﺖ ﻛﺮد و ﺧﺴـﺎرات‬ ‫زﻳﺎدي را ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮزﻫـﺎي اﻳـﺮان‬ ‫ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﺮداران ﻛﺮدي ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻃﺮﻓﺪاري ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪،‬‬ ‫دﭼﺎر رﻋﺐ و وﺣﺸﺖ ﺷﺪه و از ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎت درﺑﻨﺪ ﺑﺎزﻳـﺎن را از‬ ‫ﺑﻴﻦ ﺑﺮد و ﻓﺮزﻧﺪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﻋﻤﻮزادة ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ را ﺣﺎﻛﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از اﻳﻦﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺮك ﺳﺎل ‪ 1809‬ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﺮﮔﺸﺖ‬ ‫و ﺑﺪون دردﺳﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺤﻤـﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴـﺮزا ﺣـﺎﻛﻢ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸـﺎه و‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ ،‬واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﺑﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه در ﻣـﻮرد از ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺮدن اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﺮﻛﺶ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﻫﻢ از دو ﺳـﻮ ﺑـﻪ ﺳـﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را ﺗﺮك ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷـﻤﺎل رﻓـﺖ و در ﻛـﻮي ﺳـﻨﺠﺎق ﭘﻨـﺎه‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﺮوي اﻳﺮان ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮﻗﻊ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻓﺮﻣـﺎن ﻋﻘـﺐﻧﺸـﻴﻨﻲ از ﺳـﻮي ﺣـﺎﻛﻢ‬ ‫ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﺻﺎدر ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻛﻮي ﺳﻨﺠﺎق را ﺗﺮك و ﺑﻪ داﺧﻞ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ واﻟـﻲ‬ ‫ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺷﺪه و ﻗﺼﺪ دارد ﻧﺪاي اﺳﺘﻘﻼل ﺳﺮ دﻫﺪ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪ اﻓﻨـﺪي از ﺳـﻮي ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺄﻣﻮر رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺮ ﺗﺸﺨﻴﺺ داده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ زور ﻣﺘﻮﺳـﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧﺎﻟـﺪ‬ ‫اﻓﻨﺪي ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺣﻜﻢ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻳـﻲ ﻣﺮﻛـﺐ از‬ ‫ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺟﻨـﮓ ﺳـﻠﻴﻤﺎن‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از اﻳﻦ ﭘﻴﺮوزي ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ را واﻟﻲ ﺑﻐـﺪاد ﻛﻨـﺪ‪،‬‬ ‫‪12‬‬

‫اﻣﺎ ﺧﺎﻟﺪ اﻓﻨﺪي از آوازه و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن واﻫﻤﻪ داﺷﺖ و ﺳﻠﻄﺎن را از اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1812‬روﺳﻴﻪ و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺨﺎرﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺷﺶ ﺳﺎﻟﻪﺷﺎن ﺧﺎﺗﻤﻪ دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻋﺘﺮاض ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺶ ﭘﻴﻤﺎن دوﺳﺘﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬داﻣﻨﺔ اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ روزﺑـﺮوز‬ ‫وﺳﻌﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺧﻮد را ﺑـﺎ ﺗﻮﺳـﻌﻪ داد‪.‬‬ ‫وي ﺷﻬﺮ ارﺑﻴﻞ و ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاﻓﺶ را ﺑﻪ اﺿﺎﻓﺔ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﺮب را ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﻛﺮد و ﻣﺮز ﻣﺘﺼـﺮﻓﺎﺗﺶ‬ ‫را ﺑﻪ ﻛﺮﻛﻮك رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘﻼف واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﺳـﺎل ‪ 1813‬ﺟﻨﮕـﻲ ﺑـﻴﻦ واﻟـﻲ‬ ‫ﺑﻐﺪاد و ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه ﻓـﺮار ﻛـﺮد‪ .‬از آﻧﺠـﺎ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﺷﺎﻫﺰادة اﻳﺮان ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و آﻧﺠﺎ را ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺮگ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن ﺷـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ‪ ،‬ﭘﺴـﺮ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺶ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﺮوﮔﺎن در درﺑﺎر ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺎلﻫﺎي اﻣـﺎرت اﻳـﻦ اﻣﻴـﺮ‬ ‫)ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ( ﺳﺎلﻫﺎي ﺿﻌﻒ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﮔﻲ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺮكﻫﺎ و اﻳﺮاﻧـﻲﻫـﺎ در‬ ‫اﻣﻮر داﺧﻠﻲ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن‪ ،‬دﺧﺎﻟﺖ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎي ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮﻳﺶ را در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ك‪ .‬رﻳﭻ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﻲ ﺧﻮد را ﺑـﻪ اﻣﻴـﺮ‬ ‫ﺑﺎﺑﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺮد‪ .‬داود ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ادﻋﺎ ﻣـﻲﻛـﺮد‬ ‫ﻛﻪ رﻳﭻ در اﻣﻮر داﺧﻠﻲ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ رﻳﭻ و داود ﭘﺎﺷﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ آزار و اذﻳﺖ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﭙﺎﻧﻲ ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﻲ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬رﻳﭻ آﻣﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ داود ﭘﺎﺷﺎ‬ ‫ﺷﺪ و ﻗﺎﻳﻖﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ را ﺑﻪ آب دﺟﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ داود ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺎ او درﮔﻴﺮ ﺷـﻮد‪ ،‬از وي ﺧﻮاﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺮك ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﺎل ‪ 1813‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1834‬ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ اﻣﻴﺮان ﺑﺎﺑـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در ﻃـﻲ اﻳـﻦ ﻣـﺪت واﻟـﻲ ﺑﻐـﺪاد ﺑﺎرﻫـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺣﻤﻼت ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﻲﺷـﺪ و زﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ ﺷﻜﺴـﺖ ﻣﻮاﺟـﻪ ﻣـﻲﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪﻃـﻮرﻛﻠﻲ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎنﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﺷﺪ دوران اﻣﺎرت ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬دوران ﺿﻌﻒ و از ﻫـﻢ ﭘﺎﺷـﻴﺪﮔﻲ اﻣـﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن و ﻣﺪاﺧﻠـﺔ‬ ‫اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در اﻣﻮر اﻳﻦ اﻣﺎرت ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن‬ ‫‪13‬‬

‫اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﻮﺻﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ دو رود دﺟﻠﻪ و زاب ﺑﺰرگ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻗﺴﻤﺘﻲ از وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن در ﻏﺮب‪ ،‬اﻣﺎرت ﺣﻜﺎري در ﺷـﻤﺎل‬ ‫اﻣﺎرت ﺳﻮران در ﺷﺮق اﻳﻦ اﻣﺎرت واﻗﻊ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻋﻤﺎدﻳﻪ )آﻣﻴﺪي( ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮﻫﺎي‬ ‫ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﻤﺎدﻳﻪ )آﻣﻴﺪي(‪ ،‬زاﺧﻮ‪ ،‬دﻫﻮك و ﻋﻘﺮه )آﻛﺮه(‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﺰوريﻫﺎ و زﻳﺒﺎريﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از ﻛﺮدﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻛﺮدﻫـﺎي اﻳـﺰدي‬ ‫ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬آﺷﻮريﻫﺎ دوﻣﻴﻦ ﻗﻮم ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﺷﻮريﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮدﻫـﺎ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻲ ﺑﻪ ﺗﺮكﻫﺎ ﻧﻤﻲدادﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺿﺮوري و ﺟﻨﮓ ﻣﺆﻇﻒ ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﻴﺮوي ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ‬ ‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺮك ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪاﻳﺴﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن و ﺻﻌﺐاﻟﻌﺒﻮر و ﻗﻼع و ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎت ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ اﺣﺪاث ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻟﻴﺮﻳﺎد‪ ،‬دﻳﭙﻠﻤﺎت اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺷﻬﺮ آﻣﻴﺪي را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎص ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻴﺶ ﻛﻠﻴﺪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻣـﻲﻧﺎﻣـﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﻮرد وﺟﻪ ﺗﺼﻤﻴﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﺧﺘﻼفﻧﻈﺮ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻨﺎي آن را ﺑﻪ ﻋﻤﺎداﻟـﺪﻳﻦ زﻧﮕـﻲ و ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻬﺎاﻟـﺪﻳﻦ‬ ‫ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻋﺒﺎﺳﻲ و از اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻤﺪﻳﻨﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺮان ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﭘﺲ از اﻧﻘﺮاض آقﻗﻮﻳﻮﻧﻠﻮﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺑﻌﺪا ﺑﻪ ﺻﻔﻮﻳﺎن اﻇﻬﺎر وﻓـﺎداري ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺟﻨﮓ ﭼﺎﻟﺪران )ﺳﺎل ‪ (1514‬اﻣﺎرت ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1515‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻌﺪاد ﻫﻴﺠﺪه اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺗﺸـﻜﻴﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﺪا‬ ‫ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺞ اﻣﺎرت ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻠﻄﺎن از اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬اﻳـﻦ ﺑـﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي اﻛﺮاد را ﺗﻘﺴﻴﻢ و ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻧﻤﻮده و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻨﺎن ﻣﻮﺟﺒـﺎت ﺳـﺮﮔﺮﻣﻲ و‬ ‫ﺿﻌﻒ آﻧﺎن را ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اﻣﻴﺮان ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﺎدﻳﻨﺎن اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗـﺮن ﻫﻴﺠـﺪﻫﻢ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﺴـﺘﻘﻞ‬ ‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻴﺮوي ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺪت اﻣﺎرت او ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻛﺜـﺮا ﺑـﺎ‬ ‫اﻃﺮاﻓﻴﺎن ﺧﻮﻳﺶ درﮔﻴﺮي داﺷﺖ و اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﻣﺎﻧﻊ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و آﺑﺎداﻧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ او ﺷﺪ‪ .‬واﻟﻴﺎن‬ ‫ﻣﻮﺻﻞ و ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ آﺗﺶ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﻣﻦ ﻣﻲزدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻳﻦ اﻣﻴﺮ در ﻛﺎرﻫﺎي اﻣﺎرت‬ ‫ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ و درﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت در ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ و ﺧﻮﻳﺸـﺎن‬ ‫‪14‬‬

‫ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻣﻮﺟﺐ ﺿﻌﻒ و ﺗﺸﺘﺖ اﻳﻦ اﻣﺎرت ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳـﻦ اﻣـﺎرت ﺳـﺎل ‪1806‬‬ ‫ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ واﻟﻲ ﻣﻮﺻﻞ درآﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻣﺎرت را ﻗﺪرت ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1825‬زوﺑﻴﺮ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ زوﺑﻴﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ او ﺑﻴﻦ اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ اﺧـﺘﻼف‬ ‫و درﮔﻴﺮي درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻴﮓ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ رﻗﻴﺒﺎن ﭘﻴﺸﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬دوران اﻣﺎرت ﺳﻌﻴﺪﺑﻴﮓ ﻣﺼـﺎدف‬ ‫ﺑﻮد ﺑﺎ ﻗﺪرت اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوزي‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻣﻘﺘﺪر اﻣﺎرت ﺳﻮران‪ .‬اﻣﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاف اﻣـﺎرت‬ ‫ﺳﻮران را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ درآورد‪ .‬دوران اﻣﺎرت ﺳﻌﻴﺪﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼﻓﺶ ﺻﺮف درﮔﻴﺮيﻫﺎي داﺧﻠﻲ و زد‬ ‫و ﺧﻮردﻫﺎﻫﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ و ﻗﻮﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -3‬اﻣﺎرت ﺳﻮران‬ ‫ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﺔ ﺷﺮفﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎوﻟﻮس ﻛﻪ اﺻﻼ از اﻫـﺎﻟﻲ ﺑﻐـﺪاد‬ ‫ﺑﻮده‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻴﺴﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ رﺷﺎدت و ﺷﺠﺎﻋﺖ در ﻣﻴﺎن ﻛﺮدﻫﺎ ﺷﻬﺮﺗﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻣﻲآورد‪ .‬ﺷﺮفﺧﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﺷﺨﺺ درآﻣﺪش را ﺑﻴﻦ ﻓﻘﺮا و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻣـﻲﻛـﺮد و ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﻛﻢدرآﻣﺪ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﻣﺮدم از ﻫﺮ ﺳﻮي ﺑﺪو روي آورﻧﺪ و از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰارش‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺮ ﺷﺮفﺧﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ در ﻣﻮرد وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ اﻳﻦ اﻣﺎرت ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﺎ ﻟﺸﻜﺮي ﺑﻪ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺳﺮخرﻧﮕﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و آن ﻗﻠﻌﻪ را در ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ ،‬ﻣﺤﺎﺻـﺮهﺷـﺪﮔﺎن‬ ‫آﻧﺎن را ﺳﻮاران )ﺳﺮخﻫﺎ( ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ«‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺣﺴﻴﻦ ﺣﺰﻧﻲ ﻣﻜﺮﻳﺎﻧﻲ اﻳﻦ اﺳﻢ را ﺑﻪ »ﺳﻮر« ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺎﻳﺮيﻫﺎ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻴﮕﻼت ﭘﻼﺳﺮ وﻳﺮان ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬وي اﻳﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط را از اﺑﻦ اﺛﻴﺮ ﻣﻮرخ ﻧﺎﻣﻲ ﻋﺮب ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺷﺮفﺧﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ اﻣﺮاي ﻛﺮدﻫﺎي ﺳﻮران را ﺑﻪ ﺧﻠﻔﺎي ﻋﺒﺎﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺪارد و ﻋﻠﺖ اﻳﻦﻛﻪ اﻣﺮاي آن زﻣﺎن ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ اﺻﻞ و ﻧﺴﺒﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺳﻴﺎن و ﻳﺎ ﻏﻴـﺮه‬ ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺮدم ﻋﺎدي را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده و از اﻳـﻦ ﺗﺒﻠﻴﻐـﺎت اﺳـﺘﻔﺎدهﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬ ‫ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم و ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ اﻣﺮاي ﺳﻮران اﺻﻼ از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد راوﻧﺪي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﺑﻌﺪا ﺳﻮران ﻧﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ اﻣﺮاي ﻛﺮد ﺳﻮران در آن اﻣﺎرت داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از آﻏﺎز ﺳﺪة ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﻨـﺎﻃﻖ زﻳـﺮ ﺟـﺰو‬ ‫اﻣﺎرت ﺳﻮرات ﺑﻮدﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﻮدﻳﺎن‪ ،‬ﺷﺎﺗﺎن‪ ،‬دوﻟﻪﻣﺎر‪ ،‬ﺳﻴﺪﻛﺎن‪ ،‬ﭘﻴﺮهﺳـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧـﺎﻛﻮرك‪ ،‬درهﻫـﺎي ﺳـﻮران‪ ،‬ﺑﺎﭘﺸـﺘﻴﺎن‪ ،‬رواﻧـﺪوز‪ ،‬آﻛﻮﻳـﺎن و‬ ‫ﺑﺎﻟﻜﺎن‪ .‬اﻣﺎرت ﺳﻮران از ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺣﻜﺎري و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﻳﺮان و از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑـﻮد‬ ‫و ﻏﺮب ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎدﻳﻨﺎن و ﻧﺎﺣﻴﻪ ارﺑﻴﻞ ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑﻮد‪ .‬اﻣﻴﺮان ﺑﺎﺑـﺎن و ﺑﺎدﻳﻨـﺎن ﻣـﺪتﻫـﺎي ﻣﺪﻳـﺪي ﺑـﺮاي ﺗﺼـﺮف‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻣﺎرت ﺳﻮران در زدوﺧﻮرد ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﻃﻲ ﻗﺮون ‪ 17‬و ‪ 18‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻣﻴﺮان ﺳﻮران ﻗﻠﻌﺔ دوﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌـﺪﻫﺎ اﻣﻴـﺮ ﺷـﻜﺎﻛﻲ ﺑﻴـﮓ ﺑـﺮ اﺛـﺮ‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪات اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺮ اﻣﺎرﺗﺶ را از دوﻳﻦ ﺑﻪ ﺣﺮﻳﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﻣﻴﺮ ﺷﻜﺎﻛﻲ ﭘﺴﺮش ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻣـﺎرت‬ ‫ﺳﻮران را داﺷﺖ‪ .‬زﻣﺎن اﻳﻦ اﻣﺮ دوران ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﻋﻠﻢ و ادب ﻛﺮدي ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ و ﻧﻴﺮﻧﮓ ﺑـﻪ ﺑﻐـﺪاد ﺑـﺮده‬ ‫ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از وي ﺧﻮاﻫﺮش ﺧﺎﻧﺰاد اﻣﺎرت ﺳﻮران را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل‪ 1887 1‬ﻣﻴﻼدي ﻋﻠﻲﺑﻴﮓ ﭘﺴﺮ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪر اﻣﺎرت را ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﻘﺮ اﻣـﺎرت را از‬ ‫ﺣﺮﻳﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﺎن ﻧﺰدﻳﻚ رواﻧﺪوز ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮد و در آﻧﺠﺎ ﻗﻠﻌﺔ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد ‪. ...‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1801‬اﺣﻤﺪ ﺑﻴﮓ ﻓﻮت ﻧﻤﻮد و اﻏﻮزﺑﻴﮓ ﺑﻪ اﻣﺎرت رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺪي ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘـﺪﻳﻦ‬ ‫و ﻣﺘﻘﻲ و ﺧﺪاﺟﻮ ﺑﻮد و اﻃﺮاﻓﻴﺎﻧﺶ ﻫﻤﻪ از ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن اﻳﻦ اﻣﻴﺮ‪ ،‬ﻗﻠﻤﺮو و اﻣﺎرت ﺑﻴﻦ ﭼﻬﺎر ﭘﺴﺮش‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﺗﻴﻤﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﻳﺤﻴﻲ ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺰﺑﻴﮓ و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1804‬اﻏﻮزﺑﻴﮓ ﻓﻮت ﻛﺮد و ﭘﺴﺮ ﺑﺰرﮔﺶ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﺑﻪ اﻣـﺎرت رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﺑـﺮادران ﺑـﻪ اﻣـﺎرت وي‬ ‫ﮔﺮدن ﻧﻨﻬﺎدﻧﺪ و ﺑﺎ وي ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺳﺎل ‪ 1805‬ﺑﺮادرش ﺗﻴﻤﻮرﺧﺎن ﺑﺎ ﺳـﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷـﺎي اﻣﻴـﺮ ﺑﺎﺑـﺎن و‬ ‫ﺳﺮدار ﻛﻮﻳﻪ و ﺣﺮﻳﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺎه ﺗﺸﺮﻳﻦ ﻳﻜﻢ ﺳﺎل ‪ 1805‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑﺎن ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ و او را‬ ‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢآواز ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1812‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ آراﻣﺶ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﻳـﻦ وﺿـﻊ ﺗـﺎ ﺑـﺮوز‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻣﺎﺑﻴﻦ دو اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ و ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑـﺎن‬ ‫ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ را در ﺗﺼﺮف داﺷﺖ‪ .‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭘﺎﺷﺎ از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده‬ ‫و ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﻗﻠﻌﺔ رواﻧﺪوز را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻣﺤﺎﺻـﺮه ﻫـﻢ‬ ‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﺷﺘﺒﺎﻩ ﭼﺎﭘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺻﻔﺤﺔ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل ‪ 1801‬ﺑﺤﺚ ﻣﻲآﻨﺪ‬ ‫و ‪. ...‬‬

‫‪16‬‬

‫ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ اﻳﻦ ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑـﺮادران ﻣﺼـﻄﻔﻲﺑﻴـﮓ‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮرﺧـﺎن و ﻳﺤﻴـﻲﺑﻴـﮓ ﺑـﻪ ﺟـﺎن‬ ‫ﺑﺮادرﺷﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺴﺮ ﻣﺼـﻄﻔﻲﺑﻴـﮓ ﺑـﻪ اﻣـﺎرت رﺳـﻴﺪ و‬ ‫ﺿﺮب ﺷﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﺎن ﻃﺎﻏﻲ ﻧﺸﺎن داد‪ .‬رواﻧﺪوز در ﺳﺎلﻫﺎي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﺎﻳﮕـﺎهﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ‬ ‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺒﺪل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬اﻣﺎرت ﺣﻜﺎري‬ ‫ﺣﻜﺎري ﻣﻨﻄﻘﻪاﻳﺴﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب درﻳﺎﭼﺔ وان‪ .‬ﺟﻮﻟﻪ ﻣﻴﺮگ ﻣﻘﺮ و ﺑﺎرﮔﺎه اﻣﻴﺮ ﺣﻜـﺎري ﺑـﻮد‪ .‬در زﻣـﺎن‬ ‫آقﻗﻮﻳﻮﻧﻠﻮﻫﺎ ﺳﺮداران ﺣﻜﺎري ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷﻤﺒﻮ« ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻗـﺒﻼ ﻋﺸـﻴﺮة دوﻣﺒﻠـﻲ در اﻳـﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ اﻣـﺎرت‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺮدم آﻧﺎن را از اﻣﺎرت ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و اﻣﻴﺮان واﻗﻌﻲ را ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﺎن ﻧﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ روز ﻣﺼﺎدف ﺑـﻮد‬ ‫ﺑﺎ روز ﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺮدم اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺷﻤﺒﻮ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اي‪.‬ب‪ .‬ﺳﻮن ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﻧﺪان ﺣﻜﺎري را دﻗﻴﻘﺎ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار دده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻮادﮔـﺎن ﻗـﺮهﻳﻮﻟﻴـﻮك‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺼﺮف و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺗﻴﻤﻮرﻟﻨﮓ در ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺣﻜﺎري ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻛﺮدان ﻣﻨﻄﻘﻪ آﺳﻴﻤﻴﻠﻪ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻣﻴﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 19‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺋﻴﻨﺴﻔﻮرت ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬اﻳﻦ اﻣﺎرت از ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد و ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﺸﻴﺮهاي ﺑﻮد‪ .‬وي از ‪ 24‬ﻋﺸﻴﺮة ﻛﺮد ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﻏﻴﺮ از ﻛﺮدﻫﺎ‪ ،‬آﺷـﻮرﻳﺎن ﻧﻴـﺰ در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺮ‬ ‫ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬آﺷﻮرﻳﺎن ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ در اﻧﺘﺨﺎب اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دورة ﻗﺮون وﺳـﻄﺎﻳﻲ در ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧـﻪ‪ ،‬اﻛﺜـﺮا‬ ‫اﻣﺮا و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﺤﻠﻲ ﭘﺲ از ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻛـﺎري ﺑـﻪ ﻛـﺎر اﻣـﺮاي‬ ‫ﺣﻜﺎري ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و اﻣﺎرت در ﺧﺎﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺴﻠﻂ و ﻗﺪرت اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ رو ﺑﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ و ﺑـﺮ ﻗﻠﻤﺮوﺷـﺎن اﻓـﺰوده‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻴﻤﺔ دوم ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺗﺮك‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ واﻟﻲ وان ﺑﻪ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺷـﻤﺎل اﻣـﺎرت ﺣﻜـﺎري‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻗﻠﻌﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ و ﺗﻌﺪادي از اﻣﺮاي ﻛﺮد زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮة ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري از ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و اﻳﻦ اﻣﺮاي ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده را زﻳﺮ ﭼﺘﺮ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻗـﺮار داد و ﻣﻨﻄﻘـﺔ‬ ‫ﻣﻜﺲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ ﻗﺒﻼ ﺟﺰو اﻣﺎرت ﺑﻮﺗـﺎن ﺑـﻮد و ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ آن را ﻛﺮدﻫـﺎ و‬ ‫ارﻣﻦﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪17‬‬

‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺎﺑﻴﻦ دو درﻳﺎﭼﺔ وان و اروﻣﻴﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه آﻣﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﻨﺪ و آﻧـﺎن را ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬ ‫ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ در زﻣﺎن ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و روس‪ ،‬ﺿﺮورت زﻳﺎدي ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺑـﺮاي ﻋﻤﻠـﻲ‬ ‫ﻛﺮدن اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ دﺳﺖ زدﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ و رﺷﻮه ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮔﺮوﻫـﻲ از ﻛﺮدﻫـﺎﻳﻲ را‬ ‫در دﺷﺖﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢآواز ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﺤﺖ رﻳﺎﺳﺖ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻴﮓ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫در ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻴﻼم اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ از ﺗﺮس ﺣﻤﻠﻪ اﻣﺮاي ﺣﻜﺎري‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﺷﺎﻫﺰاده اﻳﺮان ﻣﺘﻮﺳﻞ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﺸﻴﺮة ﻛﺮد ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﺠﻬﺰ و ﻛﺎرآزﻣﻮده ﻣﺮﻛﺐ از ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﺳﻮاره و ﭘﻴﺎده ﺑﺮاي ﻋﺒـﺎس ﻣﻴـﺮزا‬ ‫آﻣﺎده ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو در ﻣﺪت ﺟﻨﮓ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮزي ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﻣﺴـﺘﻤﺮي ﺛـﺎﺑﺘﻲ ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬ ‫ﻣﻲﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاﺳـﺖ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻴـﮓ را ﮔـﻮشﻣـﺎﻟﻲ دﻫـﺪ‪ .‬ﻣـﻮﻗﻌﻲ ﻛـﻪ اﺳـﻤﺎﻋﻴﻞﺑﻴـﮓ و‬ ‫ﺳﻮاراﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻮي اﻳﺮان ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬وي ﻟﺸﻜﺮي را ﺑﻪ ﺳﺮداري ﭘﺴﺮش ﺑﺎﺑﺎﺧﺎن ﻣﺄﻣﻮر ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻗﻠﻌﺔ ﺑﻴﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﻮار ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﻢ را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1810‬ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻨﺒﻴﻪ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﻟﺸﻜﺮي ﺑﻴﺴـﺖ ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮه را ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ او ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﻣﺼﻄﻔﻲ ﭘﺎﺷﺎ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 12‬ﻫﺰار ﺳﻮار آﺷﻮري و ‪ 12‬ﻫﺰار ﺳﻮار ﻛﺮد را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬ ‫اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را وادار ﺑﻪ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺒﺎس ﻣﻴﺮزا دﺳـﺖﺑـﺮدار ﻧﺒـﻮد‪ .‬وي ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻄﻤﻴﻊ و رﺷﻮه ﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي از ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد ﺗﺤﺖ اﻣﺎرت اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري را ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﻣﺮز اﻳﺮان اﻗﺎﻣـﺖ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ درآورد‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺧﻮد ﻣﺼﻄﻔﻲﺑﻴﮓ اﻣﺮ ﺣﻜﺎري ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن و ﺣﺎﻣﻴـﺎن ﺷـﺎه‬ ‫اﻳﺮان ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن‬ ‫اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺘﺶ ﺷﻬﺮ ﺟﺰﻳﺮه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﻣﻬﻤﻲ در ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ادﺑﻴﺎت ﻛﺮدي و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠـﻲ ﻛـﺮد دارد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺎرت در ﺷﻤﺎل اﻣﺎرتﻫﺎي ﺣﻜﺎري و ﺑﺎدﻳﻨﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﺔ اﻳﻦ اﻣﺎرت از اﺳﻢ ﻋﺸﻴﺮة ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮﺗـﺎن‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻮﺗﺎن ﻏﻴﺮ از ﻛﺮدﻫﺎ ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ ارﻣﻨﻲ و آﺷﻮري و ﻋﺮب ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣﻴـﺮان اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺎرت از ﺧﺎﻧﻮادة ﻋﺰﻳﺰان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳـﻴﺪن ﺑـﺪرﺧﺎن ﭼﻨـﺪان روﺷـﻦ ﻧﻴﺴـﺖ‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫ﺑﺪرﺧﺎن ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﺑﻮﺗﺎن ﺳﺎل ‪ 1821‬ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﻮﺗﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺪرﺧﺎن اﻣﻴﺮ ﺑﻮﺗﺎن ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻴﻤﻮر ﭘﺎﺷﺎ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮة ﻣﻠﻲ ﻛﻪ در ﻣﺎردﻳﻦ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﻣـﻲﺑـﺮد‪ ،‬ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در اﻣﻮر ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪ دﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻗﺪرت اﻳﻦ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮه ﺑﻪ ﺣﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺶ از ﺣﻠﺐ ﺗﺎ‬ ‫دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﻧﻔﻮذ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد و واﻟﻲ ﺣﻠﺐ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ ﺗﻴﻤﻮر ﭘﺎﺷـﺎ ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ و او را ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ و ﺑﺮادرش اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺎﺷﺎ را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ اﻳﻞ ﻣﻠﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﻧﻴﻤﺔ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮوﺷـﺎن ﺑﺴـﻴﺎر ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻮد‪ ،‬اداره‬ ‫ﻣﻴﺸﺪ و اﻛﺜﺮا اﻳﻦ اﻣﻴﺮان ﺑﺎ دﺳﺎﻳﺲ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﻴﺮي داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ اﻣﻴـﺮان‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز و ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﺑﻮﺗﺎن از ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺘﺪرﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺼﻞﻫﺎي ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﻫﻔﺘﻢ ﻛﺘﺎب در ﻣـﻮرد اﻳـﻦ دو‬ ‫اﻣﻴﺮ و ﻣﺒﺎرزات آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﻣﺒﺎرزه اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوزي ﺑﺮاي اﺗﺤﺎد ﻛﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ در اوان ﻛﻮدﻛﻲ ﻧﻈﺮ ﭘﺪرش را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﭘـﺪر ﻧـﺰد ﻣﻼﻣﺤﻤـﺪ آدﻣـﻲ دﻳﻠـﺰي ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺳﺎل ‪ 1813‬ﻣﺼﻄﻔﻲﺑﻴﮓ ﭘﺪر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﻛـﻪ اﻣـﺎرﺗﺶ از ﺳـﻮي ﻓﺮزﻧـﺪان و ﺧﻮﻳﺸـﺎن‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﺶ ﻣﻮرد ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﺧﻮد از ﻛﺎر ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از‪ ،‬از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن داﻣﻨﺔ ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﻮﺳﻌﻪ داد و ﺷﺮوع ﻛﺮد ﺑﻪ درﺳـﺖ ﻛـﺮدن‬ ‫اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺟﻨﮕﻲ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ‪ .‬از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲﺗﻮان از ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻧـﺎم ﺑـﺮد‪ :‬اﺣـﺪاث ﻗﻠﻌـﺔ‬ ‫رواﻧﺪوز و ﺳﺎﻳﺮ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت و ﻗﻼع ﻧﻈﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ و ﺣﻘﻮق ﺑﮕﻴﺮ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﮔﺎه و دﻳﻮان رﺳـﻴﺪﮔﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم‪ ،‬راهاﻧﺪازي زرادﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬اﺣﺪاث ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤـﺎ و ﺣﻜﻤـﺎ )ﻛـﺎر‬ ‫اﻳﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﺗﻬﻴﺔ ﻗﺎﻧﻮنﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ و اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﻣـﻲﺑﺎﻳﺴـﺖ از‬ ‫آن ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻴﺮوي ﻛﻨﻨﺪ(‪ .‬اﺣﺪاث ﭘﻞﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ‪ ،‬اﺣﺪاث ﺧﻨﺪق در اﻃﺮاف ﺷﻬﺮ رواﻧـﺪوز‪ ،‬وﺿـﻊ ﻗـﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻴـﺎت و‬ ‫ﺳﺮاﻧﻪ‪ ،‬اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ راﻫﺰﻧﺎن‪ ،‬اﺣﺘـﺮام ﺑـﻪ ﺷـﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨـﺪان و ﻋﻠﻤـﺎ‪ ،‬ﻣﻤﻨـﻮع ﻛـﺮدن‬ ‫رﻗﺺﻫﺎي دﺳﺘﻪﺟﻤﻌﻲ رهﺷﺒﻪﻟﻪك )رﻗـﺺ ﻛـﺮدي ﻛـﻪ در آن ﻳـﻚ در ﻣﻴـﺎن زن و ﻣـﺮد دﺳـﺖ دردﺳـﺖ ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲرﻗﺼﻨﺪ(‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدن ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺮدان و زﻧﺎن در ﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﺲ از اﻳﻦﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﻃـﺮاف را ﻣﻄﻴـﻊ ﺧـﻮﻳﺶ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳـﺎل ‪ 1818‬ﺑـﺎ ﻟﻘـﺐ‬ ‫‪19‬‬

‫ﻣﻴﺮﻣﻨﺼﻮر‪ ،‬اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد دوم ﻛـﻪ درﮔﻴـﺮ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ روس و ﻣﺼـﺮ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗـﺎ ﺳـﺎل ‪1830‬‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺮ ﻛﺎري از ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد‪ .‬اﻳﺮان ﻧﻴﺰ از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺑﺎ روس و از ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺑﺎ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠـﻲ درﮔﻴـﺮ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و روزﺑﺮوز ﺑﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲاﻓﺰود و ﺑﺴﻴﺎري از ﺧـﻮاﻧﻴﻦ و‬ ‫اﻣﺮاي ﻛﺮد را ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ زﻳﺮ ﻟﻮاي ﺧـﻮﻳﺶ ﮔـﺮد آورد‪ .‬گ‪ .‬راوﻟﻨﺴـﻮن ﻣـﻲﻧﻮﻳﺴـﺪ‪» :‬ﺳـﺎل ‪ 1838‬داﻣﻨـﺔ‬ ‫ﺗﺼﺮﻓﺎت ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو اﻣﺎرت ﺳﻮران از اﺷﻨﻮﻳﻪ ﺗﺎ ﺳـﻮاﺣﻞ رود دﺟﻠـﻪ و از آﻧﺠـﺎ ﺗـﺎ زاب‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﺷﺎه اﻳﺮان ﭘﺲ از ﻋﻘﺪ ﭘﻴﻤﺎن ﺗﺮﻛﻤﺎﻧﭽﺎي و از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻫﺮات‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﺔ ﻣﺮزﻫﺎي ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑـﻲ ﻛﺸـﻮرش‬ ‫ﺷﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻪ آن ﺧﻄﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻓﺘﺤﻌﻠﻲﺷﺎه و ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﻴﺪن ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه‪ ،‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﭘﻴﻤﺎن‬ ‫دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﺮان ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﻻﻫﻴﺠﺎن و ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاﻓﺶ را ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ دﻻﻳﻠـﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ و ﺷـﺎه‬ ‫اﻳﺮان اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن را ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬درﮔﻴﺮيﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﺷﺎه اﻳـﺮان را و ﺗﻬﺪﻳـﺪﻫﺎي ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ را‬ ‫وادار ﺑﻪ ﻋﻘﺪ اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺣﻤﻠﺔ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن و ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎر ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺳﺎل ‪ 1833‬ﺑﺮاي از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻛﺮد ﺳﭙﺎه ﻋﻈﻴﻤﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮداري رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷـﺎ از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻴﻮاس ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ واﻟﻲ ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻤﻚﻫﺎي زﻳﺎدي ﻛـﻪ‬ ‫ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﻪ واﻟﻲ ﻣﺼﺮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﻟﻲ ﺧﻮﻧﻲ از ﻛﺮدﻫﺎ داﺷﺖ وي از ﺷﻤﺎل ﺷـﺮوع ﻛـﺮد ﺑـﻪ ﻗﻠـﻊ و ﻗﻤـﻊ ﻛﺮدﻫـﺎ و‬ ‫ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ ﺑﻴﮕﻨﺎه را ﺑﻪ ﺧﺎك و ﺧﻮن ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ وي ﻣﺴـﻠﺢ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺟﻨـﮓﻫـﺎي ﭘـﺎرﺗﻴﺰاﻧﻲ در ﺷـﻤﺎل‬ ‫ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﺮوع ﺷﺪ‪ .‬رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺳﻮران‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﻴﺮﻧﺸﻴﻦﻫﺎي ﻛﺮد را از‬ ‫ﺑﻴﻦ ﺑﺮده و ﻛﻠﻴﺔ اﻣﺮا و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﻣﻄﻴﻊ ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎزد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ و ﺧﻮنرﻳﺰيﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﺴﻴﺎري از‬ ‫ﻣﻮاﻧﻊ را از ﺳﺮ راه ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮاي اﻳﻦﻛﻪ از ﺷﻤﺎل و ﺷﻤﺎلﻏﺮب ﻣﻄﻤﺌﻦ و آﺳﻮده ﺧـﺎﻃﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ اﻣـﺎرت‬ ‫ﺑﻮﺗﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺪرﺧﺎن ﻣﻴﺮﺑﻮﺗﺎن در ﻛﻮهﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺨﻔﻲ ﺷﺪ و دﺳﺖ رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑـﻪ وي ﻧﺮﺳـﻴﺪ‪ .‬رﺷـﻴﺪ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري واﻟﻴﺎن ﻣﻮﺻﻞ و ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺳﻮران ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻫﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﺎه اﻳﺮان را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ دﺳﺖاﻧﺪرﻛﺎران روﺳﻴﻪ‬ ‫در ﻗﻔﻘﺎز ﺗﺠﻬﻴﺰات زﻳﺎدي را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻗﺮار دادﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻫـﺮ دو اﺑﺮﻗـﺪرت‬ ‫‪20‬‬

‫ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓﺎت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻧﻤﻮده و ﻫﺮ دو دوﻟﺖ را ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫آﺷﺘﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻋﻤﻮي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي زﻳﺎدي ﻧﺰد اﻣﻴﺮ ﻧﻈﺎم اﻳﺮان ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ از او درﺧﻮاﺳـﺖ ﻛﻨـﺪ اوﻻ در‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻗﻼ ﺑﻲﻃﺮف ﺑﻤﺎﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﻗـﻮل داده ﺑـﻮد اﮔـﺮ اﻳـﺮان ﺑـﻪ‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﻳﺶ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﺔ اﻳﺮان وارﻳـﺰ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮﻧﻈـﺎم ﻫـﺪاﻳﺎي‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎﻻ ﻛﺸﻴﺪ و درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎﻳﺶ را رد ﻛﺮد و در ﻻﻫﻴﺠﺎن ﺑﺎ رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﻮاي ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺑﻪ رواﻧﺪوز ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﭼﻬﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬ ‫ﺑﺮادرش اﺣﻤﺪﺑﻴﮓ رو در روي ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده و ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮد‪ .‬رﺷﻴﺪ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ آدم ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا از ﺣﻴﻞ درآﻣﺪ و ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﻧﻮﺷـﺖ و‬ ‫از ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮنرﻳﺰي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﮕﺮدد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﺧﻠﻴﻔـﺔ ﻣﺴـﻠﻤﻴﻦ‬ ‫ﻛﻔﺮ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از روﺣﺎﻧﻴﻮﻧﻲ ﻛﻪ دور ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻦ اﻳـﻦ ﻧﺎﻣـﻪ را ﺗﺼـﺪﻳﻖ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻛﺜـﺮ‬ ‫ﻣﻮرﺧﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻼي ﺧﻄﻲ را ﻣﻘﺼﺮ ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﻪ او را ﺧﺎﺋﻦ و ﻣﻴﻬﻦﻓﺮوش ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻼ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﺑﺎ‬ ‫ﻧﻔﻮذﺗﺮﻳﻦ روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺳﻮران ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮرﺧﻴﻦ او را از دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪة دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن اﻳﻦ روﺣﺎﻧﻴﻮن ﮔﻮش ﻧـﺪاد و ﺧـﻮد را آﻣـﺎده ﻣﺒـﺎرزه ﺑـﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻧﻤـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻣـﻼي ﺧﻄـﻲ‬ ‫دﺳﺖﺑﺮدار ﻧﺒﻮد و ﻓﺘﻮاﻳﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ‪» :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛـﺎﻓﺮ اﺳـﺖ و‬ ‫ﻧﻜﺎﺣﺶ ﺑﺎﻃﻞ«‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻓﺘﻮا ﻛﺎر ﺧﻮد را ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺮﺑﺎزان ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺳـﺮ ﺑـﺎز زدﻧـﺪ و اﺳـﻠﺤﻪﻫﺎﻳﺸـﺎن را ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‬ ‫ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻗﻼع و ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺴﻴﺮ رواﻧﺪوز ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻜـﻲ ﭘـﺲ از درﮔﻴـﺮي ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺪ و ﺷﻬﺮ رواﻧﺪوز ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻤـﺎم ﺷـﺪن آب و‬ ‫آذوﻗﻪ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﻣﺎه آب ﺳﺎل ‪ 1836‬ﻧﺎﭼﺎرا ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻠﻌﺔ رواﻧﺪوز و ﺗﻤﺎﻣﻲ داراﻳﻲﻫﺎي ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از ﺳﻮي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن رﺷﻴﺪﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺗﺎراج رﻓﺖ‪ .‬رﺷﻴﺪﭘﺎﺷﺎ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ‬ ‫را ﺑﺎ اﻋﺰاز و اﺣﺘﺮام ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ رواﻧﺔ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺧﺎﺻـﻲ از ﺳـﻮي ﺳـﻠﻄﺎن‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد دوم ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺑﺮ اﺛﺮ ﻧﻔﻮذ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در اذﻫﺎن ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫آﺷﻜﺎرا او را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﺣﻴﻠﻪ ﻧﻘﺸﻪ ﻛﺸﺘﻨﺶ را ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻟﺬا او را ﺑﺎ ﺣﻜـﻢ اﻣـﺎرت ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻧﻴﻤﺔ راه ﻧﺰدﻳﻜﻲﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺗﺮاﺑﺰون ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺎدي ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪21‬‬

‫ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رﺷﻴﺪ ﭘﺎﺷﺎ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺟﻮﻻﻧﮕﺎه ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺧﻮد ﻛﺮد و ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در ﺟﻨـﮓ‬ ‫از ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ او ﻫﻤﻜـﺎري ﻛـﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬از دم ﺗﻴـﻎ ﺑـﻲدرﻳـﻎ ﺧـﻮﻳﺶ ﮔﺬراﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻛﺮدﻫﺎ را ﺑﻪ آﻧﺎدول ﻣﺮﻛﺰي ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‪ :‬اوﺿﺎع ﻛﺮدﺳﺘﺎن در دﻫﺔ ﭼﻬﻠﻢ ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ اول اﺷﻐﺎل ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ﺳﺎل ‪ 1839‬ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﺳﺘﺎن زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ و ﺳـﻴﻄﺮة‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ از ﺳﻮي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ زور و ﻇﻠـﻢ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ و‬ ‫دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﺮدم و ﺷﻴﻮه و اﻧﺪازة ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ و اﺟﺒﺎري ﺷﺪن ﺳـﺮﺑﺎزي روزﺑـﺮوز ﺑـﺮ‬ ‫ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ ﻣﺮدم اﻓﺰوده ﻣﻲﺷﺪ و ﻫﺮ روز ﻣﺮدم در ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ اﻳﻦ دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎن ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬از ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻗﻴﺎمﻫﺎ ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﻣﻬﻢﺗﺮ و داﻣﻨﻪدارﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﻛﻪ در ﺟﻨﮓﻫﺎي دﻫﺔ ‪ 30‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮد را از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ رﺷﻴﺪﺑﻴﮓ دور ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬در ﺑﻮﺗﺎن ﻗﺪرﺗﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻢ رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﻦ ﻛﻢ ﻗﺎدر ﺷﺪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺮا و ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫـﻢﭼﻨـﻴﻦ ﺑـﺪرﺧﺎنﺑﻴـﮓ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻃﺮح دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دﺷﻤﻨﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ اﻣﺮاي ﻛـﺮد ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﺮﻳـﺰد‪ .‬ﭘـﺲ از واﻟـﻲ ﺑﻐـﺪاد‪،‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎنﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﻧﻮراﷲ ﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺣﻜﺎري ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮده و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﺸﺎن را ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻴـﮓ اﻣﻴـﺮﻣﻜﺲ‬ ‫ﻛﻪ ﻗﺪرت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻞ ﻛﺮد و ﺑﺎ او ﻧﻴﺰ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﻪ دﻧﺒـﺎل آن ﺑـﺪرﺧﺎن‬ ‫ﺑﻴﮓ اﻛﺜﺮ اﻣﺮا و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺮد ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﻣﻦﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺮدار وان را ﻧﻴﺰ دﻋـﻮت ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎي ﭘﻴﻤـﺎن دوﺳـﺘﻲ‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن ﻛﻪ ﻣﻔﺎد آن ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از اﺗﺤﺎد و ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﺑﻴﻦ اﻣﺮاي ﻛﺮد و ﻗﻴﺎم ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪» ،‬ﭘﻴﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻘﺪس« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﻀﺎءﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻘﺪس ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ‪ -2 ،‬دروﻳﺶ ﺑﻴﮓ‪ -3 ،‬ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد‪ -4 ،‬ﻧﻮراﷲ ﺑﻴﮓ‪ -5 ،‬ﻓﺘﺎح ﺑﻴﮓ‪ -6 ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﻴﮓ‪-7 ،‬‬ ‫ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻴﮓ‪ -8 ،‬ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﮓ ﻛﻮر‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﺪرﺧﺎن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻳﺮان )اﻣﺎرت اردﻻن( را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎءﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻳـﻦ‬ ‫ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻠﺤﻖ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺒﻴﻦ آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺪرﺧﺎن در ﻓﻜﺮ آزادي و اﺳﺘﻘﻼل ﻛﻞ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪.‬‬ ‫از دﻳﮕﺮ اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ ﺑﺪرﺧﺎن اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺪرﺧﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎت داﺧﻠﻲ ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ را ﺣﻞ و ﻓﺼـﻞ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺮاي‬ ‫‪22‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﻜﻤﺎ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران ﻛﺮد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد و ﻣﺮز ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮد و‬ ‫ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﻪ راهاﻧﺪازي ررادﺧﺎﻧﻪ اﻗﺪام ﻧﻤﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺟﻮاﻧـﺎن‬ ‫ﻛﺮد را ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اروﭘﺎ رواﻧﻪ ﻛﺮد‪ .‬او ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ اراﻣﻨﻪ و آﺷﻮرﻳﺎن ﻧﻈﺮ آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧـﻮد ﺟﻠـﺐ ﻛـﺮد و‬ ‫دﺳﺖ آﻧﺎن را در ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﺑﺎز ﮔﺬاﺷﺖ و ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن را در ﺳﭙﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﺟﺎي داد‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ را در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺣﻜﻤﻔﺮﻣﺎ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ راﻫﺰﻧﺎن و اﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﺷـﺪت‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻏﻴﺮ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي زﻣﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﻧﻤﻮد و ﺗﻌﺪادي ﻗﺎﻳﻖ ﺟﻨﮕﻲ را در درﻳﺎﭼـﻪ‬ ‫ودان ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاي آﻣﻮزش اﻣﻮر و ﻓﻨﻮن ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﮔﺮوﻫـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﺟﻮاﻧـﺎن ﻛـﺮد را ﺑـﻪ اروﭘـﺎ ﮔﺴـﻴﻞ‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن‪ ،‬ﺑﻮﺗﺎن را ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻮده و اﻗﺪام ﺑﻪ ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﻛﺮد‪ .‬دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺛﺎﺑﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن در ﻓﻜﺮ اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪ و ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻃﺮح ﻛﺮد‪.‬‬ ‫واﻗﻌﺔ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ در دوران ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ ،‬اﺧـﺘﻼف و درﮔﻴـﺮي ﻛﺮدﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻣﺴـﻴﺤﻴﺎن‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ )اراﻣﻨﻪ و آﺷﻮرﻳﺎن( ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻪ اﺑﺮﻗﺪرت آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺲ و روﺳﻴﻪ ﺑﻪ آﺗﺶ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت داﻣﻦ ﻣﻲزدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺑﺎ ﺟﻨﮓﻫﺎي داﺧﻠﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻀﻌﻴﻒ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺑﻌـﺪا ﺧـﻮدش‬ ‫وارد ﻛﺎرزا ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎل ‪ 1847‬ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ آﻣﺎدة ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﺪ‪ .‬در اواﻳﻞ ﻣﺎه ﺣﺰﻳﺮان ﺣﻤﻠﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از‬ ‫ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﻋﺒﺪال ﺧﺎن ﺣﻜﻤﺮان ﻣﻜﺲ را ﺷﻜﺴﺖ داده و او را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺟﺰﻳـﺮة‬ ‫»رودس« رواﻧﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ ﻫﻢ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻴﺎورده و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻴـﺮوي ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ از ﺳـﻪ‬ ‫ﻃﺮف ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺮﭘﻮت‪ ،‬اورﻓﺎ‪ ،‬دﻳﺎرﺑﻜﺮ‪ ،‬ارزروم‪ ،‬ﺑﻐﺪاد و ﻣﻮﺻﻞ ﻧﻴـﺰ در اﻳـﻦ ﺣﻤﻠـﻪ ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎرة ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ‪ 25‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻛﺮدﻫﺎ ﻧﻴﺰ در ﺣﺪود ‪ 17‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺘﻲ‬ ‫از ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ وان‪ ،‬ﻣﻜﺲ و ﺣﻜﺎري ﺷﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ارﺗﺒﺎط ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧـﻮراﷲ‬ ‫ﺑﻴﮓ و ﺧﺎن ﻣﺤﻤﻮد را ﺑﺎ ﺑﻮﺗﺎن ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن در ﻛﻮهﻫﺎي ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺑﻮﺗﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اوﻟﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ و ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻋﻤﻮزادة ﺑﺪرﺧﺎن ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻛﺮد در ﺟﻨﺎح راﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺮكﻫﺎ‬ ‫‪23‬‬

‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﺎﭼﺎرا ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮده و در ﻗﻠﻌﺔ آروخ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻠﻌﺔ آروخ ﺳﻪ روز ﺗﺤﺖ ﻣﻌﺎﺻﺮه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﺪرﺧﺎن و زﻳﺎد ﺑﻮدن ﻧﻴـﺮوي دﺷـﻤﻦ‪،‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ را وادار ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣـﺬاﻛﺮه ﻛـﺮد‪ .‬در ‪ 27‬ﺗﻤـﻮز ﺳـﺎل ‪ 1847‬ﺑﻌـﺪ از اﻳـﻦﻛـﻪ ﺑـﺪرﺧﺎن ﺑﻴـﮓ از‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻗﻮل ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ او و ﻫﻤﺔ ﻣﺤﺎﺻﺮهﺷﺪﮔﺎن اﻣﺎن ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫـﺎ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪ از ﺗﺴـﻠﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪن ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻣﻮال او را ﺿﺒﻂ ﻛﺮده و ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻏـﺎرت ﻛـﺮدن ﻣـﺮدم و ﻫـﻢﭘﻴﻤﺎﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن را ﻳﻜﻲ ﺑﻌﺪ از دﻳﮕﺮي ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ و ﺧﻮن ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ زن و ﻣﺮد ﺑﻴﮕﻨﺎه را رﻳﺨﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﻌﺪ از ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل رواﻧﻪ ﺷﺪ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮة ﻛﺮت ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ ﻗﻴﺎم ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎﻧﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از رؤﺳﺎي ﻋﺸﺎﻳﺮ و ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻗﻴﺎم ﺷـﺮﻛﺖ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ از ﺗﺮس ﺗﺠﺎوز ﺳﺮﺑﺎزان ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك اﻳﺮان و ﺗﺮﻛﻴﻪ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺗﻤﺎﻳﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺎه اﻳﺮان ﭘﻨﺎه آورده و در ﺳﺎﻳﺔ او در اﻣﺎن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮزي رواﺑـﻂ اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺗﻴـﺮه ﺷـﺪ و اﻳـﻦ‬ ‫ﺗﻴﺮﮔﻲ رواﺑﻂ در ﺳﺎل ‪ 1842‬ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﻴﺪه ﺑﻮد و ﻣﻲرﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺗﻤﺎمﻋﻴـﺎر ﺑﻴﻨﺠﺎﻣـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﭼـﻮن در آن‬ ‫زﻣﺎن ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺑﺎرزﮔﺎﻧﻲ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻟﻄﻤﻪ وارد ﻣﻲﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻳﻦ دو اﺑﺮﻗﺪرت اﻳﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ارزروم در ﻣﻮرد ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮزي ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻛﻮﺷﺶ روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ ﺳﺎل‬ ‫‪ 1843‬ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1847‬ﻣﺬاﻛﺮات ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺮزي ﻓﻲﻣـﺎﺑﻴﻦ در ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﭘﻴﻤـﺎن ﻣـﺮزي ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﭼﻬﺎر دوﻟﺖ روس‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻋﻘﺪ آن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺳـﺎل ‪ 1847‬ﺑـﻪ اﻣﻀـﺎي‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﮔﺮوه ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ و ﺗﺤﺪﻳﺪ ﻣﺮزﻫﺎي دو ﻛﺸﻮر ﻣﺮﻛﺐ از ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﭼﻬـﺎر ﻛﺸـﻮر‬ ‫ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ ﻛﺎر ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪود را ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬روس و اﻧﮕﻠـﻴﺲ در زﻳـﺮ ﭘﻮﺷـﺶ ﻋﻼﻣـﺖﮔـﺬاري‬ ‫ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺮزي ﻧﻴﺎت دﻳﮕﺮي را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺿﻤﻦ ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري اﻃﻼﻋﺎت وﺳﻴﻊ و دﻗﻴﻘﻲ را از ﻣﻨﺎﻃﻖ‬ ‫دوراﻓﺘﺎدة ﻣﺮزي ﮔﺮدآوري ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ و ارﺗﺒﺎط ﻛﺮدﻫﺎ و روسﻫﺎ در اواﻳﻞ ﺟﻨﮓ‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻤﻼت ﻋﺴﺎﻛﺮ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در دﻫﻪﻫﺎي )‪ (40-30‬ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻗﻴﺎمﻫﺎي آزاديﺧﻮاﻫﺎﻧـﺔ ﻣﻠـﺖ‬ ‫ﻛﺮد را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮد‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎ دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪﻃـﻮرﻛﻠﻲ ﺷﻜﺴـﺖ ﺧـﻮرده و دﺳـﺖ از ﻣﺒـﺎرزه‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪24‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻇﻠﻢ و زور و ﺗﺠﺎوز و اﺟﺤﺎف ﺑـﻴﺶ از ﺣـﺪ ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻫـﻴﭻ ﭘﺎﻳﮕـﺎﻫﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻫﻨﻮز از ﻏﺎﺋﻠﻪ ﻛﺮدان رﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﺎ روس درﮔﻴـﺮ ﺷـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ زور ﺳﺮﻧﻴﺰه دو ﻓﻮج ﺳﺮﺑﺎز از ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺟﺒﻬﺔ روس ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺮدﻫﺎ در اﻛﺜﺮ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺎ روسﻫـﺎ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺷﺪه ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ اﻗﺪام ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬روسﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮان آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺬاﻛﺮه‬ ‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آﻧﺎن را در ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎي ﻣﺮزي آزاد ﻛﺮده و اﺟﺎزه داده ﺑﻮد ﻛﻪ از ﻣﺮاﺗﻊ ﺳﺮﺳﺒﺰ داﻣﻨـﻪﻫـﺎي آرارات اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ در دﻳﺮﺳﻴﻢ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺮكﻫﺎ ﻫﻤﺔ ﺣﺮﻛﺖﻫﺎ را ﺑﺎ ﻗﺴﺎوت و ﺷﻘﺎوت ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎمﺗﺮ ﺳﺮﻛﻮب ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻨﻮز ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از درﮔﻴﺮي ﺑﺎ روس و ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ ﻓﺮاﻏﺖ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻋﻤﻮزاده ﺑﺪرﺧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺳﺎل ‪ 1847‬ﺑﻪ ﺑﺪرﺧﺎن ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﻴﺎم ﻛﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺘﻴﺎزاﺗﻲ را ﻛﻪ ﺳـﺎل ‪1847‬‬ ‫ﺑﻪ ﭘﺎس ﺧﻴﺎﻧﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﻋﻤﻮزادهاش ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﻐﻮ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ آﻳﻴﻨﺔ ﺗﻤﺎمﻧﻤﺎي ﻧﺎرﺿﺎﻳﺘﻲ و ﺧﺸﻢ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻛﺜﺮ اﻗﻮام و ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨـﻮب ﺷـﺮﻗﻲ و‬ ‫آﻧﺎدول آﻣﺎده ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻗﻴﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻨﺎﻃﻖ وﺳﻴﻌﻲ را درﺑﺮﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺣﻜـﺎري‬ ‫و ﺑﻮﺗﺎن را ﻣﻘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﺮار داده ﺑﻮد و ﺑﺎ دو ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ ﺑﺎﻳﺰﻳﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﺎﻛﻨﻴﻦ ﺑﺎ آﻏﻮﺷﻲ ﺑﺎز و ﺑﻪ ﮔﺮﻣﻲ‬ ‫از وي اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ و ﺷﻬﺮ ﺑﺪون ﺧﻮنرﻳﺰي ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺟﻨﻮﺑﻲ وان و ﻣﻜﺲ و ﺣﺘـﻲ ﻛﺮدﻫـﺎي ﻃﺮﻓـﺪار‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ از ﻗﻴﺎم ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻃﺮﻓﺪاري ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻛﻪ در اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮدﻧـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﻮل و اﺳﻠﺤﻪﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻳﺎري ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﭘﻮلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴـﺎر داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻣﻬﻤﺎت و ﺳﺮﺑﺎز زﻳﺎدي ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺒﺮﻧﮕﺎر روزﻧﺎﻣﺔ )ﻛﻮري ديﻟﻴﻮن( از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﻳﻦ ﮔﺰارش را ﺑﺮاي روزﻧﺎﻣﻪاش ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد‪» :‬دﺳﺖاﻧﺪﻛﺎران‬ ‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ از آن واﻫﻤﻪ دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻴﺎم ﻛﻪ روزﺑﺮوز داﻣﻨﻪﺗﺮ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻛﻨﺘﺮل ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻴﺤﻲﻧﺸﻴﻦ آﻧﺎدول )ارﻣﻨﻲﻫﺎ و آﺷﻮريﻫﺎ( را ﻫﻢ درﺑﺮ ﺑﮕﻴﺮد«‪.‬‬ ‫اﻳﺰديﻫﺎي ﺷﻨﮕﺎر و ﻣﻮﺻﻞ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻳﺎري ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺣﻮاﻟﻲ ﻣﻮﺻﻞ ﺳـﭙﺎه ﭘـﻨﺞ ﻫـﺰار‬ ‫ﻧﻔﺮه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﺷﻬﺮ ﺳﻴﺮت را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد اﺗﺤﺎد ﺑﺎ روسﻫﺎ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺟﺒﻬﺔ ﻗﻔﻘﺎز ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎﻳﺶ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺟﻨﮓ روس ﻧﺮﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪25‬‬

‫در ﻛﺎﻧﻮن دوم ﺳﺎل ‪ 1855‬روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎران ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎ اﺑﺮاز ﻧﮕﺮاﻧـﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ دوﻟـﺖ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ اﻧـﺪازهاي‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎب ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺷﺎره ﻛﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫»ﻫﻨﻮز ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﻴﺰ و ﺑﻮﺗﺎﻣﻲ ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﺑﻐﺪاد ﺧﺎﻟﻲ از ﻧﻴﺮوي دوﻟﺘﻲ اﺳـﺖ و ﺳـﺎﻛﻨﻴﻦ اﻳـﻦ ﻣﻨـﺎﻃﻖ آﺷـﻜﺎرا ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻴﺮوي دوﻟﺘﻲ دﻫﻦﻛﺠﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ«‪.‬‬ ‫ﻗﻴﺎم ﺑﻪ اﻧﺪازهاي ﻣﻬﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻛﺮد را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻗﻴﺎم ﺑﺸﻮراﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﭙﺎه ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﺟﺒﻬﺔ ﻗﻔﻘﺎز را رﻫﺎ ﻛﺮده و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﻛﻨﺴﻮل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ در ﻣﻮﺻﻞ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫ﻗﻴﺎم ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺗﻄﻤﻴﻊ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺳـﭙﺎه ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ از ﻛﻤﻚ روسﻫﺎ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪ و از ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻛﻨﺴﻮل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻧﻴـﺰ ﻣـﺪتﻫـﺎ ﺑـﻮد ﺑـﻪ او ﻓﺸـﺎر‬ ‫ﻣﻲآورد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﭼﺎرا در ﻗﻠﻌﺔ ﮔﺎﺳﺮاﮔﻴﻠﻲ در ﺣﻮاﻟﻲ وان ﻣﺴـﻜﻦ ﮔﺰﻳـﺪ‪ .‬ﻛﻨﺴـﻮل ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ‬ ‫دﺳﺖﺑﺮدار ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﻋﺪه وﻋﻴﺪ و ﻗﺴﻢ دروﻏﻲ او را از ﻗﻠﻌﺔ ﮔﺎﺳـﺮاﮔﻴﻠﻲ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻣـﺬاﻛﺮه ﺑـﺎ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲﻫـﺎ ﺧـﺎرج‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻴﺮون ﺷﺪن ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ از ﻗﻠﻌﻪ ﻫﻤﺎن ﺑﻮد و دﺳﺘﮕﻴﺮﻳﺶ ﻫﻤﺎن‪ .‬ﻧﻴﺮوي ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﺎ ﺣﻴﻠـﻪ و‬ ‫دﺳﺎﻳﺲ ﻛﻨﺴﻮل اﻧﮕﻠﻴﺲ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮده و ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﺗﻔﺼﻴﻠﻲ ـ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﺳﺆاﻻت ﻣﺮﺑﻮط‬ ‫اﻟﻒ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺘﺎب ﻛﺮدﻫﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺷﺎﻣﻞ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در دو ﻗـﺮن از دورة اﺳـﻼﻣﻲ )ﻗـﺮون‬ ‫‪ 18‬و ‪ (19‬ﻣﻴﻼدي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻳﻦ دوره ﻣﻠﻮكاﻟﻄﻮاﻳﻔﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ در اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻋﺸﺎﻳﺮي ﺑﻮده و اﻳﻦ ﺷﻴﻮة اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺳﻴﺎﺳـﺖﻫـﺎي اﻳـﺮان و ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻜﺠﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺳﻮق داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن در اﻳﻦ دوره ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﺴﻠﻂ و ﺳﻴﻄﺮة ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﻧـﻮﻋﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎري ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻳـﻚ ﺳـﺎل ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﭼﺎﻟـﺪﻳﺮان‬ ‫)‪1515‬م( ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺮدﻧﺸﻴﻦ اﻣﭙﺮاﻃﻮري را ﻗﺒﻼ ﺑﻪ ‪ 18‬اﻣﺎرت ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﺟﻬﺖ ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻗـﻮا و‬ ‫ﺗﻀﻌﻴﻒ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ اﻣﺎراتﻫﺎ را ﺑـﻪ ‪ 155‬اﻣﻴﺮﻧﺸـﻴﻦ ﻛﻮﭼـﻚ رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در رأس ﻫـﺮ ﻳـﻚ از اﻳـﻦ‬ ‫‪26‬‬

‫اﻣﺎرتﻫﺎ ﻳﻚ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮه و ﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﺮدار ﻣﺤﻠـﻲ ﻛـﻪ از ﺧـﺎﻧﻮادهاي ﻣﺘﻨﻔـﺪ و داراي ﻣـﺎل و ﻣﻨـﺎل و ﺷـﺠﺎﻋﺖ و‬ ‫ﺳﺨﺎوت ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺣﻜﺎم ﻛﺮدﺳﺘﺎن در ادارة اﻣﻮر ﻣﺤﻠﻲ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮده و ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺼﺮﻓﺎت‬ ‫را آزاداﻧﻪ اداره ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ دادن ﻣﺒﻠﻐﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﺮاج ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ و ﻳﺎ ﮔﺴﻞ داﺷﺘﻦ ﺗﻌﺪادي ﺳﺮﺑﺎز‬ ‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ارﺗﺒﺎط داﺷﺘﻪاﻧﺪ و اﻛﺜﺮا ﺣﺘـﻲ اﻣـﺮاي ﻣﺤﻠـﻲ از دادن ﺧـﺮاج‬ ‫ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺎبﻋﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺮﺑﺎز زده و از اواﻣﺮ ﺑﺎبﻋﻠﻲ و ﻣﺄﻣﻮراﻧﺸﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧـﺪ و ﺳـﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤـﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺗﻀﻌﻴﻒ و ﺑﻪ زاﻧﻮ درآوردن اﻳﻦ اﻣﺮا در اﻛﺜﺮ ﻣﻮاﻗـﻊ ﺑـﺎ ﺣﻴـﻞ و دﺳـﺎﻳﺲ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‪ ،‬آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﺟـﺎن ﻫـﻢ‬ ‫ﻣﻲاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻳﻜﻲ را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر و دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي وي ﻣـﻲﻧﺸـﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻳـﺎ ﻣﻨﻄﻘـﻪاي از‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف و ﻗﻠﻤﺮو ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ اﻣﺮا را ﺑﻪ دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺑﺨﺸﻴﺪ و از اﻳﻦ راه ﺑﻴﻦ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ اﻳﺠـﺎد اﺧـﺘﻼف‬ ‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺗﺎ ﻗﺎدر ﺑﻮدﻧﺪ آﺗﺶ اﻳﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت را ﺷﻌﻠﻪورﺗﺮ ﻣﻲﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬ ‫ﺗﻔﺮﻗﻪاﻓﻜﻨﻲ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪ اﺳـﺖ آﺗـﺶ دوﮔـﺎﻧﮕﻲ و ﺧﺼـﻮﻣﺖ ﻓﻴﻤـﺎﺑﻴﻦ ﺳـﺮان‬ ‫ﻋﺸﺎﻳﺮ و اﻣﺮاي ﻣﺤﻠﻲ ﺧﺎﻣﻮش ﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺮاي ﻣﺤﻠـﻲ و ﺳـﺮان ﻋﺸـﺎﻳﺮ ﻫـﻢ ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ ﺧﺼﻮﺻـﻴﺎت ﺟﻨﮕﺠـﻮﻳﻲ و‬ ‫ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ اﻛﺜﺮا ﺑﺎ ﻫﻢ در زد و ﺧﻮرد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫از روﻳﺪادﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﭘﻲدرﭘﻲ اﻣﺮاي ﻛﺮد ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪﮔﺎن ﻇﻠﻢ و‬ ‫زورﮔﻮﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎمﻫـﺎ ﺑـﻪ ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﭼﺎﻟـﺪﻳﺮان و ﺗﻘﺴـﻴﻢ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﺑـﻴﻦ دو‬ ‫اﻣﭙﺮاﻃﻮري اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﺮآﻏﺎز ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﻠﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﻗﻴﺎم ﻋﻤﺮﺧﺎن زرﻳـﻦ ﭼﻨـﮓ ﺑـﺎﻧﻲ ﻗﻠﻌـﺔ‬ ‫دﻣﺪم ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﻣﻴﺮﺧﺎن ﺑﺮادوﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ دوره از ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن را دورة ﻗﻴﺎمﻫﺎي ﻣﺘﻮاﺗﺮ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻗﻴﺎم اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ و ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن را ﻣﻄﻴﻊ ﺧـﻮﻳﺶ ﺳـﺎزد‪ .‬اﻣﻴـﺮان ﺑﺎدﻳﻨـﺎن و‬ ‫ﺣﻜﺎري ﻋﻠﻢ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮﻣﻲاﻓﺮازﻧﺪ و ﻫﻨﻮز درﮔﻴﺮيﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧـﺪوزي‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ و ﺳﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﻣﻲزﻧﺪ و ﺗﺎزه اﻣﻴﺮﺳﻮران ﺑﺎ ﻓﺘـﻮاي ﻣـﻼي ﺧﻄـﻲ ﺗﺴـﻠﻴﻢ ﺑـﺎب ﻋـﺎﻟﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻨﻮز در راه اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻴﺮ ﺑﺪرﺧﺎن ﻣﻴﺮﺑﻮﺗﺎن ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻣﺮاي ﻣﺤﻠـﻲ و ﺳـﺮان ﻋﺸـﺎﻳﺮ و ﺑﺰرﮔـﺎن‬ ‫دﻳﻨﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ و ﺣﺘﻲ واﻟﻴﺎن ﺗﺮك دﺳﺖﻧﺸﺎﻧﺪة ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫـﻢ آواﻧـﺰ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﺑـﺎ ﻫﻤـﺎن ﭘﻴﻤـﺎن‬ ‫ﻣﻘﺪس ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻧﻘﺸﺔ اﺳﺘﻘﻼل و ﻳﻜﭙﺎرﭼﮕﻲ ﻛﺮدﺳﺘﺎن از ﺑﻮﺗـﺎن ﺗـﺎ اردﻻن )ﻛﺮدﺳـﺘﺎن اﻳـﺮان( را در ﺳـﺮ‬ ‫ﻣﻲﭘﺮوراﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎزه ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻋﻤﻮزادهاش ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﺟﺰﻳـﺮة ﻛـﺮت ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﻛـﻪ ﻛﺮدﻫـﺎي‬ ‫‪27‬‬

‫دﻳﺮﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﻲﺧﻴﺰﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﺧﻮن ﻛﺮدﻫﺎي دﻳﺮﺳﻴﻢ ﺑﺮ ﺳﻨﮓﻓﺮش و دﻳﻮارﻫﺎي ﻗﻼع ﻛﺮدﺳﺘﺎن ﺧﺸـﻚ ﻧﺸـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺰدان ﺷﻴﺮ ﻗﻴﺎم ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ را ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1847‬ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺟﺒﺮان ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري واﻟﻴﺎن ﻏﻴﺮ ﻛﺮد و ﻛﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻬﺪﻳﺪ و ﺗﻄﻤﻴﻊ ﺑﺎ آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ‬ ‫آواز ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎري اﻣﭙﺮاﻃﻮري اﻳﺮان و دﺳﺎﻳﺲ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي روس و اﻧﮕﻠﻴﺲ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳـﻦ ﻗﻴـﺎمﻫـﺎ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎك و ﺧﻮن ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻧﺎﭼﺎر اﺳﺖ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻫﺮ ﻗﻴﺎم‪ ،‬اﻓﺮادي را از ﺧﻮد ﻛﺮدﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘـﻪ و ﺣﺘـﻲ از‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﺎن رﻫﺒﺮان ﻗﻴﺎم ﺑﺮ ﺳﺮ ﻛﺎر ﺑﻴﺎورﻧﺪ و اﻣﻮر ﻣﺤﻠﻲ راﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧﺪ ﻛـﻪ ادارة‬ ‫اﻣﻮر ﻛﺮدﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻛﺮدﻫﺎ ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑﺎن ﻳﻜﻲ از اﻗـﻮاﻣﺶ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺧﺎﻟﺪﺑﻴﮓ را ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ اﻣﻴﺮﺳﻮران ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﺑﺮادرش اﺣﻤﺪﺑﻴﮓ را ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎﻳﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺮدم را ارﺿﻲ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ و ﺳﺮﭘﻮﺷﻲ ﺑـﺮ اﻋﻤـﺎل ﻧﻨﮕـﻴﻦ ﺧـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻏﺎرت اﻣﻮال ﻣﺮدم و ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ و ﺧـﻮنرﻳـﺰيﻫـﺎي ﺑـﻲﺷـﻤﺎر و ﻗﺘـﻞﻋـﺎم زﻧـﺎن و‬ ‫ﻛﻮدﻛﺎن ﺑﻲﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺗﺒﻌﻴﺪ اﻣﻴﺮﺑﺪرﺧﺎن ﻧﺎﭼﺎرﻧﺪ ﻋﻤـﻮزادة ﺳﺮﺳـﭙﺮدهاش ﻳـﺰدانﺷـﻴﺮ را ﺑـﻪ اﻣـﺎرت‬ ‫ﺑﻮﺗﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﻳﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺗﻴﻤﻮرﺑﻴﮓ رﺋﻴﺲ ﻋﺸﻴﺮة ﺑﺰرگ ﻣﻠﻲ‪ ،‬ﺑﺮادرش اﺑﺮاﻫﻴﻢﺑﻴﮓ را ﺑـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ‬ ‫ﻋﺸﻴﺮه اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮب ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻠﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻀـﻮر ﺑﻴﮕﺎﻧﮕـﺎن را ﺣﺘـﻲ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻛﺎرﻣﻨـﺪان‬ ‫دوﻟﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻫﺮ ﻗﻴـﺎم اﻓـﺮادي از ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺮدم و ﺣﺘﻲ از ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ اﻗﻮام ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي ﻗﻴﺎم ﻛﻨﻨﺪه را ﺟﻬﺖ ادارة اﻣﻮر ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬ ‫ب‬ ‫در ﺟﺮﻳﺎن اﻛﺜﺮ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن در ﻗـﺮون )‪ 18‬و ‪ (19‬ﻣـﻴﻼدي‪ ،‬رﻫﺒـﺮان اﻛﺜـﺮا ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ اﺟﺪادﺷﺎن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ از ﺳﺮداران ﺟﻨﮕﻲ و ﻳﺎ ﺳﺮان ﻋﺸﺎﻳﺮ و رﻫﺒـﺮان ﻗـﻮﻣﻲ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ و ﻳﺰدانﺷﻴﺮ دو ﻧﻔﺮ از ﻗﻴﺎمﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺑﻮﺗﺎن از ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺰرگ ﻋﺰﻳـﺰان‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻗﺪﻳﻢاﻻﻳﺎم و ﻃﺒﻘﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺮﻓﺨﺎن ﺑﺪﻟﻴﺴﻲ از دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎم در اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺮدﺳﺘﺎن ـ ﺧﺎﺻـﻪ در دورة اﺳـﻼﻣﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻛﺮدﻫـﺎ داراي ﻣﻘـﺎم و ﻣﻨﺰﻟـﺖ‬ ‫ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﻣﺮاي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان اﻛﺜﺮا ﺣﺎﻣﻲ ﻓﻘﺮا و درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮده و در ﺳﺨﺎوت و ﺷـﺠﺎﻋﺖ زﺑـﺎنزد ﺧـﺎص و‬ ‫ﻋﺎم ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ و ﺷﺎﻋﺮان و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان اﺣﺘﺮام ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻲﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ درﺑﺎرﺷـﺎن ﻣﺤـﻞ ﺗﺠﻤـﻊ ﺷـﻌﺮا و‬ ‫‪28‬‬

‫ادﺑﺎي ﻛﺮد ﺑﻮده و اوﻟﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪ :‬ﻣﻼي ﺟﺰﻳﺮي‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺣﺮﻳﺮي‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺧﺎﻧﻲ و ﻓﻘﻴﻪ ﻃﻴﺮان از ﺷﺎﻋﺮان درﺑﺎر‬ ‫اﻣﻴﺮان ﺑﻮﺗﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از اﺷﻌﺎر ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪاه از اﻣﻴﺮ ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ ﻳﻜﻲ از اﻣﻴﺮان ﺑﻪ ﻧﻢ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷـﻮد‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻨﺎن داراي ﺑﻴﻨﺶ ﻣﻠﻲ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼي ﺟﺰﻳﺮي ﻋﺎرف ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺮدﻫﺎ او را ﺣـﺎﻓﻆ ﻛﺮدﺳـﺘﺎن ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﺎﻋﺮه ﻛﺮده‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎﻋﺮ اوﻟﻴﻦ ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﻛﺮدﺳﺘﺎن را در اﺷـﻌﺎر ﺧـﻮد آورده و از‬ ‫اﻣﻴﺮ ﻋﻤﺎداﻟﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻣﻌﻈﻢ و ﺧﺎن ﺧﺎﻧﺎن‪ 1‬ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ دﺳـﺘﻮر اﻣـﺮاي اﻳـﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﺳـﻮرة ﺣﻤـﺪ ﺑـﺮ‬ ‫دورادور دﻳﻮار ﺣﺼﺎر ﺷﻬﺮ ﺣﻚ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ از اﺳﻼف ﺧﻮش ﻣﺴـﺎﺋﻞ ﻣﻠـﻲ و ﻣـﺬﻫﺒﻲ را‬ ‫ﻣﺪﻧﻈﺮ داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﺮاي آﺳﺎﻳﺶ ﻣﺮدم ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻴﺎت را اﺻﻼح ﻛـﺮد و ﻣﻴـﺰان ﻣﺎﻟﻴـﺎت را ﺑـﻪ ﺣـﺪاﻗﻞ رﺳـﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ق‪.‬‬ ‫دﻳﺘﻴﻞ‪ 2‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻴﺎﺣﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻴﺪ‪ :‬در راه ﺑﺎ ﮔﺮوهﻫﺎي زﻳﺎدي از ﻛﺮدﻫﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪم ﻛﻪ دﺳﺘﻪدﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫ﺳﻮي درﺑﺎر اﻣﻴﺮﺑﻮﺗﺎن ﻛﻮچ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﺳﺎﻳﺔ ﻋﺪل و دادﮔﺮي او در اﻣﻦ و آﺳﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪرﺧﺎن ﺑﻴﮓ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻗﻠﻤﺮو اﻣﺎرت ﺧﻮﻳﺶ دزدي و راﻫﺰﻧﻲ را رﻳﺸﻪﻛﻦ ﻛﺮده و رﺷﻮهﺧﻮاري را ﻣﻤﻨﻮع‬ ‫ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ج‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ ﻓﺮدي دو ﻧﻔﺮ از رﻫﺒﺮان ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻗﻴـﺎمﻫـﺎي ﻗـﺮون ‪ 18‬و ‪ 19‬در ﻛﺮدﺳـﺘﺎن را ﻣـﻦ ﺑـﺎب ﻣﺜـﺎل‬ ‫ﻣﻲآورﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ دو رﻫﺒﺮ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎي ﺑﺎﺑﺎن‬ ‫‪ -2‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﺳﻮران‬ ‫‪ -1‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﺑﺎﺑﺎن‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ از ﻃﺎﻳﻔﺔ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺑـﺎن ﺳـﺎل ‪ 1789‬ﭘـﺲ از ﻓـﻮت ﭘـﺪر ﺑـﻪ اﻣـﺎرت ﺑﺎﺑـﺎن‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﻗﺒﻼ از واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻪ دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪة اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻃﺎﻋﺖ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘـﺲ از‬ ‫ﺣﻤﻠﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ وﻫﺎﺑﻴﺎن ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﺎﺑﻴﻦ آﻧﺎن اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﻲ ﺑﺮوز ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬از آن روز‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻌﺪ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﻴﻨﺔ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ را ﺑﻪ دل ﻣﻲﮔﻴﺮد و در ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ او اﻗﺪام ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ‬ ‫‪ .1‬دﻳﻮان ﻣﻼي ﺟﺰﻳﺮي‬ ‫ُﺮدهﺎي اﻣﭙﺮاﻃﻮري ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.221-219‬‬ ‫‪ .2‬آ‬

‫‪29‬‬

‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت از اﻣﺎرت ﺧﻮﻳﺶ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﭘﺲ از درﮔﻴﺮيﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ او را از ﻛﺎر ﺑﺮﻛﻨﺎر ﻛﺮده و ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام او ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻟﺪﭘﺎﺷﺎ را‬ ‫در رأس اﻣﻮر ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ ﭘﺎﺷﺎ درﮔﻴﺮ ﺷﺪه و او را ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺧﻮد زﻣـﺎم اﻣـﻮر را‬ ‫در دﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد اﻣﺎ واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﻋﻈﻴﻤﻲ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده و او را از ﺳﻠﻴﻤﺎﻧﻴﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‬ ‫ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درﮔﻴﺮيﻫﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر روي ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﺗـﺎ اﻳـﻦﻛـﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷـﺎ ﺑـﻪ ﺑـﺎبﻋﻠـﻲ‬ ‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮده و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را ﻣﻮﺟﺐ ﻫﻤﺔ ﻧﺎآراﻣﻲﻫﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ واﻟﻲ ﺑﺎ ﺑﻐﺪاد ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬ ‫اﻳﺮان دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ ﺷﺪه و ﻓﻜﺮ ﺟﺪاﻳﻲ وﻻﻳﺖ ﺑﻐﺪاد را در ﺳﺮ ﻣﻲﭘﺮوراﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎب ﻋﺎﻟﻲ ﺿﻤﻦ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ او ﺣﻖ داده و واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد را ﻣﻘﺼﺮ ﻣﻲداﻧﻨـﺪ‪ .‬واﻟـﻲ ﺑﻐـﺪاد از ﺣﻜـﻢ ﺳـﻠﻄﺎن ﺳـﺮﭘﻴﭽﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و در ﺣﻤﻠﻪاي ﻛﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬واﻟﻲ ﺑﻐﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﮔﺎه ﺑﺎ اﻳﺮان و‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲﻫﺎ ﻫﻢ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده و ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﺮزي اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ را ﺑـﻪ ﻣﻴـﺪان ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺑﻜﺸﺎﻧﺪ و از اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻛﺮدﺳﺘﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن اﻣﺎرت او ﺑﺎرﻫﺎ درﮔﻴﺮيﻫﺎي ﻣﺮزي ﺑﻴﻦ اﻳـﺮان و‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ روي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﺴﺖ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﺷﻜﺴﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﺤﻤﻮدﺑﻴﮓ ﻳﻜﻲ از اﻗﻮاﻣﺶ‪،‬‬ ‫در ﻣﻨﻄﻘﺔ درﺑﻨﺪ ﺑﺎزﻳﺎن از ﻟﺸﻜﺮ ﺗﺮك دﻳﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺎﺷﺎ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﺳﺎل ‪ 1813‬ﺑﻪ اﻳﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ‬ ‫و در ﻫﻤﺎن ﺳﺎلﻫﺎ ﻓﻮت ﻛﺮد و ﭘﺲ از وي ﭘﺲ ﺑﺰرﮔﺘﺮش ﻣﺤﻤﻮد ﭘﺎﺷﺎ ﺑﻪ اﻣﺎرت ﺑﺎﺑﺎن رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ رواﻧﺪوز ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ اﻣﻴﺮ ﺳﻮران ﺑﻮد‪ .‬از ﻫﻤﺎن اوان ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺮاﺛﺮ ذﻛﺎوت و ﺗﻴﺰﻫﻮﺷﻲ ﻧﻈﺮ ﭘـﺪر‬ ‫را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺪرش او را ﺑﻪ ﻣﻼاﺣﻤﺪ آدﻣﻲ دﻳﻠﻴﺰي ﻛﻪ آن ﻣﻮﻗﻊ ﺷﻬﺮة آﻓﺎق ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﭙﺮد ﺗـﺎ ﭘـﻴﺶ او ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮدازد و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻗﺪام ﺑﻪ اﺣﺪاث ﻣﺴﺠﺪي در ﺷﻬﺮ رواﻧﺪوز ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﺑﺮ اﺛﺮ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ادارة اﻣﻮر اﻣﺎرت ﺑﻴﻦ ﻣﺼﻄﻔﻲ ﺑﻴﮓ و ﭘﺴﺮان و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت درﮔﺮﻓﺖ ﻣﺼـﻄﻔﻲ‬ ‫ﺑﻴﮓ ﺳﺎل ‪ 1813‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ از اﻣﺎرت ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﺒﻞ اﻣﺎرت ﺳﻪ ﺷﺮط زﻳﺮ را اراﺋﻪ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﭘﺪرش ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻوﺟﻪ در اﻣﻮر اﻣﺎرت ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﭘﺪرش ﺑﺎﻳﺪ رواﻧﺪوز را ﺗﺮك ﻛﺮده و در روﺳﺘﺎي اﻛﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪30‬‬

‫‪ -3‬ﭘﺪرش ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻣﺎه ﺷﺼﺖ ﻫﺰار رﻳﺎل ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖﻫﺎي ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ در ﻓﻜﺮ اﻳﺠﺎد ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻣـﻨﻈﻢ ﺑـﻮد‪ .‬او‬ ‫ﻗﻠﻌﺔ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ در رواﻧﺪوز درﺳﺖ ﻛﺮد و ﺑﺎ ‪ 4-3‬ﻫﺰار رﻳﺎل ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﺳﻠﺤﺔ ﻻزم را ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ را ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﺒﺮزﺗﺮﻳﻦ و ﻛﺎردانﺗـﺮﻳﻦ اﻣﻴـﺮان ﻛـﺮد آن دوره داﻧﺴـﺖ ﭼـﻮن او ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ را اﻧﺠـﺎم داد و‬ ‫ﻃﺮحﻫﺎﻳﻲ را اراﺋﻪ داد ﻛﻪ ﻳﻚ دوﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺎز داﺷﺖ‪ .‬از اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﻬﻢ اوﺳﺖ‪:‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -1‬ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻳﻮان رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم‬ ‫‪ -2‬اﻳﺠﺎد ﺳﭙﺎه ﻣﻨﻈﻢ و ﺣﻘﻮقﺑﮕﻴﺮ‬ ‫‪ -3‬اﻳﺠﺎد اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ‬ ‫‪ -4‬ﻛﻨﺪن ﺧﻨﺪق ﮔﺮداﮔﺮد ﺣﺼﺎر رواﻧﺪوز‬ ‫‪ -5‬اﻳﺠﺎد ﻗﻠﻌﺔ رواﻧﺪوز‬ ‫‪ -6‬راهاﻧﺪازي زرادﺧﺎﻧﻪ‬ ‫‪ -7‬اﺣﺪاث ﻣﺴﺎﺟﺪ‬ ‫‪ -8‬ﺿﺮب ﺳﻜﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد‬ ‫‪ -9‬ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻧﺠﻤﻦ ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﻜﻤﺎ ﺟﻬﺖ ﺗﺪوﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫‪ -10‬اﺣﺪاث ﭘﻞﻫﺎي ارﺗﺒﺎﻃﻲ‬ ‫‪ -11‬وﺿﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺎﻟﻴﺎت و ﺳﺮاﻧﻪ‬ ‫‪ -12‬اﻳﺠﺎد اﻣﻨﻴﺖ و آﺳﺎﻳﺶ و ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ راﻫﺰﻧﺎن‬ ‫‪ -13‬اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ادﺑﺎ‬ ‫‪ -14‬ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدن رﻗﺺﻫﺎي ﻛﺮدي رﺷﺒﻪﻟﻪك‬ ‫‪ -15‬ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮدن ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز ﻣﺮدان و زﻧﺎن در ﻳﻚ ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫‪ -16‬اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻗﻠﻤﺮو و ﻣﻄﻴﻊ ﻧﻤﻮدن اﻣﺮا و ﺧﻮاﻧﻴﻦ ﻛﺮد‬ ‫‪ -17‬اﻳﺠﺎد ادارة داراﻳﻲ و ﻣﺎﻟﻴﺎت‬ ‫در دوران اﻣﺎرت ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺷﻌﺮ و ادب ﻛﺮدي ﺑﻪ ﻟﻬﺠﺔ ﺳﻮاري ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ و داﻧـﺶ‬ ‫‪1‬هﺮ ﭼﻨﺪ در ﺧﻼﺻﺔ ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ﻧﻴﺰ اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ذآﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻜﺮار اﻳﻦ اﻗﺪاﻣﺎت را در‬ ‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺿﺮوري داﻧﺴﺘﻢ‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫و روﻧﻖ آن ﺑﺴﻴﺎر اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲداد‪» .‬روس« ﻳﻜﻲ از ﺳﻴﺎﻫﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﻗـﻊ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ ﺳـﺮي ﺑـﻪ‬ ‫رواﻧﺪوز زده اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻫﻤﻴﻦﻛﻪ ﺑﻪ رواﻧﺪوز وارد ﺷﺪم و ﻣﻴﺮﻣﺤﻤـﺪ را دﻳـﺪم‪ ،‬اوﻟـﻴﻦ ﺳـﺆاﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﺮد‪ ،‬در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺑﻮد«‪.‬‬ ‫ﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ ﻛﻪ ﺳﺎل ‪ 1818‬ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﻣﻴﺮﻣﻨﺼﻮر اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻈﺮ اﻳﺮان و ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ و روس و اﻧﮕﻠـﻴﺲ را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻮب ﺟﻠﺐ ﻛﺮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻓﺘﻮاي ﻣﻼي ﺧﻄﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و در راه ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل در ﻧﺰدﻳﻜـﻲﻫـﺎي‬ ‫ﻃﺮاﺑﺰون ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺎدي ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ اﻣﻴﺮﻣﺤﻤﺪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬اوﻻ اﺑﻬـﺖ و ﻗﺎﻃﻌﻴـﺖ او و ﺛﺎﻧﻴـﺎ رﺳـﻴﺪﮔﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﺎﻳﺎت ﻣﺮدم و ﻃﺮﻓﺪاري از ﺣﻘﻮق رﻋﺎﻳﺎ و ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻣﺴﺎﻛﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد ﻗـﺎﻃﻊ او ﺑـﺎ راﻫﺰﻧـﺎن و دزدﻫـﺎ‬ ‫زﺑﺎنزد ﺧﺎص و ﻋﺎم ﺑﻮد و در اﻳﻦ ﻣﻮرد داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي در اﻓﻮاه ﻣﺮدم اﻓﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬از ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕـﺮ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴـﺖ او‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺷﻌﺮا و ادﺑﺎ و ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ و اﺟﺮاي دﺳﺘﻮرات ﺷﺮﻋﻲ را ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫د( وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك رﻫﺒﺮان ﻛﺮد در اﻳﻦ دوره‬ ‫ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬آزاديﺧﻮاﻫﻲ و ﻗﻴﺎم ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از زﻳﺮ ﻳﻮغ اﺳﺎرت ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻤـﻚ ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮا و‬ ‫درﻣﺎﻧﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺳﺨﺎوت و ﺷﺠﺎﻋﺖ و رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺒﻲ )از ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﺻـﺘﻲ ﺟﻬـﺖ آزادي و‬ ‫اﻋﻼم اﺳﺘﻘﻼل اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﺑﻪ ﻣﺤﺾ ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳﺪن اوﺿﺎع ﻋﻠﻢ ﻃﻐﻴﺎن ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺳﻠﻄﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪاﻧﺪ(‪.‬‬ ‫ﻫـ‬

‫‪32‬‬