Giyahan abzi

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ‪ :‬ﮔﺮوه ﻣﺆﻟﻔﺎن‬ ‫ﺗﺪوﻳﻦ و وﻳﺮاﻳﺶ‪ :‬دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺑﺨﺸﻲ ﺧﺎﻧﻴﻜﻲ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org

‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﻴﻢ‬

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻧﺎﺷﺮ‬ ‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎم ﻧﻮر ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪﺻﻮرت درﺳـﻨﺎﻣﻪ‪،‬‬ ‫آزﻣﺎﻳﺸﻲ‪ ،‬ﻗﻄﻌﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮن آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻓﺮادرﺳﻲ‪ ،‬و ﻛﻤﻚدرﺳـﻲ ﭼـﺎپ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻛﺘـﺎب‬ ‫درﺳﻨﺎﻣﻪ )د( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺛﻤﺮة ﻛﻮﺷﺸﻬﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﺻﺎﺣﺐ اﺛـﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻧﻴﺎزﻫـﺎي‬ ‫درﺳﻲ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﺳﺮﻓـﺼﻠﻬﺎي ﻣـﺼﻮب ﺗﻬﻴـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد و ﭘـﺲ از داوري ﻋﻠﻤـﻲ در‬ ‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي آﻣﻮزﺷﻲ ﭼﺎپ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎزﺧﻮردﻫﺎ و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈـﺮ ﺻـﺎﺣﺐ اﺛـﺮ و‬ ‫اﺻﻼح ﻛﺘﺎب‪ ،‬درﺳﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت آزﻣﺎﻳﺸﻲ )آ( ﭼﺎپ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺎ درﻳﺎﻓـﺖ ﻧــﻈﺮﻫﺎي‬ ‫اﺻـﻼﺣﻲ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﺎوري‪ ،‬ﺻـﺎﺣﺐ اﺛﺮ در ﻛﺘـﺎب ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﻧــﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﺘﺎب ﺑﻪﺻﻮرت ﻗﻄﻌﻲ )ق( ﭼﺎپ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺻﻮرت ﺿـﺮورت‪ ،‬در ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي‬ ‫ﭼﺎپ ﻗﻄﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺠﺪﻳﺪﻧﻈﺮﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﻮن آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ )م( ﻣﺘﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺑﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از آن و راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﺮﺑﻴﺎن ﻛﺎرﻫـﺎي ﻋﻤﻠـﻲ آزﻣﺎﻳـﺸﮕﺎﻫﻲ را اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي ﻓﺮادرﺳـﻲ )ف( و‬ ‫ﻛﻤﻚ درﺳﻲ )ك( ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻏﻨﻲﺗﺮ ﻛﺮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ درﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي‬ ‫ﻓﺮادرﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺸﻲ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻛﻤﻚدرﺳﻲ ﺑﺎ ﺗﺄﻳﻴـﺪ ﺷـﻮراي اﻧﺘـﺸﺎرات‬ ‫ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﻮاد و ﺗﺠﻬﻴﺰات آﻣﻮزﺷﻲ‬ ‫ﺳﻪ‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬ ‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬

‫ﻳﺎزده‬

‫ﻓﺼﻞ اول ـ ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪ 1-1‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‬ ‫ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ‬ ‫‪ .1‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ‬ ‫ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺖﻫﺎ‬ ‫ﺗﻨﻮع اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﺳﺒﺰ‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي اوﮔﻠﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﻗﻬﻮهاي‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي دﻳﺎﺗﻮمﻫﺎ‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎ‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎي درﻳﺎﭼﻪاي‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮنﻫﺎي رودﺧﺎﻧﻪاي‬ ‫ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﻛﻒزي آبﻫﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎ‬ ‫ﺑﺎﺗﻼقﻫﺎ‬ ‫ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﺑﺮﻓﻲ‬ ‫ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي ﺳﻨﮕﺰي‬ ‫ﺟﻠﺒﻚﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ ﻛﻒزي‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫ﭘﻨﺞ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻣﺮدابﻫﺎي ﻧﻤﻜﻲ )آﺑﺮﻳﺰﻫﺎي ﻧﻤﻜﻲ(‬ ‫‪ 2-1‬ﻗﺎرچﻫﺎ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و زﻳﺴﺘﮕﺎهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺎرچﻫﺎ‬ ‫‪ 3-1‬ﮔﻠﺴﻨﮓﻫﺎ‬

‫‪29‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪34‬‬ ‫‪36‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم ـ ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺖﻫﺎ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ردهﺑﻨﺪي ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺖﻫﺎ‬ ‫‪ 1-2‬ﺧﺰهﻫﺎ‬ ‫‪ 2-2‬ﺟﮕﺮواشﻫﺎ‬ ‫‪ 3-2‬ﻋﻠﻒ ﺷﺎﺧﻲﻫﺎ‬

‫‪37‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪39‬‬ ‫‪41‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ـ ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺖﻫﺎ(‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي‬ ‫‪ 1-3‬ﭘﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺖﻫﺎ‬ ‫‪ 2-3‬ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺖﻫﺎ )ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن(‬ ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن‬ ‫ﺷﺮح ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي زﻧﺪه ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ )ﭘﻨﺠﻪﮔﺮگ(‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻼژﻳﻨﻼﺳﻪ )ﻋﻠﻒ ﺧﻮك(‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮاده اﻳﺰوﺋﺘﺎﺳﻪ‬ ‫‪ 3-3‬اﻛﻮﻳﺴﺘﻮﻓﻴﺖﻫﺎ )دم اﺳﺒﻴﺎن(‬ ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻬﻢ دم اﺳﺒﻴﺎن‬ ‫‪ 4-3‬ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺖﻫﺎ )ﺳﺮﺧﺴﻴﺎن(‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺖﻫﺎ‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت رده ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻮدﻳﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪ آﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﺳﻪ‬ ‫وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺳﺮﺧﺲﻫﺎ‬

‫‪45‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪61‬‬ ‫‪62‬‬ ‫‪64‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم ـ ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪ 1-4‬رده ﻟﻴﻠﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫‪ 1-1-4‬زﻳﺮ رده آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮاده آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ‬

‫‪65‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪68‬‬ ‫ﺷﺶ‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪71‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪73‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪79‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪84‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪97‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪101‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪104‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪107‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪113‬‬ ‫‪113‬‬

‫راﺳﺘﻪ ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﻟﺲ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻧﺠﺪاﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﻴﻮﭼﺰرﻳﺎﺳﻪ‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﻮﻧﻜﺎﺟﻴﻨﺎﺳﻪ‬ ‫د( ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻴﻼﺋﻴﺴﻪ‬ ‫ﻫ( ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺠﺪاﺳﻪ )ﺗﻴﺰك(‬ ‫و( ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‬ ‫ز( ﺧﺎﻧﻮاده زاﻧﻴﭽﻠﻴﺎﺳﻪ‬ ‫ح( ﺧﺎﻧﻮاده زوﺳﺘﺮاﺳﻪ‬ ‫‪ 2-1-4‬زﻳﺮ رده ﻛﻤﻠﻴﻨﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﺰﻳﺮﻳﺪاﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎﻳﺎﻛﺎﺳﻪ‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﺳﻪ )ﺑﺮگ ﺑﻴﺪي(‬ ‫راﺳﺘﻪ ارﻳﻮﻛﺎﺋﻮﻻﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ارﻳﻮﻛﺎﺋﻮﻻﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﻼژﻻرﻳﺎﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﭘﻮآﻟﺲ )ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ(‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ )ﭘﻮآﺳﻪ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ژوﻧﻜﺎﻟﺲ )ﺟﮕﻦ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ژوﻧﻜﺎﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺳﻴﭙﺮاﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺗﻴﻔﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻴﻔﺎﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﭙﺎرﮔﺎﻧﻴﺎﺳﻪ‬ ‫‪ 3-1-4‬زﻳﺮ رده آرهﺳﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ آراﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده آراﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻤﻨﺎﺳﻪ )ﻋﺪﺳﻚ آﺑﻲ(‬ ‫‪ 4-1-4‬زﻳﺮ رده ﻟﻴﻠﻴﺌﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻟﻴﻠﻴﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮﻧﺘﻪ درﻳﺎﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده اﻳﺮﻳﺪاﺳﻪ )زﻧﺒﻖ(‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ )ﻻﻟﻪ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ارﻛﻴﺪاﻟﺲ )ﺛﻌﻠﺐ(‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ارﻛﻴﺪاﺳﻪ )ﺛﻌﻠﺐ(‬ ‫‪ 2-4‬ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫‪ 1-2-4‬زﻳﺮ رده ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺌﻴﺪه‬ ‫ﻫﻔﺖ‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪114‬‬ ‫‪114‬‬ ‫‪115‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪116‬‬ ‫‪118‬‬ ‫‪119‬‬ ‫‪119‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪123‬‬ ‫‪124‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪127‬‬ ‫‪127‬‬ ‫‪130‬‬ ‫‪130‬‬ ‫‪131‬‬ ‫‪131‬‬ ‫‪133‬‬ ‫‪134‬‬ ‫‪135‬‬ ‫‪135‬‬ ‫‪137‬‬ ‫‪137‬‬ ‫‪137‬‬ ‫‪138‬‬ ‫‪139‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪141‬‬ ‫‪142‬‬ ‫‪143‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪145‬‬ ‫‪145‬‬ ‫‪147‬‬ ‫‪148‬‬

‫راﺳﺘﻪ ﻧﻴﻤﻔﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻼﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻴﻤﻔﺎﺳﻪ )ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ آﺑﻲ(‬ ‫راﺳﺘﻪ راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﺳﻪ )آﻻﻟﻪ(‬ ‫‪ 2-2-4‬زﻳﺮ رده ﻫﺎﻣﺎﻣﻠﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﺳﻪ‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺘﻮﻻﺳﻪ )ﻏﺎن(‬ ‫‪ 3-2-4‬زﻳﺮ رده ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻠﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺮﺗﻮﻻﻛﺎﺳﻪ )ﺧﺮﻓﻪ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮﻟﻲ ﮔﻮﻧﺎﺳﻪ )ﻋﻠﻒ ﻫﻔﺖ ﺑﻨﺪ(‬ ‫‪ 4-2-4‬زﻳﺮ رده دﻳﻠﻨﻴﺌﻴﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺗﺌﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده اﻻﺗﻴﻨﺎﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻣﺎﻟﻮاﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎﻟﻮاﺳﻪ )ﭘﻨﻴﺮك(‬ ‫راﺳﺘﻪ وﻳﻮﻻﻟﺲ )ﺑﻨﻔﺸﻪ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده وﻳﻮﻻﺳﻪ )ﺑﻨﻔﺸﻪ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﻟﺲ )ﺑﻴﺪ(‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﺳﻪ )ﺑﻴﺪ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﺎﭘﺎراﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎﺳﻪ ﻳﺎ ﻛﺮوﺳﻴﻔﺮا )ﺷﺐﺑﻮ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ارﻳﻜﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ارﻳﻜﺎﺳﻪ )آزاﻟﻴﺎ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﺳﻪ )ﭘﺎﻣﭽﺎل(‬ ‫‪ 5-2-4‬زﻳﺮ رده رزﻳﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ رزاﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده دروزراﺳﻪ )ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺸﺮهﺧﻮار(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻓﺎﺑﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎﺑﺎﺳﻪ ﻳﺎ ﻟﮕﻮﻣﻴﻨﻮزه )ﻧﺨﻮد ﻳﺎ ﺣﺒﻮﺑﺎت(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻣﻴﺮﺗﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده رﻳﺰوﻓﻮراﺳﻪ )ﻣﺎﻧﮕﺮو(‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده اﻧﺎﮔﺮاﺳﻪ )ﮔﻞ ﻣﻐﺮﺑﻲ(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺟﺮاﻧﻴﺎﻟﺲ )ﺷﻤﻌﺪاﻧﻲ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﺮاﻧﻴﺎﺳﻪ )ﺷﻤﻌﺪاﻧﻲ(‬ ‫راﺳﺘﻪ آﭘﻴﺎﻟﺲ )اﻣﺒﻼﻟﺲ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻴﺎﺳﻪ ﻳﺎ اﻣﺒﻠﻴﻔﺮا )ﭼﺘﺮﻳﺎن(‬ ‫‪ 6-2-4‬زﻳﺮ رده آﺳﺘﺮﻳﺪه‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎﻟﺲ‬ ‫ﻫﺸﺖ‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻻﻣﻴﺎﻟﺲ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮراژﻳﻨﺎﺳﻪ ) ﮔﻞ ﮔﺎوزﺑﺎن(‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻻﻣﻴﺎﺳﻪ ﻳﺎ ﻻﺑﻴﺎﺗﻪ )ﻧﻌﻨﺎع(‬ ‫راﺳﺘﻪ ﭘﻼﻧﺘﺎژﻳﻨﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻼﻧﺘﺎژﻳﻨﺎﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﺳﻪ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻﺳﻪ )ﮔﻞ اﺳﺘﻜﺎﻧﻲ(‬ ‫راﺳﺘﻪ روﺑﻴﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده روﺑﻴﺎﺳﻪ )روﻧﺎس(‬ ‫راﺳﺘﻪ آﺳﺘﺮاﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده آﺳﺘﺮاﺳﻪ ﻳﺎ ﻛﻤﭙﻮزﻳﺘﻪ )ﮔﻞ آﻓﺘﺎﺑﮕﺮدان(‬

‫‪148‬‬ ‫‪149‬‬ ‫‪150‬‬ ‫‪151‬‬ ‫‪153‬‬ ‫‪153‬‬ ‫‪154‬‬ ‫‪154‬‬ ‫‪156‬‬ ‫‪157‬‬ ‫‪157‬‬ ‫‪158‬‬ ‫‪159‬‬ ‫‪159‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪163‬‬

‫ﻧﻪ‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org

‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر‬ ‫ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪه ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﺧـﻮد ﺳـﺎزﮔﺎري ﭘﻴـﺪا‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛـﻪ آن ﻣﺤـﻴﻂ را زﻳـﺴﺘﮕﺎه آن ﻣﻮﺟـﻮد زﻧـﺪه و در ﻣـﻮرد ﮔﻴﺎﻫـﺎن روﻳـﺸﮕﺎه آن‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎ ﻳﺎ روﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑـﻪ ﻣﻜﺎﻧﻬـﺎﻳﻲ اﻃـﻼق ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات و رﺳﺘﻨﻲﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ در آن ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ زﻳـﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎ را ﺑـﻪ دو ﻣﺤـﻴﻂ‬ ‫ﺧﺸﻜﻲ و آﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫در ﺧﺸﻜﻲ اﻛﻮﺳﻴـﺴﺘﻤﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﻮﻧـﺪراﻫﺎي ﻗﻄﺒـﻲ و ﻛﻮﻫـﺴﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻠﻬـﺎي‬ ‫ﺳﻮزﻧﻲ ﺑﺮگ و ﭘﻬﻦ ﺑﺮگ و ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي‪ ،‬ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و ﺻﺤﺮاﻫﺎ و ﺳﺎواﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻠﻔﺰارﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺎرﻫـﺎ و‬ ‫ﺣﻔﺮهﻫﺎي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ و ﻣﺤﻴﻂ آﺑﻲ ﺷﺎﻣﻞ اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي آب ﺷﻮر‪.‬‬

‫زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آﺑﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ‪ 3‬ﺳﻄﺢ ﻛﺮه زﻣﻴﻦ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از اﻳـﻦ ﺳـﻄﺢ‬ ‫‪4‬‬

‫ﺣﺪود ‪ 99‬ﺷﺎﻣﻞ اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي آب ﺷﻮر و ‪ %1‬ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي آب ﺷـﻴﺮﻳﻦ ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻴﺮﻏﻢ وﺳﻌﺖ زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آﺑﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ %20‬ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه اﻋـﻢ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن و‬ ‫ﺟﺎﻧﻮران را در ﺧﻮد ﻣﻲﭘﺮوراﻧﺪ و ‪ %80‬ﺑﻘﻴﻪ در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﺧﺸﻜﻲ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺗﻨﻮع ﮔﻮﻧﻪ و ﻓﺮاواﻧﻲ و ﺗﺮاﻛﻢ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮدات آﺑـﺰي و آﺑﺪوﺳـﺖ در اﻛﻮﺳﻴـﺴﺘﻤﻬﺎي‬ ‫آب ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي آب ﺷﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﻘﻘﻴﻦ و داﻧﺸﻤﻨﺪان زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﻧـﺸﺎﻧﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺣﻴﺎت از دوره ﭘﺮﻛﺎﻣﺒﺮﻳﻦ در آب ﺑﻮده اﺳﺖ و اﺻﻮﻻً زﻧﺪﮔﻲ در دوره ﭘﺮﻛﺎﻣﺒﺮﻳﻦ ﻣﻨﺤﺼﺮاً‬ ‫آﺑﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤـﺪود ﺑـﻪ درﻳﺎﻫـﺎي ﻛـﻢ ﻋﻤـﻖ ﺑـﻮده اﺳـﺖ و ﻗﺒـﻞ از اﻳﻨﻜـﻪ‬ ‫ﻳﺎزده‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه از آب ﺧﺎرج ﺷﻮﻧﺪ و زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺮ روي ﺧﺸﻜﻲ را اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨﻨـﺪ ﺣﻴـﺎت‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات اوﻟﻴﻪ آﺑﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﺟﺎﻧﺪاران اوﻟﻴـﻪ آﺑـﺰي ﺑـﻮدهاﻧـﺪ و ﺳـﻴﻜﻞ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ در آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺪود و ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را در آب و ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ را در ﺧﺸﻜﻲ ﻣﻲﮔﺬراﻧﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات آﺑﺰي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻮﺟـﻮد در آب ﺳـﺎزﮔﺎي دارﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼً درﺟـﻪ‬ ‫ﺣﺮارت آب ﻫﻤﻴﺸﻪ ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮ از ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرج از آب اﺳﺖ زﻳﺮا ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺑﻲ دﻳﺮﺗﺮ از ﺧـﺸﻜﻲ‬ ‫ﮔﺮم ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺑﺎﻻﻳﻲ آن زودﺗﺮ از ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻋﻤﻘﻲ ﮔﺮم ﻣﻲﺷﻮد و از ﻧﻈﺮ ﻫﻮا‬ ‫و ﺗﺒﺎدﻻت ﮔﺎزﻫﺎي ﺗﻨﻔﺴﻲ ﻃﻮرﻳﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﻫﻤـﻪ ﻣﻮﺟـﻮدات در آن ﻣﻘـﺪور‬ ‫ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻛﺴﻴﮋن ‪ O2‬و اﻧﻴﺪرﻳﺪ ﻛﺮﺑﻨﻴـﻚ ‪ CO2‬ﻛـﻪ در ﺗـﻨﻔﺲ ﻣﻮﺟـﻮدات زﻧـﺪه و در‬ ‫ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺒﺰ آﺑﻲ رل ﻣﻬﻤﻲ دارﻧﺪ در ﻣﺤﻴﻂ آﺑﻲ ﻣﺤﻠـﻮل در آب اﺳـﺖ و ﻟـﺬا آن‬ ‫دﺳﺘﻪ از ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎ ﺳﺎزﮔﺎري از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫‪ CO2‬و ‪ O2‬ﻣﺤﻠﻮل در آب را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻤﺎﻳﻞ زﻳﺎد ﺑﻪ ﺟﺬب آب و رﻃﻮﺑﺖ در درون ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي آﺑـﻲ‬ ‫روي ﻛﺮه زﻣﻴﻦ و ﻳﺎ در ﺣﺎﺷﻴﻪ و ﻳﺎ در ﻣﻜﺎﻧﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻄﺢ ﺳـﻔﺮهﻫـﺎي آب زﻳﺮزﻣﻴﻨـﻲ‬ ‫ﺑﺎﻻﺳﺖ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻮﺑﻲ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻣﺮداﺑﻬﺎ و رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ و آﺑﮕﻴﺮﻫـﺎ‪ ،‬ﺑﻘﻴـﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫آﺑﺰي ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻋﻠﻔﻲ ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي ﻧﺮم ﻛﻪ در اﻧﺪام آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﭘﺎراﻧﺸﻴﻢ ذﺧﻴﺮه ﻫﻮاﻳﻲ‬ ‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﻴﻜﺮ آﻧﻬﺎ آﺑﺪار‪ ،‬ﺗﺮد و ﺷﻜﻨﻨﺪه ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ و ﺗﺒـﺎدﻻت ﺗﻨﻔـﺴﻲ و ﮔـﺎزي آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺸﺮه ﻇﺮﻳﻒ ﺳﺎﻗﻪ و ﺷﺎﺧﻪ و ﺑﺮگ و ﺑﻌﻀﺎً رﻳﺸﻪ )در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﻮﻃﻪور(‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ آﺧﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻗﺎدرﻧﺪ ‪ O2‬و ‪ CO2‬و ﻣﻮاد ﻣﻌـﺪﻧﻲ ﻣﺤﻠـﻮل در‬ ‫آب را اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻮﻃﻪور و ﻳﺎ ﺷﻨﺎور ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺒﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺤﻴﻄﻬـﺎي آﺑـﻲ را ﺑـﻪوﺟـﻮد ﻣـﻲآورﻧـﺪ ﻛـﻪ راﺑﻄـﻪ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ ﺗﺮاﻛﻢ و ﻧﻮع و ﺗﻨﻮع ﮔﻴﺎﻫﺎن و ارﮔﺎﻧﻴﺴﻤﻬﺎي ﻛﻮﭼـﻚ ﻧﻴـﺮ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎ در‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي آﺑﻲ دارد‪ .‬ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ و ﺷﻨﺎوري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫در آب ﺷﻨﺎور ﻳﺎ ﻏﻮﻃﻪورﻧﺪ و ﻏﺬاي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي آﺑﺰﻳـﺎن ﺑـﻪوﻳـﮋه ﻣﺎﻫﻴـﺎن ﺑـﻪ ﺣـﺴﺎب‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ را ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن و ﺟـﺎﻧﻮران رﻳـﺰ و ﺷـﻨﺎور را زﺋﻮﭘﻼﻧﻜﺘـﻮن‬ ‫دوازده‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺑﻬﺎ در ﻋﻤﻖ )‪ (2 -5‬ﻣﺘﺮي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻄﺢ آب و ﻧﻔﻮذ ﺷﻌﺎﻋﻬﺎي ﻧﻮر ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺗﺮاﻛﻢ ‪ CO2‬و ‪ O2‬ﻣﺤﻠـﻮل در آب ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻖ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻓـﺮاوان و ﺗﻜﺜﻴـﺮ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎري ﻓﺎﺿﻼﺑﻬﺎ و ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎ و ﻣﻌﺒﺮﻫﺎي ﻋﺒﻮر ﻛـﺸﺘﻲ و ﻓﻴﻠﺘﺮﻫـﺎي ﺣﻮﺿـﭽﻪﻫـﺎ و‬ ‫ﻣﺨﺎزن ﺳﺪﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺧﺴﺎرات زﻳﺎدي وارد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻋﻤﻖ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 2‬ﻣﺘﺮ و ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 5‬ﻣﺘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪاﺗﻲ وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬در ﺻـﻮرﺗﻲﻛـﻪ از ﻋﻤـﻖ‬ ‫‪ 5 -15‬ﻣﺘﺮ ﻫﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮي وﺟﻮد دارﻧﺪ و در ﻋﻤﻘﻬﺎي ﻛﻢ ﺑﻪوﻳﮋه در ﺣﺎﺷﻴﺔ آﺑﮕﻴﺮﻫـﺎ‬ ‫و ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎﻫﺎ و اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ ﻛـﻪ ﻋﻤـﻖ آن ﺣـﺪاﻗﻞ ‪ 1‬و ﺣـﺪاﻛﺜﺮ ‪ 3‬ﻣﺘـﺮ اﺳـﺖ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﺗﻮﻟﻴﺪات آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ در ﺳﻮاﺣﻞ‬ ‫آﺑﮕﻴﺮﻫﺎ و ﻣﺮداﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻲﻫﺎ و ﺷﺒﻪ ﻧﻲﻫﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻮﺑﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻮﺳـﻜﺎ‪ ،‬ﻟ‪‬ﻠَﻜـﻲ و‬ ‫ﺑﻴﺪﻫﺎ روﻳﺶ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ اﻧﺪام ﻗـﺪﻳﻤﻲ و ﻓﺮﺳـﻮده ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻟﻪ و اﻧـﺪاﻣﻬﺎي‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻻﺷﻪ ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ و ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﻨﺎور ﻳﺎ ﻏﻮﻃـﻪور‪ ،‬ﻻﻳـﻪاي‬ ‫در ﻋﻤﻖ آب ﺑﺮ روي ﺧﺎك ﺑﻪوﺟﻮد ﻣـﻲآورد ﻛـﻪ ﭘﻴـﺖ ﻧـﺎم دارد‪ .‬ﭘﻴـﺖ داراي ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‬ ‫ﺳﺮﺷﺎري از ﻣﻮاد آﻟﻲ و ﻣﻌﺪﻧﻲ اﺳـﺖ و ﻣﺤـﻞ ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ ﺑـﺮاي روﻳـﺶ ﺳـﺮﻳﻊ ﮔﻴﺎﻫـﺎن و‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش رﻳﺸﺔ ﮔﻴﺎﻫﺎن داﺋﻤﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻣﺮداﺑﻬﺎ ـ ﻧﻲزارﻫـﺎ و ﺑﺮﻛـﻪﻫـﺎ و‬ ‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻳﻚ ﻣﺮداب ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻋﻤﻖ آب ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﺖ و ﻧـﻮر ﺑـﻪ‬ ‫راﺣﺘﻲ از ﺳﻄﺢ ﺗﺎ ﻋﻤﻖ آب ﻣﻲﺗﺎﺑﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺴﺘﺮش و روﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﺎدي ﻣﻲﺷـﻮد و‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻣﺮداﺑﻬﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ در ﺑﺎﺗﻼﻗﻬـﺎ اﻳـﻦ اﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﺗـﺮاﻛﻢ و‬ ‫ﻓﺸﺮدﮔﻲ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻬﺎ و ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻮدن ذرات ﺧﺎك و ﮔﻞ ﺑﺎ آب اﻣﻜﺎنﭘـﺬﻳﺮ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻟـﺬا در‬ ‫داﺧﻞ ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ ﺑﻪوﻳﮋه در ﻋﻤﻖ آن اﻣﻜﺎن رﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻳﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﺮداﺑﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬ﺑﺴﻴﺎري از آﺑﮕﻴﺮﻫﺎ داﺋﻤﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ در ﻓﺼﻞ ﭘـﺎﻳﻴﺰ ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﺮوع ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ در آﻧﻬﺎ آب ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و ﺗﺎ اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر ﺑﺘﺪرﻳﺞ آب آن ﻣﺼﺮف ﻳـﺎ ﺗﺒﺨﻴـﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد و ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن آب ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و ﻣﺘﻌﺎﻗـﺐ آن ﮔﻴﺎﻫـﺎن درون آن‬ ‫ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻣﺮداﺑﻬﺎ ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﻮاد آﻫﻜﻲ و ﻣﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ ﻧـﺴﺒﺘﺎً ﺑﺎﻻﺳـﺖ و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﮔﻠـﺪار‬ ‫زﻳﺎدي در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬ ‫‪ pH‬اﺳﻴﺪي و ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻬﺎ ﺗﻌﺪاد ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻌﺪود از اﻧﻮاع ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﻧـﺸﻮ و ﻧﻤـﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺨﺼﻮص ﺑﺎﺗﻼقﻫﺎ ﺧﺰه اﺳﻔﺎﮔﻨﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺰه‬ ‫ﺳﻴﺰده‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ و ﻃﺒﻌﺎً ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ در ﺳﻄﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻋﻤﻖ آن اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻻﻳﻪﻫﺎي ﭘﻴﺖ در ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ و ﺑﺰرگ ﺑﻪ ‪ 10‬ﻣﺘﺮ ﻫﻢ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﺮوه ﻋﻤﺪه و اﺻﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻠﺪار )ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ و دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ( ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫در اداﻣﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺑﺨﺸﻲ ﺧﺎﻧﻴﻜﻲ‬ ‫ﺑﻬﺎر ‪1386‬‬

‫ﭼﻬﺎرده‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻓﺼﻞ اول‬ ‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‪ ،1‬ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ 2‬و ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ‪ 3‬ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻳـﻦ ﻓـﺼﻞ از ﻛﺘـﺎب ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻬـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺒﺎﻫﺘﻬﺎﻳﻲ دارﻧـﺪ وﻟـﻲ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي‪ ،‬اﻛﻮﻟﻮژي و ردهﺑﻨﺪي ﻛﺎﻣﻼً از ﻫﻢ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﻮده و ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﺑﻴﻦ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ و ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻴﻦ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات‪ ،‬ﺷﺒﺎﻫﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﻟﻴﻨـﻪ )‪ (1754‬ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ اﺳـﺎس‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ‪،‬‬ ‫ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ و ﻗﺎرﭼﻬﺎ را ﺟﺰو ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎﻧﺰاد ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد و آﻧﻬـﺎ را در ﻛﻨـﺎر ﺧـﺰهﻫـﺎ و‬ ‫ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك دﻳﮕﺮ آﻧﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮﺷﺎن از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺎدهاي ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪ رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ ﺗﻤﺎﻳﺰﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲ‪ ،‬اﻳﭽﻠـﺮ‬ ‫)‪ (1886‬ﺣﺪود ﻳـﻚ ﻗـﺮن ﭘـﻴﺶ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ و ﻗﺎرﭼﻬـﺎ را در ﺷـﺎﺧﻪاي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬـﺎ‬

‫‪4‬‬

‫)رﻳﺴﻪداران( ﻗﺮار داد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت آن زﻣـﺎن اﺟـﺎزه ﻧﻤـﻲداد ﻛـﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻬـﺎي‬ ‫اﺳﺎﺳﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﮔﺮوه ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اراﺋﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘـﻨﺞ ﺳﻠـﺴﻠﻪاي وﻳﺘـﺎﻛﺮ‬ ‫)‪ ،(1969‬ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه و ارﺗﺒﺎط آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ‬ ‫ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﻧﺮا‪ ،‬ﭘﺮوﺗﻴﺴﺘﺎ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮران و ﻗﺎرﭼﻬﺎ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ ـ آﺑﻲ در ﺳﻠـﺴﻠﻪ ﻣـﻮﻧﺮا ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫‪1. Algae‬‬ ‫‪2. Fungi‬‬ ‫‪3. Lichens‬‬ ‫‪4. Thallophyta‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪2‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺗﻚﻳﺎﺧﺘﻪاي‪ ،‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻪﻫﺎ‪ ،‬دﻳﻨﻮﻓﻼژﻻﺗﻬﺎ و اوﮔﻠﻨﺎ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺮوﺗﻴﺴﺘﺎ و ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي‬ ‫ﻋﺎﻟﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﻬﻮهاي و ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ در ﺳﻠﺴﻠﺔ ﮔﻴﺎﻫﺎن واﻗﻊ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد ﺳﻠﺴﻠﻪاي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اداﻣﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﻴﺪ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ﺗﺎﻟﻮﻓﻴـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ‪،‬‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ و ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ را ﺷﺮح ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ 1-1‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﻪ روﺷﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬راﻳﺠﺘﺮﻳﻦ آن روش ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ ـ آﺑﻲ‪ 1‬ﺗﻨﻬﺎ روش ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺿﺮﺑﺎت اﻣﻮاج درﻳﺎ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﺟﺎﻧﻮراﻧﻲ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳـﻖ ﺗﻜﺜﻴـﺮ ﻣـﻲﻳﺎﺑﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﻫﺎﮔﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ از ﻫﺎﮔﻬـﺎ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻴـﺸﺘﺮ آﻧﻬـﺎ ﺗﺎژﻛـﺪار و ﻣﺘﺤـﺮكاﻧـﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﻬـﺎي ﺗﺎژﻛـﺪار را زﺋﻮﺳـﭙﻮر‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺳـﻪ ﺣﺎﻟـﺖ دارد‪ :‬اﻳﺰوﮔـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻫﺘﺮوﮔـﺎﻣﻲ‪ ،‬اووﮔـﺎﻣﻲ‪ .‬در‬ ‫ﺣﺎﻟﺖ اﻳﺰوﮔﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻫﻢﺷﻜﻞ و ﻫﻢاﻧﺪازهاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ از‬ ‫ﻧﻈﺮ ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺘﺮوﮔـﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨـﺴﻲ ﻫـﻢﺷـﻜﻞ اﻣـﺎ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگاﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟـﺖ اووﮔـﺎﻣﻲ ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨـﺴﻲ از ﻧﻈـﺮ ﺷـﻜﻞ و اﻧـﺪازه و‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژي ﻣﺘﻔﺎوتاﻧﺪ‪ .‬در دو ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺘﺮوﮔﺎﻣﻲ و اووﮔﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺳﻠﻮل ﺑﺰرﮔﺘﺮ را ﺳﻠﻮل ﻣـﺎده‬ ‫و ﺳﻠﻮل ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ را ﺳﻠﻮل ﻧﺮ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ و آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﺎ ﻋﻼﻣـﺖ )‪ (-‬و )‪(+‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳـﺸﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮﺟﻨـﺴﻲ و‬ ‫ﺟﻨﺴﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﻜﺜﻴﺮ روﻳﺸﻲ‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﺸﻲ از ﮔﻴﺎه از ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺻﻠﻲ ﺟﺪا ﺷﻮد و ﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﺟﺪﻳﺪي ﻣﺒـﺪل ﮔـﺮدد‪ ،‬ﺑـﺪون‬ ‫آﻧﻜﻪ در دﻳﻮاره ﺳﻠﻮل ﺗﻐﻴﻴﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ روﻳـﺸﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻮع ﺗﻜﺜﻴﺮ در ﺑﻴﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﺗﺎل رﻳﺴﻪ و رﺷـﺘﻪاي‬ ‫‪1. Blue-green algae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪3‬‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻣـﺮگ ﺑﻌـﻀﻲ از ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎ و ﻳـﺎ در اﺛـﺮ ﺑـﺴﻴﺎري از ﻋﻮاﻣـﻞ‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﻲ رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮرد ﺟﺮﻳـﺎن آب‪ ،‬ﺑـﺎد و ﻧﻴـﺰ دﺧﺎﻟـﺖ‬ ‫اﻧﺴﺎن و ﻏﻴﺮه ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﮔﺮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﻪ ﻳـﻚ رﻳـﺴﺔ ﺟﺪﻳـﺪ ﻣﺒـﺪل‬ ‫ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﻮﻟﻮﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﻞ ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪﺷـﺪن اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺗﻚﺳﻠﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﺳـﻠﻮل ﺑـﻪﺻـﻮرت دوﺗـﺎﻳﻲ اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﻠﻮل ﻣﺎدر ﺑﻪ دو ﺳﻠﻮل دﺧﺘﺮ ﻣﺒﺪل ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻮن دو ﺳﻠﻮل دﺧﺘﺮ ﺑـﻪوﺟـﻮد‬ ‫آﻣﺪه داراي ﻫﻤﺎن دﻳﻮارة ﺳﻠﻮﻟﻲ ﻣﺎدر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻜﺜﻴـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ روش روﻳـﺸﻲ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ ﻧﺎﻣـﺴﺎﻋﺪ ﺑﺎﺷـﺪ و‬ ‫ﺟﻠﺒﻚ در ﻣﻌﺮض ﻛﻤﺒﻮد رﻃﻮﺑﺖ و ﻳﺎ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ روﻳﺸﻲ وﻳـﮋهاي‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﺟﻠﺒﻚ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻧـﺎﻣﻄﻠﻮب را ﺗﺤﻤـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي روﻳﺸﻲ دﻳﻮارة ﺿﺨﻴﻤﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﺑﻪوﺟﻮد آورده‪ ،‬ﻣﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ را‬ ‫در ﺧﻮد ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻏﻴﺮﻓﻌـﺎل درﻣـﻲآﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎ را آﻛﻴﻨـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي آﻛﻴﻨﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺎوم ﺑﻮده و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻏﻴﺮﻓﻌﺎل ﺑﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ و در ﺻﻮرت ﺑﻬﺒﻮد ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺪداً ﻓﻌﺎل ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻴﺎه ﺟﺪﻳـﺪي‬ ‫ﻣﺒﺪل ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺟﻠﺒﻚﺷﻨﺎس روﺷـﻬﺎي ﺗﻜﺜﻴـﺮ‬ ‫روﻳﺸﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ را ﺟﺰء ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ را ﻫﺎﮔﺰاﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨـﺴﻲ در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻋـﺎدي و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﺎرزﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌـﺪاد ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي زاﻳـﺸﻲ‬ ‫ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي زاﻳﺸﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎگ‪ 1‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و درون ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﻪ ﻧـﺎم‬ ‫اﺳﭙﻮراﻧﮋﻳﺎ )ﻫﺎﮔﺪان( ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي اﻳﺠـﺎد ﻫﺎﮔﻬـﺎ‪ ،‬ﻫـﺴﺘﺔ ﺳـﻠﻮل اﺳـﭙﻮراﻧﮋﻳﻮم‬

‫‪2‬‬

‫)ﻫﺎﮔﺪان( ﺷﺮوع ﺑـﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻛـﺮده و ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي ﻫـﺴﺘﻪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗـﻮدهاي از‬ ‫ﭘﺮوﺗﻮﭘﻼﺳﻢ ﺣﺎوي ﻫﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻫﺎگ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻫﺎﮔﻬـﺎ داراي اﻧـﻮاع ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪1. Spore‬‬ ‫‪2. Sporangium‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪4‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻫﺎﮔﻬﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﻳﺎ زﺋﻮﺳﭙﻮر‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻫﺎﮔﻬﺎ ﺑﻪﻋﻠـﺖ داﺷـﺘﻦ ﺗـﺎژك و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم زﺋﻮﺳﭙﻮر ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮده و ﻓﺎﻗﺪ دﻳـﻮارة ﺳـﻠﻮﻟﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﻬﺎي درون ﻫﺎﮔﺪان‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﻨﻔـﺬي ﻛـﻪ در دﻳـﻮاره ﻫﺎﮔـﺪان‬ ‫ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ و ﻳﺎ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﺎره ﺷﺪن اﻳﻦ دﻳﻮاره‪ ،‬آزاد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﺎﮔﻬـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪوﻳـﮋه در‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي آﺑﺰي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ در ﻧﺘﻴﺠﺔ آﻣﻴـﺰش »ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨـﺴﻲ ﻣﺨـﺎﻟﻒ« ﻣﺜﺒـﺖ و ﻣﻨﻔـﻲ و ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت ﺳﺎدهﺗﺮ‪ ،‬ﻧﺮ و ﻣﺎده ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ را ﮔﺎﻣﺖ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫ﻳﻚ داراي ‪ n‬ﻛﺮوﻣﻮزوم )ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪ( اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﺎ آﻣﻴـﺰش در ﺳـﻠﻮل ﺟﻨـﺴﻲ ﻃـﻲ دو‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( ﭘﻼﺳﻤﻮﮔﺎﻣﻲ‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﻲ آن دو ﺳﻠﻮل ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳـﻚ‬ ‫ﺷﺪه و ﺳﻴﺘﻮﭘﻼﺳﻢ آﻧﻬﺎ درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ و ﺑﺎﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ب( ﻛﺎرﻳﻮﮔﺎﻣﻲ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻪ دو ﺳﻠﻮل ﺑﺎﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﺑـﺎ‬ ‫‪ 2n‬ﻛﺮوﻣﻮزوم )دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ( ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻠﻮل ﺗﺨﻢ )زﻳﮕﻮت( ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ دو‬ ‫ﮔﺎﻣﺖ از ﻳﻚ ﺗﺎل ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻚ را ﻫﻮﻣﻮﺗﺎﻟﻴﻚ ﺟﻮرﺗﺎل ﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬در ﺑﻌـﻀﻲ‬ ‫از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﮔﺎﻣﺘﻬﺎي ﻧﺮ و ﻣﺎده ﺑﺮ روي دو ﺗﺎل ﻣﺠﺰا ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻠﺒﻜﻲ ﻛﻪ‬ ‫دو ﻧﻮع ﺗﺎل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ »ﻫﺘﺮوﺗﺎﻟﻴﻚ« ﻳﺎ ﻧﺎﺟﻮرﺗﺎل ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎ از ﻧﻈـﺮ ﺷـﻜﻞ و‬ ‫اﻧﺪازه و وﺿﻊ ﺣﺮﻛﺖ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را در ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻗﺮار داد‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﻳﺰوﮔﺎﻣﺖ‪ .1‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﮔﺎﻣﺘﻬﺎ ازﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ و اﻧﺪازه ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﻧﺪ و ﺗﺸﺨﻴﺺ آﻧﻬـﺎ از‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻘﺪور ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎ در ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻠﻲ در درﺟﺔ ﭘﺎﻳﻴﻦ و اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺎﻣﺘﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ دﻳﻮارة‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻲ ﺑﻮده و ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺤﺮك و داراي ﺗﺎژكاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎري را ﻛﻪ در آﻧﻬـﺎ ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎ ﺑـﻪوﺟـﻮد‬ ‫‪1. Izogamet‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪5‬‬

‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﮔﺎﻣﺘﺎﻧﮋﻳﺎ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دو ﮔﺎﻣﺖ ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻓﻮق ﺑﺎﻫﻢ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮع‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ را اﻳﺰوﮔﺎﻣﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬آﻧﻴﺰوﮔﺎﻣﺖ‪ .1‬ﺑﻪ ﮔﺎﻣﺘﻬﺎﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ و ﺣﺘﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺣﺮﻛﺘﻲ‬ ‫ﺑﺎﻫﻢ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬دو ﮔﺎﻣﺖ ﻧﺮ و ﻣﺎده از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﺸﺨﻴﺺاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻣﺖ ﻧﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﻓﻌﺎﻟﺘﺮ و ﮔﺎﻣﺖ ﻣﺎده ﺑﺰرﮔﺘﺮ و داراي ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﻤﺘﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧـﻮع‬ ‫ﮔﺎﻣﺘﻬﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻧﻮع اول‪ ،‬ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دو ﮔﺎﻣﺖ ﺑـﺎ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎي ﻳـﺎد‬ ‫ﺷﺪه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ آﻣﻴﺰش ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ را آﻧﻴﺰوﮔﺎﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻫﺘﺮوﮔﺎﻣﺖ‪ .2‬ﻧﻘﻄﺔ اوج ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ و اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﻗـﺮار‬ ‫دارد‪ .‬ﮔﺎﻣﺖ ﻧﺮ در اﻧﺪام وﻳﮋهاي ﺑﻪ ﻧﺎم آﻧﺘﺮﻳﺪﻳﻮم ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﮔﺎﻣﺖ‬ ‫ﻣﺎده‪ ،‬در اﻧﺪام ﻣﺎده ﺑﻪ ﻧﺎم اووﮔﻮﻧﻴﻮم ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎي ﻧـﺮ‪ ،‬ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻮﭼـﻚ و‬ ‫ﻓﻌﺎل و داراي ﺗﺎژك و ﻣﺘﺤﺮكاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد در آﻧﺘﺮﻳﺪﻳﻮم ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ و اﺳﭙﺮم‬ ‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻬﺎي ﻣﺎده را‪ ،‬ﻛﻪ در اﻧﺪام ﻣﺎده ﻳﺎ اووﮔﻮﻧﻴـﻮم ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺷـﺪه و ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ و ﻏﻴﺮﻣﺘﺤﺮكاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻮل ﺗﺨﻤﺰا ﻳﺎ اوﺋﻮﺳﻔﺮ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺷﻜﻞ‪ ،‬اﻧﺪازه و وﺿﻊ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻫﺘﺮوﮔﺎﻣـﺖ و ﻧـﻮع ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ و‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﺘﺮوﮔﺎﻣﻲ ﻳﺎ اوﺋﻮﮔﺎﻣﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻣﺪت زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ را ازﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي و ﺗﻌﺪاد ﻛﺮوﻣﻮزوم‬ ‫ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻧﺪ را ﭼﺮﺧﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻫـﺮ ﭼﺮﺧـﻪ از دو ﻣﺮﺣﻠـﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪي ﻳـﺎ ‪n‬ﻛﺮوﻣـﻮزوﻣﻲ ﻛـﻪ آن را ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﮔـﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺮﺣﻠﺔ اول‪ ،‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﻳﺎ ﮔﺎﻣﺘﻬﺎي ﻧﺮ و ﻣﺎده ﺑـﻪوﺟـﻮد ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴـﺪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﮔﺎﻣﺖ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪ ﺳﻠﻮل ﺗﺨﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﺔ دوم ﺑﺎ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺗﺨﻢ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ )‪ 2n‬ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ( ﺑﻮده و ﺗﻌـﺪاد ﻛﺮوﻣـﻮزوم آن دو ﺑﺮاﺑـﺮ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻗﺒﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﻣﺮﺣﻠﺔ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺘﻲ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Anizogamet‬‬ ‫‪2. Heterogamet‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪6‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﭼﻬـﺎر‬ ‫ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﻫﺎﭘﻼﻧﺘﻴﻚ‪ .1‬در اﻳﻦ ﭼﺮﺧﻪ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ ﻳـﺎ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴـﺪ )‪n‬ﻛﺮوﻣـﻮزوﻣﻲ(‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪n ،‬ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﻴﺎه ﺟﻮر رﻳﺴﻪ )ﻫﻮﻣﻮﺗﺎﻟﻴﻚ( ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ در ﻳﻚ ﺗـﺎل ﺑـﻪوﺟـﻮد‬ ‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬در ﮔﻴﺎه ﻫﺘﺮوﺗﺎﻟﻴﻚ )ﻧﺎﺟﻮر رﻳﺴﻪ( ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ در دو ﺗﺎل ﺟﺪا از ﻫﻢ اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬دﻳﭙﻼﻧﺘﻴﻚ‪ .2‬اﻳـﻦ ﻧـﻮع ﭼﺮﺧـﻪ را ﭼﺮﺧـﺔ اﺳـﭙﻮروﻓﻴﺘﻲ ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬ﻋﻠـﺖ آن‬ ‫وﺟﻮد ﺑﺨﺶ روﻳﺸﻲ ﻳﺎ اﺻﻠﻲ ﮔﻴـﺎه ﺑـﻪ ﺻـﻮرت دﻳﭙﻠﻮﺋﻴـﺪي ﻳـﺎ اﺳـﭙﻮروﻓﻴﺘﻲ اﺳـﺖ و‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺎﻣﺘﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴـﺪ )‪n‬ﻛﺮوﻣـﻮزوﻣﻲ( ﺑـﻮده و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻣﻴـﻮز در‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ ﻳﺎ اﻧﺪاﻣﻬﺎي زاﻳﺸﻲ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲاﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺎ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺳـﻠﻮل ﺗﺨـﻢ و روﻳـﺶ آن‪،‬‬ ‫ﻣﺠــﺪداً ﻣﺮﺣﻠــﺔ اﺳــﭙﻮروﻓﻴﺘﻲ آﻏــﺎز ﻣــﻲﺷــﻮد‪ .‬ﭼــﻮن ﮔﻴــﺎه ﺑــﻪﺻــﻮرت دﻳﭙﻠﻮﺋﻴــﺪ )‪2n‬‬ ‫ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ( اﺳﺖ و ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪي ﻳﺎ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻲ ﻓﻘﻂ در ﻫﻨﮕـﺎم ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣـﺪت ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ از ﭼﺮﺧـﺔ زﻧـﺪﮔﻲ آن را ﻣﺮﺣﻠـﺔ ﮔـﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻲ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺗﻨﺎوب ﻧﺴﻠﻬﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻴﺎه اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ و ﮔﻴﺎه ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ از ﻧﻈﺮ ﺷـﻜﻞ ﻇـﺎﻫﺮي‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ﺗﻜﺮار ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﺮﺧﺔ زﻧﺪﮔﻲ را ﺗﻨﺎوب ﻧـﺴﻠﻬﺎي‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎه ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﻮر رﻳﺴﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛـﻪ ﮔﺎﻣﺘﻬـﺎي ﻧـﺮ و ﻣـﺎده‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬از ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﮔﺎﻣﺖ ﺳﻠﻮل ﺗﺨﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻠﻮل ﺗﺨـﻢ‬ ‫ﺑﺪون آﻧﻜﻪ وارد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻮز ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻴﺎه اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﻴﺎه ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Haplantic‬‬ ‫‪2. Diplantic‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪7‬‬

‫‪ .4‬ﻫﺘﺮوﻣﻮرﻓﻴﻚ‪ .1‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﻴﺎه اﺻﻠﻲ ﺑﻪﺻﻮرت دﻳﭙﻠﻮﺋﻴـﺪ )‪ 2n‬ﻛﺮوﻣـﻮزوﻣﻲ( ﻳـﺎ‬ ‫اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ اﺳﺖ و ﮔﻴـﺎه ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ ﺑـﺴﻴﺎر ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑـﻮده و ﻫـﻴﭻ ﺷـﺒﺎﻫﺘﻲ ﺑـﻪ ﮔﻴـﺎه‬ ‫اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬دو ﮔﻴﺎه ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ و ﻫـﻢ از ﻧﻈـﺮ اﻧـﺪازه ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﺗﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎل ﮔﻴﺎه اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ و ﺗﺎل ﮔﻴﺎه ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻛﻮﭼﻚ و‬ ‫ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﺔ اﻳﻦ ﭼﺮﺧﻪ را ﻣﻲﺗﻮان در ﺟﻠﺒﻚ ﻻﻣﻴﻨﺎرﻳـﺎ ﻣﻼﺣﻈـﻪ ﻛـﺮد‪ .‬در‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﺮﺧﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ در ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭼﺮﺧﺔ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ داراي ﻳﻚ ﻧﻮع رﻳـﺴﻪ )ﻫﺎﭘﻠﻮﺑﻴﻮﻧﺘﻴـﻚ( و ﭼﺮﺧـﺔ زﻧـﺪﮔﻲ داراي دو ﻧـﻮع رﻳـﺴﻪ‬ ‫)دﻳﭙﻠﻮﺑﻴﻮﻧﺘﻴﻚ(‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﻫﺎﭘﻠﻮﺑﻴﻮﻧﺘﻴـﻚ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ دﻳﭙﻠﻮﺋﻴـﺪ ﻳـﺎ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴـﺪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻫﺎﭘﻠﻮﺑﻴﻮﻧﺘﻴﻚ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ‪n‬ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬آﻣﻴـﺰش‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺗﺨﻢ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺮﺣﻠـﺔ دﻳﭙﻠﻮﺋﻴـﺪي )‪ 2n‬ﻛﺮوﻣـﻮزوﻣﻲ( در‬ ‫ﭼﺮﺧﺔ زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ .‬رﺷﺪ ﺗﺨﻢ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻮزي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ دوﺑـﺎره‬ ‫ﺑﻪ ‪ n‬ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ )ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪ( ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﭼﺮﺧﺔ زﻧﺪﮔﻲ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻫﺎﭘﻠﻮﺑﻴﻮﻧﺘﻴـﻚ‬ ‫دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ‪ ،‬رﻳﺴﻪ ﻳﺎ اﻧﺪام روﻳﺸﻲ دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ )‪ 2n‬ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ( اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‪ ،‬اوﻟـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻮز اﺳﺖ و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﭼﺮﺧﺔ زﻧﺪﮔﻲاﻧﺪ‪ ،‬آﻣﻴـﺰش ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ و ﺗﺨـﻢ ﺑـﻪوﺟـﻮد‬ ‫ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬از رﺷﺪ ﺗﺨﻢ ﻧﻴﺰ ﺟﻠﺒﻚ دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎً ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻃﺮح ﻛﻠﻲ‬ ‫زﻳﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻫﻤﺔ زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪات ﺧﺎﻟﺺ )ﺗﺮﻣﻴﻢ( ﻳﺎ رﺷﺪ ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻢ و ﺷﻜﺎر ﻛﺮدن ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ‬ ‫از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻗﻄﺒﻲ ﺗﺎ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎي ﮔﺮم‪ ،‬از ﻗﻠـﺔ ﻛـﻮهﻫـﺎ ﺗـﺎ ﻣﺤـﺪودة داراي ﻧـﻮر درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎ و‬ ‫اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﻫﻤﺔ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﻏﻴﺮآﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﻃﺒﻘـﺎت‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت آزاد‬ ‫ﺷﻨﺎورﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﻗﺘﻲ در ﻫﻤﺔ ﭘﻴﻜﺮة آب دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬روﻧـﺪ در ﺳـﺎل ‪1981‬‬ ‫اوﻟﻴﻦ اﻛﻮﻟﻮژﻳﺴﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﺮ ﺧﻄﻴﺮ ﺗﻬﻴﺔ ﮔﺰارش ﺟﺎﻣﻊ از اﻛﻮﻟﻮژي ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ را در ﻳـﻚ‬ ‫‪1. Heteromorphic‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪8‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻛﺘﺎب ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻛﺎري ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ و اﻧـﺪاﻣﻬﺎي آن‬ ‫را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن وﻇﺎﻳﻒ و ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ دﻣﺎ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ آن وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬از ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آب‬ ‫ﮔﺮم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﺮف و ﻳﺦ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از اﻛﻮﻟﻮژﻳﺴﺘﻬﺎي ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ ﮔـﺰارش دادهاﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﺟﺰﺋﻴﺎت ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻬﺘﺮ و دﻗﻴﻘﺘـﺮ اﻛﻮﻟـﻮژي‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ از روﺷـﻬﺎي ﺗﻮﺻـﻴﻔﻲ و آزﻣﺎﻳـﺸﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده و ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ را‬ ‫ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ از ﻫﺮ دوي اﻳﻦ روﺷﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ و ﺧﺎﺻﺔ ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﺔ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ‬ ‫اﻧﺮژي اﺷﻌﺔ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را در ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺑﻪ اﻧﺮژي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪهﻫﺎي اوﻟﻴﺔ آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي آﺑﻲ ﺑﺮاي ﻣﺼﺮف ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻏﺬا آﻣﺎده‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع وﻗﺘﻲ ﻣﻬﻢ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ %70‬ﺳﻄﺢ ﺳﻴﺎرة‬ ‫ﻣﺎ )زﻣﻴﻦ( از آب ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﻣﺘـﺬﻛﺮ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺗﻌـﺪادي از ﺟﻤﻌﻴـﺖ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺧﺎﻛﺰي ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪1‬‬

‫ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ از ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﺑﻮدهاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫اﻛﺴﻴﮋن را ﺑﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﺰرﻳﻖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬وﺟﻮد اﻛﺴﻴﮋن در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻻﻳﺔ اوزون‬ ‫در اﻃﺮاف اﺗﻤﺴﻔﺮ ﮔﺸﺖ‪ .‬وﺟﻮد اوزون اﻣﻜـﺎن ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻳﻮﻛﺎرﻳﻮﺗﻬـﺎ را ﻓـﺮاﻫﻢ ﺳـﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻔﺲ ﻫﻮازي ﺑﺎ وﺟﻮد اﻛﺴﻴﮋن ﻣﻤﻜﻦ و اﺛﺮﻫـﺎي ﻧـﺎﻣﻄﻠﻮب ﭘﺮﺗـﻮ ﻓـﺮاﺑﻨﻔﺶ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ و‬ ‫وﺟﻮد اوزون ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬اﻣـﺮوزه ﻧﻴـﺰ ﻫﻤﭽـﻮن ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬از ﻟﺤـﺎظ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬ ‫اﻛﺴﻴﮋن در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻮر و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻟﺤﺎظ ﺗﺜﺒﻴـﺖ ﻧﻴﺘـﺮوژن ﻫـﻮا‪ ،‬ﺑـﻪوﻳـﮋه در‬ ‫آﺑﻬﺎي ﻛﻢﻧﻴﺘﺮوژن‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در ﻏﻴﺎب اﻛﺴﻴﮋن از ﺳﻮﻟﻔﻴﺪ‬ ‫ﺋﻴﺪروژن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده و ﻛﻤﻮﺳﻨﺘﺰ راﻳﺞ در ﻣﻴﺎن ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎي اﺗﻮﺗﺮوف )ﺧـﻮد ﻏﺬاﺳـﺎز( را‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪2H2S + CO2 → CH2O + 2S + H2O‬‬ ‫‪1. Cyanophyta‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪9‬‬

‫اﮔﺮ اﻛﺴﻴﮋن ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺜﺒﻴـﺖ درون ﻫﺘﺮوﺳﻴـﺴﺖ اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﺷـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي روﻳﺸﻲ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻫـﻢ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ در ﻏﻴـﺎب اﻛـﺴﻴﮋن )ﺷـﺮاﻳﻂ ﻏﻴﺮﻫـﻮازي(‬ ‫ﻧﻴﺘﺮوژن را ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﺰﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮوژﻧﺎز ﺗﺜﺒﻴـﺖ ﻧﻴﺘـﺮوژن را ﺗـﺴﺮﻳﻊ ﻛـﺮده و ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬ ‫اﺳﺘﻴﻠﻦ را ﺑﻪ اﺗﻴﻠﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از واﻛﻨﺶ ﺗﺒﺪﻳﻞ اﺳـﺘﻴﻠﻦ ﺑـﻪ اﺗـﻴﻠﻦ ﻣـﻲﺗـﻮان‬ ‫ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻧﻴﺘﺮوژن ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ را ﺗﺨﻤﻴﻦ زد‪ .‬ارزش ﻧﻴﺘﺮوژن در ﺑﺴﻴﺎري از اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺸﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻣﺮﺟﺎﻧﻲ‪ ،‬درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ‬ ‫و ﻣﺰرﻋﻪﻫﺎي ﺑﺮﻧﺞ )ﺷﺎﻟﻴﺰارﻫﺎ(‪ .‬آﻣﻮﻧﻴﻮم و ﻧﻴﺘـﺮات ﺣﺎﺻـﻞ از ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻧﻘـﺶ‬ ‫ﻣﻬﻤﻲ در ﭼﺮﺧﺔ ﭘﺮوﺗﺌﻴﻦﺳﺎزي اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي ﻓﻮق دارد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪﻃﻮر ﮔﺴﺘﺮده در ﺷﺮاﻳﻂ‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻣﺮﺑﻮﻃـﻪ در ﻣﺤﻴﻄـﺸﺎن ﺑـﺎ ارزﺷـﺘﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺳــﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در اﻃــﺮاف ﭼــﺸﻤﻪﻫــﺎي آب ﮔــﺮم ﻧﻴــﺰ ﮔــﺰارش ﺷــﺪهاﻧــﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧــﺔ‬ ‫ﺳﻴﻨﻪﻛﻮﻛﺎﻟﻮس در دﻣﺎي ‪ 74‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در ﻣﺤﻴﻄﻬـﺎي ﺑـﺎ ‪pH‬‬

‫ﺧﻨﺜﻲ ﻳﺎ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺑﻬﺘﺮي ﻣﻲروﻳﻨﺪ و در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي اﺳﻴﺪي رﺷﺪ ﻣﺤـﺪود دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ را ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮان در اﻃﺮاف ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آب ﻣﻌـﺪﻧﻲ ﮔـﻮﮔﺮددار ﻣـﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات از آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ زﻳﺮ ﻳﺨﻬﺎي ﻗﻄﺒﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻮرﻣﻴـﺪﻳﻮم‬ ‫ﻓﺮﻳﺠﻴﺪﻳﻮم و ﻟﻴﻨﮕﺒﻴﺎ ﻣﺎرﺗﻨﺴﻴﺎﻧﺎ در زﻳﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺘـﺮ ﻳـﺦ ﻗﻄﺒـﻲ ﺑـﻪ اﻧـﺪازهاي ﻧـﻮر درﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﺷﻬﺎي روﻳﺸﻲ آﻧﻬﺎ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻗﻄﺐ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ از درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎي‬ ‫آب ﺷﻮر ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺖ اﺳﭙﺎﻳﺮوﻟﻴﻨﺎ ﮔﻮﻧﻪاي از آﺑﻬﺎي ﺷﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ‬ ‫ﻏﺬاﻳﻲ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﻔﺘﺎد درﺻﺪ وزن اﻳﻦ ﻣﻮﺟـﻮد‪ ،‬ﭘـﺮوﺗﺌﻴﻦ )وزن ﺧـﺸﻚ(‬ ‫اﺳﺖ و ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﺮاي وﻳﺘﺎﻣﻴﻨﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و اﺳﻴﺪﻟﻴﻨﻮﻟﺌﻴﻚ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻮري زﻳﺎدي را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در اﻋﻤﺎق درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ‪ ،‬روي‬ ‫رﺳﻮﺑﺎت و در ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺟﺰروﻣﺪ درﻳﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺳـﻨﮕﻬﺎ و‬ ‫رﺳﻮﺑﺎت ﻣﻲﭼﺴﺒﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ رﺷﺪ رﺷﺘﻪﻫﺎ درﻫﻢ و ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﺗﺠﻤـﻊ رﺳـﻮﺑﺎت‬ ‫ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻣﺘﺮﺷﺤﻪ از ﺑﻌﻀﻲ از ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ و ﺑـﺎ ﮔﺬﺷـﺖ زﻣـﺎن‪ ،‬رﺳـﻮﺑﺎت ﻓـﺴﻴﻠﻲ‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮاورﺗﻦ و اﺳﺘﺮوﻣﺎﺗﻮﻟﻴﺖ از اﻳﻦ رﺳﻮﺑﺎت ﻓـﺴﻴﻠﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪10‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ واﻛﻮﺋﻠﻬﺎي ذﺧﻴﺮهﺳﺎزي ﮔﺎزﻫـﺎي ﺣﺎﺻـﻞ از ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺘﺎﺑﻮﻟﻴﺴﻤﻲ را دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺗﺮﻳﻜﻮدﺳﻤﻴﻮم‪ ،‬در ﺳﻄﺢ آب ﻣﺘـﺮاﻛﻢ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ )ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫ﺷﻨﺎور ﻳﺎ ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ(‪ .‬ﺗﺮاﻛﻢ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در ﺗﻔﺮﻳﺤﮕﺎﻫﻬـﺎ ﻇـﺎﻫﺮ ﻟﺠـﻦ را ﺑـﻪ آب داده و از‬ ‫ارزش ﺗﻔﺮﻳﺤﻲ آن ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﻪ ﺟﻨﺲ آﻧﺎﺑﻴﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻴﻜﺮوﺳﻴﺲﺗـﻴﺲ و آﻓـﺎﻧﻴﺰوﻣﻨﻮن‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬اﻛﺴﻴﮋن آب ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﻓﺴﺎد ﻳﻜﺒﺎرة اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﭘﺮوﻓﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺳﺮﻳﻌﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ اﺛﺮﻫـﺎي ﻋﻤـﺪه‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑـﺮ ﻣﻮﺟـﻮدات ﻏﻴﺮﻫـﻮازي ﭼﻴـﺮه ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬واﻛﻮﺋﻠﻬـﺎي ﮔـﺎزي‬ ‫ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨﺪة ﻋﻤﻖ ﺷﻨﺎوري ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﺑﻮده و راﺑﻄﺔ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﺘﻮﺳـﻨﺘﺰي دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻗﻨﺪ در اﺛﺮ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ ﻓﺸﺎر اﺳـﻤﺰي‬ ‫ﺳﻠﻮل ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر اﺳﻤﺰي درونﺳﻠﻮﻟﻲ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﺟﺬب آب و درﻧﺘﻴﺠـﻪ‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر درونﺳﻠﻮﻟﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت واﻛﻮﺋﻠﻬـﺎي ﮔـﺎزي ﻣـﻲﺷـﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻓﺸﺎر درونﺳﻠﻮﻟﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻳـﻮن ﭘﺘﺎﺳـﻴﻢ درونﺳـﻠﻮﻟﻲ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ واﻛﻮﺋﻠﻬﺎي ﮔﺎزي ﻛﻤﺘـﺮي داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ )ﻳـﺎ ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي از‬ ‫واﻛﻮﺋﻠﻬﺎي ﮔﺎزيﺷﺎن ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ( ﺑﻪ ﻋﻤﻘﻬﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮ ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در ﻣﻮارد زﻳﺎدي راﺑﻄﻪ ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟـﻮدات؛ ﻣﺜـﻞ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﻪوﻳﮋه در ﻧﻮﺳﺘﻮك؛ ﺑﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﻴﺮآوﻧﺪﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﻲ )آﻧﺎﺑﻴﻨﺎ در ﮔﻴﺎه آزاﻟﻪ(؛ ﺑﺎ‬ ‫رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي )در ﺳﻴﻜﺎدهﻫﺎ(؛ ﺑﺎ ﭘﺮوﺗﻮزوا؛ ﺑﺎ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي درﻳﺎﻳﻲ و ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬اﻳﺠﺎد‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ راﺑﻄﻪ ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺑﻴﻦ ﺟﻠﺒﻚ و ﻗﺎرچ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫در ﺣﺪود ‪ 8‬درﺻﺪ ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ ﺷﺮﻳﻚ ﺟﻠﺒﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ ـ آﺑﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖﻛﻨﻨﺪه ازت داراي ﺳﻪ ﺗﻴﭗ ﺳﻠﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ‬ ‫از‪ :‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي روﻳﺸﻲ‪ ،‬ﻫﺘﺮوﺳﻴﺘﻬﺎ و اﺳﭙﻮرﻫﺎ ﻳﺎ آﻛﺎﻧﻴﺘﻬـﺎ‪ .‬ﻣﺤـﻞ اﺳـﺘﻘﺮار آﻧـﺰﻳﻢ ﻧﻴﺘﺮوژﻧـﺎز‬ ‫ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻫﺘﺮوﺳﻴﺴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻋﻴﻦﺣﺎل ﺑﻪﻃﻮر ﺗﺌﻮرﻳﻚ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﺮﻳـﻚ از‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻓﻮق ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺘﺮوژﻧﺎز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ آزﻣﺎﻳﺶ ﺑﺎ اﺳـﺘﻴﻠﻦ ﻫـﻴﭻﮔﻮﻧـﻪ ﻛﺎﻫـﺸﻲ در‬ ‫ﻣﻘﺪار اﺳﺘﻴﻠﻦ در ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي آﻛﺎﻧﻴﺖ را ﻧـﺸﺎن ﻧـﺪاده و اﺣﺘﻤـﺎﻻً اﻳـﻦ ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎ ﻓﺎﻗـﺪ آﻧـﺰﻳﻢ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻓﺘﻮﺳﻴـﺴﺘﻢ ‪ 2‬ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﺟـﺬب ‪ CO142‬ﺑـﻮده و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻣـﺸﺨﺺ ﺷــﻮد ﻛــﻪ ﻣﻨــﺎﺑﻊ ﻛــﺮﺑﻦ ﻣﺜــﻞ ‪ CO2‬در ﺳــﻠﻮﻟﻬﺎي روﻳــﺸﻲ ﺗﺜﺒﻴــﺖ ﺷــﺪه و ﺑــﻪ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪11‬‬

‫ﻫﺘﺮوﺳﻴﺴﺘﻬﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﻴﺘﺮوژن ﺗﺜﺒﻴﺖ ﺷﺪه در ﻫﺘﺮوﺳﻴـﺴﺘﻬﺎ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﻴﻦرﺷـﺘﻪاي‬ ‫ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻨﻮع اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ‬

‫‪1‬‬

‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻮر ﻣﻮﻓﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳـﺒﺰ در‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﺧﺎﻛﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺟﺰو اﺻـﻠﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ‬ ‫آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻮده و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻬﺎ در درﻳﺎﭼﻪﻫـﺎي ﭘﺮﻏـﺬا )ﻳﻮﺗﺮوﻓﻴـﻚ( ﻓﺮاواﻧﻨـﺪ‪ .‬اﻧـﻮاع‬ ‫ﺗﺎژﻛﺪار آﻧﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را در زﻳﺮ ﻳﺦ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﺗﺎژﻛـﺪار راﺳـﺘﻪﻫـﺎي ﻳﻮﻟﻮﺗﺮﻳﻜـﺎﻟﻴﺰ‪ ،‬اﺋﻮدوﮔﻮﻧﻴـﺎﻟﻴﺰ و ﻛﻼدوﻓـﻮدﻟﻴﺰ در‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت رﺳﻮﺑﻲ ﻛﻒزي آب ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ در آﺑﻬـﺎي ﺳـﺎﻛﻦ و ﻳـﺎ ﺟـﺎري‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﻳﻮﻟـﻮﺗﺮﻳﻜﺲ ﻣﻌﻤـﻮﻻً در زﻣـﺴﺘﺎن و ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي اﺳـﺘﻴﮋﺋﻮﻛﻠﻮﻧﻴﻮم و‬ ‫ﻛﻼدوﻓﻮرا در ﺑﻬﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮدات در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ درﻳﺎﻳﻲ زﻳﺎد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ‪ ،‬در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻛﻒزي آﺑﻬﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رﺷﺪ اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﭼﻨـﺎن‬ ‫زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ راه ﻗﺎﻳﻘﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﻳﺎ آﺑﺮاﻫﻬﺎي ﺳـﺎﺣﻠﻲ را ﻣـﺴﺪود ﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻮدﻳﻮم ﻓﺮاژﻳﻞ در ﺳﻮاﺣﻞ اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﭘﺮورش ﺻﺪف را آﻟـﻮده ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ ﺑﺎ ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪﺷﺪن و ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻣﺖﺳﺎزي ﺑﺪون ﻣﻴـﻮز زﻳـﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫آﺳﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ اروﭘﺎ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ )از ﻃﺮﻳـﻖ ﻛـﺸﺘﻴﻬﺎ(‪.‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ ،1975‬ﻛﻮدﻳﻮم ﻓﺮاژﻳﻞ در ﻻﻧﮓآﻳﻠﻨﺪ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﮔﺰارش ﺷﺪه و اﻣﺮوزه در ﺳـﻮاﺣﻞ‬ ‫ﻧﻴﻮﺟﺮﺳﻲ ﺗﺎ ﻣﺎﺳﺎﭼﻮﺳﺖ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻟﻮا‪ 2‬و اﻧﺘﺮوﻣﻮرﻓﺎ‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻘﺎوم ﺑﻪ آﻟﻮدﮔﻲ آب درﻳﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﻃﻴﻒ وﺳﻴﻌﻲ‬ ‫از ﺷﻮري در ﺧﻮرﻫﺎ و اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻳﻚ اﺳـﺘﺮاﺗﮋي اﻛﻮﻟـﻮژﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﻮن رﻗﺎﺑﺖ ﺷﺪﻳﺪي در ﺷﺮاﻳﻂ آﻟﻮدﮔﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻗﺴﻤﺘﻲ از‬ ‫ﺳﺎل رﺷﺪ ﻓﻌﺎل دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺰرگ در ﻃﻮل ﺳـﺎل ﻓﻌﺎﻟﻨـﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل در ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ازﺑﻴﻦ رﻓﺘﻪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي‬ ‫دﻳﻮاره ﺿﺨﻴﻢ درآﻣﺪه و ﻏﻴﺮﻓﻌﺎل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رﺷـﺘﺔ ﺑﻌـﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ در ﺷـﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣـﺴﺎﻋﺪ‬ ‫‪1. Green algae‬‬ ‫‪2. Ulva‬‬ ‫‪3. Entromorpha‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪12‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ازﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬وﻟﻲ‪ ،‬ﺳﻠﻮل ﭘﺎﻳﻪ ﺟﻠﺒﻚ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻚ آﻛﻴﻨﺖ ﻣﻲﮔـﺮدد‪ .‬آﻛﻴﻨﺘﻬـﺎ ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ در زﻣﺎن ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ و زﻳﺮ ﻓـﺸﺎر اﺗﻔـﺎق ﻣـﻲاﻓﺘـﺪ و‬ ‫زﻳﮕﻮت دﻳﻮاره ﺿﺨﻴﻢ )ﻫﻴﭙﻨﻮزﻳﮕﻮت( ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻓﺘﻮﺳـﻨﺘﺰ و ﺗـﻨﻔﺲ ﺳـﻠﻮﻟﻲ در‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﻘﺎوم ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ ﻛﺎﺳﺘﻪ و رﻧﮓ آﻧﻬﺎ ﻗﺮﻣﺰ ـ ﻧﺎرﻧﺠﻲ )ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ‬ ‫ﻛﺎروﺗﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ( ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬رﺷﺘﻪ ﻛﻼدوﻓﻮرا در ﺷﺮاﻳﻂ ﺳﺨﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘـﺴﺮوي ﻛﻨـﺪ و‬ ‫ازﺑﻴﻦ ﺑﺮود‪ ،‬ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﭘﺎﻳـﻪ دﻳـﻮاره ﺿـﺨﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘـﻪ و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﻏﻴﺮﺟﻨـﺴﻲ‬ ‫ﻫﻴﭙﻨﻮﺳﭙﻮر درﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ‬

‫‪1‬‬

‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ از اﻋﻀﺎي ﻋﻤﺪه اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت اﻋﻤﺎق اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬در آﺑﻬﺎي‬ ‫ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺧﺎﻛﻬﺎي ﺳﻄﺤﻲ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬در اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ از آﺑﻬﺎي اﺳـﺘﻮاﻳﻲ ﺗـﺎ‬ ‫ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎر ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﻓـﺮدي در ﻣﺤـﺪوده دﻣـﺎﻳﻲ ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺘﺮاﺳﭙﻮروﻓﻴﺘﻬﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي از ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻬﺎ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ در ﺳﻮاﺣﻞ ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬از ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻗﻄﺮهﭘﺎﺷﻲ ﺗﺎ ﻧـﻮاﺣﻲ زﻳـﺮ ﺟﺰروﻣـﺪ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﻴﻦ ﺟﺰروﻣﺪي‪ ،‬ﺑﻪﺻـﻮرت ﻳـﻚ اﺟﺘﻤـﺎع‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻲ درﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻴﻦ ﺟﺰروﻣﺪي ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺪاري ﺧﺸﻜﻲ و ﻧـﻮر ﺷـﺪﻳﺪ را‬ ‫ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ ﺳﺎﺣﻞ و در ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎي ﺟﺰروﻣـﺪي‬ ‫و ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب زﻳﺮ درﺧﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ زﻳﺎدي رﻧﮓ ﻗﻬﻮهاي‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻨﻔﺶ ﺗﻴﺮه دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﻛﺎروﺗﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ در ﺳﻠﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎروﺗﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ رﻧﮕﺪاﻧﻪ‬ ‫ﻓﻴﻜﻮارﻳﺘﺮﻳﻦ را ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ و ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل‪ ،‬در ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻧﻴـﺰ دﺧـﺎﻟﺘﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﺟﻠﺒـﻚ‬ ‫ﻗﺮﻣﺰ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬آﻳﺮﻳﺪﻳﺎ و ﻛﻨﺪروس‪ ،‬در زﻳـﺮ ﺗـﺎﺑﺶ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑـﻪ رﻧـﮓ آﺑـﻲ روﺷـﻦ دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﻜﺴﺘﮕﻲ ﻧﻮر از ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻏﻴﺮزﻧـﺪة ﻛﻮﺗﻴﻜـﻮل‬ ‫)ﻣﺎدة ﭼﺴﺒﻨﺪه( ﺳﻄﺢ ﺟﻠﺒﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﻳﺪه ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﻮة زﻧﺪﮔﻲ روﮔﻴﺎﻫﻲ )اﭘﻲﻓﻴﺘﻲ( در ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺳﺮاﻣﻴﺎﻳﻠﻴﺰ‪ ،‬دﻳﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﭘﻲﻓﻴﺘﻬﺎ در ﺳﻄﺢ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ روي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺧﺎﺻﻲ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﻃﻴﻒ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻲ وﺳـﻴﻌﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻗﺮﻣـﺰ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻬـﺎي‬ ‫‪1. Red algae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪13‬‬

‫واﻗﻌﻲاﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ روي ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ دﻳﮕﺮ و ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻬﺎي ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺧﻮد ﻣﻲروﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻧﮕﻠﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺪه داﺷﺘﻪ و رﻧﮕﺪاﻧـﻪ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ درونزي ﺑـﻮده و‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ زﻳـﺮ ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﺟﺰروﻣـﺪي‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي آﻫﻜﻲ ﻳﺎ ﭼﺮﻣﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ وﺟﻮد ﻓﺸﺎر ﻋﻠﻔﺨﻮاري در ﻣﺤﻴﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻏﻠﺐ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ روﺷﻦ دارﻧﺪ‪ .‬ﻃﻴﻒ ﻧﻮر آﺑﻲ ـ ﺳﺒﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻴﻜـﻮارﻳﺘﺮﻳﻦ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻣﻘـﺪار‬ ‫ﻧﻮر آﺑﻲ ـ ﺳﺒﺰ را ﺑﺮاي ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬در ﺑﻌـﻀﻲ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﺘﺮاﺳـﭙﻮروﻓﻴﺖ در‬ ‫آﺑﻬﺎي ﻋﻤﻴﻘﺘﺮ از آﺑﻬﺎي ﻣﺤـﻞ رﺷـﺪ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ ﻣـﻲروﻳـﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻛـﻮراﻟﻴﻦ ﻓﺮﺷـﻲ‪،‬‬ ‫ﻋﻤﻴﻘﺘﺮﻳﻦ روﻳﻨﺪﮔﺎن ﺟﻠﺒﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ را ﺗﺎ ﻋﻤﻖ ‪ 270‬ﻣﺘـﺮي ﻫـﻢ دﻳـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻨﻴﻚ‬ ‫)‪ (1982‬راﺑﻄﻪاي را ﺑﻴﻦ ﻳﻚ ﻧﺮمﺗﻦ و ﻳﻚ ﺟﻠﺒﻚ ﻛﻮراﻟﻴﻦ در ﻧﻴﻮاﻧﮕﻠﻨﺪ آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﮔـﺰارش‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻠﺒﻚ ﻛﻮراﻟﻴﻦ ﻛﻼﺗﺮوﻣﻮرﻓﻮم ﺳﻴﺮﻛﻮﻣﺴﻜﺮﻳﭙﺘﻮم در ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎي ﺟﺰروﻣـﺪي و در‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ زﻳﺮ ﺟﺰروﻣﺪي ﺳﻮاﺣﻞ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﻧﺮمﺗﻦ آﻛﻤـﺎﻧﻲ ﺗـﺴﺘﻮدﻳﻨﺎﻟﻴﺲ اﻏﻠـﺐ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬ ‫ﺟﻠﺒﻚ ﺑﺎﻻﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺮمﺗﻦ از ﻻﻳﺔ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﺟﻠﺒﻚ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒـﻚ ﻫـﻢ از‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻄﺢ آن ﺗﻤﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد و اﭘﻲﻓﻴﺘﻲ روي آن ﻧﻤﻲروﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮده و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺗـﺎزه را‬ ‫ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺧﻮرده ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻣﺮﺟـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻛﻮراﻟﻴﻨﻬـﺎي ﻓﺮﺷـﻲ‪،‬‬ ‫ﺳﻄﺢ ﮔﺴﺘﺮدهاي از ﺻﺨﺮهﻫﺎي را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻟﺒـﻪاي ﺟﻠﺒﻜـﻲ در ﻣﺤـﻞ ﺑﺮﺧـﻮرد‬ ‫اﻣﻮاج ﺑﺎ ﺻﺨﺮه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﻮراﻟﻴﻨﻬﺎ در ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻟﺒﻪﻫﺎ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﺸﻬﺎي آﻫﻜﻲ‬ ‫ﻛﻮراﻟﻴﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار رﺳﻮﺑﺎت ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ‪ ،‬درﻳﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ‪ ،‬ﺣـﺪود‬ ‫ﺳﻪ درﺻﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﻫـﺎ در آﺑﻬـﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻗﺮﻣـﺰ آﺑﻬـﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ در‬ ‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي آب ﺧﺸﻜﻴﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ ـ آﺑـﻲ ﺑـﺎ رﻧﮕﺪاﻧـﻪ‬ ‫ﻓﻴﻜﻮارﻳﺘﺮﻳﻦ ﻫﻢ در اﻳـﻦ ﻣﺤﻴﻄﻬـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ(‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي راﻳـﺞ ﺑـﺎ ﺗﺮاﻛﻮﺳـﭙﺮﻣﻮم و ﻟﻤﺎﻧﻴـﺎ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رﻧﮓ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ از زرد ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺰ‪ ،‬ﺳﺒﺰ ـ آﺑﻲ ﺗﺎ ﻗﻬﻮهاي و ﺳﻴﺎه ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻓﻴﻜﻮارﻳﺘﺮﻳﻦ ﻧﺪارﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮ ﻓﻴﻜﻮﺳـﻴﺎﻧﻴﻦ ﻣﺤـﻮ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻢاﻫﻤﻴﺘﻲ ﻓﻴﻜﻮارﻳﺘﺮﻳﻦ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺻـﺎﻓﻲ ﺷـﺪن ﻧـﻮر ﻗﺮﻣـﺰ ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﺎﻳﻪ‬ ‫ﺳﺮﺷﺎﺧﻪ درﺧﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در اﻃـﺮاف رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺳﺎزي ﻛﺎرﻳﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮ در روش اﻧﺘـﺸﺎر ﻛﺎرﻳﻮﺳـﭙﻮرﻫﺎ‬ ‫ﺷﺎﻳﺪ ﺳﺎزﮔﺎري وﻳﮋهاي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎور ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ در آب ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ ﺟﻠﺒـﻚ ﻗﺮﻣـﺰ؛ ﻣﺜـﻞ‪،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪14‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﺎﻧﮕﻴﺎ آﺗﺮوﭘﺮﻳﺮﻳﺎ و ﻛﺮوﺋـﻮداﻛﺘﻴﻼن راﻣـﻮزوم از اﻗﻴﺎﻧﻮﺳـﻬﺎ ﺑـﻪ درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎي ﺑـﺰرگ )در‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ( اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻚ ﻗﺮﻣﺰ ﻛﻤﻴﺎﺑﻲ در ﻓﻮراﻧﻬﺎي ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آب ﮔﺮم دﻳﺪه ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺎﻧﻴﺪﻳﻮم ﺟﻠﺒﻚ ﻗﺮﻣﺰ ﻳﻚﺳﻠﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻧﮓ ﺳﺒﺰ ـ آﺑﻲ دارد )رﻧﮕﺪاﻧـﺔ اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ ‪ a‬و ﻓﻴﻜﻮﺳﻴﺎﻧﻴﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ ﻓﻘﻂ در ‪ pH‬اﺳﻴﺪي )‪ 2‬ﺗﺎ ‪ (pH= 4‬ﺑﺎ آب ﮔﺮم ﺗﺎ ‪ 55‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔـﺮاد‬ ‫ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻠﺒﻚ را ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺠﺎري ﻣﻲﭘﺮوراﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮرﻓﻴﺮا‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي‬ ‫ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻬﻢ در ﺧﺎور دور اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ را در ژاﭘﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم‪ ،‬ﻧﻮري و در ﭼـﻴﻦ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫»زﻳﻜﺎي« ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻧﺴﺎن از ﺟﻠﺒﻚ‪ ،‬در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﻧـﺎﭼﻴﺰ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﻲ‪ ،‬از آﻧﻬـﺎ در ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻫﻴﺪروﻛﻠﻮﻳﻴـﺪﻫﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻫﻴﺪروﻛﻠﻮﻳﻴـﺪﻫﺎ را از ﻣـﻮاد‬ ‫ﭼﺴﺒﻨﺎك دﻳﻮارة ﺳﻠﻮﻟﻲ ﺟﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﺳـﻔﺖﻛﻨﻨـﺪه و ژﻟـﻪﻫـﺎ در ﻣﺤـﺼﻮﻻت‬ ‫زﻳﺎدي اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎراﮔﻴﻨﺎن و آﮔﺎر از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ژﻟﻴـﺪﻳﻮم و‬ ‫ﮔﺮاﺳﻴﻼرﻳﺎ ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ آﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﮔﺎر ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺴﻤﻬﺎ و ﻧﻴـﺰ اﻟﻜﺘﺮوﻓـﻮرز‬ ‫)ﻗﺴﻤﺖ آﮔﺎروزآﮔﺎر( ﺑﻪﻛـﺎر ﻣـﻲرود‪ .‬ﻛﺎرﮔﻴﻨـﺎن را از ﻛﻨـﺪ روس‪ ،‬ژﻳﮕﺎرﺗﻴﻨـﺎ‪ ،‬آﻳﺮﻳـﺪﻳﺎ و‬ ‫ﻳﻮﻛﺌﻮﻣﺎ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﺻﻴﺪ و ﺟﻤﻊآوري ﺟﻤﻌﻴﺘﻬﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻨـﺪروس در آﺗﻼﻧﺘﻴـﻚ‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﻛﺸﺎورزي درﻳﺎﻳﻲ ﻳﻮﻛﺌﻮﻣﺎ در ﺟﺰاﻳﺮ ﻓﻴﻠﻴﭙﻴﻦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﺎراﮔﻴﻨﺎن را ﺑﻪﻃـﻮر‬ ‫ﮔﺴﺘﺮده در ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻨﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺮ‪ ،‬ﻛﺎﻛـﺎﺋﻮ‪ ،‬ژﻟـﻪﻫـﺎي دﺳـﺮي‪ ،‬ﺷـﺮﺑﺘﻬﺎ و ﻏـﺬاي‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎراﮔﻴﻨﺎن در ﺻﻨﻌﺖ وﺳﺎﻳﻞ آراﻳﺸﻲ و ﻣﺤـﺼﻮﻻت داروﻳـﻲ؛‬ ‫ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺧﻤﻴﺮدﻧﺪان‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﻛﺎراﮔﻴﻨﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ‬ ‫ژﻟﻪاي ﻣﺘﻔﺎوت دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي اوﮔﻠﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ‬

‫‪1‬‬

‫اوﮔﻠﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻮر زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ در آﺑﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﺘﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ اوﮔﻠﻨﺎ رﻧﮓ آﺑﻬﺎي ﺣﻮﺿـﭽﻪ از ﻗﺮﻣـﺰ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‬ ‫)ﻗﺮﻣﺰ ﺧﻮﻧﻲ(‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از اوﮔﻠﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎ ﺿﻤﻦ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻫﺘﺮوﺗـﺮوف ﻣـﻮاد آﻟـﻲ ﻧﻴـﺰ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬ ‫)ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ(‪ ،‬وﻟﻲ اوﻟﮕﻨﻮﺋﻴﺪﻫﺎي ﺑﻲرﻧﮓ ﻛﺎﻣﻼً ﻫﺘﺮوﺗﺮوﻓﻨﺪ‪ .‬اوﮔﻠﻨﻮﺋﻴـﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫ﺑﺮاي وﻳﺘﺎﻣﻴﻨﻬﺎ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻧﻮﻛﻮﺑﺎﻻﻣﻴﻦ وﺗﻴﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻫﺘﺮوﺗﺮوفاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Euglenoid‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪15‬‬

‫ﻛﻮﻻﺳﻴﻮم ﺗﻨﻬﺎ اوﮔﻠﻨﻮﺋﻴﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﺠﻤﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺟﻠﺒـﻚ ﺿـﻤﻦ‬ ‫ﺷﻨﺎ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬اوﮔﻠﻨﺎ‪ ،‬ﺗﺎژﻛﺪار‪ ،‬وﻟـﻲ ﻫﻨﮕـﺎم ﭼـﺴﺒﻴﺪن ﺑـﻪ ﺑـﺴﺘﺮ ﺗﺎژﻛﻬـﺎ را از دﺳـﺖ داده و‬ ‫ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺳﺎﻗﻪاي ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻛﺎراﭘﺎس زﺋﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻲﭼﺴﺒﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ‬

‫‪1‬‬

‫دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ ﻫﻢ در اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﻫـﻢ در آﺑﻬـﺎي ﺷـﻮر زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟـﻪﻫـﺎ در اﻗﻴﺎﻧﻮﺳـﻬﺎي درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎي اﺳـﺘﻮاﻳﻲ ﺟـﺰو اﻋـﻀﺎي اﺻـﻠﻲ‬ ‫ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي دﻳﮕﺮ در آﺑﻬﺎي ﻣﻌﺘﺪل ﻓﺮاواﻧﺘﺮ از دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬رﺷـﺪ اﻧﺒـﻮه‬ ‫دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ رﻧﮕﻬﺎي ﻣﺸﺨﺺ ﻗﻬـﻮهاي ﻳـﺎ ﻗﺮﻣـﺰ را در ﺳـﻄﺢ آب ﻣـﻲﺳـﺎزد ﻛـﻪ آن را‬ ‫»ﺟﺰروﻣﺪ ﻗﺮﻣﺰ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ ﺷﺐﺗﺎب ﺑﻮده و »ﺧﻠﻴﺠﻬﺎي ﺷﺐﺗـﺎﺑﻲ« را‬ ‫ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠﻤﻊ دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ در ﺟﺰروﻣﺪﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ و ﺧﻠﻴﺠﻬﺎي ﺷـﺐﺗـﺎﺑﻲ ﭘﻴـﺮو ﻳـﻚ‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ :‬در ﺧﻠﻴﺞ ﺻﺪف ﺟﺎﻣﺎﺋﻴﻜﺎ‪ ،‬ﺷﺐﺗﺎﺑﻲ ﺟﻠﺒﻚ ﭘﻴﺮدﻳﻨﻴﻮم در ﻏﺮوب‬ ‫ﺑﺎ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ در ﻃﻮل روز و ﺗﻤﺮﻛﺰ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﻮاج ﻣﺪ در ﺷـﺐ اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺟﺰروﻣﺪﻫﺎي ﻗﺮﻣﺰ ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮ را دارﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬در آﺑﻬﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻬﮕﺎﻫﻲ ﺷﻜﻮﻓﻪﻫـﺎي دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟـﻪﻫـﺎ از‬ ‫آﺑﻬﺎي ﺑﺎز ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺲ از ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻋﻨﺎﺻـﺮ آب اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺠﺎورت آﺑﻬﺎ در ﻛﻨﺎر ﻣﺰارع ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﻮارد ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ آب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺷﻜﻮﻓﻪﻫﺎ از ﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي ﻏﻴﺮﻓﻌﺎل ﻛﻒزي ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﻧﺘﻘﺎل ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن آب و ﮔﺮاﻳﺶ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﺑﻪ ﻧـﻮر در ﺗﺠﻤـﻊ ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎ‬ ‫ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮاﻛﻢ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﺟﺰروﻣﺪ ﻗﺮﻣﺰ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ از‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻠﻮﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪدﺳﺖ آﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادي از دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ ﺳﻢﺳﺎز )ﺗﻮﻛﺴﻴﻦﺳﺎز( ﻫـﺴﺘﻨﺪ و در ﺟﺰروﻣـﺪﻫﺎي ﻗﺮﻣـﺰ‬ ‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ﺳـﻤﻬﺎ ﻛـﻪ در ﺳﻴـﺴﺘﻢ اﻋـﺼﺎب ﺣﻴﻮاﻧـﺎت ﻋـﺎﻟﻲ اﺛـﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻤﻬﺎ ﻣﺎﻫﻲ را ﻣﻲﻛﺸﻨﺪ و ﺻﺪﻓﻬﺎ را ﻣﺴﻤﻮم ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫ﻧﺮمﺗﻨﺎن از ﺳﻢ آﺳﻴﺐ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ وﻟﻲ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آﻧﻬﺎ را اﺳـﺘﻔﺎده ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻣـﺴﻤﻮم ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫‪1. Dino fllagelates‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫‪16‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﺮوﺗﻮﮔﻮﻧﻮﻻﻛﺲ ﻛﻪ در ﺳﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑﻲ و ﻳﺎ ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻴﻮاﻧﮕﻠﻨـﺪ اﻳـﺎﻻت ﻣﺘﺤـﺪة‬ ‫آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻢ ﺳﺎﻛﺰي ﺗﻮﻛﺴﻴﻦ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت واﺑﺴﺘﻪ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـﻢ در‬ ‫ﺑﻲﻣﻬﺮﮔﺎن ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪه ﺟﻤﻊ ﺷﺪه و ﻣﺎﻫﻴﺎن ﺗﻐﺬﻳﻪﻛﻨﻨﺪه از اﻳـﻦ ﺑـﻲﻣﻬﺮﮔـﺎن را ﻣـﺴﻤﻮم‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪه ﻣﺎﻫﻲ ﻣﺴﻤﻮم ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﻓﻠﺞ ﻣـﺴﻤﻮﻣﻴﺖ ﻓﻠـﺞﻛﻨﻨـﺪه ﻧـﺮمﺗﻨـﺎن‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺎﻛﺰي ﺗﻮﻛﺴﻴﻦ ﺑﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﭘﻤﭗ ﺳـﺪﻳﻢ ﻋﻤـﻞ ﻧﺮوﻧﻬـﺎ را ﻣﺘﻮﻗـﻒ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺘﻴﻜﻮدﻳﺴﻜﻮس ﺑﺮوﻳﺲ ﻳﺎ ژﻳﻤﻨﻮدﻳﻨﻴﻮم ﺑﺮوي از دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪ ﻫﺎي ﻋﻤﻘﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﺟﺰروﻣﺪ ﻗﺮﻣﺰ ﺳﻮاﺣﻞ ﻓﻠﻮرﻳﺪاي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻫﻲ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﻤﻬﺎ و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻛﺎﻫﺶ اﻛﺴﻴﮋن آب در ﺷﺐ ﻣﻲﻣﻴﺮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻨﺎﮔﺮان ﻓﻠﺞ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺳﻮزش ﭼـﺸﻢ‬ ‫و ﻣﺠﺎري ﺗﻨﻔﺴﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎﻣﺒﺎﻳﺮوددﻳﺴﻜﻮس دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪ روﮔﻴﺎﻫﻲ )اﭘﻴﻔﻴﺘﻲ( اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ روي ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺻﺨﺮهﻫﺎي درﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ‪ ،‬ﺳﻤﻲ را ﻣﻲﺳﺎزد ﻛـﻪ‬ ‫در ﻏﺬاﻫﺎ و زﻧﺠﻴﺮة ﻏﺬاﻳﻲ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻣﺼﺮف ﻣﺎﻫﻲ ﻣﺴﻤﻮم‬ ‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ آن را ﺳﻴﮕﻮاﺗﺮا ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟـﻪﻫـﺎ ﻫﻤﺰﻳـﺴﺖ و ﻳـﺎ اﻧﮕـﻞ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ از اﺗﻮﺗﺮوف ﺗﺎ ﻫﺘﺮوﺗﺮوف ﻣﺘﻐﻴﺮﻧﺪ‪ .‬دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟـﻪﻫـﺎي ﻫﻤﺰﻳـﺴﺖ را‬ ‫زﺋﻮزاﻧﺘﻼ ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻬﺎ از ﺟﻨﺲ ژﻳﻤﻴﻨﻮدﻳﻨﻴﻮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺳﻴﻤﺒﻴﻮدﻳﻨﻴﻮم ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدات درﻳﺎﻳﻲ ﺳﻴﻨﺪارﻳﺎن؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻣﺮﺟﺎﻧﻬﺎ و ﺑﻲﻣﻬﺮﮔﺎن دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺜـﻞ؛‬ ‫ﺧﺮﭼﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬زﺋﻮزاﻧﺘﻼ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺗﺠﻤـﻊ درون وزﻳﻜـﻮﻟﻲ در‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﻴﺰﺑﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻚ ﻣﻮاد آﻟﻲ را ﺑﺮاي ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻓﺮاﻫﻢ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬از آن‬ ‫ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻧﻴﺘﺮوژن را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 50‬درﺻﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺟﻠﺒﻚ ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﻠﻴﺴﺮول ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻴﺰﺑﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﮔﻠﻮﻛﺰ‪ ،‬آﻻﻧﻴﻦ و ﭼﺮﺑﻴﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﺋﻮزاﻧﺘﻼ ﻣﻘﺪار رﺳﻮب‬ ‫ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ را در ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻣﺮﺟﺎﻧﻲ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژي ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﻬﻮهاي‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﻬﻮهاي در آﺑﻬـﺎي ﺷـﻮر زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﺮده و ﺟـﺰو اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﻛـﻒزي‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي ﺑﺰرﮔﺘـﺮ ﺑـﻪ ﺑـﺴﺘﺮﻫﺎي ﺛﺎﺑـﺖ؛ ﻣﺜـﻞ‪ ،‬ﺳـﻨﮓ‪ ،‬ﻧﻴـﺎز دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Phaeophyta‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪17‬‬

‫درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ روﮔﻴﺎﻫﻲ )اﭘﻲﻓﻴﺖ( ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻌـﺪاد ﻛﻤـﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻨﺎور زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟـﻲ‪ ،‬در آﺑﻬـﺎي ﺧﻴﻠـﻲ آرام ﺑﻌـﻀﻲ از ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺛﺎﺑﺖاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷـﻨﺎور ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻨـﻮع ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻗﻬـﻮهاي‬ ‫در اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎي ﺳﺮد اﺳﺖ وﻟﻲ‪ ،‬دﻳﻜﺘﻴﻮﺗﺎﻳﻠﻴﺰ و ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻗﻬـﻮه اي ﺷـﺒﻪ ﻓﻴﻮﻛﻮﺳـﻲ در‬ ‫آﺑﻬﺎي ﮔﺮم ﻧﻴﺰ ﻣـﻲ روﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻗﻬـﻮهاي ﺷـﺒﻪ ﻓﻴﻮﻛـﻮس در ﻗـﺴﻤﺘﻬﺎي ﺟـﺰر و‬ ‫ﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺳﻮاﺣﻞ ﺳﻨﮕﻲ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي راﻳﺞ ﻓﻴﻮﻛﻮس‪ ،‬اﺳﻜﻮﻓﺎﻳﻠﻮم‪ ،‬ﭘﻠﻮﺗﻴﻴﺎ‬ ‫و ﭘﻠﻮﺗﻴﺎﭘﺴﻴﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪﮔﺎن اﻛﻮﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻬﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ رﻃﻮﺑﺘﻲ ﻛـﻪ در ﻫﻨﮕـﺎم ﺟـﺰر زﻳـﺮ اﻧـﺪاﻣﻬﺎي ﺧـﻮد ﻧﮕـﻪ ﻣـﻲ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺴﻴﺎري‬ ‫از ﻣﻮﺟﻮدات دﻳﮕـﺮ را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧـﺸﻜﻲ ﺣﻔﺎﻇـﺖ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬رﺷـﺪ ﺑﻌـﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ‪،‬‬ ‫در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻫﻮاي آزاد ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي زﻳﺮدرﻳﺎﻳﻲ ﻛﻠﭙﻬﺎ در‬ ‫آﺑﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن زﻳﺮ ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﮔﺮاد ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻗـﺴﻤﺘﻬﺎي زﻳـﺮ ﺟﺰروﻣـﺪ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻻﻣﻴﻨﺎرﻳﺎ‪ ،‬ﻛﻠﭗ اﺻـﻠﻲ اﻗﻴـﺎﻧﻮس اﻃﻠـﺲ و ﻣﺎﻛﺮوﺳـﻴﺲﺗـﻴﺲ واﻛﻠﻮﻧﻴـﺎ‬ ‫ﻛﻠﭙﻬﺎي اﺻﻠﻲ اﻗﻴﺎﻧﻮس آرام ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻘـﺶ اﻛﻮﻟـﻮژﻳﻜﻲ ﻛﻠﭙﻬـﺎ و درﻳﺎﻫـﺎ ﺷـﺒﻴﻪ ﻧﻘـﺶ‬ ‫درﺧﺘﺎن در ﺟﻨﮕﻠﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﭼـﺎرﭼﻮب اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي‬ ‫دﺳﻤﺎرﺳــﺘﻴﺎﻳﻠﻴﻦ ﺟــﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻛﻠﭙﻬــﺎ در ﻗﻄــﺐ ﻣــﻲﺷــﻮﻧﺪ‪ .‬اﺧﻴــﺮاً ﮔﻮﻧــﺔ ﺳﺎرﮔﺎﺳــﻮم‬ ‫ﻣﻴﻮﺗﻴﻜﻮم‪ 1‬ﺑﻪ ﻃﻮر اﺗﻔﺎﻗﻲ )اﺣﺘﻤﺎﻻً از ﻃﺮﻳﻖ ﺻﺪﻓﻬﺎي ژاﭘﻨﻲ( ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﻌﺮﻓـﻲ‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 1973‬ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﮔﺰارش اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺳﻮاﺣﻞ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن‬ ‫از اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ ﭘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ دوﺟﻨﺴﻲ ﺑﻮده و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺧـﻮد‬ ‫زاﻳــﺎ ﺑﺎﺷــﺪ و زﻳﮕــﻮت آن ﺑــﻪ ﻓﻮاﺻــﻞ دور اﻧﺘﻘــﺎل ﻳﺎﺑــﺪ‪ .‬ﺑﻌــﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬــﺎي ﻗﻬــﻮهاي‬ ‫ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻣﻬﻤﻲ را ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻻﻣﻴﻨﺎرﻳﺎ‪ 2‬و ﻳﻮﻧﺪارﻳﺎ ﺗﻮﺳﻂ ژاﭘﻨﻴﻬﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻏﺬا ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺳـﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑـﻲ اﻳـﺎﻻت ﻣﺘﺤـﺪه آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﻣﺎﻛﺮوﺳـﻴﺲﺗـﻴﺲ را‬ ‫ﺑﺮاي اﺳﻴﺪ آﻟﺮژﻳﻨﻴﻚ آن ﻣﻲ ﻛﺎرﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﻮاد آﻟﺮژﻳﻨﻴـﻚ ﺑـﺮاي ﺳـﻔﺖ ﻛـﺮدن ﻣﺤـﺼﻮﻻت‬ ‫ﺗﺠﺎري؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻣﻮاد آراﻳﺸﻲ‪ ،‬ﻏﺬاﻳﻲ و رﻧﮕﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎر ﻣـﻲروﻧـﺪ‪ .‬از آﺑﻬـﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ ﺑـﻴﺶ‬ ‫از ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺒﻚ ﻗﻬﻮهاي؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬اﺳﻔﺎﺳﻼرﻳﺎ در درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و ﻳﺎ ﻫﺮﻳﺒـﺎدﻳﻼ در رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ‬ ‫ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Sargassum mioticum‬‬ ‫‪2. Laminaria‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪18‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫اﻛﻮﻟﻮژي دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ‬

‫‪1‬‬

‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ از اﻋﻀﺎي اﺻﻠﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ و ﻛﻒزي آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻮر ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .1 :‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﻳﻮﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ؛ ‪ .2‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎي‬ ‫ﻛﻒزي و ‪ .3‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﻣﺮوﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ‪.‬‬ ‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﻳﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺟﺰو ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻚ‬ ‫از اﻳﻦ ﻧﻮﻋﻨﺪ و در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻮر زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﭘﻴﻨﺎت ﻛـﻪ‬ ‫در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ )ﻧﻪ اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ( زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟـﺰو ﻳﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎﻳﻨـﺪ‪ :‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﺷﻴﺎر ردﻳﻔﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎ در اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ اﻗﻴﺎﻧﻮﺳـﻬﺎي ﻗﻄﺒـﻲ‬ ‫و ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﺷـﺮاﻳﻂ آﺑﻬـﺎي ﺳـﺎﺣﻠﻲ ﻧﺎﻣﻨﺎﺳـﺐ اﺳـﺖ‪ ،‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎ درﻣﻲ آﻳﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﻋﻤﺎق ﺗﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎي‬ ‫ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ را در ﭘـﺎﻳﻴﺰ و ﺑﻬـﺎر اﻗﻴﺎﻧﻮﺳـﻬﺎي ﻣﻌﺘـﺪل و درﻳﺎﭼـﻪ ﻫـﺎ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻛﺴﻴﻨﻮدﻳﺴﻜﻮس‪ ،‬ﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻴﻼ‪ ،‬داﻳﺘﻴﻠـﻮم‪ ،‬ﻳﻮﻛﺎﻣﭙﻴـﺎ و‬ ‫روﻳﻜﻮﺳﻔﻨﻴﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﻛﻒزي از ﻧﻮع ﭘﻴﻨﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ و در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷـﻮر زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬رﺷﺪ ﺷﻜﻮﻓﺎي اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻣﺤﻴﻂ آﺑـﻲ ﺑﺎﻋـﺚ ﺗﻐﻴﻴـﺮ رﻧـﮓ آب ﺑـﻪ ﻗﻬـﻮهاي‬ ‫ﻃﻼﻳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﺷﻨﺎور ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺎﺑﺠﺎﻳﻲ ﻣﺎﺳﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﻮاج‪ ،‬در ﺳﻮاﺣﻞ زﻳـﺮ‬ ‫ﻣﺎﺳﻪﻫﺎ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ‪ ،‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي روﮔﻴﺎﻫﻲ )اﭘﻲﻓﻴﺖ( ﺑﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺧﻮد ﭼﺴﺒﻴﺪه ﻣـﻲﻣﺎﻧﻨـﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ واﻟﻮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﻣﻴﺰﺑﺎن ﺑﭽﺴﺒﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜـﻪ دﻳـﺎﺗﻮم‬ ‫روي ﭘﺎﻳﻪاي از ﻣـﻮاد ﭼـﺴﺒﻴﺪه ﻣـﺴﺘﻘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﻧﻤﻮﻧـﻪ اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﻛﻮﻛـﻮﻧﻴﺲ‪،‬‬ ‫روﻳﻜﻮﺳﻔﻨﻴﺎ‪ ،‬ﺳﻴﻤﺒﻼ و ﻣﺮﻳﺪﻳﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﻣﺮوﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ اﻋﻀﺎي ﻣﻮﻗﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ ﺑـﻮده و ﺑﻴـﺸﺘﺮ از‬ ‫ﻧﻮع دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي ﭘﻴﻨﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ راﺑﻄﺔ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺑـﻪراﺣﺘـﻲ‬ ‫در آﺑﻬﺎي آزاد ﺷﻨﺎور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮاژﻳﻼرﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﻠﻨﻲ ﻧﻮاريﺷﻜﻞ و دﻳﺎﺗﻮﻣـﺎ ﺑـﺎ ﻛﻠﻨـﻲ ﻃـﺮح‬ ‫زﻳﮕﺰاك‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮوهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1. Diatomes‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ‬

‫‪19‬‬

‫‪1‬‬

‫ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎورﻫﺎي آزادزي آﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ ﺑﺴﺘﺮي ﻫﻤﺮاه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ‬ ‫)ﺟﻠﺒﻜــﻲ( ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬــﺎ را ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘــﻮن ﻣــﻲﮔﻮﻳﻨــﺪ‪ ،‬ﻛــﻪ ﺟــﺪا از زﺋﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬــﺎ و‬ ‫ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻨﺎوري آﻧﻬـﺎ ﺑـﺪون ﺻـﺮف‬ ‫اﻧﺮژي ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬و ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن آب اﻳﻦﺳﻮ و آنﺳﻮ ﺑﺮده ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ ﺗﺎژﻛﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫دارﻧﺪ ﻛﻪ اﺟﺎزة ﺣﺮﻛﺖ ﻋﻤﻮدي آﻧﻬﺎ را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آن ﻗـﺪر ﻧﻴـﺮو ﻧﺪارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ در‬ ‫ﺧﻼف ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻛﺖ آب ﺷﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﺰرگ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ در درﻳﺎﻫﺎ و اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ‬ ‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در آﺑﻬﺎي ﮔﺴﺘﺮده و ﻛﻢﺣﺮﻛﺖ )و ﺑﻪﻧﺪرت در آﺑﻬـﺎي‬ ‫ﺟﺎري ﺳﺮﻳﻊ( دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در آﺑﻬﺎي ﺟﺎري ﻛﻨﺪ و ﺑـﺎ ﻣـﺴﻴﺮ ﭘﻬـﻦ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺑﺮوﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي درﻳﺎﻳﻲ و آب ﺷﻴﺮﻳﻦ در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺻﻄﻼح ﻧﻮﺳﺘﻮن ﺑﻪ ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴـﺴﻤﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در ﺣـﺪ ﺗﻤـﺎس آب و ﻫـﻮا؛ ﻣﺜـﻞ‪،‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ زﻳﺮﮔـﺮوه ﻣﺨـﺼﻮﺻﻲ از‬ ‫ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺤﺚ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷـﺪت ﻧـﻮر در ﻣﺤﻴﻄﻬـﺎي‬ ‫آﺑﻲ ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ ﺑـﻪ اﻋﻤـﺎق ﺑـﻪ ﺳـﺮﻋﺖ ﻣـﻲﻛﺎﻫـﺪ‪ .‬وﺟـﻮد ﻧـﻮر ﻛـﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺟـﺐ ﭘﺮاﻛﻨـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در ﻻﻳـﻪاي از ﺳـﻄﺢ آب‪ ،‬ﻛـﻪ آن را ﻻﻳـﻪ ﭘﺮﻧـﻮري )اوﻓـﻮﺗﻲ( ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ )زاﻳﺸﻲ( و ﻧﺮخ ازﺑـﻴﻦ رﻓـﺘﻦ )ﻣﻴـﺮش(‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪:‬‬ ‫ﻧﺮخ ﻣﻴﺮش ـ ﻧﺮخ زاﻳﺶ = رﺷﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ )ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ(‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺗﺎزه در ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮر و ﻏـﺬا دارد‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺪهﺗﺮﻳﻦ روش از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﺳﻠﻮل ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﮔﻴـﺎﻫﺨﻮاران و ﻧﻴـﺰ رﺳـﻮب‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ از آب ﺳﻨﮕﻴﻨﺘﺮﻧﺪ و ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ ﺗـﻪﻧـﺸﻴﻦ‬ ‫ﺷﺪن دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎزﺷﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺑﺮاي ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﻛـﺮدن ﻣـﺪت ﺷـﻨﺎوري و ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي از‬ ‫ﺗﻪﻧﺸﻴﻨﻲ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﮕﻬﺪاري ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺮﻧﻮر ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛـﺖ آب‬ ‫در ﺷﻨﺎوري ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﺑﻪﻃـﻮر ﻳﻜـﺴﺎن در آب و ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ در‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﭘﺮﻧﻮر ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻧـﻮر ﻛـﻢ‬ ‫‪1. Phytoplanktones‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪20‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ آب ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻖ زﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻋﻮاﻣﻞ دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ در‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر اﻓﻘﻲ ﻳﺎ ﻋﻤﻮدي ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري ﺳـﺎﻳﺮ ﻣﻮﺟـﻮدات و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬـﺎي آب اﺳـﺖ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ در ﻧـﻮاﺣﻲ ﻫﻤﮕﺮاﻳـﻲ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬـﺎي‬ ‫ﺳﻄﺤﻲ آب و ﻳﺎ در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي زﻳﺎدي در اﺟﺘﻤﺎع ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ و درﻳﺎﻫﺎ‪ ،‬وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛـﻪ آن‬ ‫را ﭘﺎرادﻛﺲ ﻳﺎ ﺗﻀﺎد ﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺗﻨـﻮع ﺑـﺎﻻ در ﻣﺤﻴﻄـﻲ ﻳﻜﻨﻮاﺧـﺖ ﺑـﺎ‬ ‫ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻫﻤﺨﻮاﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎي اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ دﻳﮕﺮان رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻨﻨـﺪ )اﺻـﻞ ﻛﻨﺎرﮔـﺬاري‬ ‫رﻗﺎﺑﺘﻲ(‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي درﻳﺎﻳﻲ‬ ‫اﮔﺮ ﺗﻮر ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ ﻛﻮﭼﻜﻲ را در آب اﻗﻴﺎﻧﻮس ﻓﺮو ﺑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ و دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮر ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﮔﺮوه ﻧﺎﻧﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن از ﺳـﻮراﺧﻬﺎي ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺗﻮرﻫـﺎ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﺮاي ﻧﺎﻧﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻌـﻀﻲ ﻣﺤﻘﻘـﺎن‬ ‫آﻧﻬﺎ در ﺣﺪ ‪ 50‬ﻣﻴﻜﺮوﻣﺘﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺣﺪ ‪ 20‬ﻣﻴﻜﺮوﻣﺘـﺮ را ﺑـﺮاي‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻗﺎﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي ﺗﻮري ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﻧﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در اﻗﻴﺎﻧﻮس آزاد‬ ‫از ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬــﺎي ﺗــﻮري ﻣﻬﻤﺘﺮﻧــﺪ‪ .‬ﻧﺎﻧﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬــﺎ ﺷــﺎﻣﻞ ﭘﺮﻳﻤﻨــﺴﻴﻮﻓﻴﺘﺎ‪ ،‬ﺑــﻪﺧــﺼﻮص‬ ‫ﻛﻮﻛﻮﻟﻴﺘﻮﻓﻮروﻳﻴﺪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮاﺳﻴﻨﻮﻓﻴﺘﺎ و ﺳﻴﻠﻴﻜﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﮔـﺴﺘﺮده ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎي‬ ‫ﻏﻴﺮرﺷﺘﻪاي در اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎ در ﻳـﻚ اﻗﻴـﺎﻧﻮس ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ ﺗﻐﻴﻴــﺮات ﻓـﺼﻠﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬ﺣـﺪاﻛﺜﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴــﺖ‬ ‫ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ در ﺑﻬﺎر و ﭘﺎﻳﻴﺰ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬دﻣﺎ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ آب اﺛﺮ ﻣﻲﮔـﺬارد‪ ،‬ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﻬﻢ ﻛﻨﺘﺮلﻛﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻖ اﺧﺘﻼط ﻻﻳﻪاي ﻗﺒﻞ از ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺗﺮﻣـﻮﻛﻼﻳﻦ در ﺑﻬـﺎر‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻋﻤﻖ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﭘﺮﻧﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﻗﺴﻤﺘﻲ از زﻧﺪﮔﻴـﺸﺎن را در ﻧﺎﺣﻴـﺔ‬ ‫ﭘﺮﻧﻮري ﻣﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬رﺷﺪﺷﺎن ﻛﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ اﺧﺘﻼط در ﺣﺪود ﺻﺪ ﻣﺘﺮي ﺑﻪ ﻻﻳﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺳﻄﺤﻲﺗﺮ ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد و ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺧـﺼﻮص دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎي ﺳـﺎﻧﺘﺮﻳﻚ‪ ،‬ﻓـﺮاوان‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﻧﻴﺘﺮوژن و ﺳﻴﻠﻴﺲ در زﻣﺎن رﺷﺪ ﺑﻬـﺎره دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎ ﻛـﻢ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﺼﺮف ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺮوﺟﺸﺎن از ﻻﻳـﺔ ﻣﺨﻠـﻮط از اﻳـﻦ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪21‬‬

‫ﻻﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﺟﻤﻌﻴـﺖ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎ‪ ،‬ﮔﻴـﺎﻫﺨﻮاراﻧﻲ ﻣﺜـﻞ‪،‬‬ ‫ﻛﭙﻲﭘﻮدﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ و ﮔﻴـﺎﻫﺨﻮاري و ﭼﺮﻳـﺪن‪ ،‬از ﺟﻤﻌﻴـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺎﻫﺶ ﺟﻤﻌﻴﺖ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ در ﺑﻬﺎر و ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ ﻓﺮاواﻧﺘﺮ از دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻛﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ ﺗﺎژﻛﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﺑﺮﺗـﺮي ﺧـﻮد ﺷـﻨﺎي‬ ‫ﻋﻤﻮدي ﻧﻤﻮده و ﺑﻴﻦ ﻻﻳﺔ ﭘﺮﻧﻮر ﺳﻄﺤﻲ و آﺑﻬﺎي ﻋﻤﻘﻲ ﺳﻔﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻻﻳﺔ ﻣﺨـﺘﻠﻂ ﺑـﻪ دو‬ ‫ﻻﻳﺔ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﻮر زﻳﺎد و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻛﻢ و ﻻﻳﺔ زﻳﺮي ﺑﺎ ﻧـﻮر ﻛـﻢ و ﻣـﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ ﻛـﺎﻓﻲ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در روز در ﻻﻳﺔ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻛﻨﻨﺪ و در ﺷـﺐ‬ ‫ﺑﻪ ﻻﻳﺔ زﻳﺮي ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻜﺴﺘﻦ ﺗﺮﻣﻮﻛﻼﻳﻦ در ﭘﺎﻳﻴﺰ ﺑﺎ اﺧﺘﻼط آب ﻻﻳﻪﻫﺎ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻣـﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ رﺷﺪ ﺷﻜﻮﻓﺎي دوﻣﻲ را ﻛﻪ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ آن ﻛﻤﺘـﺮ از رﺷـﺪ ﺑﻬـﺎره اﺳـﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﺮد ﺷﺪن آب و اﻓﺰاﻳﺶ ﻋﻤﻖ ﻻﻳﺔ ﻣﺨـﺘﻠﻂ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﺟﻠﺒﻜـﻲ در‬ ‫زﻣﺴﺘﺎن ﻣﻲﻛﺎﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در زﻣﺴﺘﺎن زﻳﺎد اﺳـﺖ‪ ،‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎ ﺗـﺎ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺗﺮﻣﻮﻛﻼﻳﻦ ﺑﻬﺎره ﻛﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آب در ﻣﺪارﻫﺎي ﺑﺎﻻ دﻳﺮﺗﺮ ﮔﺮم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﻗﻄـﺐ‬ ‫رﺷﺪ ﺷﻜﻮﻓﺎي دﻳﺎﺗﻮﻣﻲ ﻓﻘﻂ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻓﺼﻞ رﺷﺪ ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺳﺎﻻﻧﻪ‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن ﻫﻢ ﻛﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي درﻳﺎﭼﻪاي‬ ‫ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي آب ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺷﺎﻣﻞ آﺑﻬـﺎي ﺟـﺎري )ﻟﻮﺗﻴـﻚ( و آﺑﻬـﺎي ﺳـﺎﻛﻦ )ﻟﻨﺘﻴـﻚ( اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎ در ﮔﺮوه اﺧﻴﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﺣﻮﺿﭽﻪ‪ ،‬ﻧﻮر ﺑﻪ ﻋﻤﻖ آن ﻧﻔﻮذ‬ ‫ﻛﺮده و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎم آب ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭘﺮﻧﻮري ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ؛ دﻣـﺎي آب ﻳﻜـﺴﺎن اﺳـﺖ و‬ ‫ﻻﻳﻪﺑﻨﺪي ﭼﮕﺎﻟﻲ آب اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺟـﺰ درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎي ﻛـﻢﻋﻤـﻖ‪،‬‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪﻫﺎي وﺳﻴﻊ ﺗﺎرﻳﻚ )ﺑﺪون ﻧﻮر( دارﻧﺪ و ﺣﺪاﻗﻞ در ﺑﺨـﺸﻲ از ﺳـﺎل ﻻﻳـﻪﺑﻨـﺪي آب‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬روﺷﻲ از ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي درﻳﺎﭼﻪﻫـﺎ ﺑﺮاﺳـﺎس ﻻﻳـﻪﺑﻨـﺪي ﭼﮕـﺎﻟﻲ ﻓـﺼﻠﻲ آب اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻴﺰان ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻌﺪاً ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﻲ آب درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﺳﻂ دﻣﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺷﻮري ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻲاﺛﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دﻣﺎي ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ )اﻳﺰوﺗﻮم( ‪ 4‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد از ﺳﻄﺢ ﺗﺎ ﻋﻤﻖ در دو وﻗﺖ از ﺳـﺎل‪ ،‬در‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪22‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻳﻚ درﻳﺎﭼﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ دو وﻗﺖ زﻣﺎﻧﻬﺎي اﺧﺘﻼط ﺑﻬﺎر و ﭘﺎﻳﻴﺰﻧـﺪ‬ ‫ﻛﻪ دورة واروﻧﮕﻲ )ﭼﺮﺧﺶ آب( ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬درﻳﺎﭼـﻪ از ﻟﺤـﺎظ دﻣـﺎ در ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن‬ ‫ﻻﻳﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻣﻮﻛﻼﻳﻦ آب درﻳﺎﭼﻪ را ﺑﻪ دو ﻻﻳﺔ ﺑﺎﻻﻳﻲ )اﭘـﻲﻟﻴﻤﻨﻴـﻮن( و ﻻﻳـﺔ‬ ‫زﻳﺮي )ﻫﻴﭙﻮﻟﻴﻤﻨﻴﻮن( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻﻳﻪﺑﻨﺪي درﻳﺎﭼﻪ در زﻣﺴﺘﺎن ﻣﻌﻜﻮس ﺷﺪه و ﺳـﻄﺢ‬ ‫درﻳﺎﭼﻪ ﻳﺦ ﻣﻲﺑﻨﺪد‪ .‬درﻳﺎﭼﻪاي ﻛﻪ در ﺑﻬﺎر و ﭘﺎﻳﻴﺰ دورهﻫﺎي اﺧـﺘﻼط و در ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن ﻫـﻢ‬ ‫ﻻﻳﻪﺑﻨﺪي آب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﻤﻴﻜﺘﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻳﺎﭼﻪﻫـﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮوﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ دورة اﺧﺘﻼط دارﻧﺪ ﻛـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﻣﻨـﻮﻣﻴﻜﺘﻲ ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪.‬‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﺧﻴﻠﻲ ﻋﻤﻴﻖ و درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺎل دﻣﺎﻳﻲ ﺑـﻴﺶ‬ ‫از ‪ 4‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﻘﻂ در زﻣﺴﺘﺎن ﻣﺨﻠﻮط ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﺳﺮد‬ ‫ﻣﻨﻮﻣﻴﻜﺘﻲ در ﻣﺪارﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺎل را زﻳـﺮ ‪ 4‬درﺟـﻪ ﺳـﺎﻧﺘﻲﮔـﺮاد ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﻓﻘـﻂ در‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻣﻞ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي آﻣﻴﻜﺘـﻲ )ﺑـﺪون اﺧـﺘﻼط(‪،‬‬ ‫ﭘﻠﻲﻣﻴﻜﺘﻲ‪) ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺎر اﺧﺘﻼط(؛ اﻟﻴﮕﻮﻣﻴﻜﺘﻲ )اﺧﺘﻼط ﻛﻢ و ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺮوﻣﻴﻜﺘـﻲ )ﺑـﺪون‬ ‫اﺧﺘﻼط ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻳﻚ ﻛﻤﻮﻛﻼﻳﻦ ﻣﻨﺒﻌﺚ از ورود ﻧﻤﻚ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آب زﻳﺮ‬ ‫ﻻﻳﺔ ﻛﻤﻮﻛﻼﻳﻦ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ آب روي آن ﻣﺨﻠﻮط ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫روش دﻳﮕﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻣﻘﺪار ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي‬ ‫ﻛﻢﻏﺬا اﻟﻴﮕﻮﺗﺮوف ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻛﻤﻲ دارﻧﺪ‪ .‬درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﻟﻴﮕﻮﺗﺮوف ﺟﻮان ﺑﻮده و ﻋﻤﻴـﻖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻮع درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ رﺷﺪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻣﻮاد‬ ‫ﻏﺬاﻳﻲ در اﺛﺮ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي زﻳﺴﺘﻲ و ﻧﻴـﺰ ﺟﺮﻳﺎﻧﻬـﺎي رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ درﻳﺎﭼـﻪ ﻏﻨـﻲ ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر از ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﭘﺮﻏﺬا اوﺗـﺮوف ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ رﺷـﺪ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻲ زﻳﺎدي را در ﻃﻮل ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﺻﻄﻼح ﻣﻴﺎﻧـﻪ ﻣﺰوﺗـﺮوف در ﻣـﻮرد‬ ‫درﻳﺎﭼﻪاي ﻛﻪ ﻏﻨﺎي ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻴﮕـﻮﺗﺮوف و اوﺗـﺮوف داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪﻛـﺎر ﻣـﻲرود‪.‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﻬــﺎي اﺻــﻠﻲ ﺟﻠﺒﻜــﻲ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬــﺎي آب ﺷــﻴﺮﻳﻦ ﺳــﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﺎ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬــﺎي ﺳــﺒﺰ و‬ ‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺮﻳﭙﺘﻮﻣﻮﻧﺎدﻫﺎ و ﻛﺮاﻳﺴﻴﻮﻓﻴﺘﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دﻳﻨﻮﻓﻼژﻟﻪ ﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﺧﺼﻮص در درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﺳﺘﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اوج رﺷﺪ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ در درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي دﻳﻤﻴﻜﺘﻲ ﺑﺎ آﺑﻬﺎي اﻟﻴﮕﻮﺗﺮوف در ﺑﻬـﺎر و ﭘـﺎﻳﻴﺰ‬ ‫اﺳﺖ رﺷﺪ ﺑﻬﺎرة دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ ﻣﺜﻞ‪ ،‬اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﺮﻣﻮﻛﻼﻳﻦ و رﺷـﺪ‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﺰه آﻧﻬﺎ ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﺷﺮوع ﭼﺮﺧﺶ آب در ﭘﺎﻳﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ زﻳـﺎدي ﻫﻤـﺮاه آب‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪23‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎ ﻣـﺼﺮف ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺎﻧﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎي ﺗـﻮري در‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﻟﻴﮕﻮﺗﺮوف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ اوﺗﺮوﻓﻲ درﻳﺎﭼﻪ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻛﻤﺘـﺮي‬ ‫را از درﻳﺎﭼﻪ ﻣﻲﻛﺎﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻣـﻲروﻳـﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي‬ ‫ﺳﺒﺰ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي راﺳﺘﻪ ﻛﻠﺮوﻛﺎﻛﺎﻳﻠﻴﺰ و ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ رﺷﺪ زﻳـﺎدي را در ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن‪،‬‬ ‫ﻣﺎزاد ﺑﺮ رﺷﺪ ﺷﻜﻮﻓﺎي ﺑﻬﺎره و ﭘﺎﻳﻴﺰة دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎ‪ ،‬دارﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼژﻟـﻪﻫـﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ در‬ ‫اوﻗﺎت ﺳﺮد ﺳﺎل ﺑﺮوﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺎژﻛﺪاران )ﻓﻼژﻟﻪﻫﺎ( زﻳﺮ ﻳﺦ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪..‬‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي رودﺧﺎﻧﻪاي‬ ‫ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻼﻳﻢ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎي رودﺧﺎﻧـﻪاي‬ ‫آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺣﺎل ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮوﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻣﻮﻗـﺖ ﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ ﻛـﻪ از‬ ‫ﻋﻤﻖ ﺷﺴﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺷﻨﺎوري در آﺑﻬﺎي آزاد ﺑﺮوﻳﻨﺪ و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻋﻤﻘـﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻨﺎورﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮوﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي رودﺧﺎﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺄ آﻧﻬﺎ ﺳﺮرﻳﺰ درﻳﺎﭼﻪ اﺳﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ درﻳﺎﭼـﻪ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎع ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ آن در ﻃﻮل رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ﻣـﺮگ ﺳـﻠﻮﻟﻲ آن‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ زﻳﺴﺘﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬رﺷﺪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ در ﻃﻮل ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻛـﻪ آب‬ ‫رودﺧﺎﻧﻪ ﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در رودﺧﺎﻧﻪ ﭘﻮﺗﻮﻣﺎك‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ در ﻃﻮل رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫آراﻣﻲ ﺟﺮﻳﺎن دارد‪ .‬ﺗﻮاﻟﻲ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺘﻤﺎع در ﺑﺴﺘﺮ رود دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﺑﺘـﺪا‬ ‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ ﺑﺎ رﺷﺪ زﻳﺎدﺷﺎن ﻓﺮاواﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﺒﺰ و دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎي ﺑﺰرﮔﺘـﺮ ﺑـﺎ رﺷـﺪ‬ ‫ﻛﻨﺪﺗﺮﺷﺎن و در آﺧﺮ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﭘﺎﻳﻴﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫آب ﺟﺎري ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﺑﺮاي ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ دارد‪ .‬ﺟﺮﻳﺎن آب ﺑﻪ ﺷﻨﺎوري ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﻛﻤـﻚ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ )رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﺮﻣﻮﻛﻼﻳﻦ ﻧﺪارﻧﺪ(‪ ،‬ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در دﺳﺘﺮس آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‬ ‫و ﮔﻴـﺎﻫﺨﻮاري را ﻣــﻲﻛﺎﻫــﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ ﺑــﺎ درﻳﺎﭼــﻪﻫــﺎ‪ ،‬دﺳﺘﺮﺳـﻲ ﺑــﻪ ﻣــﻮاد ﻏــﺬاﻳﻲ و‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري از ﻋﻮاﻣﻞ ﻛﻢاﻫﻤﻴﺖﺗﺮ ﺗﻨﻈﻴﻢ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ روي ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﻣﺘﻨﻮﻋﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻛـﻒزي ﺑـﺎ ﺳـﻄﻮح‬ ‫ﻏﺮﻗﺎﺑﻲ و ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳـﻄﺢزي در ﺳـﻄﻮح ﻫﻤﺠـﻮار ﻫـﻮا ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪24‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺳﻄﺢزي ﺟﺰو ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي آب ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓـﺼﻞ‪ ،‬اﺑﺘـﺪا ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻛـﻒزي و‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﻄﺢزي را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻒزي آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي اﺻﻠﻲ ﻛﻒزي آﺑﻬﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬـﺎي ﻣﺘﻘـﺎرن )ﭘﻴﻨـﺎت(‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﺳـﺒﺰ‪،‬‬ ‫ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﺎ و ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي دﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻛﻒزي از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﻨﻔﺮد ﺑﻲﺗﺎژك ﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺗﺎ رﺷﺘﻪﻫﺎ و ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻮدهﻫﺎي ﭘﺎراﻧﺸﻴﻤﻲ ﻣﺘﻐﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ و ﻛﻠﻨﻴﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑـﺎ ﺗﻮﺷـﻪ در‬ ‫ارﺗﺒﺎﻃﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺎ ﻣﻮاد ﭼﺴﺒﻨﺪه ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﭼـﺴﺒﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﺑﺰرﮔﺘـﺮ در ﺳـﻄﺢ ﺑـﺴﺘﺮ‬ ‫ﻓﺸﺮدهاﻧﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎﻳﻪاي ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺮ ﭼﺴﺒﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮاﻗﻊ اﺻﻄﻼح »ﭘﺮﻳﻔﻴﺘﻮن«‬ ‫ﺑﺮاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻴﻜﺮوارﮔﺎﻧﻴﺴﻤﻬﺎي ﺳﻄﻮح ﻏﺮﻗﺎﺑﻲ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﻣﻬﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﻛـﻒزي ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﻓﻘﻂ ﺗﺎ ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻧﺪام ﺧﻮد در آب و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻛﺎﻣـﻞ‬ ‫زﻳﺮ آﺑﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢ رﻳﺸﻪاي آﻧﻬﺎ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي ﻏﻴﺮﺛﺎﺑﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺳﻪ و ﮔﻞ( را ﺑﻬﺘـﺮ از ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﺳﻄﺢ زﻳﺎدي را ﺑﺮاي اﺳﻜﺎن ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻒزي ﻣـﻲﺳـﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻌﺪﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ آﻟﻲ رﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻮاد آﻟﻲ را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻧﺮژي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻫﺘﺮوﺗﺮوﻓﻲ(‪ .‬ﻗﺪرت اﺳﺘﻔﺎده ﺟﻠﺒﻚ از ﻣـﺎده‬ ‫ﺧﺎﺻﻲ را ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ از ﺗﻮاﺑﻊ ﻛﻴﻨﺘﻴﻚ آﻧﺰﻳﻤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺴﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺘﺮوژن و‬ ‫ﺳﻴﻠﻴﺲ رﺷﺪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن را ﻣﺤﺪود ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ در اﺛﺮ ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري و ﺗﻪﻧﺸﻴﻨﻲ از‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع ﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ ﻻﻳﺔ ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘـﻮﻧﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ از‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﻮد ﻛﺎﺳﺘﻪ‪ ،‬اﺻﻄﻜﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎ آب ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺗﺎ دﻳﺮﺗﺮ ﺗﻪﻧـﺸﻴﻦ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ‬ ‫رﺷﺪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در آﺑﻬﺎي اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ‪ ،‬در ﺑﻬـﺎر و ﭘـﺎﻳﻴﺰ اﺳـﺖ‪ .‬رﺷـﺪ ﺑﻬـﺎره‬ ‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺗﺮﻣﻮﻛﻼﻳﻦ ﻓﺼﻠﻲ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ در ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري و ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻘﻮﻳﺖ آﺑﻬﺎي ﺳﻄﺤﻲ در ﭘـﺎﻳﻴﺰ‬ ‫اوج دوﻣﻲ را ﻣﻲآورد‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اوج ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ در آﺑﻬﺎي ﻗﻄﺒﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬ ‫در اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎي اﺳﺘﻮاﻳﻲ‪ ،‬ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﺮﻣـﻮﻛﻼﻳﻦ ﻫﻤﻴـﺸﮕﻲ و ﺟـﺎري‬ ‫ﻧﺸﺪن ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در ﻻﻳﻪ ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﻃﻮل ﺳﺎل‪ ،‬ﻛﻢ اﺳﺖ و اﺣﺘﻤـﺎﻻً ﻳﻜﺒـﺎر در زﻣـﺴﺘﺎن‬ ‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪25‬‬

‫رﺷﺪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ در آﺑﻬﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬رﺷﺪ زﻳﺎد ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣـﻮاد‬ ‫ﻏــﺬاﻳﻲ از ﻣﻨــﺎﺑﻊ زﻳﺮزﻣﻴﻨــﻲ اﺳــﺖ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴــﺪ زﻳــﺎد ﺑــﻪﺧــﺼﻮص در ﻧﺎﺣﻴــﻪﻫــﺎي ﺑــﺎﻻروي‬ ‫)ﻓﺮاﭼﺎﻫﻨﺪﮔﻲ( آب دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺮﻳـﺎن ﻣﻌﻜـﻮس آب در آﺑﮕﻴﺮﻫـﺎي ﺳـﺎﺣﻠﻲ ﻣـﺪﺧﻞ‬ ‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ )ﺧﻮرﻫﺎ( ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ و رﺷﺪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮن را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ دورهﻫﺎي اﺧﺘﻼط ﻋﻤـﻮدي ﺑﻬـﺎره و ﭘـﺎﻳﻴﺰه دارﻧـﺪ‪ .‬اوج‬ ‫رﺷﺪ دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎي درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﻟﻴﮕﻮﺗﺮوف ﻛﻢﻏﺬا در ﻓﺼﻠﻬﺎي ﺑﻬﺎر و ﭘـﺎﻳﻴﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻏـﺬاي‬ ‫زﻳﺎد در درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﺗﺮوف ﺑﺎﻋﺚ رﺷﺪ ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﺳـﺒﺰ و ﺳـﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﺎ در ﺗﺎﺑـﺴﺘﺎن‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻌﻠﻴﻖ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ در آﺑﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي اﺳـﺘﻮاﻳﻲ ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻟﮕﻮﻫـﺎي ﭘـﺮاﻛﻨﺶ درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻲ در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻛﻨﺪ رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣـﻲﻳﺎﺑﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻼﻳﻢ ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﺷﻨﺎورﺳﺎزي ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ و ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ آﻧﻬـﺎ ﺑـﺮاي ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻔﻴﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻒزي را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻮع ﺗﻮﺷﻪاي ﻛﻪ روي آن ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎي زﻳـﺮ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﭘﻲﻟﻴﺘﻲ‪ :‬ﻛﻪ روي ﺳﻨﮕﻬﺎ و ﻳﺎ ﺳﻄﻮح ﻏﻴﺮزﻧﺪه ﺳﺨﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )روﺳﻨﮕﻲ(‪.‬‬ ‫اﭘﻲﻓﻴﺘﻲ‪ :‬ﻛﻪ روي ﮔﻴﺎه دﻳﮕﺮ ﻣﻲروﻳﻨﺪ )روﮔﻴﺎﻫﻲ(‪.‬‬ ‫اﭘﻲزوﻳﻲ‪ :‬ﻛﻪ در ﺳﻄﺢ ﻳﻚ ﺣﻴﻮان ﻗﺮار دارﻧﺪ )روﺣﻴﻮاﻧﻲ(‪.‬‬ ‫اﭘﻲﺳﭙﺎﻣﻮﻧﻲ‪ :‬ﻛﻪ در ﻣﺎﺳﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﻣﺎﺳﻪزي(‪.‬‬ ‫اﻧﺪوﻟﻴﺘﻲ‪ :‬ﻛﻪ درون ﺳﻨﮕﻬﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ )درونﺳﻨﮕﻲ ﻳﺎ ﺳﻨﮓزي(‪.‬‬ ‫اﻧﺪوﻓﻴﺘﻲ‪ :‬ﻛﻪ درون ﮔﻴﺎه دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )درونزي ﮔﻴﺎﻫﻲ(‪.‬‬ ‫اﻧﺪوزوﻳﻲ‪ :‬ﻛﻪ درون ﺣﻴﻮان دﻳﮕﺮي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )درونزي ﺣﻴﻮاﻧﻲ(‪.‬‬ ‫روش زﻧﺪﮔﻲ روﮔﻴﺎﻫﻲ )اﭘﻲﻓﻴﺘﻲ( در ﻣﻴﺎن ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻒزي آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ‬ ‫و اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺟﺎ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ در ﺳﻄﺢ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي رﺷﺘﻪاي‬ ‫ﺧﺸﻨﺘﺮ و ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﺑﻪﺻﻮرت روﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي روﮔﻴـﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﻣﻴﺰﺑـﺎن‬ ‫ﺧﻮد ﻣﺤﻜﻢ ﻣﻲﭼﺴﺒﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻛﻪ ﺳﻄﻮح ﭼﺴﺒﻴﺪه ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻣﺜـﻞ‪ ،‬ﻛﻼدوﻓـﻮرا و‬ ‫اﺋﻮدوﮔﻮﻧﻴﻮم‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪن ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي روﮔﻴﺎﻫﻲ آﺳﻴﺐﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ رﺷـﺘﻪﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ دارﻧﺪ؛ ﻣﺜﻞ‪ ،‬اﺳﭙﻴﺮوژﻳﺮا و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺪون ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي روﮔﻴﺎﻫﻲ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪26‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آب ﺟﺎري و ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاري‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص وﺳﻂ ﺣﻠﺰوﻧﻬﺎ‪ ،‬رﺷـﺘﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻬﺎﻳـﺸﺎن را از‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي روﮔﻴﺎﻫﻲ ﭘﺎك ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي روﮔﻴﺎﻫﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑـﻪ ﻣﻴﺰﺑـﺎن ﺧـﺎص‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ در داﻣﻨﺔ وﺳﻴﻌﻲ از ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬راﺑﻄﺔ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي روﮔﻴـﺎﻫﻲ و‬ ‫ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻬﺎﻳﺸﺎن ﻣﺘﻨﻮع اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻓﻘﻂ ﺗﻜﻴﻪﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮاي اﭘﻲﻓﻴﺖ اﺳﺖ و راﺑﻄﺔ دﻳﮕﺮي ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬رﺷﺪ ﻣﺘﺮاﻛﻢ اﭘﻲﻓﻴﺖ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺮاي ﻧﻮر‪ ،‬ﻏﺬا و ﻳﺎ ﺗﺮﺷﺢ ﻣﻮاد ﺑﺎزدارﻧـﺪ‪،‬‬ ‫در رﺷﺪ ﻣﻴﺰﺑﺎن اﺛﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻣﻮاد ﻣﺤﺮك رﺷﺪ اﭘﻲﻓﻴـﺖ ﻧﻔـﻊ ﺑﺒـﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺗﻤﺎﻳـﻞ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺨﻮاران ﺑﻪ ﺧﻮردن اﭘﻲﻓﻴﺘﻬﺎ ﺿﺮر ﻛﻤﺘﺮي ﺑﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻮاد آﻟﻲ را ﺑﺮاي اﭘﻲﻓﻴﺖ ﻣﻬﻴﺎ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ روي ﻣﻴﺰﺑﺎﻧﻬـﺎي زﻧـﺪه در ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﭼـﺴﺒﻴﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻒزي ﻣﺴﺘﻘﺮ روي ﺳﻄﻮح ﻏﻴﺮزﻧﺪه ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺤـﺴﻮﺳﻲ دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﺎﺗﻮﻣﻬــﺎ ﻣﺘﻘــﺎرن و دﺳــﻤﻴﺪﻫﺎ روي ﺳــﻄﻮح ﺳــﺨﺖ ﺣﺮﻛــﺖ ﻟﻐﺰﺷــﻲ دارﻧــﺪ‪ .‬ﺑﻌــﻀﻲ‬ ‫ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎي رﺷﺘﻪاي‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺳﻴﻼﺗﻮرﻳﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﺧﻮد ﺗﺮاﻛﻢ ﺗـﻮده ﺧـﻮد را ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺤﻴﻄﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻒزي ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔﺗﺎژﻛﺪار ﭼﺮﺧﺔ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺧﻮد واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺳﻄﻮح ﺗﺎزه را اﺷﻐﺎل ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻛﻒ زي‪ ،‬در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻓﻴﺘﻮﭘﻼﻧﻜﺘﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻤﺘﺮ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻧﻤﻮﻧﻪﺑﺮداري ﻣﻮﺟﻮدات ﻛﻒزي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪدﺳـﺖ آوردن‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﺮ در ﻳﻚ ﺗﻮﺷﻪ ﺳﺎده ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﺗﻮﺷـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ؛ ﻣﺜﻞ ﺷﻴﺸﻪ ﻻم ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﺘﻔـﺎوت زﻳـﺮ آب ﮔﺬاﺷـﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ آن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺸﺎﺑﻪ ﻣﻮﺟـﻮدات‬ ‫ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﺷﻴﺸﻪﻫﺎ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ ﺟﺎي ﭘﺮﺳﺶ دارد‪.‬‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و ﺣﻮﺿﭽﻪﻫﺎ‬ ‫آﺑﻬﺎي ﺳﺎﻛﻦ )اﻳﺴﺘﺎ( ﻳﺎ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﻟﻨﺘﻴﻚ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ و آﺑﮕﻴﺮﻫﺎ )ﺣﻮﺿـﭽﻪﻫـﺎ( ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫ﺣﻮﺿﭽﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﺗﻤـﺎم آب در ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﭘﺮﻧـﻮري اﺳـﺖ و ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻛـﻒزي در ﺗﻤـﺎم ﻛـﻒ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﻮﺿﭽﻪﻫـﺎ اﻏﻠـﺐ ﭘـﺮ از ﻣﺎﻛﺮوﻓﻴﺘﻬـﺎ و ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي اﭘـﻲﻓﻴـﺖ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪27‬‬

‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي اﭘﻲﻓﻴﺖ ﺑﻴﺶ از ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻣﺎﻛﺮوﻓﻴﺖ ﺣﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﭘﻲﻓﻴﺘﻬﺎ از ﺑﺮﺗﺮي‬ ‫رﺷﺪ روي ﻳﻚ ﺑﺴﺘﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده و از ﻧﻮر زﻳﺎد و ﮔﺮﻣﺎي ﻛﺎﻓﻲ ﺳﻮد ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪،‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻣﺎﻛﺮوﻓﻴﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻧﻮر ﻛﻢ و روي رﺳﻮﺑﺎت ﺳﺴﺖ ﺑﺮوﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﻛﻒزي ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻄﺤﻲ ﻧﺎﺣﻴﺔ ﭘﺮﻧـﻮري درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﺟﻮان ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﺎﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ و ﭘﻮﺷﺶ ﻛﻒزﻳـﺎن ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻛـﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﺷـﻴﺐ‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ ﻛﻢ ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺗﺠﻤـﻊ رﺳـﻮﺑﺎت و ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي ﻛـﻒزي ﺑـﺎ ﻧـﻮر ﻣﻜﻔـﻲ روي آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻛﻒزي در ﺳﻄﻮح ﺛﺎﺑﺖ؛ ﻣﺜﻞ ﺳﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲروﻳﻨـﺪ‪ .‬ﻳﻮﻟـﻮﺗﺮﻳﻜﺲ‬ ‫روﻧﺎﺗﺎ در ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺳﻮاﺣﻞ آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﻛﺎﻧﺎدا‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دورهﻫﺎي رﺷﺪ اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻚ در اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر و ﭘﺎﻳﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬در اواﺧﺮ ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺟﻠﺒﻚ ﻛﻼدوﻓـﻮرا‬ ‫ﮔﻠﻮﻣﺮاﺗﺎ ﺑﺎ ﮔﺮم ﺷﺪن دﻣﺎي آب ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ‪ 10‬درﺟﻪ ﺳـﺎﻧﺘﻲﮔـﺮاد ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﻮﻟـﻮﺗﺮﻳﻜﺲ‬ ‫روﻧﺎﺗﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﺛﺮ ﻧﻮر و دﻣﺎ در ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ‪ ،‬ﺗﻨﻔﺲ و زﺋﻮﺳﭙﻮرﺳﺎزي اوﻟﻮﺗﺮﻳﻜﺲ روﻧﺎﺗـﺎ در‬ ‫ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺸﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ رﺷـﺪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‪،‬در اﻳـﻦ آزﻣـﺎﻳﺶ‪ ،‬در ‪ 5‬درﺟـﺔ‬ ‫ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد و ﻧﻮر زﻳﺎد ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ زﺋﻮﺳﭙﻮرﺳﺎزي در ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻲﮔﺮاد و ﻧﻮر زﻳـﺎد‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اوﻟﻮﺗﺮﻳﻜﺲ روﻧﺎﺗﺎ در زﻣﺴﺘﺎن و اواﻳﻞ ﺑﻬﺎر ﻛﻪ دﻣـﺎي آب ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬روﻳﻴﺪه و ﺑﺎ ﮔﺮم ﺷﺪن دﻣﺎي آب ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨـﺴﻲ آن در اواﺧـﺮ ﺑﻬـﺎر ﺷـﺮوع‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬رﺷﺘﻪﻫﺎ ﺑﺎ رﻫﺎﻳﻲ زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ ازﺑﻴﻦ ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻛﻮﺗـﺎه از زﺋﻮﺳـﭙﻮرﻫﺎ در‬ ‫ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﺗﺎ در آﺑﻬﺎي ﺳﺮدﺗﺮ ﭘﺎﻳﻴﺰي رﺷﺪ دورة دوم را ﺷﺮوع ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬــﺎ در رﺳــﻮﺑﺎت ﺳــﺴﺖ‪ ،‬ﺑــﻪﺧــﺼﻮص در ﺣــﻀﻮر اﻣــﻮاج ﺷــﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧــﻮب‬ ‫ﻧﻤﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻛﺮوﻓﻴﺘﻬﺎي رﻳﺸﻪاي )ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي( ﺑﻬﺘﺮ از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻛﻔﻬـﺎي ﮔﻠـﻲ و ﻳـﺎ‬ ‫ﺷﻨﻲ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺟﻠﺒﻚ ﻛﺎرا و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ در ﻛﻔﻬﺎي ﺳـﺴﺖ ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ ) .‬اﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﺷﺒﻜﺔ رﻳﺰوﺋﻴﺪي دارﻧﺪ(‪ .‬ﻓﺮﺷﻬﺎي ﺟﻠﺒﻜﻲ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎ و ﭘﻮﺷﺸﻬﺎي‬ ‫ﻧﺎزك دﻳﺎﺗﻮﻣﻬﺎ در ﻛﻔﻬﺎي ﺳﺴﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً آرام ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ ﺗﺎژﻛﺪاران ﺗﻚﺳﻠﻮﻟﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ در اﻋﻤﺎق ﮔﻠﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ‬ ‫آﺑﻬﺎي ﺑﺎز در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺐ آب و ﻫﻮاﻳﻲ )ﺑﺎرش زﻳﺎد و رﻃﻮﺑﺖ ﺑﺎﻻ(‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮ ﺷـﺪن ﻛـﻒ‬ ‫درﻳﺎﭼﻪﻫﺎ از رﺳﻮﺑﺎت و ﺑﺎ رﺷﺪ ﺧﺰهﻫﺎ و ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧـﺪي ﺑـﺎﺗﻼﻗﻲ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪28‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ‪ ،‬ﺧﺰه اﺳﻔﺎﮔﻨﻮم ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﺰهﻫﺎي دﻳﮕﺮ دﻳﺪه ﺷﺪه و ﻓﺮﺷـﻬﺎي ﺧـﺰهاي‬ ‫روي ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺑﺎﺗﻼق ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺎﺗﻼق ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ از ﺧﺰه ﭘﺮ ﺷﺪه و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﺧﺎﻛﺰي در آن ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫آب ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎ ﻗﻬﻮهاي رﻧﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع آب را »دﻳﺴﺘﺮوﻓﻲ« )ﺑﺪﻏﺬا( ﻣـﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫آب دﻳﺴﺘﺮوﻓﻲ ﻏﻨﻲ از ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﻮﻣﻮﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻮاد ﻣﻌـﺪﻧﻲ‬ ‫ﻛﻢ دارد‪ .‬ﻓﺴﺎد ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎﻳﻲ در ﺑﺎﺗﻼق ﻛـﻢ اﺳـﺖ و ﻣـﻮاد آﻟـﻲ ﺑـﻪﺻـﻮرت »ﭘﻴـﺖ« ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آب ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ‪ pH‬ﻣﺘﻐﻴﺮي دارد‪ ،‬وﻟﻲ در ﺣـﻀﻮر اﺳـﻔﺎﮔﻨﻮم ‪ pH‬اﺳـﻴﺪي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻳﺎﭼﻪﻫﺎي ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ pH‬ﻛﻤﻲ ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺮﻓﻲ‬ ‫روﻳﺶ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻛﻨﺎرهﻫﺎي ﺑﺮﻓﻬﺎ رﻧﮕﻬﺎي ﻗﺮﻣﺰ و ﻳﺎ ﺳﺒﺰ را ﺑﻪ ﺑﺮف ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي‬ ‫ﺳﺒﺰ راﻳﺠﺘﺮﻳﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺮﻓﻲاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺎژﻛﺪاري ﻣﺜﻞ‪ ،‬ﻛﻼﻣﻴـﺪوﻣﻮﻧﺎس ﻧﻴـﻮاﻟﻴﺲ از‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺮﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺮﻓﻲ ﻛﺎروﺗﻨﻮﺋﻴﺪ اﺳﺘﺎﻛﺰاﻧﺘﻴﻦ را ﻛﻪ ﻳـﻚ‬ ‫ﺳﭙﺮ ﻧﻮر اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻠﻮل ﺟﻠﻮهاي ﻗﺮﻣﺰ رﻧﮓ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺮﻓﻲ ﻓﻘـﻂ ﭼﻨـﺪ‬ ‫روزي را ﻛﻪ ﻳﺦ آب ﺷﺪه روي ﻳﺨﻬﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دوام ﻣﻲآورﻧﺪ در ﺑﻘﻴـﻪ ﻃـﻮل ﺳـﺎل‪،‬‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻏﻴﺮﻓﻌﺎل )زﻳﮕﻮت( ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﻪزﻧﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺮﻓﻲ در ﺷﺮاﻳﻂ‬ ‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﻳﻊ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻄﻠﻮب دﻣﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻧﻘﻄـﺔ اﻧﺠﻤـﺎد آب‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻛﻤﻲ ﻛﻪ از ﮔﺮدوﻏﺒﺎر ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ در دﺳﺘﺮس ﺟﻠﺒﻚ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺳﻨﮕﺰي )اﻧﺪوﻟﻴﻨﻴﻚ(‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻧﻘﺎط آﻟﭙﻲ و ﻛـﻮﻳﺮي درون ﺳـﻨﮕﻬﺎ ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻬﺎي ﺷﺒﻪ ﻛﻮﻛﺴﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮔﻠﺌﻮﻛﺎﭘﺴﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ درون ﻣﻨﺎﻓـﺬ ﺳـﻨﮕﻬﺎ‪ ،‬در ﻻﻳـﻪاي‬ ‫زﻳﺮﺳﻄﺤﻲ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺸﺎر ﻣﺤﻴﻄﻲ ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ رﻳﺰﻣﺤﻴﻂ ﻧﻮر ﺗـﺎ ﺣـﺪ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻬﻴﻨﻪ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و رﻃﻮﺑﺖ ذﺧﻴﺮه ﻣﻲﺷﻮد )در ﻛـﻮﻳﺮ رﻃﻮﺑـﺖ از ﺷـﺒﻨﻢ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮد( و ﺗﻐﻴﻴﺮات دﻣﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺳـﻨﮕﻬﺎ ﺗﻮﺳـﻂ ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي‬ ‫ﺳﻨﮕﺰي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪29‬‬

‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي درﻳﺎﻳﻲ ﻛﻒزي‬ ‫ﺳﻮاﺣﻞ اﻗﻴﺎﻧﻮﺳﻬﺎ ﺑﻌﻀﻲ از ﻏﻨﻴﺘﺮﻳﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت زﻳﺴﺘﻲ را ﻫﻢ از ﻟﺤﺎظ ﺗﻮدة زﻧـﺪه و ﻫـﻢ‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﺗﻨﻮع ﮔﻮﻧﻪاي دارا ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ اﺻـﻠﻴﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﻣـﻮاد آﻟـﻲ در‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺑﺴﺘﺮ و دﻣﺎ از ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻬـﻢ ﻛﻨﺘـﺮلﻛﻨﻨـﺪه ﻧـﻮع‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻤﻬﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﺻـﺨﺮهﻫـﺎي ﻣﺮﺟـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳـﻮاﺣﻞ‬ ‫ﺗﻔﺮﻳﺤﻲ و ﻣﺎﻧﮕﺎﻟﻬﺎ )ﺑﺎﺗﻼﻗﻬﺎي ﻣﺎﻧﮕﺮو( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻣﺮﺟﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻧﮕﺎﻟﻬﺎ را ﻓﻘﻂ در‬ ‫آﺑﻬﺎي اﺳﺘﻮاﻳﻲ و ﻧﻴﻤﻪاﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ آﺑﻬﺎ ﻳﺦزدﮔﻲ زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪.‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺟﻠﺒﻜﻲ در آﺑﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻮاﺣﻞ ﺗﻔﺮﻳﺤﻲ‪ ،‬ﺧﻮرﻫﺎ و ﺳﻮاﺣﻞ ﺻﺨﺮهاي‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮاﺣﻞ ﺻﺨﺮهاي در ﻧﻮاﺣﻲ ﻳـﺦزده زﻣـﺎن ﭘﻠﺌﻮﺳﺘﻮﺳـﻦ زﻳﺎدﻧـﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤـﻮع‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺑﺰرگ ﺑﺮاي ﭼﺴﺒﻴﺪن ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺤﻜﻢ ﻧﻴﺎز دارﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻨـﻮع ﺟﻠﺒﻜـﻲ در‬ ‫ﺳﻮاﺣﻞ ﺻﺨﺮهاي و ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻣﺮﺟﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ در ﻛﻔﻬﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﻣﺎﺳـﻪاي و ﻳـﺎ‬ ‫ﮔﻠﻲ )ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﻮاج اﺛﺮ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ( ﻧﻤﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي در ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻔﻬﺎﻳﻲ‬ ‫ﻣﻬﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ﺟﻠﺒﻜـﻲ و ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﮔﻮﻧـﻪاي اﺟﺘﻤﺎﻋـﺎت ﺟﻠﺒﻜـﻲ در‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻣﻬـﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ردهﺑﻨـﺪي اﻟﺰاﻣـﺎً ﻧﻘـﺶ‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ را وﺻﻒ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﻧﺪازة ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰي )در واﺣﺪ ﺑﻴﻮﻣﺎس( در ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﻬﻨﻜﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻲ ﻛﻤﺘﺮي دارﻧـﺪ‪ ،‬دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟـﻮا و اﻧﺘﺮوﻣﻮرﻓـﺎ از اﻳـﻦ ﻧﻮﻋﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬ ‫رﺷﺘﻪ اﻳﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎﻳﺸﺎن ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰياﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮي را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪،‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ دﻳﻮارة ﺿﺨﻴﻢ و ﺳـﺨﺖ دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻓﻘـﻂ در ﻻﻳـﻪﻫـﺎي ﺑﻴﺮوﻧـﻲ )ﻛـﻮرﺗﻜﺲ(‬ ‫ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻛﻤﺘﺮي دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي آﻫﻜـﻲ و ﻓﺮﺷـﻲ از‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺮوهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮداﺑﻬﺎي ﻧﻤﻜﻲ )آﺑﺮﻳﺰﻫﺎي ﻧﻤﻜﻲ(‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﺮﻗﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ در ﺟﻨـﻮب ﻛﻴﭙﻜـﺎد‪ ،‬ﺟﺰاﻳـﺮ ﺣـﺼﺎري )ﺳـﺪي(‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ دﻳﻮاره ﻫﺎي ﺑﺰرگ و دراز ﻣﺎﺳﻪ اي ﻣﻮازي ﺳـﺎﺣﻞ دارﻧـﺪ‪ .‬در ﻃـﺮف‬ ‫درﻳﺎﻳﻲ اﻳﻦ ﺟﺰاﻳﺮ ﺳﻮاﺣﻞ ﺗﻔﺮﻳﺤﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺳﻪ ﻫـﺎي ﺳـﻮاﺣﻞ از ﭼـﺴﺒﻴﺪن ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎي‬ ‫ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﺮده و ﻳﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺎﺳﻪ ﻫﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﺴﺒﻴﺪه را دﻓﻦ ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳـﺎﻳﺶ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪30‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻣﺎﺳﻪ اي از رﺷﺪ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻛﺎﻫﺪ‪ .‬ﻓﺮﺷﻬﺎي دﻳﺎﺗﻮﻣﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺳﻄﺢ ﻣﺎﺳﻪﻫـﺎ‬ ‫ﻳﺎ ﺷﻜﻮﻓﻪ ﻫﺎي آﻧﻬﺎ در اﻣﻮاج دﻳﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺸﺖ ﺟﺰاﻳﺮ ﺣﺼﺎري ﺧﻠﻴﺠﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ از اﺛـﺮ‬ ‫اﻣﻮاج ﻣﺤﻔﻮظاﻧﺪ‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮداﺑﻬﺎي ﻧﻤﻜﻲ در آﺑﻬﺎي ﻛـﻢ ﻋﻤـﻖ ﺧﻠﻴﺠﻬـﺎ و ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮ رودﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮداﺑﻬﺎ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﻣﺪﺧﻞ درﻳﺎﻳﻲ اﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻪ ﺷﻮري را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﮔﻴـﺎﻫﺨﻮاري‬ ‫در ﻣﺮداﺑﻬﺎ ﻛﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪات ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣـﺎده آﻟـﻲ وارد ﭼﺮﺧـﺔ اﻧـﺮژي‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻣﺮداﺑﻲ ﺗﻮﺳﻂ اﻣﻮاج ﻳﺎ ﺟﺰروﻣﺪ ﺑـﻪ درﻳـﺎ وارد ﺷـﺪه و‬ ‫آﺑﻬﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ را ﻏﻨﻲ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ 2-1‬ﻗﺎرﭼﻬﺎ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻫﺘﺮوﺗﺮوف ﺑﻮده‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳـﺎﻗﻪ و ﺑـﺮگاﻧـﺪ‪ ،‬و در ﻳﻜـﻲ از ﭘـﻨﺞ‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه ﻗﺮار داده ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻮﺟـﻮدات ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻓﻘـﺪان ﻛﻠﺮوﻓﻴـﻞ‬ ‫)ﺳﺒﺰﻳﻨﻪ( ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺳﻨﺘﺰ ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧـﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺳـﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ‬ ‫)ﮔﻨﺪروي( ﺑﺮ روي ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻣﺮده ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺟـﺎﻧﻮري و ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﻧﮕـﻞ ﺑـﺮ روي‬ ‫ﻳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي زﻧﺪه و ﻳﺎ داﺧﻞ آﻧﻬﺎ زﻳﺴﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮع دﻳﮕﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدات اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻴﻜﻮرﻳﺰا و ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻏﻠﺐ ﻗﺎرﭼﻬﺎ از رﺷﺘﻪﻫﺎ و ﻳﺎ رﻳﺴﻪﻫﺎي ﻧﺨﻲ ﺷﻜﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﻴـﻒ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﭘﺴﺖ رﻳﺴﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﻫﻴﻒﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ دﻳﻮاره ﻋﺮﺿﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧـﺸﻌﺎﺑﺎت‬ ‫ﻫﻴﻒﻫﺎ ﻳﺎ رﻳﺴﻪﻫﺎ ﺷﺒﻜﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻴﺴﻠﻴﻮم را ﺑـﻪوﺟـﻮد ﻣـﻲآورﻧـﺪ‪ .‬ﺷـﺒﻜﻪ ﻣﻴـﺴﻠﻴﻮم‪ 2‬را‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﭙﻚ ﺑﺮ روي ﻣﻮاد آﻟﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬آﻧﺰﻳﻤﻬـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ اﻧﻮاع ﻣﻮاد آﻟﻲ را ﺗﺠﺰﻳـﻪ ﻛـﺮده و ﺑـﻪ ﻣـﻮاد‬ ‫ﺳﺎدهﺗﺮي ﻣﺒﺪل ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻳﺎﺧﺘﻪاي ﺟﺰء ﻳﻮﻛﺎرﻳﻮﺗﻬـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻃـﺮاف ﻫـﺴﺘﻪ و‬ ‫دﻳﮕﺮ اﺟﺰاء ﻳﺎﺧﺘﻪ ﻏﺸﺎي دو ﻻﻳﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﻃﺮاف ﻳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬دﻳﻮاره ﻳﺎﺧﺘـﻪاي ﺣـﺎوي‬ ‫ﻛﺘﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻛﺜﺮ ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺑﻪ دو ﻃﺮﻳﻖ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ و ﺟﻨﺴﻲ ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Hyphae‬‬ ‫‪2. Mycellium‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪31‬‬

‫در ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﺗﻚ ﻳﺎﺧﺘﻪاي‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ ﺑﻪ روش ﺗﻘﺴﻴﻢ دوﺗـﺎﻳﻲ و ﺟﻮاﻧـﻪ‬ ‫زدن اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﭘﺮﻳﺎﺧﺘﻪاي ﻏﻴﺮ از ﻗﻄﻌﻪﻗﻄﻌﻪ ﺷﺪن رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴـﻒ‪ ،‬اﻧـﻮاع‬ ‫ﻫﺎﮔﻬﺎﻳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ اﺳﭙﻮراﻧﮋﻳﻮﺳﭙﻮر‪) 1‬زﺋﻮﺳﭙﻮر و اﭘﻼﻧـﺴﭙﻮر(‪ ،‬ﻛﻮﻧﻴـﺪﻳﺎ‪ ،2‬ﻛﻼﻣﻴﺪوﺳـﭙﻮر‪ 3‬و‬ ‫آرﺗﺮوﺳﭙﻮر‪ 4‬ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﻼﺳﻤﻮﮔﺎﻣﻲ و ﻛﺎرﻳﻮﮔﺎﻣﻲ در ﻳﺎﺧﺘـﻪ ﺟﻨـﺴﻲ )ﮔﺎﻣـﺖ(‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ در ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺑﻪ ﭘـﻨﺞ روش ﺻـﻮرت ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬روش‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﮔﺎﻣﺘﻬﺎي ﻣﺘﺤﺮك وﻳﮋه ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﭘﺴﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﺎرﭼﻬـﺎي ﭘـﺴﺖ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺧـﻮد ﺗـﻚ‬ ‫ﻳﺎﺧﺘﻪاي و ﻣﺘﺤﺮكاﻧﺪ و ﻳﺎ ﻳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎس ﮔﺎﻣﺘﺎﻧﮋﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬آﻣﻴـﺰش‬ ‫ﮔﺎﻣﺘﺎﻧﮋﻳﺎﻳﻲ‪ ،‬اﺳﭙﺮمزاﻳﻲ و ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﺎﺧﺘـﻪﻫـﺎي روﻳـﺸﻲ از اﻧـﻮاع دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ در ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﻣﺤﻴﻄﻬﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از آب و ﺧﺎك‪ ،‬زﻳﺴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻮا ﻧﻴﺰ ﻫﺎﮔﻬﺎ و‬ ‫ذرات ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد وﺟﻮد دارﻧـﺪ‪ .‬ﺳﻠـﺴﻠﻪ ﻗﺎرﭼﻬـﺎ را ﺑـﻪ دو ﺷـﺎﺧﻪ‪ ،‬ﻗﺎرﭼﻬـﺎي‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﻛﺎذب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﺣﻘﻴﻘـﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﭘـﻨﺞ زﻳـﺮ ﺷـﺎﺧﻪ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬ ‫‪ .1‬زﻳﺮ ﺷﺎﺧﺔ ﻣﺎﺳﺘﻴﮕﻮﻣﺎﻳﻜﻮﺗﻴﻨﺎ‪ .5‬ﻳﺎ ﻗﺎرﭼﻬﺎي زوﺋﻮﺳﭙﻮري ﻛﻪ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﺳـﺎﺧﺘﺎر‬ ‫آﻧﻬﺎ و ﻳﺎ ﻫﺎﮔﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﺘﺤﺮك و داراي ﺗﺎژك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮع ﺗـﺎژك و ﻣﺤـﻞ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ آن در اﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ردهﺑﻨﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﻗﺎرﭼﻬـﺎي اﻳـﻦ زﻳـﺮ‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ از ﻧﻈﺮ ﻧﻮع ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﺰء ﭘﺴﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬اﺷﻜﺎل‬ ‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ اﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﻒ ﺑﻮده و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺗﻚ ﻳﺎﺧﺘﻪاي دارﻧﺪ ﻛﻪ در واﻗـﻊ‬ ‫ﺑﺨﺶ روﻳﺸﻲ و ﻧﻴﺰ زاﻳﺸﻲ ﻗﺎرچ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﺎﺧﺘﺎر آﻧﻬﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﺗﺮ‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺨﺶ روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺠﺰا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﺗﻜﺎﻣـﻞﻳﺎﻓﺘـﻪﺗـﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﻒ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬رﻳـﺴﻪ ﻳـﺎ ﻫﻴـﻒ آﻧﻬـﺎ ﻓﺎﻗـﺪ دﻳـﻮاره‬ ‫ﻋﺮﺿﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Sporabguisopore‬‬ ‫‪2. Conidia‬‬ ‫‪3. Clamydospore‬‬ ‫‪4. Artrospore‬‬ ‫‪5. Mastigomycotina‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪32‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ در اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﻴﺰ روﻧﺪ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨـﺪ و از اﻳﺰوﮔـﺎﻣﻲ ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﻴﺰوﮔﺎﻣﻲ و ﺳﭙﺲ اوﺋﻮﮔﺎﻣﻲ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادي ﻧﻴﺰ ﮔﺎﻣﺘﻬﺎي ﻏﻴﺮﻣﺘﺤﺮك دارﻧﺪ و ﺑﻪ روش‬ ‫ﺗﻤﺎس ﮔﺎﻣﺘﺎﻧﮋﻳﺎﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﺗﻜﺎﻣﻞﻳﺎﻓﺘﻪﺗﺮ از دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎي اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻞ زﻳﺴﺖ اﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ در آب و ﻳﺎ در ﺧﺎﻛﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﺑﻮده و در اﻳﻦ ﻣﺤﻴﻄﻬـﺎ‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ )ﮔﻨﺪروي( ﺑﺮ روي ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﻮاد آﻟﻲ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﮕﻞ داﺧﻠـﻲ‬ ‫و ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ ﻳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻴﺰﺑﺎن ﻳﺎ درون ﻳﺎﺧﺘﺔ ﻣﻴﺰﺑﺎن زﻳﺴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬زﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪ زﻳﮕﻮﻣﺎﻳﻜﻮﺗﻴﻨﺎ‪ .1‬ﻗﺎرﭼﻬﺎي اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻧﻴﺰ ﺟﺰء ﻗﺎرﭼﻬـﺎي ﭘـﺴﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬ ‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﻒ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ دﻳﻮارهﻫﺎي ﻋﺮﺿﻲ )ﺳﭙﺘﺎ( اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴـﺮ ﺟﻨـﺴﻲ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎﮔﻬﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺤﺮﻛﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻛﻴـﺴﻪاي ﺑـﻪ ﻧـﺎم اﺳـﭙﻮراﻧﮋﻳﻮم‬ ‫)ﻫﺎﮔﺪان( ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺗﻮﺳﻂ آﻣﻴﺰش دو ﮔﺎﻣﺘﺎﻧﮋ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﻒ ﻳﺎ رﻳﺴﻪﻫـﺎي روﻳـﺸﻲ‪ ،‬ﮔﺎﻣﺘـﺎﻧﮋ را‬ ‫ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ اﻏﻠﺐ ﺧﺎﻛﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻏﻴﺮ از ﺧﺎك‪ ،‬ﺑﺮ روي ﻣﻮاد ﻗﻨـﺪي‬ ‫از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺮﺑﺎ و ﻣﻴﻮهﻫﺎ رﺷﺪ ﻛﺮده ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺎﺳﺪ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬زﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪ آﺳﻜﻮﻣﺎﻳﻜﻮﺗﻴﻨﺎ‪ .2‬اﻳﻦ ﮔـﺮوه ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ داﺷـﺘﻦ رﻳـﺴﻪ ﻳـﺎ ﻫﻴـﻒ واﺟـﺪ‬ ‫دﻳﻮاره ﻫﺎي ﻋﺮﺿﻲ )ﺳﭙﺘﺎ( ﺟﺰء ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠـﺔ ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ‬ ‫ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻫﺎﮔﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم آﺳﻜﻮﺳﭙﻮر در درون ﻛﻴﺴﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم آﺳﻚ ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻴﺴﻪ ﻫﺎي آﺳﻚ ﺣﺎوي آﺳﻜﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻮﺷﺸﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم آﺳﻜﻮﻛﺎرپ اﺣﺎﻃـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﺳﻜﻮﻛﺎرپﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻴﻤﻪﺑﺎز و ﺑﺎز وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ردهﺑﻨﺪي‬ ‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻮع آﺳﻜﻮﻛﺎرپ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻴـﺎن ﻓﻘـﻂ ﻣﺨﻤﺮﻫـﺎ ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻮزﻛﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﺳﻜﻮﻛﺎرپاﻧـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻗﺎرﭼﻬـﺎ ﺗﻮﻟﻴـﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨـﺴﻲ اﻏﻠـﺐ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎﮔﻬﺎي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻮﻧﻴﺪﻳﺎ )ﻛﻮﻧﻴﺪﻫﺎ( اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻫﻴﻔـﻲ ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ‬ ‫‪1. Zigomycotina‬‬ ‫‪2. Ascomycotina‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪33‬‬

‫ﻛﻮﻧﻴﺪﻳﻮﻓﻮر )ﻛﻮﻧﻴﺪي ﺑﺮ( ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣﺨﻤﺮﻫـﺎ ﻳـﺎ ﺑﻮزﻛﻬـﺎ ﻛـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﺎري‬ ‫ﺗﻚ ﻳﺎﺧﺘﻪ اي دارﻧﺪ ﺑﻪ روش ﺗﻘﺴﻴﻢ دوﺗﺎﻳﻲ و ﻳﺎ ﺟﻮاﻧﻪ زدن ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬زﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﻣﺎﻳﻜﻮﺗﻴﻨﺎ‪ .1‬ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺗـﺮﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬـﺎ در اﻳـﻦ زﻳﺮﺷـﺎﺧﻪ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﻒﻫﺎ ﻳﺎ رﻳﺴﻪﻫﺎ داراي دﻳﻮارهﻫﺎي ﻋﺮﺿﻲ )ﺳﭙﺘﺎ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي ﻫﻴﻒ‬ ‫ﻳﺎ رﻳﺴﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﻫﺴﺘﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت روﻳﺸﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‬ ‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﻫﺎﮔﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﺳـﭙﻮر ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ روي ﺑﺎزﻳـﺪﻳﻮم‬ ‫)ﺑﺎزﻳﺪي( ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم روﻳﺶ ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﺳﭙﻮر‪ ،‬رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴـﻒ ﺗـﻚﻫـﺴﺘﻪاي ﺣﺎﺻـﻞ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و از ﺗﺮﻛﻴﺐ دو رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﻒ ﺗﻚ ﻫﺴﺘﻪاي ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﻔﻲ دو ﻫـﺴﺘﻪاي‬ ‫ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬دو ﻫﺴﺘﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﺴﺘﻪ‬ ‫دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻮز ﭼﻬﺎر ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﭼﻬـﺎر‬ ‫ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﺳﭙﻮر را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬در ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﭼﺘﺮي‪ ،‬ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ ﺑﺮ روي ﺗﻴﻐﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺷﻌﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻴﻞ )در ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﮔﻴﻠﺰ( ﻗﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬در ﻗﺎرﭼﻬـﺎي ﻣﻨﻔـﺬدار ﻳـﺎ ﺳـﻮراﺧﺪار‪،‬‬ ‫ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ در اﻃﺮاف ﻣﻨﺎﻓﺬ ﻳﺎ ﺳﻮراﺧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﺗﻮپﭘﻔﻜﻲ‪،‬‬ ‫ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ در داﺧﻞ ﺑﺎزﻳﺪﻳﻮﻛﺎرپ ﺑﺴﺘﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬زﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪ دوﺗﺮوﻣﺎﻳﻜﻮﺗﻴﻨﺎ‪ .2‬اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﻧﺎﻗﺺ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮوفاﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا در‬ ‫ﭼﺮﺧﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ روش ﺗﻜﺜﻴﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺎرﭼﻬﺎ اﻛﺜﺮاً ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻧﺪازه‪ ،‬ﺷﻜﻞ‪ ،‬رﻧﮓ و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در ﻛﻮﻧﻴـﺪﻳﺎ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨـﺪي ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﻃﺒﻴﻌـﺖ اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻓﺮاواﻧﻲ دارد و ﺑﺎﻋﺚ اﻳﺠـﺎد ﺑـﺴﻴﺎري از ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬـﺎﻳﻲ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺎﻧﻮران و اﻧﺴﺎن را ﻣﺒﺘﻼ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﻪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط )ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ( ﺑﻴﻦ ﻗﺎرﭼﻬـﺎ و رﻳـﺸﺔ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬

‫‪1. Bazidiomycotina‬‬ ‫‪2. Deutromtcotina‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪34‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻴﻜﻮرﻳﺰا ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد آﻧﺰﻳﻤﻬـﺎﻳﻲ در رﻳـﺴﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻫﻴﻒ ﻗﺎرﭼﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺣﻼﻟﻴﺖ و ﺟﺬب ﻣﻮاد ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺶ از رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻟـﺬا‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ رﻳﺸﻪﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻗﺎرچ ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ دارﻧﺪ داراي رﺷﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ و ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻴﻜﻮرﻳﺰا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دو ﻧﻮع ﻣﻴﻜﻮرﻳﺰا وﺟﻮد دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ ﻣﻴﻜـﻮرﻳﺰاي ﺧـﺎرﺟﻲ‬ ‫ﻛﻪ وﻳﮋه درﺧﺘﺎن اﺳﺖ و رﻳﺴﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﻒ ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ‪ ،‬از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﭼﺘﺮي‪،‬‬ ‫ﺗﻮپﭘﻔﻜﻲ‪ ،‬در اﻃﺮاف رﻳﺸﺔ آﻧﻬﺎ ﻏﻼف ﺿﺨﻴﻤﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨـﺪ؛ و دﻳﮕـﺮي ﻣﻴﻜـﻮرﻳﺰاي‬ ‫داﺧﻠﻲ ﻛﻪ در اﻏﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻴﻜﻮرﻳﺰا ﻫﻴﻒﻫـﺎ ﻳـﺎ رﻳـﺴﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎي ﻣﻴﻜﺮوﺳـﻜﻮﭘﻲ ﻣﻮﺟـﻮد در ﺧـﺎك ﺑـﻪ درون ﻳﺎﺧﺘـﻪ ﻫـﺎي رﻳـﺸﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن وارد‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ ﻣﻴﻜﺴﻮﻣﺎﻳﻜﻮﺗﺎ‪1‬ـ در اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﻮﺟﻮدات ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺣـﺪ‬ ‫واﺳﻂ ﺑﻴﻦ ﺟﺎﻧﻮران )ﭘﺮوﺗﻮزوآ( و ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر روﻳﺸﻲ آﻧﻬﺎ ﺷﺒﻴﻪ آﻣﻴﺒﻬﺎ ﺑﻮده و‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎﻫﺎي ﻛﺎذب ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و از ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﺗﻜﺜﻴﺮ آﻣﻴﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻛﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺗﺠﻤﻊ آﻧﻬﺎ در ﻳﻚ ﻣﺤـﻞ‪ ،‬ﺳـﺎﺧﺘﺎري ﺷـﺒﻴﻪ اﺳـﭙﻮراﻧﮋ‬ ‫)ﻫﺎﮔﺪان( را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻗﺎرﭼﻬﺎ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺎرﭼﻬﺎ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ در ﺗﻤﺎم ﻣﺤﻴﻄﻬﺎ‪ ،‬اﻋﻢ از ﺧﺎك‪ ،‬آب و ﻫﻮا‪ ،‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠـﻲ‪ ،‬ﻗﺎرﭼﻬـﺎ‬ ‫ﺟﺰء ﻧﺎدرﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ در اﻧﻮاع ﻣﺤﻴﻄﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادي از ﻗﺎرﭼﻬﺎ آﺑﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ و در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻮر ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ )ﮔﻨﺪروي( ﺑﺮ روي ﺑﻘﺎﻳـﺎي ﻣـﻮاد ﮔﻴـﺎﻫﻲ و‬ ‫ﺟﺎﻧﻮر‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺑﺮگ و ﺳﺎﻗﻪ و رﻳﺸﻪ و ﻣﻴﻮه‪ ،‬و ﻳﺎ ﺑـﺮ روي اﺟـﺴﺎد ﺟـﺎﻧﻮران آﺑـﺰي‪ ،‬ﻣﺜـﻞ‬ ‫ﻣﺎﻫﻴﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻣﻮاد را ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﻳﻪ و اﺳﺘﻔﺎده ﻏﺬاﻳﻲ ﻗﺮار دﻫﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ از‬ ‫ﻗﺎرﭼﻬﺎ در آب ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﮕﻞ زﻳﺴﺖ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟـﺎﻧﻮران ﻣﻮﺟـﻮد در آب‬ ‫ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺲ آﺑﺰي ﻗﺎرچ ﺳﺎﭘﺮوﻟﮕﻨﻴﺎ‪ 2‬ﻳﺎ ﻛﭙﻚ آب اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷـﺮح‬

‫‪1. Myxomycota‬‬ ‫‪2. Suprolegnia‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺗﺎﻟﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪35‬‬

‫آن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎﭘﺮوﻟﮕﻨﻴﺎ اﻏﻠﺐ آﺑﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ و در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﮔﻨـﺪروي‬ ‫ﻳﺎ ﺳﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ ﺑﺮ روي ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻣﻮاد آﻟﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه اﺟـﺴﺎد ﻣﺎﻫﻴﻬـﺎ‪ ،‬رﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪاي از آن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﮕﻞ ﺑﺮ روي ﺑﺪن ﻣـﺎﻫﻲ و ﻧﻴـﺰ ﺗﺨـﻢ ﻣـﺎﻫﻲ زﻳـﺴﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ زﻳﺎﻧﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﭘﺮورش دﻫﻨﺪﮔﺎن ﻣـﺎﻫﻲ وارد آورد‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺟﻨﺲ در ﺧﺎﻛﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﻧﻴﺰ ﻓﺮاوان ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد زﺋﻮﺳﭙﻮراﻧﮋ )ﻫﺎﮔـﺪان ﺣـﺎوي زﺋﻮﺳـﭙﻮر( در اﻧﺘﻬـﺎي‬ ‫ﻫﻴﻒ روﻳﺸﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد اﺳﭙﻮراﻧﮋ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻴﻒ روﻳﺸﻲ ﻗﻄﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد و ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫دﻳﻮاره ﻋﺮﺿﻲ از آن ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ ﻣﺘﺤﺮك از اﻧﺘﻬﺎﻳﺎﺳﭙﻮراﻧﮋ ﺧﺎرج ﺷﺪه‪ ،‬ﭘﺲ‬ ‫از ﻣﺪﺗﻲ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺎژك ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﺠﺎد دﻳﻮارهاي در اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﻛﻴﺴﺖ )ﺳﻴﺴﺖ( درﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ را ﻛـﻪ داراي دو ﺗـﺎژك در ﻗـﺴﻤﺖ‬ ‫ﺳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم »زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎي اوﻟﻴﻪ« ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬زﺋﻮﺳﭙﻮر اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺪﺗﻲ اﺳـﺘﺮاﺣﺖ‪،‬‬ ‫رﺷﺪ ﻛﺮده و »زﺋﻮﺳﭙﻮر ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ« را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد ﻛـﻪ ﻗﻠـﻮهاي ﺷـﻜﻞ ﺑـﻮده و داراي دو‬ ‫ﺗﺎژك در ﺑﺨﺶ ﺟﺎﻧﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺋﻮﺳﭙﻮرﻫﺎي اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣـﺪﺗﻲ‬ ‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻛﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲروﻳﻨﺪ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑـﺎر در اﺛـﺮ روﻳـﺶ ﻫﻴـﻒ روﻳـﺸﻲ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬اﻧﺪام ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺎده )اوﺋﻮﮔﻮن( و اﻧﺪام ﺟﻨﺴﻲ ﻧﺮ )آﻧﺘﺮﻳﺪي(‬ ‫ﺑﺮ روي ﻫﻴﻒ روﻳﺸﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اوﺋﻮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﺮوي ﺷﻜﻞ دارد و در داﺧـﻞ‬ ‫آن ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﻠﻮل ﻣﺎده )اوﺋﻮﺳﻔﺮ( ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻧـﺪام ﻧـﺮ )آﻧﺘﺮﻳـﺪي( در ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ ﺑـﺎ‬ ‫اﻧﺪام ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ و ﻇﺮﻳﻔﺘـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬در داﺧـﻞ آﻧﺘﺮﻳـﺪي ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻫـﺴﺘﻪ ﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﺑﻪ روش ﺗﻤﺎس اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ )ﺗﻤﺎس دو ﮔﺎﻣﺘﺎﻧﮋ( ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻟﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻳﺎ ﻟﻮﻟﻪ ﻟﻘﺎح ﺑﻴﻦ دو اﻧﺪام اﻳﺠﺎد ﺷﺪه و ﻫـﺴﺘﻪﻫـﺎي آﻧﺘﺮﻳـﺪي را ﺑـﻪ داﺧـﻞ‬ ‫اوﺋﻮﮔﻮن ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻋﻤﻞ ﭘﻼﺳﻤﻮﮔﺎﻣﻲ و ﻛﺎرﻳﻮﮔﺎﻣﻲ‪ ،‬ﻳﺎﺧﺘﻪاي دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ )‪2n‬‬ ‫ﻛﺮوﻣﻮزوﻣﻲ( ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬روﻳﺶ اﻳﻦ ﻳﺎﺧﺘـﻪﻫـﺎ )ﺗﺨـﻢ( ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻣﻴـﻮز و‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺑﻌﺪي ﻣﻴﺘﻮز ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي زوﺋﻮﺳﭙﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪36‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫‪ 3-1‬ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ ﺟﻠﺒﻜﻬﺎي ﺧﺎﻛﺰي وارد ﻫﻤﺰﻳﺴﺘﻲ ﺑـﺎ ﻗﺎرﭼﻬـﺎ ﺷـﺪه و ﮔﻠـﺴﻨﮓ را ﻣـﻲ ﺳـﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻗﻴﻘﺘﺮ ﮔﻠﺴﻨﮓ ﻗﺎرﭼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻚ ﺟﻠﺒﻜﻲ دارد‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻠﺒﻜﻲ ﮔﻠﺴﻨﮓ‬ ‫را ﻓﻴﻜﻮﺑﻴﻮﻧﺖ و ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺎرﭼﻲ را ﻣﻴﻜﻮﺑﻴﻮﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻠـﺴﻨﮕﻬﺎي ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ‬ ‫ﺷﺮﻳﻚ ﺟﻠﺒﻜﻲ ﺳﺒﺰ ﺗﺮﺑﻮﻛﺴﻴﺎ و ﻳﺎ ﺳﻮدوﺗﺮﺑﻮﻛـﺴﻴﺎ را دارﻧـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ‪ ،‬ﺳـﻲ ﮔﻮﻧـﻪ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺮﻳﻚ ﮔﻠﺴﻨﮕﻲ ذﻛﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ‪ 8‬درﺻـﺪ ﮔﻠـﺴﻨﮕﻬﺎ ﺷـﺮﻳﻚ‬ ‫ﺟﻠﺒﻜﻲ ﺳﻴﺎﻧﻮﻓﻴﺘﻲ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﻮﺳﺘﻮك اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺘﺮوژن ﻫﻮا را ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎل ﻳﻚ ﮔﻠﺴﻨﮓ ﻧﺘﻴﺠﺔ رﺷﺪ ﺷﺒﻪ ﭘﺎراﻧﺸﻴﻤﻲ ﺷﺮﻳﻚ ﻗﺎرﭼﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻮل ﺟﻠﺒﻜـﻲ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﺳﻄﺢ ﮔﻠﺴﻨﮓ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻻﻳﻪاي ﻧﺰدﻳـﻚ ﺳـﻄﺢ‬ ‫ﮔﻠﺴﻨﮓ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﺰان ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻗﺎرﭼﻲ و ﺟﻠﺒﻜﻲ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬رﻳـﺴﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻗﺎرچ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺳﻄﺢ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻠﺒﻜﻲ در ﺗﻤﺎس ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ درون آﻧﻬـﺎ ﻧﻔـﻮذ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ ﺑﺎ رﻫﺎﻳﻲ ﺗﻜﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﻮد ﻛﻪ ﺳﻮرﻳﺪﻳﻮم )ﺟﻤـﻊ آن ﺳـﻮرﻳﺪﻳﺎ اﺳـﺖ(‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻜﺜﻴﺮ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬ ‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫‪1‬‬

‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺪام ﻫﻮاﻳﻲ وﻳﮋة زﻳﺴﺘﻦ در ﺧﺸﻜﻲ در آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ آﺑﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻧﺪﮔﻲ در ﺧﺸﻜﻲ ﺑﺮ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﺳـﺎﺧﺘﺎر‬ ‫ﮔﻴﺎه و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﻧﺪاﻣﻬﺎي وﻳﮋه زﻧﺪﮔﻲ روي ﺧﺎك اﻧﺠﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬ﻃـﻮل اﻧـﺪاﻣﻬﺎي ﻫـﻮاﻳﻲ‬ ‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان رﻃﻮﺑـﺖ ﻣﺤـﻞ روﻳـﺶ‬ ‫دارد‪ .‬ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ رﻳﺸﻪ و دﺳﺘﮕﺎه آوﻧﺪياﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ﭼﺴﺒﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫در ﻣﻜﺎﻧﻬﺎي ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺮﻃﻮب زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻟﻘﺎح ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻧﺮ و ﻣﺎدة آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آب‬ ‫ﻧﻴﺎز دارد‪.‬‬

‫ردهﺑﻨﺪي ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ردة ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎ‪ ،2‬ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ‪ 3‬و ﺧﺰهﻫﺎ‪ 4‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎ‬ ‫اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎي اوﻟﻴﻪ رﻳﺴﻪﻣﺎﻧﻨﺪﻧﺪ و از دو ﺑﺨـﺶ رﻳـﺴﻪ و‬ ‫ﻛﭙﺴﻮل ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬رﻳﺴﻪ ﭘﻬﻦ و ﺳﺒﺰ اﺳﺖ و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨـﺴﻲ در ﺳـﻄﺢ آن ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﭙﺴﻮل در رﻳﺴﺔ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻗﺮار دارد و ﻫﺎﮔﺪان ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﻋﻠﻒﺟﮕﺮي‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺷﺒﺎﻫﺖ رﻳﺴﺔ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺟﮕﺮ در ﺳﺪة ﻧﻬﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ داده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫‪1. Bryophyta‬‬ ‫‪2. Hepaticopsida‬‬ ‫‪3. Anthoceratopsida‬‬ ‫‪4. Bryopsida‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪38‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫آن زﻣﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺷﺒﻴﻪ اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺪن آدﻣﻲ ﺧﻠـﻖ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي درﻣﺎن دردﻫﺎي آن اﻧﺪاﻣﻬﺎ ﻣﺆﺛﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻋﻠـﻒﺟﮕﺮﻳﻬـﺎي ﭘﻴـﺸﺮﻓﺘﻪﺗـﺮ ﺳـﺎﻗﻪ و‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳﺎده دارﻧﺪ و اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ آﻧﻬﺎ روي ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ ﺳـﺒﺰ ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﻋﻠـﻒﺷـﺎﺧﻴﻬﺎ‬ ‫ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﺳﺎده و اﺑﺘﺪاﻳﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ آﻧﻬﺎ ﺗﻜﺎﻣﻞﻳﺎﻓﺘﻪﺗﺮ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬ ‫ﻧﺎﺣﻴﻪاي از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﺮﻳﺴﺘﻤﻲ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ‪ ،‬وﺟـﻮد ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﺮﻳـﺴﺘﻤﻲ از‬ ‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪﺗﺮ از ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﺰهﻫـﺎ ﻣﻌﺮوﻓﺘـﺮﻳﻦ ردة ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬـﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ)ﺟﺪول ‪.(1-2‬‬ ‫ﺟﺪول ‪ 1-2‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﺎ‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ اﺳﻔﮕﻨﻮﭘﺴﻴﺪا‬

‫اﺳﻔﺎﮔﻨﻮم‬

‫ﺷﺎﺧﻪ آﻧﺪرﺋﺎﺋﻮﭘﺴﻴﺪا‬

‫آﻧﺪراﺋﻪ‪ ،‬ﻧﻮروﻟﻮﻣﺎ‬

‫ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺮﻳﻮﭘﺴﻴﺪا‬

‫آﺗﺮﻳﻜــﻮم‪ ،‬ﺑﺮﻳــﻮم‪ ،‬ﺑﻮﻛــﺴﺒﻮﻣﻴﺎ‪ ،‬دﻳﻜﺮاﻧــﻮم‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳــﺪﻧﺲ‪،‬‬ ‫ﻓﻮﻧﺎرﻳﺎ‪ ،‬ﮔﺮﻳﻤﻴﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻴﻮم‪ ،‬ﻓﻴﺴﻜﻮﻣﻴﺘﺮﻳﻮم‪ ،‬ﭘﻠﻲﺗﺮﻳﻜﻮم‬

‫‪ 1-2‬ﺧﺰهﻫﺎ‬ ‫ﺧﺰهﻫﺎ در ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﺟﻬﺎن و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫـﺮ ﻣﺤﻴﻄـﻲ زﻧـﺪﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺧﻞ ﺷﻬﺮﻫﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ازﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﻜﻨﻴﻜﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺑﺮﮔﺪار‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺧﺰه در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ‬ ‫و ﻓﺸﺮده ﺑﻪ ﻫﻢ رﺷـﺪ ﻛـﺮده و ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﭘـﺸﺘﻪ ﻣﺘﺮاﻛﻤـﻲ را ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬در ﻣﻨـﺎﻃﻖ دﻳﮕـﺮ‬ ‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺟﺎﻫﺎي ﺳﺮد ﻣﺮﻃﻮب ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎز و ﺗﻨﻚ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮرﻫـﺎي اﺳـﻜﻮﻟﺮﻳﺎ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮارﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮل ‪ 15‬ﺳﺎﻧﺘﻲﻣﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در آب ﺟﺎري ﺳﺮﻳﻌﺎً ﻏﻮﻃﻪور ﻣﻲﺷﻮد )زﻳﺮ‬ ‫آب ﻣﻲرود(‪ .‬ﺧﺰهﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺎﻗﻪ ﺧﻴﻠـﻲ ﻛﻮﺗـﺎه و ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﻣﻴﻜﺮوﺳـﻜﻮﭘﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬زﻳـﺮا‬ ‫ﺳﺎﻗﻪﻫﺎ و ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﺰهﻫﺎ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻚ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺷـﺒﻴﻪ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﺰهﻫـﺎ از ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳـﺎﻗﻪ و ﺑـﺮگ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫آوﻧﺪي ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻛﻮﺗﻴﻜﻮل ﻓﻘﻂ روي ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺑﺮگ اﻏﻠﺐ ﺧﺰهﻫﺎ وﺟـﻮد دارد‬ ‫و ﺳﻄﺢ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﻴﻜﻮﻟﻲ ﻧﺸﺪه و ﺑﺮاي ﺟﺬب آﺑﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﻗﻄﺮات ﺑﺎران‪ ،‬ﺷﺒﻨﻢ و‬ ‫ﻣﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً آب از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﺮگ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻲﺷـﻮد‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﺧﺰهﻫﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﻴﺮآوﻧﺪي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻛﻮﺗﻴﻜﻮل در ﺳﻄﺢ ﺗﺤﺘـﺎﻧﻲ و اﻃـﺮاف ﺑﺮﮔﻬـﺎ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪39‬‬

‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺰهﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﻠﻒﺷﺪن آب ﺣﻔﺎظ ﻛﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻳﻦ اﺗﻔﺎﻗﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻚ ﺷﺪن زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺮاي ﺑﺮﮔﻬﺎ ﭘﻴﺶ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ .‬ﻫـﻴﭻ روزﻧـﻪاي‬ ‫روي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﺰهﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﻣﺼﺮفاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮﮔﻬﺎ داراي ﻳﻚ ردﻳـﻒ‬ ‫ﺑﺮگ ﻣﻮﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪ ﺧﺰهﻫﺎ ﺟﻮرﻫﺎگ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻫﺎﮔﻬﺎ ﻳﻚاﻧﺪازه و ﻳﻜﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ در ﻫﺮ ﻛﭙﺴﻮل دو ﻧﻮع ﻫﺎگ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﻬـﺎي ﺑﺰرﮔﺘـﺮ و ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ ﺑـﺰرگ‬ ‫واﺟﺪ آرﻛﮕﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺎﮔﻬﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑﻪ ﻧﺮﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﻛـﻪ روي‬ ‫ﻣﺎدهﻫﺎ ﺑﻪﺻﻮرت اﭘﻲﻓﻴﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ 2-2‬ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ‬ ‫ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺰه ﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨـﺎوب ﻧـﺴﻞ ﻧﺎﺟﻮرﺷـﻜﻠﻲ دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺳﻔﺎﻟﻮزﻳﻼ ﻫـﺴﺖ ﻛـﻪ اﻧـﺪازه آن ﻓﻘـﻂ ‪ 150‬ﺗـﺎ ‪ 2000‬ﻣﻴﻜـﺮون اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺷﺪه و ﺣﺪاﻛﺜﺮ اﻧﺪازه آن در ﻣﻨﻮﻛﻠﺌﺎ ﺑﻪ ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮﮔﻲﺷﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺧﺰهﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﭙﺎﺗﻴﻜﻬﺎ ﺑﺮاﺳـﺎس‬ ‫ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﺸﺎن ﺑﻪ دو ﮔﺮوه اﺻﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎي ﺑﺮﮔﻲ )راﺳﺘﻪ ﺗﺎﻛﺎﻛﻴﺎﻟﺲ‪،‬‬ ‫ژوﻧﮋرﻣﺎﻧﻴﺎﻟﺲ‪ ،‬ﻫﺎﭘﻠﻮﻣﻴﺘﺮﻳﺎﻟﺲ‪ (3‬و ﻋﻠﻒ ﺟﮕﺮﻳﻬﺎي رﻳﺴﻪ اي‪ .‬در ﻫﺮ دو‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻲ‬ ‫از زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺎگ ﺟﻮاﻧﻪ ﻣﻲزﻧﺪ ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﭘﺮوﺗﻮﻧﻤﺎﺗـﺎﻳﻲ ﻛﻮﭼـﻚ و‬ ‫ﻣﻮﻗﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﭘﺮوﺗﻮﻧﻤﺎﺗـﺎي ﻋﻠـﻒﺟﮕﺮﻳﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻫﻴﭽﻮﺟـﻪ ﻣﻔـﺼﻞ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪه ﻳﺎ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺰهﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬درﻋﻮض‪ ،‬ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﻮل اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه و رﺷﺪ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮر ﺧﺰهﻫﺎ ﻛﻪ واﺟﺪ ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﻧـﺎزك‬ ‫روي ﻳﻚ ﺳﺎﻗﻪ ﺑﺎرﻳﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎ ﺑﻪﻃـﻮر ﺷـﺎﺧﺺ‬ ‫دو ﻗﻄﻌﻪ ﮔﺮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ رﮔﺒﺮگ ﻣﻴﺎﻧﻲ و ﺑﺎﻓﺖ ﻫﺎدي ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬درﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﺑﺮﮔﻬـﺎي‬ ‫ﺧﺰهﻫﺎ ﻧﻮكﺗﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻚ رﮔﺒﺮگ ﻣﻴﺎﻧﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬـﺎ در ﺳـﻪ‬ ‫ردﻳﻒ ﻣﺸﺨﺺ و واﺿﺢ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎي دو ردﻳﻒ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ردﻳـﻒ ﺳـﻮﻣﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎي ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﻪﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً در ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ رﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ردﻳﻒ ﺑﺮﮔﻬﺎي زﻳﺮﻳﻦ ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻳﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ رﺷﺪش ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﻮد‬ ‫و ﻳﺎ ﺗﻮﺳﻂ رﻳﺰوﺋﻴﺪﻫﺎ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎي رﻳﺴﻪاي ﺣﺘﻲ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻛﻤﺘـﺮي ﺑـﻪ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪40‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺧﺰهﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺮﮔﻲ ﻧﺒﻮده وﻟﻲ ﭘﻬﻦ و ﻧﻮاريﺷـﻜﻞ ﻳـﺎ ﻗﻠﺒـﻲﺷـﻜﻞ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﺗﻘـﺎرن‬ ‫دوﺟﺎﻧﺒﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﭘﻴﻜﺮ آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺎﻟﻮس اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬ ‫ﺑﺪون رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻟﻐـﺖ ﭘﻴﻜـﺮ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ﺗـﺎﻟﻮس اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻨﻪﻫﺎي ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎي رﻳﺴﻪﻫﺎي ﻻﻳﻪﻻﻳﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺿﺨﻴﻤﺘﺮ از ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎي‬ ‫ﺑﺮﮔﻲ و ﺧﺰهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در دﻳﮕﺮ ﺳﻮ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺣﺎوي رﻳﺰوﺋﻴﺪﻫﺎي ﺗﻚﺳـﻠﻮﻟﻲ ﺑـﻮده و‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺰرگ روﻏﻨﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﻣﺨـﺎﻟﻒ ﻣـﻮاد ﻏـﺬاﻳﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮﺑﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﻟﻲ ﻏﻨﻲ از ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﮔـﺸﺎد و ﺑـﻲﻧﻈـﻢ‬ ‫ردﻳﻒ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ آﺋﺮاﻧﺸﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﺤﻔﻈﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺰرگ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺎﻓﺬ‬ ‫ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﺮون ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻛﻤﻲ در اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ وﺟﻮد دارد و ﺷﻜﻞ اﺻـﻠﻲ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺰهﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻨﻴﺎدي دو ﮔﺮوه ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺠﺰا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻏﻠﺐ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺳﺘﺎ و ﻫﺎﮔﺪان ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﺎ ﻛﺎﻟﻴﭙﺘﺮا دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺳﭙﺘﺎ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﺷﻜﻨﻨﺪه اﺳﺖ و ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ دﻳﻮاره ﻧﺎزك و ﻣﺸﺨﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ روي ﻫﻢ ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از اﻋﻀﺎي ﻣﺎرﻛﺎﻧﺴﻴﺎﻫﺎ ﺳﭙﺘﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ ﻛـﺮوي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و در زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻲ ﺳﺒﺰ روﺷﻦ و ﻛﻠﺮوﻓﻴﻠﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ روزﻧـﻪ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ .‬ﻻﻳـﻪ‬ ‫ﺧﺎرﺟﻲ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻧﺎزا ﻧﺎزﻛﺘﺮ از اﺳﭙﻮراﻧﮋ ﺧﺰه اﺳﺖ و اﻏﻠـﺐ ﺗﻨﻬـﺎ ﻳـﻚ ﺳـﻠﻮل ﺿـﺨﻴﻢ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ روي دﻳﻮارهﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ ﮔﺮهﻫﺎ ﻳﺎ ﺿﺨﻴﻢﺷﺪﮔﻲ ﻧﻮاريﺷﻜﻞ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺻﻔﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ در ﺧﺰهﻫﺎ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺎﮔﺪان ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺳﺘﻮﻧﻚ ﻳﺎ‬ ‫ﺗﻮده ﻣﺮﻛﺰي از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻋﻘﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺧﺰهﻫﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ‬ ‫از ﻃﺮﻳﻖ ﭼﻬﺎر ﺷﻜﺎف ﻃﻮﻟﻲ ﺻﻮرت ﻣـﻲﮔﻴـﺮد ﻧـﻪ از ﻃﺮﻳـﻖ ﺑـﺎز ﺷـﺪن درﻳﭽـﻪ داﺧـﻞ‬ ‫ﻫﺎﮔﺪان‪ ،‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻴﺘﻮز را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑـﻪ ﺑـﺎزو‬ ‫ﺗﻤﺎﻳﺰ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و اﻳﻦ ﺑﺎزوﻫﺎ‪ .‬ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ﻃﻮﻳﻞ ﺑﺎ دﻳﻮارهﻫﺎي ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲﺷﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻫﺎﮔﺪان ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎزوﻫﺎ از ﺣﺎﻟﺖ ﺣﻠﻘﻪ ﺑﺎز ﺷﺪه و ﻫﺎﮔﻬﺎ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﺮون ﻫﻞ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻒﺟﮕﺮﻳﻬﺎ ﺟﻮرﻫﺎگ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﻮروﻓﻴﺘﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده در رﻳﻜﺴﻴﺎ ورﻳﻜﺴﻴﻮﻛﺎرﭘﻮس ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺗﺨـﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻚ ﺗﻮده ﻛﺮوي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ داﺧﻞ آن آرﻛﮕﻦ ﺑﺪﻧﻪ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮر ﻗﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﭘـﺎ و‬ ‫ﺳﭙﺘﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻋﻮض ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي داﺧﻠـﻲ ﻣﻴـﻮز اﻧﺠـﺎم داده و ﻫﺎﮔﻬـﺎ را ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪41‬‬

‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ و ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮر اﺣﺎﻃـﻪﻛﻨﻨـﺪه ازﺑـﻴﻦ ﻣـﻲروﻧـﺪ و ﻣـﻲﻣﻴﺮﻧـﺪ و‬ ‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﺎﮔﻬﺎ آزاد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 3-2‬ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ‬ ‫ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﮔﺮوه ﻛﻮﭼﻚ و ﻧﺎﻣﺸﺨﺼﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن رﻳﺴﻪدار ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ روي ﺧﺎﻛﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺮﻃﻮب رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺮاﺳﻬﺎ و ﻋﻠﻔﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻧـﺪرﺗﺎً روي‬ ‫ﺗﻨﻪ درﺧﺘﺎن ﻳﺎ ﺻﺨﺮهﻫﺎي ﻟﺨﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻛـﻪ اﻏﻠـﺐ ﺷـﺨﺺ ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪﻃﻮر اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ دﻧﺒﺎل آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮﻳـﺪﮔﻴﻬﺎي‬ ‫ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺟﺎده و ﺧﺎﻛﻬﺎي درﺣﺎل ﻓﺮﺳﺎﻳﺶ ﺟﺎﻫـﺎي ﺧـﻮﺑﻲ ﺑـﺮاي زﻧـﺪﮔﻲ ﻋﻠـﻒﺷـﺎﺧﻴﻬﺎ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ در ﺣﺪود ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﭼﻬـﺎر ﻳـﺎ ﭘـﻨﺞ ﺟـﻨﺲ‬ ‫ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﻬﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ آﻧﺘﻮﺳﺮوز و ﻓﺌﻮﺳﺮوز اﺳﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺗﻌﺪادي از ﻧﺎﻣﻬـﺎي‬ ‫ﮔﻮﻧﻪاي‪ ،‬ﻣﺘﺮادف ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺮده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا‬ ‫ﺗﻌﺪادي از ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ در ﺣﺎﻟﺖ اﻧﻔﺮادي ﻳﺎ در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﺎﻻت روﻳﺸﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬ ‫از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ )ﺟﺪول ‪.(2-2‬‬ ‫ﺟﺪول ‪ 2-2‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺎﺧﻪ آﻧﺘﻮﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﺘﺎ‬ ‫رده آﻧﺘﻮﺳﺮوﺗﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫راﺳﺘﻪ آﻧﺘﻮﺳﺮوﺗﺎﻟﺲ‬

‫آﻧﺘﻮﺳﺮوس‪ ،‬دﻧﺪروﺳﺮوس‪ ،‬ﻣﮕﺎﺳﺮوس‪ ،‬ﻧﻮﺗﻮﺗﻴﻠﻮس‬ ‫ﻓﺎﺋﻮﺳﺮوس‬

‫ﺑﻪﻃﻮر ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﺷـﺒﻴﻪ ﺟﮕﺮواﺷـﻬﺎي رﻳـﺴﻪاي ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ از‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮرﻫﺎي ﻧﻮاريﺷﻜﻞ و ﻇﺮﻳﻔﻲ دارﻧﺪ و ﻓﺎﻗـﺪ ﺳـﺎﻗﻪ ﻳـﺎ ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﻣﺸﺨـﺼﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻋﻠـﻒ ﺷـﺎﺧﻴﻬﺎ ﻫـﻴﭻ وﻗـﺖ اﺟـﺴﺎم روﻏﻨـﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪ ،‬درﺣـﺎﻟﻲﻛـﻪ‬ ‫ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ دارﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻨﻴﻦداران ﻳﻚ ﺗﻨﺎوب ﻧﺴﻞ ﻧﺎﺟﻮرﺷﻜﻠﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺑﻪ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﺑﺰرﮔﺘـﺮ ﻛـﻪ ازﻧﻈـﺮ ﻓﺘﻮﺳـﻨﺘﺰ ﻛـﺎراﻳﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮ دارد‪،‬‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ از ﻫﻤﻪ ﺟﻨﻴﻦداران دﻳﮕـﺮ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻏﻴﺮآوﻧـﺪي‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺠﺰا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪42‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻳﻜﻲ از ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎ‪ ،‬وﺟﻮد ﻳﻚ ﻛﻠﺮوﭘﻼﺳـﺖ ﺑـﺰرگ ﻣﻨﻔـﺮد در ﻫـﺮ ﺳـﻠﻮل‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﭘﻼﺳﺘﻴﺪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ در ﻫﻤﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﻴﺮﺟﻠﺒﻜﻲ دﻳﮕﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﺮوﭘﻼﺳــﺖ ﻣﻨﻔــﺮد در ﺳــﻠﻮل ﻣﺸﺨــﺼﻪ ﺗﻌــﺪادي از ﺟﻠﺒﻜﻬﺎﺳــﺖ و در ﻋﻠــﻒﺷــﺎﺧﻴﻬﺎ‬ ‫ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ ﮔﺬﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻠﺮوﭘﻼﺳـﺘﻬﺎي ﻋﻠـﻒﺷـﺎﺧﻴﻬﺎ ﭘﻴﺮﻧﻮﺋﻴـﺪ دارد‪ ،‬ﻳـﻚ‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ ﺟﻠﺒﻜﻲ ﻛـﻪ در ﺟﻨـﻴﻦداران دﻳﮕـﺮ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ ﻛﻠﺮوﭘﻼﺳـﺘﻬﺎي‬ ‫ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪه ﺣﺎﻟـﺖ اﺟـﺪاد ﻫﻤـﻪ ﺟﻨـﻴﻦداران دﻳﮕـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻳـﺎ ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬ ‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة اﻳﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻋﻠـﻒﺷـﺎﺧﻴﻬﺎ ﻣﻨـﺸﺄ ﺟﻠﺒﻜـﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪاي دارد ﻛـﻪ از ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺟﻨﻴﻦداران دﻳﮕﺮ ﻣﺠﺰا اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺎ ﻧﻤـﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ ﻛﻠﺮوﭘﻼﺳـﺘﻬﺎي اوﻟـﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﺧﺸﻜﻲزي ﭼﻪﺷﻜﻠﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آﻧﻬﺎ در ﻫﻴﭻ ﻓﺴﻴﻠﻲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺮوﺗﻮﻧﻤﺎ در ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎﺳﺖ‪ .‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺣﺪود‬ ‫ﺳﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﺳﻠﻮل ﭘﺮوﺗﻮﻧﻤﺎﺗﺎﻳﻲ ﻗﺒﻞ از اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﮔـﺎﻣﺘﻮﻓﻮري ﻣـﺴﺘﻘﺮ ﺷـﻮد ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮرﻫﺎ ﺣﺪاﻗﻞ در ﻃﻮل ﻟﭙﻪﻫﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﺎزك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻂ در ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از‬ ‫ﭼﻬﺎر ﻳﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﻠﻮل ﺿﺨﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﻮار ﻳﺎ ﻳﻚ ﻗﻠﺐ درآﻳﻨﺪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﻴﺮون رﺷـﺪ ﻛﻨﻨـﺪ و ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺻـﻔﺤﻪ را دﻫﻨـﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﺗﻌﺪادي از ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ ﺻﺎف اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻴﻐﻪﻫﺎي ﺷﺒﻪﺑﺮﮔﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺑﺎﻻ‬ ‫رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﭘﺎراﻧﺸﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮔﻮﺷﺘﻲ اﻣﺎ ﺷﻜﻨﻨﺪه ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺧـﺸﻜﻲ ﺗﺤﻤـﻞ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ازﻧﻈﺮ ﺗﻴﭙﻴﻜﻲ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻮر ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﻳﻚ ﺳـﺎل در آب و ﻫـﻮاي ﻣﻌﺘـﺪل‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻜﺴﺎﻟﻪﻫﺎي زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ ﻋﻤﻞ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮﺷـﺪن در ﺳـﺮﻣﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻫﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﭘﺎﻳﻴﺰ‪ ،‬رﺷﺪ در ﻃﻲ زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ در ﺑﻬـﺎر و ﺧـﺸﻚﺷـﺪن‬ ‫ﻗﺒﻞ از ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻏﺪهﻫﺎي ﻏﻨﻲ از روﻏﻦ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي داﺧﻠﻲ ﺑﺎ روﻏﻦ ﭘﺮ ﺷﺪه و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺗـﺎﻟﻮس ﭼﻨـﺪ ﻏـﺪه‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎي ﺑﻴﻦ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﺑﺎ ﺧﺰهﻫﺎ ﻳﺎ ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺎدﮔﻲ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫درك ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪاي دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻓﺖ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻓﺮ روﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳـﺘﺎ ﻳـﺎ‬ ‫ﻫﺎﮔﺪان ﺟﺪاﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬درﻋﻮض‪ ،‬درﺳﺖ ﺑـﺎﻻي ﭘﺎﻳـﻪ ﻣﺮﻳـﺴﺘﻤﻲ وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﻣـﺪام‬ ‫ﺑﺎﻓﺘﻬﺎي ﻫﺎﮔﺪان ﺟﺪﻳﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﺪﻳﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎرج رﺷﺪ‬ ‫ﻛﺮده ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻟﻎ ﺷﺪه و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﻣﻲﻣﻴﺮﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺰﻣـﺎن ﺑـﺎﻫﻢ ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫‪43‬‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻣﺮﻳﺴﺘﻢ ﻗﺎﻋﺪهاي ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎً ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻴﻠﻨﺪر ﻃﻮﻳـﻞ‬ ‫ﺷﺎﺧﻲﺷﻜﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ در آﻧﺘﻮﺳﺮس و ﻓﺌﻮﻛـﺎرﭘﻮس ‪ 1-2‬ﺳـﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﺑﻠﻨـﺪي‬ ‫دارد‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از ‪ 12‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ .‬در رأس‪ ،‬ﻫﺎﮔﺪان‬ ‫ﺑﺎﻟﻎ اﺳﺖ و ﺑﺎزﺷﺪن آن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺷﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﻃـﻮﻟﻲ دو ﺷـﻜﺎف ﺧﻄـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻻﻳـﻪ ﺑﻴﺮوﻧـﻲ‬ ‫ﺳﻠﻮل ﻧﺎزا ﺿﺨﻴﻢ ﺑﻮده و داراي ﺣﺪود ‪ 6‬ﺳﻠﻮل داﺧﻠﻲ و ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞدار ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬آن ﻻﻳـﻪ‬ ‫در ﻓﺎﺋﻮﺳﺮوس و آﻧﺘﻮﺳﺮوس داراي روزﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در دﻧﺪروﺳﺮوس و ﻧﻮﺗﻮﺗﻴﻠـﻮس و‬ ‫ﻣﮕﺎﺳﺮوس ﻓﺎﻗﺪ روزﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ‪ ،‬روي دﻳﻮارهﻫﺎي ﺳﻠﻮﻟﻲ ﮔﺮه ﻳﺎ ﻧـﻮار‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﻬﺎ ﺳﺒﺰ‪ ،‬زرد ﻃﻼﻳﻲ‪ ،‬ﻗﻬﻮهاي ﻳﺎ ﺳﻴﺎه ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫آزاد ﺷﺪن ﭼﻨﺪﺳﻠﻮﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻒﺷﺎﺧﻴﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺰهﻫـﺎ ﺳـﺘﻮﻧﻚ دارﻧـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺮﺧﻼف‬ ‫ﺑﺎزوي ﺟﮕﺮواﺷﻬﺎ آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺪﺳﻠﻮﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﻳﻮارهﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ﻧﺪارﻧـﺪ‪) .‬اﻏﻠـﺐ‬ ‫ﺑﺎزوﻫﺎي ﻛﺎذب ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ( ﻣﺮﻳﺴﺘﻢ ﻗﺎﻋﺪهاي در ﻳﻚ دوره ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻓﻌﺎل اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛـﻪ‬ ‫واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ رﻃﻮﺑﺖ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس و دﻣﺎ ﻫﺴﺖ و ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻫﺎگ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﺪ ﺑﺎري ﻛﻪ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﺟﺮاﺣﻲ از ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﺟـﺪا ﺷـﺪ و‬ ‫در ﺷﺮاﻳﻂ آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺣﺘﻲ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ ﻧﻴﺰ زﻧﺪه ﻧﻤﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﻘﺪان ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮدن ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻳﺎ ﻋﺪم‬ ‫وﺟﻮد ﻋﻮاﻣﻞ رﺷﺪ‪ ،‬وﻳﺘﺎﻣﻴﻨﻬﺎ ﻳﺎ ﻫﻮرﻣﻮﻧﻬﺎي ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬ ‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي ﻳﺎ ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ‪ ،1‬ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺣـﻞ ﺗﻨـﻮع و‬ ‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻈﻴﻢ اﻳﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬در ﻃﻮل دوران اول ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﭘﺎﻳـﺎن ﻫﻤـﻴﻦ دوره‪،‬‬ ‫داﻣﻨﺔ ﮔﺴﺘﺮش آﻧﻬﺎ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ ﻣﺤﺪود ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در دوران دوم ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺨﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻣﻮش‪ ،‬ﻣﻨﻘﺮض و ﻣﺤﻮ ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﺮوزه ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺪاد ﻣﻌﺪودي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر آن‬ ‫دوره ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي اﻣﺮوزي‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔـﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و در ﺳـﺎﻗﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺤﻮر آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻼت ﺛﺎﻧﻮي دﻳـﺪه ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻋـﺪم ﺗـﺸﻜﻴﻼت ﺛـﺎﻧﻮي در‬ ‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻳـﻚ ﺳـﻴﺮ ﻗﻬﻘﺮاﻳـﻲ و ﺗﻄـﻮر ﻋـﺎرض ﺑـﺮ آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي ﻓﺴﻴﻞ داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭘﺴﻴﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرگ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﻘﺎﻳﺎي آﻧﻬﺎ رﺳﻮﺑﺎت زﻏﺎلﺳﻨﮕﻲ را ﺑﻪوﺟﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﺎﺧﺔ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻤﻮد و ﮔﺴﺘﺮش ﺑﻴـﺸﺘﺮي از ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ دارد‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎه روﻳـﺸﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن داراي‬ ‫رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي زاﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﭙﻮروﻓﻴﻞ‪ 2‬ﻛﻪ ﻧﻬـﺎﻧﺰاد‬ ‫ﺣﺎوي ﻫﺎﮔﺪان ﻣﺤﺘﻮي ﺳﻠﻮﻟﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻠﻮل ﻣﺎدر ﻳﺎ ﻣﻮﻟﺪ ﻫﺎگ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑـﺎ آزاد ﺷـﺪن‬ ‫ﻫﺎﮔﻬﺎ از ﻫﺎﮔﺪان ﻣﺮﺣﻠﺔ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ در آﻧﻬﺎ آﻏﺎز ﺷﺪه و در اﺛﺮ روﻳﺶ ﻫﺎﮔﻬﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪﻫـﺎ‬ ‫ﻳﺎ ﺗﻴﻐﻪ ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪي ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺨﺼﺺ ﺑﺎﻓﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺮوﺗـﺎل‬

‫‪1. Ptreridophyta‬‬ ‫‪2. Sporophyll‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪46‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﭘﺮوﺗﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﻠﻮل ﺗﻘﻠﻴﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده و از‬ ‫درون ﺟﺪار ﻫﺎگ ﺧﺎرج ﻧﻤﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﺮﺣـﺎل ﭘﺮوﺗﺎﻟﻬـﺎ ﻫﻤﻴـﺸﻪ ﻣﻮﻟـﺪ آﻧﺘﺮﻳـﺪي و‬ ‫آرﻛﮕﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻟﻘﺎح در اﻳﻦ ﺷﺎﺧﺔ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬـﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻳـﺪ در داﺧـﻞ آب‬ ‫اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺳﻠﻮل ﺗﺨﻢ ﭘﺲ از ﺗﺸﻜﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﻴﭻ ﺗﻮﻗﻒ ﻳﺎ اﺳﺘﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﻤـﻮ‬ ‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ رﻳﺸﺔ واﻗﻌﻲ و ﺑﺮگ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻣﻮاد ﻛـﺎﻓﻲ ﻣﺤﻠـﻮل را ﺟـﺬب و ﻋﻤـﻞ‬ ‫ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ را آﻏﺎز و از اﻳﻦ ﭘﺲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑـﻪﺗـﺪرﻳﺞ ﭘﺮوﺗـﺎل از ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي را اﻏﻠﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺎﻛﻦ ﺧﺸﻜﻲ ﻣـﻲﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا وﺟـﻮد ﺳﻴـﺴﺘﻢ‬ ‫آوﻧﺪي ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨـﺪ در ﻣﺤـﻴﻂ ﺧـﺸﻚ آب و ﻣـﻮاد ﻛـﺎﻧﻲ را از‬ ‫ﭘﺎﻳﻴﻨﺘﺮﻳﻦ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي رﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﺔ ﭘﻴﻜﺮ ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و رﺷﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺎﻛﻦ‬ ‫ﺧﺸﻜﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺼﺮف آب ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﻳﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬در ﺑـﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫـﺎن آوﻧـﺪي‪،‬‬ ‫اﺳﭙﺮﻣﻬﺎي ﺗﺎژﻛﺪار ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧﺪ در ﻻﻳﺔ ﻧﺎزﻛﻲ از آب ﺳﻄﺤﻲ ﺷﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺨﻤـﻚ‬ ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﺑﺮاي ﻟﻘﺎح ﺑﻪ آب ﻧﻴﺎز دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻏﻴﺮآوﻧﺪي )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧـﺰهﻫـﺎ‪ ،‬ﻋﻠـﻒﺟﮕﺮﻳﻬـﺎ و ﺑﺮﺧـﻲ از ﺟﻠﺒﻜﻬـﺎ( ﺗـﺎ‬ ‫ﺣﺪودي ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ در ﺧﺸﻜﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺤﻴﻄﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ اداﻣـﻪ‬ ‫دﻫﻨﺪ ﻛﻪ آب ﻛﺎﻓﻲ در دﺳﺘﺮس آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭼﻮن ﺳﻴﺴﺘﻢ آوﻧـﺪي ﺑـﺮاي اﻧﺘﻘـﺎل آب و‬ ‫ﻣﻮاد ﻛﺎﻓﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎﻗﻲﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي‬ ‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي را ﺑﺮاﺳـﺎس وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎ و ﺻـﻔﺎﺗﻲ ﻛـﻪ دارﻧـﺪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﻪ ﭼﻬـﺎر ﺷـﺎﺧﺔ‬ ‫ﭘﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪ ،1‬ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪) 2‬ﭘﻨﺠﻪ ﮔﺮﮔﻴﺎن(‪ ،‬اﺳـﻔﻨﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻳـﺎ اﻛﻮﻳـﺴﺘﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪) 3‬دم اﺳـﺒﻴﺎن(‪،‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪ 4‬ﻳﺎ ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ )ﺳﺮﺧﺴﻴﺎن( ﻃﺒﻘﻪﺑﻨـﺪي ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺷـﺮح ﻫﺮﻳـﻚ از اﻳـﻦ‬ ‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ در ﻓﺼﻠﻬﺎي ﺑﻌﺪي اراﺋﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻـﻪ ردهﺑﻨـﺪي ﻧﻬـﺎﻧﺰادان آوﻧـﺪي در‬ ‫ﺟﺪول ‪ 1-3‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Psilophyta‬‬ ‫‪2. Lycopodiophyta‬‬ ‫‪3. Equicetophyta‬‬ ‫‪4. Polypodiophyta‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪47‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 1-3‬ﺧﻼﺻﻪ ردهﺑﻨﺪي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ‬

‫راﺳﺘﻪ‬

‫ﭘﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬

‫ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫)ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن(‬ ‫اﻛﻮﻳﺴﺘﻮﻓﻴﺘﻬﺎ )دماﺳﺒﻴﺎن(‬

‫ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫)ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ(‬

‫ﻟﻴﭙﺪودﻧﺪراﻟﺲ‬ ‫)ﺳﻨﮕﻮاره(‬ ‫اﻛﻮﻳﺴﺘﺎﻟﺲ‬ ‫ﺳﻨﻮﭘﺘﺮﻳﺪاﻟﺲ‬ ‫)ﺳﻨﮕﻮاره(‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده‬ ‫ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﺎﺳﻪ‬ ‫رﻳﻨﻴﺎﺳﻪ‬ ‫)ﺳﻨﮕﻮاره‬ ‫ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ‬ ‫)ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن(‬ ‫ﺳﻼژﻳﻨﻼﺳﻪ‬ ‫اﻳﺰوﺋﻨﺎﺳﻪ‬ ‫اﻛﻮﻳﺴﺘﺎﺳﻪ‬ ‫ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ‬

‫ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﻟﺲ‬ ‫ﻣﺎرﺳﻴﻠﺌﺎﻟﺲ‬

‫ﺳﻴﺎﺗﺌﺎﺳﻪ‬ ‫ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﺳﻪ‬ ‫ﻣﺎرﺳﻴﻠﺌﺎﺳﻪ‬

‫اوﻓﻴﻮﮔﻠﻮﺳﺎﻟﺲ‬

‫اوﻓﻴﻮﮔﻠﻮﺳﺎﺳﻪ‬

‫ﻣﺎراﺗﻴﺎﻟﺲ‬

‫ﻣﺎراﻧﺘﻴﺎﺳﻪ‬

‫ﺟﻨﺲ‬ ‫ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم‪ ،‬ﺗﻤﺴﻴﭙﺘﺮﻳﺲ‬ ‫رﻳﻨﻴﺎ‬ ‫)ﺳﻨﮕﻮاره(‬ ‫ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮم )ﭘﻨﺠﻪﮔﺮگ(‬ ‫ﺳﻼژﻳﻨﻼ‬ ‫اﻳﺰوﺋﺘﺲ‬ ‫ﻟﻴﭙﺪودﻧﺪرون‬ ‫)ﺳﻨﮕﻮاره(‬ ‫اﻛﻮﻳﺴﺘﻮم‬ ‫ﭘﻠﻲﭘﻮدﻳﻮم )ﺑﺴﭙﺎﻳﻚ(‪ ،‬ﭘﺘﺮﻳﺲ)ﺳﺮﺧﺲ ﭘﻨﺠﻪاي(‬ ‫اَدﻳﺎﻧﺘﻮم )ﭘﺮﺳﻴﺎوﺷﺎن(‪ ،‬وودواردﻳﺎ‬ ‫ﭘﻠﻴﺴﺘﻴﻜﻮم‪ ،‬اَﺳﭙِﻠﻨﻴﻮم‬ ‫ﺳﻴﺎﺋﺘﺎ‬ ‫ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎ‪ ،‬آزوﻻ‬ ‫ﻣﺎرﺳﻴﻠﺌﺎ آﺑﺰي‬ ‫اﻓﻴﻮﮔﻠﻮﺳﻮم )ﺳﺮﺧﺲ ﻣﺎرزﺑﺎن( ﺑﻮﺗﺮﻳﻜﻴﻮم‬ ‫)ﺳﺮﺧﺲ اﻧﮕﻮري(‬ ‫ﻣﺎراﺗﻴﺎ‬

‫‪ 1-3‬ﭘﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‬ ‫ﭘﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﻳﺎ ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي اﺑﺘﺪاﻳﻲ و ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻓﺎﻗﺪ ﺑـﺮگ‬ ‫و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح آﻓﻴﻼﺗﺎ )اﻣﺮوزه ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آﻧﻬﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ و ﻫﻤﮕﻲ ﺧﺎﻣﻮش و ﻓـﺴﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ( ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫـﺎي ﻓـﺴﻴﻞ و ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه آﻧﻬـﺎ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻪ رﻳﻨﻴـﺎ‪ ،‬اورﻧـﻪآ‪،‬‬ ‫ﭘﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻮن و آﺳﺘﺮوﮔﺰﻳﻠﻮن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺨﺶ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ‬ ‫رﻳﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ ﻛﺎﻣﻞ و واﻗﻌﻲ ﺑﻮده و در ﻋﺮض داراي ﺑﺨﺶ ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻠﻔﻲ‬ ‫ﺑﺎرﻳﻚ و ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻗﺔ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺑـﺴﻴﺎر اﺑﺘـﺪاﻳﻲ‪ ،‬داراي اﻧـﺸﻌﺎﺑﺎت دوﺷـﺎﺧﻪاي‪،‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﺸﺮﻳﺤﻲ ﭘﺮوﺗﻮﺳﺘﻠﻲ و ﻓﺎﻗﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﭘﺴﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﺑﺮگ ﻣﻨﺘﻘﻞ‬ ‫ﻧﺸﺪه و در اﻧﺘﻬﺎ ﻳﺎ در ﻣﺤﻞ اﻧﺸﻌﺎب ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺴﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻬﺎ در ﺣـﺪود ‪350‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﻴﺮه )ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﺎﺳﻪ( ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫دو ﺟﻨﺲ ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم‪ 1‬و ﺗﻤﻴﺴﭙﺘﺮﻳﺲ‪) 2‬ﺷﻜﻞ ‪ (1-3‬از آﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺗﻴـﺮهاي ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫‪1. Psilotum‬‬ ‫‪2. Tmesipteris‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪48‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫رﻳﻨﻴﺎﺳﻪ )ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻨﺲ رﻳﻨﻴﺎ‪ (1‬ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻨﮕﻮاره ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 1-3‬ﮔﻴﺎه ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم و ﺗﻤﻴﺴﭙﺘﺮﻳﺲ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫ﺟﻨﺲ ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺟﻨﺲ ﺗﻤﻴـﺴﭙﺘﺮﻳﺲ‬ ‫ﻣﺤﺪودﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم از ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي دوﺷﺎﺧﻪاي ﻫﻮاﻳﻲ و ﺳـﺎﻗﻪاي زﻳﺮزﻣﻴﻨـﻲ‬ ‫)رﻳﺰوم( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه رﻳﺸﻪ ﻧﺪارد وﻟـﻲ ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ رﻳﺰوﺋﻴـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻜﻴﻪﮔﺎه ﻣﻲﭼﺴﺒﺪ و آب و ﻣﻮاد ﻛﺎﻧﻲ را ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛـﻪ داراي‬ ‫ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده و دو ﺟﻨﺲ اﺳﺖ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ و اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن آوﻧـﺪي زﻧـﺪه‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ اﻣﺮوزه ﻓﻘﻂ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺳـﻨﮕﻮاره ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﻓﻘﻂ در ﺣﺪود ‪ 10‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دو ﺟﻨﺲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد‬ ‫اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬دو ﺟﻨﺲ ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم و ﺗﻤﻴﺴﭙﺘﺮﻳﺲ از ﺟﻨﺴﻬﺎي زﻧﺪه اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم‬ ‫ﺷﺒﻴﻪ ﺟﻨﺲ رﻳﻨﻴﺎ )ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪ زوﺳﺘﺮوﻓﻴﻠﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪ (2‬اﺳﺖ و ﺗﺎ اواﺳـﻂ ﺳـﺎل ‪ 1970‬ﺟـﻨﺲ‬ ‫‪1. Rhynia‬‬ ‫‪2. Zosterophylloyta‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪49‬‬

‫رﻳﻨﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺎوﺟﻮدي ﻛﻪ ﻧﺴﻞ آن ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد در ﺷﺎﺧﺔ ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎ‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ رﻳﺰوﻣﻬﺎي روﻧﺪه و زﻣﻴﻨﻲ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي راﺳﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت آن دوﮔﺎﻧﻪ ﺑﻮده و داراي اﭘﻴﺪرم‪ ،‬ﻛﻮرﺗﻜﺲ )ﭘﻮﺳﺖ( و اﺳﺘﻮاﻧﻪ آوﻧﺪي ﻓﺎﻗﺪ‬ ‫ﻣﻐﺰ )ﭘﺮوﺗﻮاﺳﺘﻞ( اﺳﺖ‪ .‬آوﻧﺪ ﭼﻮب ﻣﺤﺘﻮي ﺗﺮاﻛﺌﻴﺪﻫﺎي ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ﺿﺨﻴﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﻮم‬ ‫در ﻣﻴﺎن ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي زﻧﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي در ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﺑﺮگ ﻳﺎ رﻳﺸﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﺧﺔ ﭘـﺴﻴﻠﻮﺗﻮﻓﻴﺘﻬﺎ ﺷـﺎﻣﻞ ﻳـﻚ رده ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﭘﺴﻴﻠﻮﭘـﺴﻴﺪا و ﻳـﻚ راﺳـﺘﻪ ﺑـﻪﻧـﺎم‬ ‫ﭘﺴﻴﻠﻮﺗﺎﻟﺲ اﺳﺖ‪ .‬ده ﮔﻮﻧﻪ زﻧﺪه ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه از اﻳـﻦ ﺷـﺎﺧﻪ ﺑـﻪ دو ﺟـﻨﺲ ﭘـﺴﻴﻠﻮﺗﻮم‬ ‫)‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺗﻤﻴﺴﭙﺘﺮﻳﺲ )‪ 7‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻧـﺎم ﭘـﺴﻴﻠﻮﺗﺎﺳﻪ‬ ‫)و ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺟﻨﺲ ﺗﻤﻴـﺴﭙﺘﺮﻳﺲ در ﺧـﺎﻧﻮادة ﻣـﺴﺘﻘﻠﻲ ﺑـﻪﻧـﺎم ﺗﻤﻴـﺴﭙﺘﺮﻳﺪاﺳﻪ( ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻﻳﻚ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺰﺑﻮر در اﻳﺮان ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻮدرو ﻧﻤﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 2-3‬ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ )ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن(‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬اﻋﻀﺎي ﺷﺎﺧﺔ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﺎ )ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن( ﻧﻴﺰ داراي دو ﻧﺴﻞ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ‬ ‫و اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻜﺮ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﻧﺴﻞ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ آن ﺗﻌﻠـﻖ داﺷـﺘﻪ و ﻣﺘـﺸﻜﻞ از‬ ‫رﻳﺸﻪ‪ ،‬رﻳﺰوم‪ ،‬ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ و ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ )ﻣﻴﻜﺮوﻓﻴـﻞ( ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌـﺪادي از زواﻳـﺪ‬ ‫ﺑﺮﮔﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮﺷﻜﻞ داده و ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺮﮔﻬﺎي ﭘﺎي اﻋﻀﺎي زاﻳـﺸﻲ ﻳـﺎ اﺳـﭙﻮروﻓﻴﻞ درﻣـﻲآﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ در ﭘﺎي اﺳﭙﻮروﻓﻴﻠﻬﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﺠﺎد ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮر و ﻳﺎ ﻣﮕﺎﺳﭙﻮر و ﻳﺎ‬ ‫اﻳﺠﺎد ﻳﻚ ﻧﻮع ﻫﺎگ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻫﺮ دو ﻧﻮع ﻣﻴﻜﺮوﻓﻴﻠﻬﺎي ﺑﺎرور و ﻧﺎزا داراي‬ ‫ﻛﻠﺮوﻓﻴــﻞ و ﻓﺘﻮﺳــﻨﺘﺰﻛﻨﻨﺪه ﺑــﻮده و در ﮔﺮوﻫــﻲ دﻳﮕــﺮ زواﻳــﺪ ﺑﺮﮔــﻲ ﺑــﺎرور ﻓﻠــﺲﻣﺎﻧﻨــﺪ و‬ ‫ﻏﻴﺮﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰﻛﻨﻨﺪهاﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺮوطﻣﺎﻧﻨﺪي را ﻛﻪ اﺳﺘﺮوﺑﻴﻞ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و‬ ‫در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﻪوﺟﻮد ﻣـﻲآورﻧـﺪ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻬـﺎي واﺟـﺪ ﻛﻠﺮوﻓﻴـﻞ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً اﺗﻮﺗﺮوف و ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻬﺎي ﻓﺎﻗﺪ ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﺑﻪ ‪ 2‬رده ﺑﻪ‬ ‫اﺳﺎﻣﻲ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﭘﺴﻴﺪا‪ 1‬و اﻳﺰوﺋﺘﻮﭘﺴﻴﺪا‪ 2‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد )ﺟﺪول ‪.(2-3‬‬ ‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن‬ ‫‪ .1‬ﻫﺎﮔﻬﺎ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺤﻮر اﺳﭙﻮروﻓﻴﻠﻬﺎ )ﺑﺮﮔﻬﺎ( ﻳﺎ روي آﻧﻬـﺎ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬اﺳـﭙﻮروﻓﻴﻠﻬﺎ در‬ ‫‪1. Lycopodiopsida‬‬ ‫‪2. Isoetopsida‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪50‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬ ‫ﺟﺪول ‪ 2-3‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻟﻴﻜﻮﻓﻴﺘﺎ ﻳﺎ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﺎ‬

‫ة ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮﭘﺴﻴﺪا‬

‫ردة اﻳﺰوﺋﺘﻮﭘﺴﻴﺪا‬

‫‪ .1‬راﺳﺘﺔآﺳﺘﺮوﻛﺴﻴﻼﻟﺲ*‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة آﺳﺘﺮوﻛﺴﻴﻼﺳﻪ* )ﺟﻨﺲ آﺳﺘﺮوﻛﺴﻴﻠﻮن(‬ ‫‪ .2‬راﺳﺘﺔ ﭘﺮوﺗﻮﻟﭙﻴﺪودﻧﺪراﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﺮوﺗﻮﻟﭙﻴﺪودﻧﺪراﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺑﺎراﮔﻮاﻧﺎﺗﻴﺎ‪ ،‬ﻟﻜﻠﺮﻛﻮﻳﺎ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﻮﻟﭙﻴﺪودﻧﺪرون(‬ ‫‪ .3‬راﺳﺘﺔ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮم‪ ،‬ﻓﻴﻠﻮﮔﻠﻮﺳﻮم‪ ،‬ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺘﺲ(*‬ ‫‪ .4‬راﺳﺘﺔ ﻟﭙﻴﺪودﻧﺪراﻟﺲ*‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﭙﻴﺪودﻧﺪراﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻟﭙﻴﺪودﻧﺪرون‪ ،‬ﻟﭙﻴـﺪوﻓﻠﻮﻳﺲ‪ ،‬ﭘﻠﻴﺪواﺳـﺘﺮوﺑﻮس‪ ،‬ﺳـﻴﺠﻴﻼرﻳﺎ‪،‬‬ ‫اﺳﺘﻴﮕﻤﺎرﻳﺎ(‬ ‫‪ .5‬راﺳﺘﺔ ﺳﻼژﻳﻨﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻼژﻳﻨﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺳﻼژﻳﻨﻼ‪ ،‬ﺳﻼژﻳﻨﻠﺘﻴﺲ(*‬ ‫‪ .6‬راﺳﺘﺔ اﻳﺰوﺋﺘﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﺰوﺋﺘﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻳﺰوﺋﺘﺲ‪ ،‬اﺳﺘﻴﻠﻴﺘﺲ‪ ،‬اﻳﺰواﺗﻴﺴﺘﺲ(*‬ ‫‪ .7‬راﺳﺘﺔ ﭘﻠﻮروﻣﻴﺎﻟﺲ*‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻠﻮروﻣﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺲ ﭘﻠﻮروﻣﻴﺎ(‬

‫* ﮔﺮوﻫﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺘﺎره ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻧﺴﻞ آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪه و ﻣﻨﻘﺮض ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺘﻬﺎي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻗﺎﺋﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺪام ﻣﺨﺮوﻃﻲ )اﺳﺘﺮوﺑﻴﻞ( را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺟﻮرﻫﺎگ ﻳﺎ ﻧﺎﺟﻮرﻫﺎگاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﭘﻨﺠﻪﮔﺮگ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻲرﻧﮓ و زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ اﻧـﻮاع‬ ‫دﻳﮕﺮ اﺗﻮﺗﺮوف اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﺳﻼژﻳﻨﻼ درون ﻫﺎگ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻫﺎﮔﻬﺎي ﺑﺮﺧﻲ اﻧﻮاع ﺳﻼژﻳﻨﻞ ﺗﺎ ﻣﺮﺣﻠﺔ رﺳﻴﺪن ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ و ﻟﻘﺎح در اﺳﺘﺮوﺑﻴﻞ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .6‬دﺳﺘﮕﺎه آوﻧﺪي ﺳﺎﻗﺔ ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن ﺷﺒﻴﻪ دﺳﺘﮕﺎه آوﻧﺪي رﻳﺸﺔ ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي زﻧﺪة ﭘﻨﺠﻪﮔﺮﮔﻴﺎن‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ‪) 1‬ﭘﻨﺠﻪﮔﺮگ(‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻓﺎﻗﺪ زﺑﺎﻧﻚ‪ ،‬ﺟﻮرﻫﺎگ و واﺟﺪ ﭘﺮوﺗـﺎل ﻏـﺪهﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ و آﻧﺘﺮوزوﺋﻴﺪي دو ﻣﮋﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﺳـﻪ داراي دو ﺟـﻨﺲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ‬ ‫ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮم‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺷﺎﻣﻞ ‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ و دﻳﮕﺮي ﻓﻴﻠﻮﮔﻠﻮﺳﻮم ﺑﺎ ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬ ‫اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺷﺮح ﮔﻮﻧﺔ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳـﻮم ﻛﻼواﺗـﻮم ﻛـﻪ ﺗﻴـﭗ ﻣـﺸﺨﺺ اﻳـﻦ‬ ‫‪1. Lycopodiaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪51‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ در ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮم‪ 1‬ﻛﻼواﺗﻮم ﺑﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﺧﺰﻧﺪه و در ﺑﺨﺶ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ داراي اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت‬ ‫ﻳﺎ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان اﻳﺴﺘﺎده و در اﻧﺘﻬﺎ دوﺷﺎﺧﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﭘﻮﺷـﻴﺪه از ﺑﺮﮔﻬـﺎي‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺘﺮاﻛﻢ و اﻧﺒﻮه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﻠﺲ ﻳﺎ ﺳﻮزﻧﻲ ﺑﺎرﻳﻚ و در ﺳـﻄﺢ ﺳـﺎﻗﻪ‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺎرﭘﻴﭻ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺳﺎﻗﻪ را رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎﺑﺠﺎي ﻓﺮاوان )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳـﺎﻗﻪ(‬ ‫ﺑﺎ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت دوﺷﺎﺧﻪ ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(2-3‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 2-3‬ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮم اﻟﭙﻴﻨﻮم )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬ ‫‪1. Lycopodium clavatum‬‬ ‫‪2. Lycopodium alpinum‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪52‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻼژﻳﻨﻼﺳﻪ‪) 1‬ﻋﻠﻒ ﺧﻮك(‬ ‫در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﻮم داراي اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت دوﺷﺎﺧﻪ اي اﺳﺖ وﻟـﻲ ﺑﺮﮔﻬـﺎ‬ ‫داراي زﺑﺎﻧﻚ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻧﺎﺟﻮرﻫـﺎگ‪ ،‬ﭘﺮوﺗـﺎل دروﻧـﻲ اﺳـﺖ و آﻧﺘﺮوزوﺋﻴـﺪ دو ﻣـﮋك دارد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻼژﻳﻨﻼﺳﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ﺑﻪﻧﺎم ﺳﻼژﻳﻨﻼ دارد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺷـﺎﻣﻞ ﺑـﻴﺶ از ‪700‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ ﻛﻠﻲ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻟﻴﻜﻮﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ در ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي‬ ‫ﺣﺎره ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان زﻳﻨﺖ در ﺗﺰﻳﻴﻨـﺎت داﺧﻠـﻲ آﭘﺎرﺗﻤـﺎن ﻧﻴـﺰ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ ﻧﺎزك‪ ،‬ﻇﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك‪ ،‬داراي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻓـﺮاوان و اﻧـﺸﻌﺎب‬ ‫دوﺷﺎﺧﻬﺎي ﻳﻚ ﺟﺎﻧﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺧﻄﻲ ﻳﺎ ﻧﺎزك و ﺗﺎرﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪﻃـﻮر ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫روي ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﻏﻼف ﻳﺎ ﻧﻴﺎم ﻛﺎﻣﻠﻲ را در ﺳـﻄﺢ ﺳـﺎﻗﻪ اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬آراﻳﺶ ﺑﺮﮔﻬﺎ روي ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎر ردﻳـﻒ ﻃـﻮﻟﻲ اﺳـﺖ‪ .‬دو ردﻳـﻒ آن در‬ ‫ﺳﻄﺢ زﻳﺮﻳﻦ و از ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و دو ردﻳﻒ دﻳﮕﺮ در ﺳﻄﺢ ﭘﺸﺘﻲ‬ ‫و داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﻳﻦ ﻧﻈـﺮ در ﺳـﺎﻗﻪ اﻳﺠـﺎد ﺗﻘـﺎرن ﺷـﻜﻤﻲ و ﭘـﺸﺘﻲ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫رﻳﺸﻪ در ﺳﻼژﻳﻨﻼ اﺻﻮﻻً ﻧﺎﺑﺠﺎ و در ﺳﻄﺢ اﻧﺸﻌﺎب ﺳﺎﻗﻪ و روي ﻋﻀﻮ ﻣﺨﺼﻮﺻﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم رﻳﺸﻪﺑﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺎﮔﻬﺎ در ﺳﻼژﻳﻨﻼ ﻧﺎﺟﻮر و ﻫﺎﮔﻬﺎي ﺣﺠﻴﻢ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺨﺶ‬ ‫دروﻧﻲ ﺑﺮگ ﻣﺨـﺼﻮص ﻳـﺎ ﻣﺎﻛﺮوﺳـﭙﻮروﻓﻴﻞ و در ﻧﺎﺣﻴـﺔ زﻳـﺮﻳﻦ زﺑﺎﻧـﻚ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﻮروﻓﻴﻠﻬﺎ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎي ﻣﺤﻮر ﻣﺠﺘﻤـﻊ ﺷـﺪه و ﺳـﻨﺒﻠﺔ دوﭘﺎﻳـﻪ ﻳـﺎ دوﺟﻨـﺴﻲ را ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎدهﻫﺎ در ﭘﺎﻳﻴﻦ و ﻧﺮﻫﺎ در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﻨﺒﻠﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در ﻳﻚ ﺳـﻨﺒﻠﻪ اﻳـﻦ ﻧـﻮع‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺎﻛﺮوﺳﭙﻮروﻓﻴﻞ و ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮروﻓﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻪ ﮔﻠﻬـﺎي ﻧﺮﻣـﺎده )ﻫﺮﻣﺎﻓﺮودﻳـﺖ(‬ ‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬ﻓﻘﻂ وﺿﻊ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻧﺮ و ﻣﺎدة آن ﻋﻜﺲ ﮔﻞ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻒﺧﻮﻛﻬﺎ ازﻧﻈﺮ دﺳﺘﮕﺎه روﻳﺸﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﭘﻨﺠـﻪﮔﺮﮔﻬـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ اﻣـﺎ دﺳـﺘﮕﺎه زاﻳـﺸﻲ آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1. Selaginellaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪53‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 3-3‬ﺳﻼژﻳﻨﻼ ﻛﺮوﺳﻴﺎﻧﺎ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫ج( ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﺰوﺋﺘﺎﺳﻪ‬ ‫در ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ راﺳﺘﻪ دﺳﺘﮕﺎه روﻳﺸﻲ داراي ﻳﻚ ﺳﺎﻗﺔ ﻛﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﺪون اﻧﺸﻌﺎب ﺑـﺎ ﺑﺮﮔﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﺰرگ زﺑﺎﻧﻜﻲﺷﻜﻞ )ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺑﻪﺻﻮرت ﻃﻮﻗﻪ( و داراي ﻫﺎﮔـﺪان و ﺑـﻪ اﺻـﻄﻼح ﺑﺮﮔﻬـﺎي‬ ‫ﻫﺎﮔﻴﻨﻪﺑﺮ ﻳﺎ اﺳﭙﻮراﻧﮋﻳﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ در راﺳﺘﺔ اﻳﺰوﺗﺎﻟﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ راﺳﺘﺔ ﺳـﻼژﻳﻨﻼﻟﺲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ در داﺷﺘﻦ آﻧﺘﺮوزوﺋﻴﺪﻫﺎي ﭼﻨﺪﻣﮋﻛﻲ ﺑﺎ آن ﻓﺮق دارد‪ .‬ﺑـﺮاي داﻧـﺴﺘﻦ ﺻـﻔﺎت‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﺰوﺋﺘﺎﺳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻳﻜﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﻣﻌـﺮوف آن‪ ،‬ﺑـﻪﻧـﺎم‬ ‫اﻳﺰوﺗﺲ ﻻﻛﻮﺳﺘﺮﻳﺲ‪ 1‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ و ﻣﺮداﺑﻲ اﺳﺖ ﻣﻲﭘـﺮدازﻳﻢ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻴـﺎه داراي‬ ‫رﻳﺰوﻣﻲ ﻋﻤﻮدي اﺳﺖ )ﻣﻌﻤﻮﻻً در داﺧﻞ ﻟﺠﻦ ﻓﺮو ﻣﻲرود( و در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗـﺸﺮﻳﺤﻲ آن‬ ‫ﻳﻚ ﭘﺮوﺗﻮﺳﺘﻞ ﻣﺮﻛﺰي ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ اﺣﻴﺎﻧﺎً ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﻌـﻀﻲ از ﺗـﺸﻜﻴﻼت ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﺛـﺎﻧﻮي‬ ‫اﺳﺖ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﺑﺎﻻﻳﻲ رﻳﺰوم‪ ،‬ﻫـﺮ ﺳـﺎﻟﻪ ﻳـﻚ ﻃﻮﻗـﻪ از ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺑـﺎ آراﻳـﺶ‬ ‫ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺘﺮاﻛﻢ و ﻓﺸﺮده ﻇﺎﻫﺮ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻃـﻮل ﺑﺮﮔﻬـﺎ در ﺣـﺪود‬ ‫‪ 60‬ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ‪ ،‬در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﻴﺎمدار‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻬﻨﻚ ﺷﻤﺸﻴﺮي ﺷﻜﻞ‪ ،‬در اﻧﺘﻬﺎ ﻛـﺸﻴﺪه‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬـﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﻮك‪ ،‬ﺑﺎ زﺑﺎﻧﻚ ﻣﺸﺨﺺ و ﻳﻚ ﺣﻔﺮة ﻫﻮاﻳﻲ ﺳﺮاﺳـﺮي و ﭼﻨـﺪ ﻣﺠـﺮاي ﻟﻌـﺎﺑﻲ در ﭘﺎﻳـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺮﮔﻲ ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻫﺮ ﺳﺎل ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺎﻛﺮوﺳﭙﻮراﻧﮋ‪ ،‬دوﻣـﻴﻦ ﺑـﺮگ‬ ‫ﺣﺎوي ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮراﻧﮋ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻃﻮﻗﻪ ﺳﺘﺮودن ﺑﻮده‪ ،‬در ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﻧﻴـﺎم ﻳـﺎ ﻏﻼﻓـﻲ در‬ ‫اﻧﺘﻬﺎي رﻳﺰوم ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔـﺪاﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف ﻣﻌﻤـﻮل روي ﺳـﻄﺢ ﺑـﺮگ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺗﺎ اﻳﺠﺎد ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻛﻨﻨﺪ(‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در داﺧـﻞ ﺑﺎﻓـﺖ ﺑـﺮگ و در ﺣﻔـﺮة ﻣﻘﻌـﺮي‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﺎﺣﻴﺔ ﻧﻴﺎم و در زﻳﺮ زﺑﺎﻧﻚ در اﺛﺮ ﭼﻴﻦﺧﻮردﮔﻲ اﭘﻴﺪرﻣﻲ ﺑﻪوﺟﻮد‬ ‫‪1. Isoetes Lacustris‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪54‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﭼﻴﻦﺧﻮردﮔﻲ اﭘﻴـﺪرﻣﻲ ﻣﺰﺑـﻮر را ﻛـﻪ اﺣﺎﻃـﻪﻛﻨﻨـﺪة ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎﺳـﺖ در اﺻـﻄﻼح‬ ‫اﻧﺪوزي )ﻧﻘﺎب( ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 4-3‬اﻳﺰوﺋﺘﺲ اﻛﻴﻨﻮﺳﭙﻮرا )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫‪ 3-3‬اﻛﻮﻳﺴﺘﻮﻓﻴﺘﻬﺎ )دماﺳﺒﻴﺎن(‬ ‫ﺳﻨﮕﻮارة دماﺳﺒﻴﺎن در ﺳﻨﮕﻬﺎي رﺳﻮﺑﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ 325‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳـﺎل از زﻣـﺎن‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﺬرد‪ .‬اﻣﺮوزه ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺟﻨﺲ دماﺳﺐ از آن ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در اﻳـﺮان‬ ‫ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﺔ دماﺳﺐ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬دماﺳﺐ ﭼﻤﻨﻲ‪ ،‬دماﺳﺐ ﺑﻠﻨﺪ‪،‬‬ ‫دماﺳﺐ ﺟﻨﮕﻠﻲ و دماﺳﺐ ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ‪ .‬دماﺳﺒﻴﺎن در ﺷﺮاﻳﻂ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از‬ ‫آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب و ﺑﻌﻀﻲ در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﺧﺸﻚ و ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻨﺤﺼﺮاً در ﻣﺮداﺑﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﻨﺪي اﻧﻮاع آن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪل ﺑﻪ ‪ 1/5‬ﻣﺘﺮ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﺑـﻪ ‪ 5‬ﻣﺘـﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﺧﺸﻜﻲزي و ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﻤﻪآﺑـﺰي و داراي رﻳـﺰوم و‬ ‫رﻳﺸﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺧﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺷـﻴﺎردار و ﻣﻔـﺼﻞدار و در ﺑﺮﺧـﻲ از دﻣـﻲاﺳـﺒﻴﻬﺎ‬ ‫ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي زاﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺳﺒﺰﻳﻨﻪ و ﺑﺪون اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻓﺮﻋﻲ و ﺟﺎﻧﺒﻲ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﻧﺎزا ﺳﺒﺰﻳﻨﻪدار و‬ ‫داراي اﻧﺸﻌﺎب ﻓﺮﻋﻲ ﻣﺘﻌﺪدي اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﺟﺎﻧﺒﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪﺻﻮرت ﻓـﺮاﻫﻢ در ﻣﺤـﻞ‬ ‫ﮔﺮهﻫﺎي ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﺔ اﺻﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت‬ ‫ﻓﻠﺴﻬﺎي ﻏﺸﺎﻳﻲ و ﻓﺮاﻫﻢ در دورﺗﺎدور ﻫﺮ ﮔﺮه ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬ ‫اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬دماﺳﺒﻴﻬﺎ ﺟﻮرﻫﺎگ ﺑﻮده و ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻜﻬﺎي ﻣﺨـﺼﻮﺻﻲ ﻛـﻪ از ﻳـﻚ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪55‬‬

‫ﻣﻴﻠــﺔ ﻛﻮﺗــﺎه و ﺻــﻔﺤﻪاي ﭼﻨــﺪوﺟﻬﻲ ﺗــﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘــﻪ اﺳــﺖ اﺗــﺼﺎل دارﻧــﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤــﻮع‬ ‫اﺳﭙﻮراﻧﮋﻳﻮﻓﻮرﻫﺎ در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪﻫـﺎي زاﻳـﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻓـﺸﺮده ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ و ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫اﺳﺘﺮوﺑﻴﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﺮوي و داراي اﻻﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺴﻞ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴـﺖ ﻣﺘـﺸﻜﻞ از‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﻟﻲ ﺑﻲﺷﻜﻞ و ﺳﺒﺰرﻧﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﺧﺎص اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﻘﻂ‬ ‫اﻳﺠﺎد آﻧﺘﺮﻳﺪي و ﻳﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﺗﻮأم اﻳﺠﺎد آرﻛﮕﻮن و آﻧﺘﺮﻳﺪي ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺷﺎﺧﺔ اﻛﻮﻳﺴﺘﻮﻓﻴﺘﺎ ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫ﻳﻚ رده ﺑﻪ ﻧﺎم اﻛﻮﻳﺴﺘﻮﭘﺴﻴﺪا و ﻳﻚ راﺳﺘﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻛﻮﻳﺴﺘﺎﻟﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪود ‪ 25‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫از ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺲ زﻧﺪة آن ﺑﻪﻧﺎم اﻛﻮﻳﺴﺘﻮم‪ 1‬در ﻳﻚ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺑـﻪﻧـﺎم اﻛﻮﻳـﺴﺘﺎﺳﻪ ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪي‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ و وﻳﮋه ﺧﺎﻧﻮادة دماﺳﺒﻴﻬﺎ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺸﺨﺼﺎت راﺳﺘﻪ‪ ،‬رده و‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ اﺳﺖ‪ .‬دماﺳﺒﻴﻬﺎي اﻣﺮوزي در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺣﺎره و ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ ﻛـﺮة زﻣـﻴﻦ اﻧﺘـﺸﺎر داﺷـﺘﻪ و‬ ‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ از آﻧﻬﺎ از اﻳﺮان ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ دماﺳﺐ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﻫﻤﮕﻲ ﺳﻤﻲ و ﻣﻬﻠﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و رﻳـﺸﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻧﻮع ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻗﺎﺑﻞ ﺧﻮردن ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺼﺮف دم اﺳـﺒﻴﺎن در ﺣﺠـﻢ ﺑـﺎﻻ ﺑـﺮاي‬ ‫ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﺳﺒﻬﺎ ﻣﻀﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼﻳﻢ ﺑﻴﻤﺎري ﻳﻮﻧﺠﻪ )ﺗﺐ ﻳﻮﻧﺠﻪ( ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً‬ ‫‪ 20‬درﺻﺪ از ﻣﺒﺘﻼﻳﺎن از ﻃﺮﻳﻖ دم اﺳﺒﻴﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ در اﺳﺒﻬﺎ ﺑـﻴﻦ ‪ 2‬ﺗـﺎ ‪ 5‬ﻫﻔﺘـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻼﻳﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺪم ﺗﻌﺎدل ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺿـﻌﻴﻒ ﺷـﺪن ﻣﻔـﺮط اﻧـﺪام‬ ‫ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ و ﻋﻘﺒﻲ ﺟﺎﻧﻮر‪ ،‬ﻧﺒﻮد ﺗﻌﺎدل و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﻮدن ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺧﻮردن و اﺷﺘﻬﺎ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﻣﺮگ ﻋﺎدي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛـﺎت ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ و‬ ‫ورزﺷﻲ ﺑﺮاي اﺳﺒﻬﺎي ﻣﺴﻤﻮم ﺿﻌﻒ و ﻟﺮز و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻀﻼﻧﻲ را ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﻲآورد‪ .‬در‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ آﺧﺮ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﮕﻲ ﻋﻀﻼت و ﻳﺒﻮﺳﺖ ﻣﺰاج ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷـﺪه و در ﺣﺎﻟـﺖ ﺣـﺎد وﺧـﻴﻢ‬ ‫ﻣﺮگ ﺑﺎ ﺑﻴﻬﻮﺷﻲ و ﺑﻲﺣﺮﻛﺘﻲ ﻓﺮا ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺟﺪاﺳﺎزي آذوﻗﻪﻫﺎي آﻟﻮده در ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴـﻪ‬ ‫آﻟﻮدﮔﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺑﻬﺒﻮدي ﺳﺮﻳﻊ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ از ﻃﺮﻳﻖ دم اﺳﺒﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﻮﺟـﺐ‬ ‫ﺧﻄﺮآﻓﺮﻳﻨﻲ ﺑﺮاي ﮔﻠﻪ ﻫﺎي ﮔﻮﺳـﻔﻨﺪان و ﮔﺎوﻫـﺎ ﺷـﺪه‪ ،‬وﻟـﻲ ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ‬ ‫ﮔﻢ ﻛﺮدن ﭼﺮاﮔﺎه و ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ دﭼـﺎر ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣـﺰارع دم اﺳـﺒﻴﺎن ﺑـﻪﺧـﺎﻃﺮ ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‬ ‫اﻟﻜﺎﻟﻮﺋﻴﺪي اﺷﺎن ﻣﺤﺪودﻳﺖ روﻳﺸﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻘﻘﺎن روﺳﻲ ﺑـﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺑـﺮ روي آﺑﻬـﺎي‬ ‫اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه از اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﻦ آﺑﻬﺎ را ﺑـﺮ روي ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﺑـﺬرﻫﺎ و رﺷـﺪ ﺳـﺮﻳﻊ‬ ‫ﻋﻠﻔﺰارﻫﺎ و ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻫﺮز اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(5-3‬‬ ‫‪1. Equisetum‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪56‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 5-3‬دماﺳﺐ ﺑﻠﻨﺪ در اﻳﺮان )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻣﻬﻢ دماﺳﺒﻴﺎن‬ ‫‪ .1‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ دماﺳﺒﻴﺎن ﺳﺎﻗﺔ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ دو ﻧﻮع اﺳـﺖ‪ :‬زﻳﺮزﻣﻴﻨـﻲ‬ ‫)رﻳﺰوم( و ﻫﻮاﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺳﺎﻗﺔ دماﺳﺐ ﮔﺮهدار اﺳﺖ و ﻓﺎﺻﻠﺔ ﻣﻴﺎن ﮔﺮهﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺮه از ﺣﻠﻘﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﻗﻬﻮهاي ﺑﻲدوام ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺳﺒﺰ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﺳﺘﺮوﺑﻴﻞ ﻛﻪ در ﻧﻮك ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي زاﻳﺸﻲ ﺑـﻪوﺟـﻮد ﻣـﻲآﻳـﺪ داراي اﺳـﭙﻮراﻧﮋﻳﻮﻓﻮرﻫﺎﻳﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺶﮔﻮﺷﻨﺪ و ﻫﺮﻳﻚ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﭘﺎﻳﺔ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﺎﻗﻪ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺘﻮﺳﻨﺘﺰ ﻛﻨﺪ و ازﻧﻈﺮ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺧﻮدﻛﻔﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ دﻳﭙﻠﻮﺋﻴﺪ و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻫﺎﭘﻠﻮﺋﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪57‬‬

‫‪ .6‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻳﻜﭙﺎﻳﻪ اﺳﺖ و اﺳﭙﺮم و ﺗﺨﻤﻚ روي ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎل اﺳﭙﻮرﻫﺎي اﻛﻮﻳﺴﺘﻮم روي ﺧﺎك ﺗﻨﺪش ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﺳﭙﻮرﻫﺎ آب ﺟﺬب ﻛﺮده‪،‬‬ ‫ﻣﺘﻮرم ﺷﺪه‪ ،‬و ﺑﺎزوان و دﻳﻮارة دوم اﺳﭙﻮر ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪ .‬دﻳﻮارة ﺳﻠﻮﻟﻲ اﺳﭙﻮر را ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳـﻠﻮل‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ و ﻳﻚ ﺳﻠﻮل ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳـﻠﻮل ﻛـﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑـﻪزودي ﻃﻮﻳـﻞ ﺷـﺪه و‬ ‫رﻳﺰوﺋﻴﺪ ﺑﻲرﻧﮕﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮل ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑـﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ اداﻣـﻪ داده و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﭘﺮوﺗـﺎل‬ ‫ﺳﺒﺰي را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﭼﻨﺪﻫﻔﺘﻪ ﺑﺴﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﭘﺮوﺗﺎل ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﻄﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﻠﻴﻤﺘﺮ و ﻣﺮﻛﺐ از ﺗﻮدهﻫـﺎي ﻗﺎﻋـﺪهاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ از آن ﻟﺒﻬـﺎي ﺳـﺒﺰ ﻗـﺎﺋﻢ‬ ‫ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد ﻛﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ رﻳﺰوﺋﻴﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﭼﺴﺒﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻮﻳﺴﺘﻮم ﻫﻤﻮﺳـﭙﻮره‬ ‫و ﺣﺎﻣﻞ ﻫﺮ دو ﻧﻮع اﻧﺪام ﺟﻨﺴﻲ روي ﺳﻄﺢ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﺗﻮدهﻫﺎي ﻫﻤﺎن ﭘﺮوﺗﺎل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ‬ ‫آﻧﺘﺮﻳﺪي ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ روي ﻟﺒﻬﺎي ﺳﺒﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ 4-3‬ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ )ﺳﺮﺧﺴﻴﺎن(‬ ‫ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﮔﻴﺎﻫﺎن آوﻧﺪي ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺮوه ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺷـﺎﻣﻞ‬ ‫‪ 300‬ﺟﻨﺲ و ﻫﺰاران ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻛﻮﻫـﺴﺘﺎﻧﻲ ﺗـﺎ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻳﺮي ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﻨﺪي آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ‪ 285‬ﻣﻴﻠﻴـﻮن ﺳـﺎل ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬اﻋـﻀﺎي ﺷـﺎﺧﺔ‬ ‫ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ )ﺳﺮﺧﺴﻴﺎن( ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي ﻧﻬـﺎﻧﺰادان آوﻧـﺪي‪ ،‬ﺗﻮﺳـﻂ ﻫـﺎگ‬ ‫ﺗﻮﻟﻴﺪﻣﺜﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﺧﺸﻜﻴﻬﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻛﺎﻣﻞ و رﺷﺪﻳﺎﻓﺘﻪاي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﮕﺎﻓﻴﻞ‪ 1‬ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺎﻓﻴﻠﻬـﺎ داراي‬ ‫ﺳﻴﺴﺘﻢ آوﻧﺪي ﻣﻨﺸﻌﺐ و ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﻜﺮوﻓﻴﻠﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳﺮﺧـﺴﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒـﺎً‬ ‫داراي ﭘﻬﻨﻚ ﻣﺮﻛﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻏﻠﺐ ﺑﺎ رﺷﺪ ﭼﺮﺧﺸﻲ ﺑﺎز‪ 2‬ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻧﺎزا و ﺑﺮﮔﻬﺎي زاﻳﺎ ازﻧﻈﺮ ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ وﻟﻲ در ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﻬﺎ‬ ‫اﻳﻦ دو ﺑﺮگ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺎوت ﻇﺎﻫﺮي ﻓﺎﺣﺸﻲ دارﻧﺪ‪ .‬رﻳﺸﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻧﺎﺑﺠـﺎ ﺑـﻮده و از‬ ‫رﻳﺰوم اﻳﺠﺎد ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي درﺧﺘﻲ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻣﻨـﺎﻃﻖ اﺳـﺘﻮاﻳﻲ ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ داراي رﺷﺪ ﻋﻤﻮدي ﺑﻮده و اﻳﺠﺎد ﺗﻨﺔ ﻗﺎﺋﻤﻲ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﮔـﺮوه ﺑﺰرﮔـﻲ از ﺳﺮﺧـﺴﻬﺎ‬ ‫ﺟﻮرﻫﺎگ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﻴﻨﻪﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﭘﺸﺖ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ روي ﺑﺮﮔﻬـﺎي زاﻳـﺎ‬ ‫‪1. Megaphyll‬‬ ‫‪2. Vernation‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

тАлтАк58тАмтАм

тАляоФя╗┤я║Оя╗ля║О┘Ж ╪вя║Ся║░┘КтАм

тАля╗Зя║Оя╗ля║о я╗гя╗▓яоФя║о╪пя╗зя║ктАк .тАм╪п╪▒ яоФя║о┘Ия╗ля╗▓ ╪з╪▓ я║│я║оя║зя║┤я╗мя║О я╗ля║ОяоФя║к╪зя╗зя╗мя║О ┘И╪зя║Яя║к я║гя╗ая╗Шя║Ф я╗гя╗Ья║Оя╗зя╗┤я╗Ья╗▓╪зя╗зя║к ┘Ия╗Я┘Ая╗▓ я╗ля║ОяоФ┘Ая║к╪з┘ЖтАм тАля║Ся║оя║зя╗▓ ╪з╪▓ я║│я║оя║зя║┤я╗мя║О я╗Уя║Оя╗Чя║к я║гя╗ая╗Шя╗к я║Ся╗о╪п┘З ┘И я╗ля║ОяоФя║к╪з┘Ж я║Ся║О я║╖я╗Ья║О┘Б я║│я║О╪п┘З я╗Г┘Ая╗оя╗Яя╗▓ я╗│┘Ая║О я╗Ля║оя║┐┘Ая╗▓ я║╖┘Ая╗Ья╗Фя║Шя╗ктАм тАля╗гя╗▓я║╖я╗о╪птАк .тАмя╗ля║ОяоФя╗┤я╗ия║Ф я║Чя╗Мя║к╪з╪п┘К ╪з╪▓ я║│я║оя║зя║┤я╗мя║О ╪п╪з╪▒╪з┘К ╪вя╗зя║к┘Ия║│янЩя║о┘Е ╪зя║│я║Ц я╗Ыя╗к ┘Ия╗Зя╗┤я╗Фя║Ф я╗гя║дя║Оя╗Уя╗Ия║Ц я╗ля║ОяоФя║к╪зя╗зя╗мя║ОтАм тАл╪▒╪з я║Ся╗кя╗Ля╗мя║к┘З ╪п╪з╪▒╪п ┘Ия╗Яя╗▓ ╪п╪▒ я╗Ля╗┤я╗жя║гя║О┘Д ╪п╪▒ я║Ся║оя║зя╗▓ ╪з╪▓ я║│я║оя║зя║┤я╗мя║О я╗Яя║Тя║Ф я║Ся║ояоФя║╕я║Шя║Ф я║Ся║ояоФя╗мя║О я╗зя╗┤я║░ я║Ся╗кя╗Гя╗о╪▒ я║Ч┘Ая╗о╪г┘ЕтАм тАля╗│я║О я║Ся╗к я║Чя╗ия╗мя║Оя╗│я╗▓ ┘Ия╗Зя╗┤я╗Фя║Ф я╗гя║дя║Оя╗Уя╗Ия║Ц ╪▒╪з я║Ся╗к я╗Ля╗мя║к┘З я╗г┘Ая╗▓яоФя╗┤я║оя╗з┘Ая║к ┘И я║С┘Ая║Оя╗╗я║зя║о┘З ╪п╪▒ яоФя║о┘Ия╗л┘Ая╗▓ ╪з╪▓ я║│я║оя║з┘Ая║┤я╗мя║ОтАм тАля╗ля║ОяоФя╗┤я╗ия╗к я╗Уя║Оя╗Чя║к ╪вя╗зя║к┘Ия║│я╗┤я╗о┘Е ╪зя║│я║ЦтАк .тАмяоФя║Оя╗гя║Шя╗оя╗Уя╗┤я║Ц я║│я║оя║зя║┤я╗мя║О я╗зя║┤я╗Ю я╗гя║┤я║Шя╗Шя╗ая╗▓ я║Ся╗кя╗зя║О┘Е янШя║о┘Ия║Ч┘Ая║О┘Д ╪зя║│┘Ая║Ц я╗Ы┘Ая╗ктАм тАл╪зя╗│я║ая║О╪п ╪вя╗зя║Шя║оя╗│я║к┘К ┘И я╗│я║О ╪в╪▒я╗ЫяоХя╗о┘Ж ┘И я╗│я║О я║Ся╗кя╗Г┘Ая╗о╪▒ я║Ч┘Ая╗о╪г┘Е ╪зя╗│я║а┘Ая║О╪п ╪в╪▒я╗ЫяоХ┘Ая╗о┘Ж ┘И ╪вя╗зя║Шя║оя╗│┘Ая║к┘К я╗г┘Ая╗▓я╗зя╗дя║Оя╗│┘Ая║ктАк.тАмтАм тАля╗Гя║Тя╗Шя╗кя║Ся╗ия║к┘К я║Ся╗┤я║╢ ╪з╪▓ тАк 12000тАмяоФя╗оя╗зя╗к я║│я║оя║зя║▓ ╪▓я╗зя║к┘З ┘И я║Чя╗Мя║к╪з╪п я╗Ыя║Ья╗┤я║о┘К ╪з╪▓ яоФя╗оя╗зя╗кя╗ля║О┘К я╗гя╗ия╗Шя║о╪╢ я║╖┘Ая║к┘ЗтАм тАля║Ся║о╪зя║│я║О╪│ я╗гя║╕я║ия║╝я║О╪к я╗гя╗о╪▒я╗Уя╗оя╗Яя╗о┌Шя╗│я╗Ъ ┘И я║Ся╗┤я╗оя╗Яя╗о┌Шя╗│┘Ая╗Ъ ┘И я╗ля╗дян╜я╗и┘Ая╗┤я╗ж я╗Чя║о╪зя║Ся║Шя╗м┘Ая║О┘К я╗Уя╗┤я╗а┘Ая╗о┌Шя╗зя║Шя╗┤я╗Ья╗▓ ╪вя╗зя╗м┘Ая║ОтАм тАля║╗я╗о╪▒╪к я╗гя╗▓яоФя╗┤я║о╪птАк.тАмтАм тАля╗Гя║Тя╗Шя╗кя║Ся╗ия║к┘КтАм тАля╗Гя║Тя╗Шя╗кя║Ся╗ия║к┘К я╗Уя╗┤я╗ая╗о┌Шя╗зя║Шя╗┤я╗Ъ я║╖я║Оя║зя║Ф янШя╗оя╗Яя╗▓янШя╗о╪пя╗│я╗оя╗Уя╗┤я║Шя╗мя║О я║Ся╗кя╗Ля╗ая║Ц ╪зя╗зя╗Шя║о╪з╪╢ я║С┘Ая║┤я╗┤я║О╪▒┘К ╪з╪▓ я║зя╗оя╗│┘Ая║╕я║О┘Ия╗зя║к╪з┘Ж ┘ИтАм тАля╗зя╗┤я║Оя╗Ыя║О┘Ж ╪вя╗зя╗мя║ОтАк ╪МтАм╪пя║╖я╗о╪з╪▒ ╪зя║│я║ЦтАк .тАм╪п╪▒ я╗ля║оя║гя║О┘Д ╪зя╗Пя╗ая║Р ╪▒╪п┘Зя║Ся╗ия║кя╗│я╗мя║О┘К я╗гя║к╪▒┘Ж ╪зя╗гя║о┘И╪▓┘К ╪зя╗│я╗ж я║╖я║Оя║зя╗к ╪▒╪з я║С┘Ая╗к тАк3тАмтАм тАля║Чя║О тАк 6тАм╪▒╪п┘З я║Чя╗Шя║┤я╗┤я╗в я╗Ыя║о╪п┘З╪зя╗зя║ктАк .тАмя╗Гя║Тя╗Шя╗кя║Ся╗ия║к┘К ╪пя╗│яоХ┘Ая║о┘К я╗зя╗┤┘Ая║░ я║Ся║о╪зя║│┘Ая║О╪│ я╗зя╗И┘Ая║о╪з╪к тАк) MausethтАмя╗Уя╗мя║оя║│┘Ая║ЦтАм тАля╗гя╗ия║Оя║Ся╗К( ╪з╪▒╪зя║Ля╗к я║╖я║к┘З я╗Ыя╗к я║зя╗╝я║╗я║Ф ╪в┘Ж ╪п╪▒ я║Яя║к┘И┘Д )тАк (3-3тАм╪вя╗гя║к┘З ┘И я║Ся║о я╗ля╗дя╗┤я╗ж ╪зя║│я║О╪│ я╗зя╗┤я║░ я║зя║Оя╗зя╗о╪з╪п┘Зя╗л┘Ая║ОтАм тАл┘И я╗Яя╗┤я║┤я║Ц я║Яя╗ия║┤я╗мя║О ┘И яоФя╗оя╗зя╗кя╗ля║О ╪вя╗гя║к┘З ╪зя║│я║ЦтАк.тАмтАм тАл тАк #тАмтАм

тАл " ! тАм

тАл тАм

тАл тАм

тАл

тАм

тАл

тАм

тАл тАм тАл) тАм

тАл тАм

тАл тАм

тАл тАм

тАл тАм

тАлтАкwww.ParsBook.orgтАмтАм

тАл тАм тАл

тАм

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪59‬‬

‫ﺟﺪول ‪ 3-3‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ‬ ‫اﻟﻒ( ﺷﺎﺧﺔ ﻛﻼدوﻛﺴﻴﻠﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫ب( ﺷﺎﺧﺔ ﻛﻮﺋﻨﻮﭘﺘﺮﻳﺪوﭘﺴﻴﺪا‬ ‫ج( ﺷﺎﺧﺔ اُﻓﻴﻮﮔﻠﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫راﺳﺘﺔ اُﻓﻴﻮﮔﻠﻮﺳﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة اُﻓﻴﻮﮔﻠﻮﺳﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي اُﻓﻴﻮﮔﻠﻮﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻮﺗﺮﻳﻜﻴﻮم(‬ ‫د( ﺷﺎﺧﺔ ﻣﺎراﺗﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫راﺳﺘﺔ ﻣﺎراﺗﻴﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎراﺗﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﺎرﺗﻴﺎ‪ ،‬آﻧﺠﻴﻮﭘﺘﺮﻳﺲ‪ ،‬ﭘﺴﺎروﻧﻴﻮس(‬ ‫ﻫ( ﺷﺎﺧﺔ ﻓﻴﻠﻴﻜﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫راﺳﺘﺔ ﻣﺎراﺗﻴﺎﻟﺲ ﻓﻴﻠﻴﻜﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة اﺷﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺲ اﺷﻴﺎ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﻠﻴﭙﻨﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺲ ﮔﻠﻴﭽﻨﻴﺎ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة اُﺳﻤﻮﻧﺪاﺳﻪ )ﺟﻨﺲ اُﺳﻤﻮﻧﺪا(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺲ ﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي آدﻳﺎﻧﺘﻮم‪ ،‬آﺳﭙﻠﻨﻴﻮم‪ ،‬ﺑﻠﭽﻨﻮم‪ ،‬درﻳـﻮﭘﺘﺮﻳﺲ‪ ،‬ﭘﻠـﻪآ‪ ،‬ﭘﻼﺗﻴـﺴﺮﻳﻮم‪،‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮم‪ ،‬ﭘﺘﺮﻳﺪﻳﻮم‪ ،‬ودﻳﺴﺎ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻴﺎﺗﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺳﻨﻤﻴﺪارﻳﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺗﺎ(‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻫﻴﻤﻨﻮﻓﻴﻼﺳﻪ )ﺟﻨﺲ ﺗﺮﻳﻜﻮﻣﺎﻧﺲ(‬ ‫راﺳﺘﺔ ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﺎ‪ ،‬رﮔﻨﻠﻴﺪﻳﻮم(‬ ‫راﺳﺘﺔ ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﻟﺲ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﺳﻪ )ﺟﻨﺴﻬﺎي آزوﻻ و ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎ(‬ ‫* ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺘﺎره ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻧﺴﻞ آﻧﻬﺎ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪه و ﻣﻨﻘﺮض ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﺧﺔ ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ )ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ(‬ ‫‪ .1‬ردة اُﻓﻴﻮﮔﻠﻮزوﭘﺴﻴﺪا‬ ‫‪ .2‬ردة ﻣﺎراﺗﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ .3‬ردة ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﭘﺴﻴﺪا‪) 3‬زﻳﺮردهﻫﺎي ﻣﺎرﺳﻴﻠﺌﻴﺪه و ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺪه(‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ردة ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ رﻳﺰوم ﻳﺎ ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮﮔﻬﺎي واﺟﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ آوﻧﺪي ﭘﻴﭽﻴـﺪهﺗـﺮي ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Ophiopglasopsida‬‬ ‫‪2. Marthiopsida‬‬ ‫‪3. Polypodiopsida‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪60‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﺮﮔﻬﺎ و ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي آﻧﻬﺎ داراي ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺎده ﻳﺎ ﻓﻠﺲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧـﻪﻫـﺎي ﺑـﺮگ ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﭼﺮﺧﺸﻲ ﺑﺎز ﺷﺪه و ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﺪان ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﭘﺸﺖ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و‬ ‫ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﻴﻦ ﺑﺮﮔﻬﺎي زاﻳﺎ و ﻋﻘﻴﻢ ﺗﻔﺎوت ﻇﺎﻫﺮي ﻓﺎﺣﺸﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دﻳﻮارة ﻫﺎﮔـﺪاﻧﻬﺎ‬ ‫ﻧﺎزك و ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻳﻚ ردﻳﻒ ﺳﻠﻮل ﺑﻮده و ﻫﺎﮔـﺪاﻧﻬﺎ داراي ﺣﻠﻘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﺣﻠﻘـﻪ ﺑـﻪﺻـﻮر‬ ‫ﻋﻤﻮدي‪ ،‬ﻣﺎﻳﻞ و ﻳﺎ اﻓﻘﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﻬﻦ و ﻗﻠﺒﻲﺷﻜﻞ وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ‬ ‫اوﻗﺎت رﺷﺘﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﮔﻴﻨﺔ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي اﻳﻦ رده واﺟـﺪ آﻧﺪوﺳـﻴﻮم و ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫ﻓﺎﻗﺪ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ردة ﭘﻮﻟﻲ ﭘﻮدﻳﻮﭘﺴﻴﺪا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ‪ 3‬زﻳﺮرده ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻲ زﻳﺮردة ﭘﻮﻟﻴﭙﻮدﻳـﺪه‪،‬‬ ‫زﻳﺮردة ﻣﺎرﺳﻴﻠﺌﻴﺪه و زﻳﺮردة ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺪه ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬ﮔـﺮوه ﻛﺜﻴـﺮي از ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي اﻣﺮوزي از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ زﻳﺮ ردة ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮردة ﭘﻮﻟﻲﭘﻮدﻳﺪه‪ .1‬در اﻳـﻦ ﮔـﺮوه از ﺳﺮﺧـﺴﻬﺎ ﻛـﻪ ﻋﻤﻮﻣـﺎً‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺧﺸﻜﻲزي ﻳﺎ اﭘﻲﻓﻴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً در ﭘﺸﺖ ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ و‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﺳﭙﻮروﻛﺎرپ درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ب( ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮردة ﻣﺎرﺳﻴﻠﻴﺪه‪ .2‬ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي اﻳـﻦ زﻳـﺮرده ﻣﻨﺤـﺼﺮاً در ﻳـﻚ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺑﻪﻧﺎم ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآﻟﺲ و ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻧﺎم ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآﺳﻪ ﻛـﻪ داراي ‪ 3‬ﺟـﻨﺲ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآﺳﻪ‪ :‬ﺳﺮﺧـﺴﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﻤـﻪآﺑـﺰي ﻳـﺎ آﺑـﺰي ﺑـﺎ رﻳـﺰوم‬ ‫اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺧﺰﻧﺪه و ﻣﻮدار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ و رﻳـﺸﻪﻫـﺎ ﺑـﺮ روي ﮔـﺮهﻫـﺎي رﻳـﺰوم ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎوب و در دو ردﻳﻒ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧﺨﻲﺷـﻜﻞ و ﻳـﺎ داراي ‪4‬‬ ‫ﺑﺮﮔﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﻠﻴﺐوار در اﻧﺘﻬﺎي دﻣﺒﺮگ ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧـﺴﺒﺘﺎً ﻃـﻮﻳﻠﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ در داﺧﻞ اﺳﭙﻮروﻛﺎرپ ﺳﻔﺘﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ از ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﺗﻐﻴﻴﺮﺷـﻜﻞﻳﺎﻓﺘـﻪاي‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﻧﻮع اﺳﭙﻮروﻛﺎرپ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ ﺣﺎوي ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮر و ﺑﺮﺧﻲ ﺣـﺎوي‬ ‫ﻣﮕﺎﺳﭙﻮر ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد )ﻧﺎﺟﻮرﻫﺎگ(‪ .‬ﻫﺎﮔـﺪاﻧﻬﺎ در داﺧـﻞ اﺳـﭙﻮروﻛﺎرپ ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﻪاي‬ ‫ژﻻﺗﻴﻨﻲ اﺗﺼﺎل دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ورود آب ﺑﻪ داﺧﻞ اﺳﭙﻮروﻛﺎرپ ﻣﺘﻮرم ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﺐ‬ ‫ﺧﺮوج ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ از داﺧﻞ آن ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺎﮔﺪان ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻠﻘﻪ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﺎل ﻣﺎده ﭘﺮﺳﻠﻮﻟﻲ و ﻧـﺴﺒﺘﺎً‬ ‫ﺑﺰرگ وﻟﻲ ﭘﺮوﺗﺎل ﻧﺮ رﻳﺰ و ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآﺳﻪ داراي ‪ 3‬ﺟﻨﺲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﺣﺎره ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ‪ 2 .‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟـﻨﺲ ﻣﺎرﺳـﻴﻠﻪ آ ﺑـﻪ ﻧﺎﻣﻬـﺎي ﻣﺎرﺳـﻴﻠﻪآ‬ ‫ﻛﻮادرﻳﻔﻮﻟﻴﺎو ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآ اﺳﺘﺮﻳﮕﻮزا و در اﻳﺮان ﺑﻪﺧﺼﻮص در ﺷﻤﺎل ﻛﺸﻮر اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Polypodidae‬‬ ‫‪2. Marselidiae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫‪61‬‬

‫ج( ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮردة ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺪه‪ .1‬اﻳﻦ زﻳﺮرده ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ زﻳﺮردة ﻗﺒﻠﻲ ﻣﻨﺤـﺼﺮاً از‬ ‫ﻳﻚ دﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﻟﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ داراي ‪ 2‬ﺧﺎﻧﻮاده از ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي آﺑﺰي ﺷﻨﺎور‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي آزوﻻﺳﻪ )ﺑﺎ ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ آزوﻻ‪ (2‬و ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﺳـﻪ )ﺑـﺎ ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎ‪ (3‬اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﺎﻟﻨﻮﻳﻨﻴﺎﺳﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي و داراي ﺳـﺎﻗﻪاي اﺳـﺘﻮاﻧﻪاي‪،‬‬ ‫ﻣﻨﺸﻌﺐ و ﺷﻨﺎور ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻓﺮاﻫﻢ و ﺳﻪﺗﺎﻳﻲ واﻗﻊ در ﮔـﺮهﻫـﺎي ﺳـﺎﻗﻪ و ﭘﻮﺷـﻴﺪه از‬ ‫ﻛﺮﻛﻬﺎي ﻣﻮﺋﻴﻦ اﺳﺖ‪ 2 .‬ﺑﺮگ از ﺳﻪ ﺑﺮگ ﻫﺮ ﮔﺮه درﺳﺖ و ﺷﻨﺎور و ﺳـﻮﻣﻲ رﺷـﺘﻪاي و‬ ‫رﻳﺸﻪﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻏﻮﻃﻪور اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺳﺮﺧـﺴﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ﻧﺎﺟﻮرﻫـﺎگ ﺑـﻮده و ﻣﮕﺎﺳـﭙﻮرﻫﺎ و ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮرﻫﺎ در اﺳﭙﻮروﻛﺎرﭘﻬﺎي ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﻛـﻪ داراي دﻳـﻮارة ﻧـﺴﺒﺘﺎً ﻧﺮﻣـﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺳﭙﻮروﻛﺎرﭘﻬﺎ در ﭘﺎي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻏﻮﻃﻪور و رﻳﺸﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎي ﻣﺤﺘﻮي ﻣﮕﺎﺳﭙﻮر و ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎي ﺣـﺎوي ﻣﻴﻜﺮوﺳـﭙﻮر ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﺨﻠـﻮط در‬ ‫داﺧﻞ اﺳﭙﻮروﻛﺎرپ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻠﻘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي درﺧﺘﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ ﺑﻪ دو ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺳﻴﺎﺗﺎﺳـﻪ و دﻳﻜـﺴﻮﻧﻴﺎﺳﻪ ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺎﻫﻢ ﻣﻨﺴﻮب ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻴﺎﺗﺎﺳﻪ ﺳـﻮرﻫﺎ‬ ‫ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﻓﻼﺧﻦ ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ در دﻳﻜـﺴﻮﻧﻴﺎﺳﻪ‪ ،‬ﺳـﻮرﻫﺎ ﺣﺎﺷـﻴﻪاي و در ﻟﺒـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻗﻄﻌﺎت ﻓﻼﺧﻦ ﺟﺎي دارﻧﺪ‪ .‬اﺳﭙﻮراﻧﮋ‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪ ﻣـﻮرب ﺧـﻮد‪ ،‬در ﻫـﺮ دو ﺧـﺎﻧﻮاده ﺷـﺒﻴﻪ‬ ‫ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي ورﻗﻪاي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﺧـﺴﻬﺎي درﺧﺘـﻲ اﺧﺘـﺼﺎﺻﺎً در ﺟﻨﮕﻠﻬـﺎي ﻛﻮﻫـﺴﺘﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺘﻮاﻳﻲ وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ در ﮔﻠﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮم ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآﺳﻪ‪ .4‬ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي ﻧﻴﻤﻪآﺑﺰي ﺑﺎ رﻳـﺰوم اﺳـﺘﻮاﻧﻪاي ﺧﺰﻧـﺪه و ﻣـﻮدار‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ و رﻳﺸﻪﻫﺎ در ﮔﺮهﻫﺎي رﻳﺰوم ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨـﺎوب و در دو ردﻳـﻒ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧﺨﻲﺷﻜﻞ ﻳﺎ داراي ‪ 4‬ﺑﺮﮔﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺻﻠﻴﺐوار در اﻧﺘﻬﺎي دﻣﺒﺮگ‬ ‫ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻃﻮﻳﻠﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﺳـﭙﻮروﻛﺎرپ ﺳـﻔﺖ و ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﺠـﺰا در ﻣﺤـﻞ‬ ‫اﺗﺼﺎل ﺑﺮﮔﻪ ﺑﻪ رﻳـﺰوم و ﻳـﺎ ﺑـﺮ روي ﭘـﺎﻳﻜﻲ ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ دﻣﺒـﺮگ اﻳﺠـﺎد ﺷـﺪه و ﻣﺤﺘـﻮي‬

‫‪1. Salvinidae‬‬ ‫‪2. Azolla‬‬ ‫‪3. Salvinia‬‬ ‫‪4. Marseliaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪62‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻫﺎﮔﻴﻨﻪﻫﺎي ﻣﻴﻜﺮو و ﻣﮕﺎﺳﭙﻮراﻧﮋ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻫﺎﮔﻴﻨﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳـﻚ اﻧﺪوﺳـﻴﻮم درﺑـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﻫﺎﮔﺪان ﻓﺎﻗﺪ ﺣﻠﻘﻪ‪ ،‬ﭘﺮوﺗﺎل ﻣﺎده ﭘﺮﺳﻠﻮﻟﻲ و ﭘﺮوﺗﺎل ﻧﺮ رﻳﺰ و ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺎﻣﻞ ‪ 2‬ﺟﻨﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآ )ﺷﻜﻞ ‪ (6-3‬و رﮔﻨﻪﻟﻴﺪﻳﻮم )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ( اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 6-3‬ﻣﺎرﺳﻴﻠﻪآ ﻛﻮادرﻳﻔﻮﻟﻴﺎ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﺳﻪ‪ .1‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ آﺑـﺰي و داراي ﺳـﺎﻗﻪ اﺳـﺘﻮاﻧﻪاي ﻣﻨـﺸﻌﺐ و ﺷـﻨﺎور‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻓﺮاﻫﻢ و ﺳﻪﺗﺎﻳﻲ‪ ،‬ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮﻛﻬﺎي ﻣﻮﻳﻴﻦ‪ ،‬دوﺗﺎي آﻧﻬﺎ درﺳﺖ و ﺷﻨﺎور‬ ‫و ﺳﻮﻣﻲ ﺷﺒﻪرﻳﺸﻪ و ﻏﻮﻃﻪور ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﺧﺴﻬﺎﻳﻲ ﻧﺎﺟﻮرﻫﺎگ ﺑﻮده و ﻫﺎﮔﻴﻨﻪ در ﻗﺎﻋـﺪه‬ ‫ﺑﺮگ ﻏﻮﻃﻪور‪ ،‬در روي ﭘﺎﻳﻜﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺪوﺳﻴﻮﻣﻲ ﻧﺎزك و ﻏـﺸﺎﻳﻲ اﺣﺎﻃـﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻫﺎﮔﻴﻨﻪ ﺣﺎوي ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮراﻧﮋ و ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد اﻧﺪﻛﻲ ﻣﮕﺎﺳﭙﻮراﻧﮋ ﺑﻮده‬ ‫و ﮔﺎﻣﺎﻣﮕﺎﺳﭙﻮراﻧﮋ و ﻣﻴﻜﺮوﺳﭙﻮراﻧﮋ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺨﻠﻮط دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬در آﺑﻬـﺎي ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﮔﺮم و اﺳﺘﻮاﻳﻲ اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ دو ﺟﻨﺲ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎ‬ ‫)ﺷﻜﻞ‪ (7-3‬و آزوﻻ )ﺷﻜﻞ‪ (8-3‬ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Salviniaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﭘﺘﺮﻳﺪوﻓﻴﺘﻬﺎ(‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 7-3‬ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎﺳﻪ‪ .‬ﺳﺎﻟﻮﻳﻨﻴﺎ ﻧﺎﺗﺎﻧﺲ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 8-3‬ﺧﺎﻧﻮادة آزوﻻﺳﻪ‪ .‬آزوﻻ ﻓﻴﻠﻴﻜﻮاﻳﺪس )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪63‬‬

‫‪64‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ‬ ‫‪ .1‬اﺳﭙﻮروﻓﻴﺖ اﻏﻠﺐ اﻧﻮاع ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ رﻳﺰوم داراي رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎﺑﺠﺎ و ﺑﺮﮔﻬـﺎي‬ ‫ﻗﺎﺋﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .2‬دﺳﺘﮕﺎه آوﻧﺪي ﺗﻜﺎﻣﻞﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮﮔﻬﺎ دﻣﺒﺮگ درازي دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﭽﻪﻫﺎ ﺑﻪ آن ﻣﺮﺑﻮطاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺷـﺎﺧﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺗﻐﻴﻴﺮﺷﻜﻞﻳﺎﻓﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﺎﻓﺖ ﻣﺮﻳﺴﺘﻤﻲ در اﻧﺘﻬﺎي ﺧﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻫﺎﮔﺪاﻧﻬﺎ در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﺑﺮگ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﻮﺷـﻪ ﮔـﺮد ﻫـﻢ‬ ‫آﻳﻨﺪ و در ﺑﻌﻀﻲ اﻧﻮاع ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ اﻧﺪوزي ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺗﻤﺎم ﺳﺮﺧﺴﻬﺎ‪ ،‬ﺟﺰ ﺳﺮﺧﺴﻬﺎي آﺑﺰي‪ ،‬ﺟﻮرﻫﺎگاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﭘﺮوﺗﺎل ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﺳﭙﻮروﻓﻴﺘﻬﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺘﻬـﺎ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻛﻮﭼﻚ و ﺳﺒﺰ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻗﻠﺐاﻧﺪ و ﻋﻤﺮ ﻛﻮﺗﺎه دارﻧﺪ‪ .‬آﻧﺘﺮﻳﺪﻳﻬﺎ و آرﻛﮕﻮﻧﻬﺎ روي‬ ‫ﻳﻚ ﮔﺎﻣﺘﻮﻓﻴﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﻗﺮاﻳﻦ و ﻣﺪارك ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﺔ اﻣﺮوزي‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﻗـﻮي‪ ،‬از‬ ‫ﺗﺤﻮل ﺗﺪرﻳﺠﻲ و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺴﺖﺗﺮ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ و اﻳـﻦ ﺗﻜﺎﻣـﻞ ﻫﻤﭽﻨـﺎن اداﻣـﻪ‬ ‫دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﻮاع ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ داراي اﺟﺪاد ﻣﺸﺘﺮك و درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎﻫﻢ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫در روش »ﺑﺴﻲ« راﺳﺘﻪ راﻧﺎل ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬دو ﺧـﺎﻧﻮادة اوﻟﻴـﺔ آن‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺎﺳﻪ و آﻻﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺎﺳـﻪ اﺑﺘـﺪاﻳﻲﺗـﺮ و ﺧـﺎﻧﻮادة آﻻﻟـﻪ ﻛﻤـﻲ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻞﻳﺎﻓﺘﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺮ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﻠﺪارﻧﺪ و ﺻﻔﺎت ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺴﻴﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪﺻﻮرت درﺧﺖ و درﺧﺘﭽﻪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادة آﻻﻟـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻋﻠﻔـﻲاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫دﻳﺮﻳﻨﻪﺷﻨﺎﺳﻲ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻛﻪ درﺧﺖ زودﺗﺮ از ﻋﻠﻒ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺎﺧﻪ ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﻓﻴﺘﺎ‬ ‫ﺑﻪ دو رده ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻳﺎ دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ و ﻟﻴﻠﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﺑﺎ ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 1-4‬ردة ﻟﻴﻠﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫ردة ﻟﻴﻠﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‪) 1‬ﻻﻟﻪ( ﻛﻪ ﺗﻚ ﻟﭙﻪ اﻳﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 5‬زﻳﺮرده ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .1 :‬آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﻴﺪه‪،2‬‬ ‫‪ .2‬آرهﺳــﻴﺪه‪ .3 ،3‬ﻛﻤﻠﻴﻨﻴــﺪه‪ .4 ،4‬زﻳﻨﮕﻴﺒﺮﻳــﺪه‪ .5 ،5‬ﻟﻴﻠﻴﺌﻴــﺪه‪ .6‬ﮔﻴﺎﻫــﺎن رده ﻟﻴﻠﻴﻮﭘــﺴﻴﺪا‬ ‫)ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ( داراي ﻳﻚ ﻟﭙﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً داراي ﺳﻴﺴﺘﻢ آوﻧـﺪي و رﮔﺒﺮﮔﻬـﺎي ﻣـﻮازي‬ ‫‪1. Liliopsida‬‬ ‫‪2. Alismatidae‬‬ ‫‪3. Arecidae‬‬ ‫‪4. Commelinidae‬‬ ‫‪5. Zingiberidae‬‬ ‫‪6. Lilidae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪66‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﻮده و دﺳﺘﺠﺎت آوﻧﺪي داﺧﻞ ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮاﻛﻨـﺪه در ﭘﺎراﻧـﺸﻴﻢ ﺳـﺎﻗﻪ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﺠﺎت آوﻧﺪي ﻓﺎﻗﺪ ﻻﻳﻪ زاﻳﻨﺪه ﻋﺮﺿﻲ اﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﮔﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 3‬ﻳﺎ ‪ 6‬و ﻳﺎ‬ ‫ﺿﺮاﻳﺒﻲ از آﻧﻬﺎ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 5‬ﻋﺪد دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮده ﺗﻚروزﻧـﻪاي و‬ ‫ﻳﺎ از اﻧﻮاع ﻣﺸﺘﻖ از ﺗﻚروزﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢ رﻳﺸﻪ در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻤﺎﻣﺎً از ﻧﻮع رﻳﺸﻪﻫﺎي‬ ‫ﻧﺎﺑﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻗﺎﻋﺪه ﺳﺎﻗﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎﻟﺖ اﻓﺸﺎن دارﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳـﺔ »ﺑـﺴﻲ«‪،‬‬ ‫ﮔﻠﻬﺎي اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻧﻮع راﻧﺎل ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﺔ آن ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺎ و آﻻﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﻛﻢ در ﺳﻪ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻧﻌﻨﺎع‪ ،‬ﻣﻴﻨﺎ و ﺛﻌﻠﺐ اﻧﺠﺎﻣﻴـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻋـﺪة‬ ‫زﻳﺎدي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ از دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎي اوﻟﻴﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻳـﻚ ﺗـﻮاﻟﻲ‬ ‫ﺧﻄﻲ ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ از دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻣﻘﺪمﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻚﻟﭙﻪ → دوﻟﭙﻪ‬ ‫‪ 1-1-4‬زﻳﺮردة آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮرده آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﻴﺪه اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮوه از ﮔﻴﺎﻫﺎن رده ﻟﻴﻠﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﺎ ﮔﻠﻬﺎي ﺟﺪا ﺑﺮﭼﻪ )ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺮﭼﻪ(‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً آﺑـﺰي و ﻧﻴﻤـﻪآﺑـﺰي و ﻳـﺎ ﻛﻤﺘـﺮ‬ ‫ﺧﺸﻜﻲزياﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻮاره ﻋﻠﻔﻲ ﺑﻮده و ﺳـﺎﻗﻪ و ﺑـﺮگ آﻧﻬـﺎ ﺗﻤﺎﻳﺰﻳﺎﻓﺘـﻪ و ﻣـﺸﺨﺺ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻏﻠــﺐ‪ ،‬داﻧــﻪﻫــﺎي آﻧﻬــﺎ ﻓﺎﻗــﺪ آﻧﺪوﺳــﭙﺮم ﻫــﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑــﺮﺧﻼف ﺳــﺎﻳﺮ راﺳــﺘﻪﻫــﺎ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫــﺎن‬ ‫ﺗﺮياورﻳﺪاﻟﺴﺎﻏﻠﺐ ﺑﻪﺻـﻮرت اﻧﮕﻠـﻲ و ﻓﺎﻗـﺪ ﻛﻠﺮوﻓﻴـﻞ ﺑـﻮده و داﻧـﻪﻫـﺎي آﻧﻬـﺎ واﺟـﺪ‬ ‫آﻧﺪوﺳــﭙﺮم اﺳــﺖ‪ .‬زﻳــﺮرده آﻟﻴــﺴﻤﺎﺗﻴﺪه از ‪ 4‬راﺳــﺘﻪ و ‪ 16‬ﺧــﺎﻧﻮاده ﺗــﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘــﻪ ﻛــﻪ‬ ‫درﺑﺮﮔﻴﺮﻧـﺪة ﺣــﺪود ‪ 500‬ﮔﻮﻧـﻪاﻧــﺪ‪ .‬ﺻــﻔﺎت ‪ 3‬راﺳـﺘﺔ آﻟﻴــﺴﻤﺎﺗﺎﻟﺲ‪ ،‬ﻫﻴــﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﻟﺲ و‬ ‫ﻧﺠﺪاﻟﺲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮده و واﺑﺴﺘﮕﻲ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ وﻟـﻲ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﺗﺮياورﻳﺪاﻟﺲ ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺟﺪا ﺑﺎ ﺻﻔﺎﺗﻲ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ﺳﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ و آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در ﺣﺪود ‪ 14‬ﺟﻨﺲ و ‪ 113‬ﮔﻮﻧﻪ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮﺗﻮﻣـﻮس اﻣﺒﻼﺗـﻮس ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫‪1. Alismatales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪67‬‬

‫ﺷــﺪه اﺳــﺖ‪ .‬ﺟــﻨﺲ ﺑﻮﺗﻮﻣــﻮس ﻣﻌﻤــﻮﻻً در اﺳــﺘﺨﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧــﺪاﺑﻬﺎ‪ ،‬درﻳﺎﭼــﻪﻫــﺎ و ﺣﺎﺷــﻴﺔ‬ ‫رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در اروﭘﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ آﺳﻴﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد و در آﻣﺮﻳﻜـﺎي‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪﻃﻮر وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺖ و ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬داراي رﻳﺰوم و ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﻄﻲ ﻛﻪ ﻃﻮل‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ‪ 3‬ﻣﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬در ﺑﺮش ﻋﺮﺿﻲ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺳﻪﮔـﻮش ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ردﻳﻔﻲ در دو ﻃﺮف رﻳﺰوم ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﺷﺒﻪ ﭼﺘﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ داراي‬ ‫ﻳﻚ ﮔﻞ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻞ ﻣﻨﻈﻢ و دوﺟﻨﺴﻲ اﺳﺖ و داراي ‪ 3‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺷﺒﻪ ﮔﻠﺒﺮگ ﺑـﺎ‬ ‫رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ارﻏﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ اﻧﺪازه از آن ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 6‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﻋﺪد اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘـﺸﻜﻞ از ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي‬ ‫ﺗﺨﻤﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه از ﻧﻮع ﻓﻮﻟﻴﻜﻮل و ﺑﺬر ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم و داراي ﺟﻨﻴﻦ راﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﺎﺗﻮﻣﻲ ﮔﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﻮﺗﺎﻣﺎﺳﻪ ﺧﻴﻠـﻲ ﺷـﺒﻴﻪ ﺧـﺎﻧﻮادة ﻧﻴﻤﻔﺎﺳـﻪ از‬ ‫دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬـﺎ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺪون‬ ‫ﺷﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬـﺎ اﺳـﺖ و ﻗﺮاﺑـﺖ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺑـﺎ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي‬ ‫آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ‪ ،2‬ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ‪ ،3‬ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً آﭘﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‪ 4‬دارد‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺲ ﺑﻮﺗﻮﻣﻮس ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﻴﺎه زﻳﻨﺘـﻲ و آﭘﺎرﺗﻤـﺎﻧﻲ ﻛـﺸﺖ و‬ ‫ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮد و در ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﻳﻲ از روﺳﻴﻪ رﻳﺰوم آن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮرد‬ ‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ‪ .‬ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ ﻳـﻚ ﺧـﺎﻧﻮاده ﮔﻴـﺎﻫﻲ ﻛﻮﭼـﻚ ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در روﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب و آﺑﻲ ﻣـﻲروﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ‪3‬‬ ‫ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 12‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻣﻮﻧﻮﺗﻴﭙﻴﻚ ﺗﻨﺎﮔﻮﻛﺎرﻳﺲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﺎﻟﺰي و ﺷـﻤﺎل‬ ‫اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﻫﻴـﺪروﻛﺎﻟﺌﻴﺲ و ﻟﻴﻤﻨﻮﻛـﺎرﻳﺲ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي و‬ ‫ﻧﻴﻤﻪﮔﺮﻣﺴﻴﺮي آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮﻧﺔ ﻟﻴﻤﻨﻮﻛـﺎرﻳﺲ ﻓـﻼوا ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣـﺼﻨﻮﻋﻲ و‬ ‫‪1. Botomaceae‬‬ ‫‪2. Alismataceae‬‬ ‫‪3. Limnocaritaceae‬‬ ‫‪4. Apogetonaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪68‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫دﺳﺖ ﻛﺎﺷﺖ در ﻫﻨﺪ و ﺷﻤﺎل آﺳﻴﺎ ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺔ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﺘﻮي ﺷﻴﺮاﺑﻪ )ﻻﺗﻜﺲ( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺟﻮان اوﻟﻴﻪ‬ ‫ﺧﻄﻲ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻏﻮﻃﻪور در آب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺑﺎﻟﻎ ﺗﻤﺎﻳﺰﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺸﺨﺼﺎً داراي ﭘﻬﻨـﻚ‬ ‫و دﻣﺒﺮگ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ )ﺑﺮگ( ﺗﺨﻢﻣﺮﻏـﻲ ﺗـﺎ ﻗﻠﺒـﻲﺷـﻜﻞ ﺑـﻮده و داراي رﮔﺒﺮﮔﻬـﺎي‬ ‫ﻣﻮازي و ﻣﺸﺨﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺷﺒﻪﭼﺘﺮ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ ﻣـﻨﻈﻢ و دوﺟﻨـﺴﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ داراي ‪3‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺒﺰرﻧﮓ ﺑﻮده و ﺑﺮ روي ﻣﻴﻮه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺎﺳـﺒﺮﮔﻬﺎي داراي‬ ‫ﻟﻮﻟﻪﻫﺎ و ﻣﺠﺎري ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ‪ 3‬ﮔﻠﺒﺮگ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎ ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎ ﻗـﺮار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و رﻧﮓ آﻧﻬﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﻳﺎ زرد اﺳﺖ و ﺑﺮ روي ﻣﻴﻮه ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪6‬‬ ‫ﺗﺎ ‪ 9‬ﻋﺪد اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ اﺳﺘﺎﻣﻴﻨﻮد )ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي ﻧﺎزا( در آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣـﻲﺧـﻮرد‪ .‬داﻧـﺔ ﮔـﺮده‬ ‫داراي ﭼﻬﺎر ﻳﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻨﻔﺬ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ اﺳﺖ و از ‪ 3‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﺮﭼﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً زﻳﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه از ﻧﻮع ﻓﻮﻟﻴﻜﻮل اﺳﺖ ﻛـﻪ داراي‬ ‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي داﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﺑﻮده و ﺟﻨﻴﻦ ﺧﻤﻴﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ ﺗﻨﺎﮔﻮﻛﺎرﻳﺲ داراي ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎي ﺳﻔﻴﺪ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ و ﻓﺎﻗـﺪ اﺳـﺘﺎﻣﻴﻨﻮد‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺟﻨﺲ داﻣﺎﺳﻮﻧﻴﻮم از ﺧﺎﻧﻮادة آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ داراي ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎي زرد رﻧﮓ اﺳﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺣﺎوي ﺗﻌـﺪاد‬ ‫اﺳﺘﺎﻣﻴﻨﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس وﺟﻮد ﺗﺨﻤﻚ ﺟـﺪاري ﻣﺘﻔـﺮق ﺧـﺎﻧﻮاده ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ در ﻳﻚ ﮔﺮوه ﺗﺎﻛﺴﻮﻧﻮﻣﻴﻜﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻳﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻫـﺮ‬ ‫دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ‪..‬‬ ‫ﮔﻮﻧﺔ ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺲ ﻓﻼوا ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻏﺬاﻳﻲ در ﻫﻨﺪ و ﺟﻨـﻮب آﺳـﻴﺎ ﻛـﺸﺖ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮگ آﻧﻬﺎ ﺧﻮرده ﻣـﻲﺷـﻮد و در ﺑﻌـﻀﻲ ﻣﻮاﻗـﻊ ﻏـﺬاي ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ ﺑـﺮاي ﺧﻮﻛﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮﻧﺔ ﻫﻴﺪروﻛﻠﺌﻴﺲ ﻧﻴﻤﻔﻮاﻳﺪس ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﮔﻴﺎه زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد و‬ ‫از ﺳﺎل ‪ 1830‬در اروﭘﺎ در ﮔﻠﺨﺎﻧﻪﻫﺎ ﻛﺸﺖ و ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮادة آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ‪ .‬آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻮﭼﻚ از ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﻴﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ دارد‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻛﻤﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻌﺪادي ﻫـﻢ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻏﺬاي ﺣﻴﻮاﻧﺎت وﺣﺸﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 11‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻤﻪﺟﺎزي اﺳﺖ و اﻛﺜﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي آن در دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪69‬‬

‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺎﻳﺎ و ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ آﺑﺰي و ﻧﻴﻤـﻪآﺑـﺰي اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫ﻣﺤﻠﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي آب راﻛﺪ ﻳﺎ داراي ﺟﺮﻳﺎن آرام اﺳﺖ‪ ،‬رﺷـﺪ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﻗﺎﻋـﺪهاي‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮآﻣﺪه از آب و ﻳﺎ ﻏﻮﻃﻪور ﻳﺎ ﺷﻨﺎورﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دوﺟﻨﺴﻲ ﻳﺎ ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً داراي‬ ‫ﺑﺮﮔﻪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺠﺘﻤﻊ در ﮔﻞآذﻳﻦ ﺷﺒﻪﭼﺘﺮ‪ ،‬ﺧﻮﺷـﻪاي و ﻳـﺎ دﻳﻬـﻴﻢ و ﻳـﺎ ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻨﻔﺮد ﺑﺮ روي دﻣﮕﻠﻬﺎي ﻃﻮﻳﻠﻲ در ﻣﺤﻮر ﺑﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻞ از ‪ 3‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ‬ ‫و ‪ 3‬ﮔﻠﺒﺮگ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻠﺒﺮﮔﻬـﺎ رﻳـﺰان و‬ ‫زود اُﻓﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 3‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي داراي ﻣﻴﻠﺔ ﻃﻮﻳﻞ ﺑﻮده و ﺑﺴﺎك آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺷـﻜﺎف‬ ‫ﻃﻮﻟﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ از ‪ 3‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﺮﭼﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﻓﺮاﻫﻢ ﻳﺎ ﺑﺎ آراﻳﺶ ﺣﻠﺰوﻧﻲ ﺑﻪﻃﻮر آزاد و ﻳﺎ در ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻤﻚ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 1‬ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻣﻪ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺷﻜﻢ ﺗﺨﻤﺪان واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﻮه‬ ‫ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﮔﺮوﻫﻲ ﻛﺎﻓﺸﻪ ﻳﺎ ﺑﺮﮔﻪ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﻮم و روﻳﺎن ﻧﻌﻞاﺳﺒﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻳﻬﺎي ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ روي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ و رﺿﺎﻳﺖﺑﺨـﺶ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ از ﻗﺒﻴـﻞ ﺑﺎﻟـﺪﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻟﺪﺳـﻴﺎ و راﻧﺎﻟﻴـﺴﻤﺎ ﻋﻤـﺪﺗﺎً‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪه و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﮔﺮدﻳﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ از ﻗﺒﻴﻞ اﻛﻴﻨﻮدوروس‪ ،‬ﻟﻴﻤﻨﻮﻓﻴﺘﻮن و وﻳﺴﻨﺮﻳﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي آﻓﺮﻳﻘـﺎ و‬ ‫آﺳﻴﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ وﻳﺴﻨﺮﻳﺎ ﺗﺸﺎﺑﻪ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺟﻨﺲ آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮن )ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ( دارد‪ .‬ﺟﻨﺲ‬ ‫ﺑﻮرﻧﺎﺗﻴﺎ ﻣﻮﻧﻮﺗﻴﭙﻴﻚ اﺳﺖ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي و ﺟﻨـﻮب آﻓﺮﻳﻘـﺎ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺟـﻨﺲ‬ ‫ﻟﻮروﻳﻨﻮم ﻧﻴﺰ ﻣﻮﻧﻮﺗﻴﭙﻴﻚ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻮﻣﻲ اروﭘﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻗﺮاﺑﺖ و واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﻛﺎﻟﺪﺳﻴﺎ دارد‪ .‬ﺟﻨﺲ داﻣﺎﺳﻮﻧﻴﻮم داراي ﻣﻴﻮه ﻏﻴﺮﻣﻌﻤﻮﻟﻲ اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﭘﺮاﻛﻨـﺪﮔﻲ‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﮔﺴﺴﺘﻪاي دارد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ از آن در اروﭘﺎ و ﺷﻤﺎل آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫در ﺟﻨﻮب اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ و ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺰ در ﺷﻤﺎلﻏﺮﺑﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺪس زده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻨﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺠﺰا ﻣﻄـﺮح ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ آﻟﻴﺴﻤﺎ داراي ‪ 9‬ﮔﻮﻧﻪ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪﺟـﺎزي اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﻨﺲ ﺳـﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ داراي ‪ 20‬ﻳـﺎ‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪه آﻧﻬﺎ در دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺎﻧﻮادة راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﺳﻪ‪ 1‬از دوﻟﭙﻪ اﻳﻬﺎ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦ‬ ‫‪1. Ranunculaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪70‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫وﺟﻮد ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي آﻧﺎﺗﻮﻣﻴﻜﻲ و ﺟﻨﻴﻨﻲ زﻳﺎدي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﺧﺎﻧﻮاده دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬـﺎ و داراي ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي‬ ‫ﺻﻔﺎت اﺑﺘﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎ اﺣﺘﻤـﺎﻻً ﻗﺮاﺑـﺖ و ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮي ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادة‬ ‫ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺗﺎﻧﺎﮔﻮﻛﺎرﻳﺲ )ﻟﻴﻤﻨﻮﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ(‬ ‫و داﻣﺎﺳﻮﻧﻴﻮم )آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ( ﺧﻴﻠﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﺔ ﺳﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ ﺳﺎﺟﻴﺘﻴﻔﻮﻟﻴﺎ در ﭼﻴﻦ و ژاﭘﻦ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮد و ﻏﺪة آن ﺧﻮراﻛﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رﻳﺸﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺔ ﺳﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ ﻻﺗﻴﻔﻮﻟﻴﺎ در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و در ﺑﻴﻦ ﺳﺮخﭘﻮﺳﺘﺎن ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻳـﻚ‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺎدة ﻏﺬاﻳﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﺗﻌﻠﻴﻒ ﺣﻴﻮاﻧﺎت وﺣﺸﻲ‬ ‫ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ ﺳـﺎﺟﻴﺘﻴﻔﻮﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺳـﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ ﻻﺗﻴﻔﻮﻟﻴـﺎ و‬ ‫ﺳﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ ﻣﻮﻧﺘﻮﻳﺪﻧﺴﻴﺲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن آﻛﻮارﻳﻮﻣﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(1-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 1-4‬آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ‪ .1 .‬آﻟﻴﺴﻤﺎﭘﻼﻧﺘﺎﮔﻮ ـ آﻛﻮاﺗﻴﻜﺎ )ﺑﺎرﻫﻨﮓ آﺑﻲ(‪ (a .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻫﻤﺮاه ﻏـﻼف‬ ‫در ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬دﻣﺒﺮگ ﻃﻮﻳﻞ و ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮگ ﺑﺎ رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ﻣﻮازي‪ (b ،‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﺑﺎ ﮔﻞ ﻣﺮﺗﺐ ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﺮاﻫﻢ‪ (c ،‬ﮔﻞ ﺑﺎ ‪ 3‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺳـﺒﺰرﻧﮓ‪ 3 ،‬ﮔﻠﺒـﺮگ ﺻـﻮرﺗﻲ‪ 6 ،‬ﭘـﺮﭼﻢ و ﻣـﺎدﮔﻲ‬ ‫داراي ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﺮﭼﺔ آزاد‪ (d ،‬ﻣﻴﻮه )ﻓﻨﺪﻗﻪ(‪ (e ،‬ﻓﻨﺪﻗﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻣﺔ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﺑﺮ روي آن‪.‬‬ ‫‪ .2‬داﻣﺎﺳﻮﻧﻴﻮم آﻟﻴﺴﻤﺎ‪ .‬ﻣﻴﻮهﻫﺎي ﺷﻜﻮﻓﺎي ﺳﺘﺎرهايﺷﻜﻞ ﻛﻪ در ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻠﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺳﺎﺟﻴﺘﺎرﻳﺎ ﺳﺎﺟﻴﺘﻴﻔﻮﻟﻴﺎ )ﺗﻴﺮﻛﻤﺎن آﺑﻲ(‪ .‬ﻛﻼﻫﻜﻬﺎي ﻣﻴﻮهده ﻣﺮﻛﺐ از ﻓﻨﺪﻗﻪ )ﻛﺎﻓـﺸﻪ(ﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫راﺳﺘﺔ ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﻟﺲ‬

‫‪71‬‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ‪ 15‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 106‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در اﻋﻤـﺎق‬ ‫آب ﻏﻮﻃﻪور ﻳﺎ ﺷﻨﺎورﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪﻣﺖ اﻳﻦ ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن آﺑﺰي ﺑﻪ دورة ﻛﺮﺑﻮﻧﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ‪ .2‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ ‪ 15‬ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 106‬ﮔﻮﻧـﻪ را‬ ‫درﺑﺮﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻣﺤﺪودة وﺳﻴﻌﻲ از زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آﺑﻲ دﻧﻴﺎ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻲ از ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻣﻲ روﻳﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪ ور ﻳﺎ ﺷﻨﺎور‬ ‫و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت درﻳﺎزي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻳﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ‪ ،‬در ﻗﺎﻋـﺪه ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﻏﻼف داده ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻓﻠـﺴﻬﺎي روي ﮔـﺮه ﺳـﺎﻗﻪ درآﻣـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ دوﺟﻨـﺴﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﺗﻚ ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻔﺮد ﻳﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺠﻤﻮع ﮔﻠﻬﺎ در اﺳﭙﺎﺗﻲ ﻣﺮﻛـﺐ از ‪ 1‬ﻳـﺎ ‪ 2‬ﺑﺮاﻛﺘـﻪ‬ ‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺤﺼﻮر ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 3‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ‪ 3 ،‬ﮔﻠﺒﺮگ و ﻳﺎ ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫ﮔﻠﺒﺮگ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 2‬اﻟﻲ ‪ 15‬ﻋﺪد‪ ،‬ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻳﺎ در ﻗﺎﻋـﺪه ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻋﻘﻴﻢ و ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺴﺎﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠﻪ ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻃﻮﻳﻞ و ﻳﺎ ﻛـﻼً ﻓﺎﻗـﺪ ﻣﻴﻠـﻪ‬ ‫ﭘﺮﭼﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎك ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 2‬ﻛﻴﺴﺔ ﮔﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺎف ﻃﻮﻟﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮه ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺑﺮﮔﻪﻫﺎ ﺑﻮده و داﻧﻪﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم و داراي روﻳﺎن راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ‪ 3‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﻫﻴﺪورﻛﺎرﻳﺘﻮﺋﻴـﺪه‪ ،‬ﺗﺎﻻﺳـﻮﺋﻴﺪه و‬ ‫ﻫﺎﻟﻮﻓﻴﻠﻮﺋﻴﺪه ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دو زﻳﺮﺧـﺎﻧﻮاده آﺧـﺮ ﻫﺮﻛـﺪام ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ دارد ﻳﻌﻨـﻲ‬ ‫درواﻗﻊ ﻣﻮﻧﻮژﻧﺮﻳﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺟﻨﺲ ﺗﺎﻻﺳﻴﺎ و ﻫﺎﻟﻮﻓﻴﻼ( و در درﻳﺎﻫﺎي ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ ﻣﻲروﻳﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﺎت ﻧﺮ ﻣﺤﺘﻮي ﻳﻚ ﮔﻞ اﺳﺖ و ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ در زﻳﺮ آب ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬آزاد ﺷـﺪن‬ ‫داﻧﺔ ﮔﺮده از ﺑﺴﺎك زﻧﺠﻴﺮهاي اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﻮﺋﻴﺪه در ﺳـﻄﺢ ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﺎﻻي ﺳﻄﺢ آب ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮدة آﻧﻬﺎ ﻛﺮوه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤـﻪ ﺟﻨـﺴﻬﺎ ﺑﺠـﺰ‬ ‫ﺟﻨﺲ اﻧﻬﺎﻟﻮس در آب ﺷﻴﺮﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳـﻪ ﻓﺎﻗـﺪ ﻏـﺪهاي‬ ‫ﺗﺮﺷﺤﻲ )ﺻﻤﻎ( اﺳﺖ وﻟﻲ رﻧﮕﺪاﻧﻪﻫﺎي آﻧﺘﻮﺳـﻴﺎﻧﻴﻨﻲ زﻳـﺎدي دارد‪ .‬اﻳـﻦ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژي داﻧﻪ ﮔﺮده و وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﺟﻨﻴﻨﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮاﺑـﺖ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬ ‫ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ دارد‪ .‬در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺮﻛﺰي ﻳـﻚ‬ ‫ﮔﺮوه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻫﻠﻮﺑﻴـﻪ را ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻞ راﺳـﺘﻪﻫـﺎي‬ ‫‪1. Hydrocharitales‬‬ ‫‪2. Hydrocharitaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪72‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﻟﺲ‪ ،‬ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﻟﺲ و ﻧﺠﺪاﻟﺲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن آﻛﻮارﻳﻮﻣﻲ ﻣﻄﺮح ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادي ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻒ‬ ‫ﻫﺮز ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟـﻨﺲ ﻫﻴـﺪرﻳﻼ در اﻳـﺎﻻت ﻣﺘﺤـﺪه‪،‬‬ ‫ا‪‬ﻟﻮدهآ ﻛﺎﻧﺎدﻧﺴﻴﺲ در اروﭘﺎ و ﻻﮔﺎروﺳﻴﻔﻮن در زﻻﻧﺪﻧﻮ اﺷﺎره ﻛﺮد )ﺷﻜﻞ ‪.(2-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 2-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻴﺪروﻛﺎرﻳﺘﺎﺳﻪ‪ .‬ﺟﻨﺲﻫﺎي ﻫﻴـﺪروﻛﺎرﻳﺲ و واﻟﻴـﺴﻨﺮﻳﺎ )اﻗﺘﺒـﺎس از‬ ‫ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪(1367 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫راﺳﺘﺔ ﻧﺠﺪاﻟﺲ‬

‫‪73‬‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ‪ 10‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي و ﻧﻴﻤﻪآﺑﺰي اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﻏﻠﺐ داراي ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ وﺳـﻴﻌﻲاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎ درﻳـﺎزياﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از‬ ‫‪7‬ﺧﺎﻧﻮادة ﺟﻮﻧﻜﺎﺟﻴﻨﺎﺳﻪ‪ ،‬ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‪ ،‬روﭘﻴﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻧﺠﺪاﺳﻪ‪ ،‬ﺳﻴﻤﻮدوﺳﻪآﺳﻪ و زوﺳﺘﺮاﺳـﻪ‬ ‫در اﻳﺮان ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬در ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ راﺳـﺘﻪ اﺧﺘﻼﻓـﻲ ﺑـﻴﻦ ﻛﺎﺳـﺒﺮﮔﻬﺎ و ﮔﻠﺒﺮﮔﻬـﺎ دﻳـﺪه‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه در دورة ﭘﺎﻟﺌﻮﺳﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة آﭘﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ در آﺑﻬﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ‬ ‫ﻳﺎ ﺧﺸﻜﻲ ﻣﻲروﻳﻨﺪ آﻧﻬﺎ داراي رﻳﺰوم ﻳﺎ ﻏﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي‬ ‫دﻧﻴﺎي ﻗﺪﻳﻢ و در ﺷﻤﺎل اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در آﻓﺮﻳﻘﺎ و ﻣﺎداﮔﺎﺳﻜﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﺔ آوﻧﻮﮔﺘﻮن دﻳﺴﺘﺎﭼﻴﻮس ﻛﻪ ﺑﻮﻣﻲ آﻓﺮﻳﻘﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ ﺑـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ در‬ ‫اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و اروﭘﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻋﺎدت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺷـﺒﻴﻪ ﻏـﺪه ﻳـﺎ‬ ‫رﻳﺰوم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻃﻮل آن ﻛﺎﻫﺶ زﻳﺎدي ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬رﻳـﺸﻪﻫـﺎ ﻓﻴﺒـﺮي ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در آب زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ و در ﺷـﺮاﻳﻂ ﺧـﺸﻜﻲ رﻳـﺰوم و ﻏـﺪة آﻧﻬـﺎ در ﺧـﻮاب‬ ‫ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ درﻳﺎﻓﺖ رﻃﻮﺑﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را از ﺳﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت‬ ‫ﻣﺠﺘﻤﻊ در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ دو ﻧﻮع ﺑﺮگ دارﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺟﻮان و‬ ‫اوﻟﻴﻪ ﻛﻪ ﺷـﺒﻴﻪ ﻧـﻮار و ﺗـﺴﻤﻪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﺑـﺎﻟﻎ ﻛـﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﺑﻴـﻀﻮي‪ ،‬ﺧﻄـﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺴﺘﻄﻴﻞﺷﻜﻞاﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻬﻨﻚ آﻧﻬﺎ داراي ﻳﻚ رﮔﺒﺮگ ﻣﻴـﺎﻧﻲ ﻣﺠـﺰا و ﻳـﻚ ﻳـﺎ ﭼﻨـﺪ ﺟﻔـﺖ‬ ‫رﮔﺒﺮگ اﺻﻠﻲ ﻣﻮازي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ﻋﺮﺿﻲ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً دوﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺪرت ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ و ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺬر ﺑـﺪون ﻟﻘـﺎح‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ )آﮔﺎﻣﻮﺳﭙﺮﻣﻲ(‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﺷﺒﻴﻪ ﺳﻨﺒﻠﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻳﻚ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺮ روي ﺳﻄﺢ آب ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﺟﻮاﻧﻪ ﻫﺮ ﮔﻞآذﻳـﻦ ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ ﻳـﻚ‬ ‫ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﭙﺎت ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي آﺳﻴﺎﻳﻲ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي‬ ‫اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎﻳﻲ ﺳﻨﺒﻠﻪﻫﺎ ﻣﻨﻔﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي آﻓﺮﻳﻘـﺎﻳﻲ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﺟﻔﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎداﮔﺎﺳﻜﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ده ﺳﻨﺒﻠﻪ در ﻫﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺗﻌﺪاد‬ ‫و ﻓﺮم ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﮔﻞ ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﭙﻮﺷﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از‬ ‫‪1. Zajadales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪74‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫‪ 6‬ﻋﺪد ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺷﺒﻴﻪ ﮔﻠﺒﺮگ ﻳﺎ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻢ در ﻳﻚ ﻳـﺎ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ردﻳﻒ )ﺣﻠﻘﻪ( ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 6‬ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ ﺑﺎ دو ﻳـﺎ‬ ‫ﻧﻪ ﺑﺮﭼﺔ ﺑﺪون ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺑﺮﭼـﻪ دو ﺗﺨﻤـﻚ ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﺑـﺬرﻫﺎ داراي ﺟﻨـﻴﻦ‬ ‫راﺳﺖ و ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮﺳﺘﺔ ﺑﺬر ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺑـﻪ دو ﺑﺨـﺶ ﺗﻘـﺴﻴﻢ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ ﻗﺮاﺑﺖ زﻳﺎدي ﺑﺎ ﻛﻤـﭙﻠﻜﺲ ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳـﻪ و ﻧﺠﺪاﺳـﻪ‬ ‫دارد‪ .‬ﻏﺪه و رﻳﺰوم ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي زﻳﺎدي ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ دام و اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣـﺼﺮف ﻏـﺬاﻳﻲ ﻣـﻲرﺳـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ آﻛﻮارﻳﻮﻣﻲ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮن دﻳﺴﺘﺎﭼﻴﻮس اﺷﺎره ﻛﺮد )ﺷﻜﻞ ‪.(3-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 3-4‬آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‪ .1 .‬آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮن ﻣﺎداﮔﺎﺳﻜﺎرﻳﻨﺴﻴﺲ‪ (a .‬ﮔﻴﺎه ﻫﻤﺮاه رﻳﺰوم‪ ،‬ﺑﺮگ‬ ‫و ﮔﻞآذﻳﻦ ﺑﺮ روي ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻃﻮﻳﻞ‪ (b ،‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﮔﻞآذﻳﻦ‪ (c ،‬ﮔﻞ ﻣﺤﺘـﻮي دو ﻗﻄﻌـﻪ‬ ‫ﮔﻠﭙﻮش‪ 6 ،‬ﭘﺮﭼﻢ و ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ‬ ‫‪ .2‬آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮس دﻳﺴﺘﻠﭽﻴﻮن‪ (a .‬ﺑﺮگ ﻫﻮاﻳﻲ‪ (b ،‬ﮔﻞ‪ (c ،‬ﮔﻞ آذﻳﻦ‪ (d ،‬ﮔـﻞ آذﻳـﻦ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻠﭙﻮش ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺑﺮ روي آن‬ ‫‪ .3‬آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮن اﺳﭙﺎﺗﺎﺳﺌﻮس‪ (a .‬ﮔﻴﺎه ﻫﻤﺮاه ﻛﻮرﻣﻬﺎي )ﻏﺪه( ﺷﺒﻪﻟﻮﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﻧـﻮاري و‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﭼﻨﮕﺎﻟﻲﺷﻜﻞ‪ (b ،‬ﺑﺮش ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺮﭼﻪ ﺣـﺎوي ﺗﺨﻤﻜﻬـﺎي ﺑـﺪون ﭘﺎﻳـﻪ‪ (c ،‬ﻣﻴـﻮه‪،‬‬ ‫ﻓﻮﻟﻴﻜﻮل‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪75‬‬

‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة ﺷﻴﻮﭼﺰرﻳﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﻘﻂ داراي ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺷـﻴﻮﭼﺰرﻳﺎ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻣﺮداﺑﻬﺎ و ﺗﺎﻻﺑﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻴـﺎه داراي ﮔﻠﻬـﺎي ﻧﺎﻣـﺸﺨﺺ‬ ‫اﺳﺖ و ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي آن ﺷـﺒﻴﻪ ﻋﻠﻔﻴـﺎن و ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺧـﺎﻧﻮادة ﮔﻨـﺪم ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺟـﻨﺲ‬ ‫ﺷﻴﻮﭼﺰرﻳﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺳﺮد ﺷﻤﺎﻟﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ روﻳﺶ ﻫﻤﺮاه ﮔﻴـﺎه‬ ‫اﺳﻔﺎﮔﻨﻮم دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﺳﻔﺎﮔﻨﻮم ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﺑﻮﺗﻪ اي‪ ،‬ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﻄﻲ‬ ‫و ﻣﺘﻨﺎوب ﻛﻪ در ﻗﺎﻋﺪه ﺳﺎﻗﻪ ﻏﻼﻓﻲ آﻧﻬﺎ را در ﺑﺮﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎي ﻣـﻨﻈﻢ‪ ،‬دوﺟﻨـﺴﻲ و‬ ‫ﺧﻮﺷﻪاي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﭙﻮﺷﻬﺎ از دو ردﻳﻒ ﻣـﺸﺎﺑﻪ ﻣﺘـﺸﻜﻞ از ﺳـﻪ ﻗﻄﻌـﻪ ﮔﻠﭙـﻮش آزاد‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻧﻴﺰ از دو ردﻳﻒ ﺳﻪ ﺗﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻣﻴﻠﻪ ﻫﺎي ﺗﻪ ﭼﺴﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ اﺳﺖ و از ﺳﻪ ﺗﺎ ﺷﺶ ﺑﺮﭼﻪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﻗﺎﻋﺪه ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﻣﺘـﺼﻠﻨﺪ‬ ‫ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺮﭼﻪ داراي ﺳﻪ ﺗﺎ ﺷﺶ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺧﺎﻧـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﺗﺨﻤﻚ ﻗﺮار دارﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﻴـﻮه ﻓﻮﻟﻴﻜـﻮل اﺳـﺖ و ﺑـﺬر ﻓﺎﻗـﺪ آﻧﺪوﺳـﭙﺮم اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ از‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺸﻨﺎﺳﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺲ ﺗﺮﻳﮕﻠﻮﭼﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد )اﻳﻦ ﺟﻨﺲ‬ ‫درﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ در ﺧﺎﻧﻮادة ﺟﻮﻧﻜﺎﺟﻴﻨﺎﺳﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ(‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪون ﺷـﻚ راﺑﻄـﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺟﻨﺲ ﺗﺮﻳﮕﻠﻮﭼﻴﻦ و ﭼﺰرﻳﺎ از ﻟﺤـﺎظ داﺷـﺘﻦ ﺻـﻔﺎت ﻣـﺸﺘﺮك‬ ‫روﻳﺸﻲ و زاﻳﺸﻲ )ﮔﻠﻲ( وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺎﻳﺪة اﻗﺘﺼﺎدي ﻗﺎﺑـﻞ ﻣﻼﺣﻈـﻪ اي ﺑـﺮاي‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮادة ﺟﻮﻧﻜﺎﺟﻴﻨﺎﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺑﻮﺗﻪ ﻫﺎي ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ و ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 3‬ﺟﻨﺲ و ‪ 14‬ﮔﻮﻧﻪ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﺳﺮد ﻧﻴﻤﻜﺮة ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨـﻮﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻤـﺪﺗﺎً در ﺳـﻮاﺣﻞ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬ﮔﻴـﺎه داراي‬ ‫رﻳﺰوم ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﻄﻲ ﻣﺴﻄﺤﻲ را در ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورد‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﺳﻨﺒﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺮاﻛﺘﻪ و دوﺟﻨﺴﻲ ﻳـﺎ ﺗـﻚﺟﻨـﺴﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ‪.‬داراي‬ ‫ﮔﻠﭙﻮﺷﻬﺎي ﺳﺒﺰ ﻳﺎ ﻗﺮﻣﺰ ﺳﻪﻗﺴﻤﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻴﻦ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﻋﺪد اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ‬ ‫و ﻣﺤﺘﻮي ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﺑﺮﭼﺔ آزاد اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ و ﻳﺎ وﺟﻮد ﻧـﺪارد و ﻛﻼﻟـﻪ ﭘﺮﻣﺎﻧﻨـﺪ‬

‫‪1. Sziochezeriaceae‬‬ ‫‪2. Juncaginaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪76‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻓﻮﻟﻴﻮل و ﺑﺬر داراي ﺟﻨﻴﻦ راﺳﺖ و ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻠﻬـﺎ ﺑـﻪوﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫ﺑﺎد ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺗﺮﻳﮕﻠﻮﭼﻴﻦ )‪ 12‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻣﺎﺋﻮﻧﺪﻳﺎ )ﻳـﻚ ﮔﻮﻧـﻪ( و ﺗﺘﺮوﻧـﺴﻴﻮم )‪ 1‬ﮔﻮﻧـﻪ(‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻼﺋﻴﺴﻪ ﺷﺒﻴﻪ و ﻧﺰدﻳﻚ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﺑـﺎ ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺗﻚﻟﭙﻪاي آﺑﺰي ﻣﺜﻞ آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ و ﻧﺠﺪاﺳـﻪ ﺷـﺒﺎﻫﺘﻬﺎ و ﻗﺮاﺑﺘﻬـﺎﻳﻲ دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫داﺷﺘﻦ ردﻳﻔﻬﺎي دوﺗﺎﻳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ از ﺑﺮﭼﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳـﻚ ﺻـﻔﺖ اﺑﺘـﺪاﻳﻲ ﻣﺤـﺴﻮب‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ارﺗﺒﺎط ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺧﺎﻧﻮادة آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ و ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ از ﻳﻚ ﻃـﺮف و اﻳـﻦ دو‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﺧـﺎﻧﻮادة ﺟﻮﻧﻜﺎﺟﻴﻨﺎﺳـﻪ از ﻃـﺮف دﻳﮕـﺮ را ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﮔﻮﻧـﺔ‬ ‫ﺗﺮﻳﮕﻠﻮﭼﻴﻦ ﻣﺎرﻳﺘﻴﻤﺎ ﺧﻮراﻛﻲ اﺳﺖ و در اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ رﻳﺰوم ﺗﺮﻳﮕﻠﻮﭼﻴﻦ ﭘﺮوﺳﺮوم ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻏﺬا اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫د( ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻼﺋﻴﺴﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﭼﻚ آﺑﺰي ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ و ﻳـﻚ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻦ ﮔﻞآذﻳﻦ ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻟﻴﻼﻳـﻲ‬ ‫در آﺑﻬﺎي آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ از ﺷﻴﻠﻲ و آرژاﻧﺘـﻴﻦ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻴﺎه ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد ﻳـﻚ ﮔﻮﻧـﻪ وارداﺗـﻲ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻛﻪ ﻓﻘﻂ داراي ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ﺗﻚﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ‪ ،‬ﺷـﺒﺎﻫﺖ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﺑﻪ ﺟﻨﺲ ﺗﺮﻳﮕﻠﻮﺷـﻴﻦ دارد و واﺟـﺪ رﻳـﺰوم ﻛﻮﺗـﺎه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎي آن داراي ﻧﻴـﺎم ﺑـﺎز‬ ‫ﻓﻠﺴﻲﺷﻜﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را درواﻗﻊ ﻓﻴﻠﻮد ﻳﺎ دﻣﺒﺮﮔﻬﺎي ﺑﺮگﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﻪﺷـﻤﺎر آورد‪.‬‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﺑﺮ دﻣﮕﻠﻲ ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺮار دارد و ﻫﺮ ﻣﺤﻮر آن ﺑﻪ ﻳـﻚ ﺳـﻨﺒﻠﺔ ﻛﻮﺗـﺎه و ﻣﺘـﺮاﻛﻢ ﺧـﺘﻢ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺑﺎﻻ ﺷـﺎﻣﻞ ﮔﻠﻬـﺎي ﻧﺮﻣـﺎده‪ ،‬در وﺳـﻂ داراي‬ ‫ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده و در ﭘﺎﻳﻴﻦ واﺟﺪ ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺮﮔﻚ و ﭘﻴﺸﺒﺮگ ﺑﻮده و ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻫﻨﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻠﻬﺎ داراي ﭘﻮﺷﺸﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘـﺮﭼﻢ ﺑـﺪون‬ ‫ﻣﻴﻠﻪ روي آن ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﺮﭼﻪﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد در ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده داراي ﻳـﻚ ﺗﺨﻤـﻚ و‬ ‫ﺧﺎﻣﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Lilaiceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪77‬‬

‫ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده دو ﺷﻜﻞاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﮔﻠﻬﺎي ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﮔﻞآذﻳﻦ ﻛﻪ‬ ‫‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﻋﺪدﻧﺪ ﺧﺎﻣﻪ اي ﺑﻠﻨﺪ و ﻧﺎزك و ﻧﺨﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻨﺪﻗﻪ ﻫﺎﻳﺸﺎن دوﺷـﻜﻞ اﻧـﺪ و ﺷـﻜﻞ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎ وﺿﻊ ﮔﻠﻬﺎي ﮔﻞ آذﻳﻦ ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬داﻧﺔ آﻧﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ آﻟﺒﻮﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻧﺔ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮد اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻴﻠﺌﺎ ﺳﻮﺑﺮﻻﺗﺎ‪ ،‬در آﻣﺮﻳﻜﺎ )ﻛﺎﻟﻴﻔﺮﻧﻴﺎ( و آرژاﻧﺘـﻴﻦ اﻧﺘـﺸﺎر وﺳـﻴﻊ‬ ‫دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻟﺤﺎظ وﻳﮋﮔﻴﻬﺎي ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻳﻚ ﭘﻞ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑـﻴﻦ دو ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫زاﻧﻴﭽﻠﻴﺎﺳﻪ و ﻧﺠﺪاﺳﻪ ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻼﺋﻴـﺴﻪ ﻳـﻚ ﺗـﻚ ﻟﭙـﺔ ﻫﻠﻮﺑﻴـﻪ‬ ‫)آﭘﻮﻛﺎرﭘﻪ( اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺎﻳﺪه اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧـﺸﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫ( ﺧﺎﻧﻮادة ﻧﺠﺪاﺳﻪ‪) 1‬ﺗﻴﺰك(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ‬ ‫ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺟﻨﺲ ﻧﺠﺪاس ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﺟـﻨﺲ ﻧﺠـﺪاس در‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﮔـﺮم دﻧﻴـﺎ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻫﻤـﻪﺟـﺎزي ﺑـﻮده و ﻋﻤـﺪﺗﺎً در‬ ‫روﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎي آﺑﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻋﻠﻔﻬﺎﻳﻲ ﻏﻮﻃﻪور در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫در آﺑﻬﺎي ﺷﻮر دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ‬ ‫دوردﻳﻔﻲ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻢ ﭼﺮﺧﻪاي ﻛﺎذب‪ ،‬در ﺣﺎﺷﻴﻪ دﻧﺪاﻧـﻪدار‪ ،‬ﺳﻴﻨﻮﺳـﻲ‪ ،‬ﺑـﺪون دﻣﺒـﺮگ و‬ ‫داراي ﻧﻴﺎم درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻮﻟﻚاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎده‪ ،‬ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺗﺎﻳﻲ وﻟﻲ اﻧﺪكاﻧﺪ ﻛﻪ در آﻏﺎز اﻧﺸﻌﺎب ﺳـﺎﻗﻪ ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ و ﻧﻴﺎم ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﺗﻚﺟﻨﺲ و ﺗﻚﭘﺎﻳـﻪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪﻧـﺪرت دوﭘﺎﻳـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮ ﻓﻘﻂ داراي ﻳﻚ ﭘﺮﭼﻢاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﺎك آﻧﻬﺎ واﺟﺪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧـﻪ و ﭼﻬـﺎر ﺧﺎﻧـﺔ واﻗـﻊ‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ دو ﻗﻄﻌﻪ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ اﻳـﻦ دو ﻗﻄﻌـﻪ‬ ‫را ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ و ﻋﺪهاي آن را ﭼﻤﭽﻪ )اﺳﭙﺎت(‪ 2‬ﻣﻲداﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣـﺎده ﻓﻘـﻂ داراي ﻳـﻚ‬ ‫ﺑﺮﭼﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ﭘﻮﺷﺶ ﻧﺎزﻛﻲ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ و اﺣﺘﻤﺎﻻً ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻔﺮد و ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ﻛﻼﻟﺔ دو ﺷﺎﺧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي داراي دو ﭘﻮﺷﺶاﻧـﺪ و ﺗﻤﻜـﻦ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪ ﻓﺎﻗﺪ آﻟﺒﻮﻣﻦ و داراي ﺟﻨﻴﻦ راﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﺑﻪوﺳـﻴﻠﺔ‬ ‫‪1. Najadaceae‬‬ ‫‪2. Spath‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪78‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫آب اﻧﺠﺎم ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﻗﺮاﺑـﺖ ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي آﭘﻮﻧﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳـﻪ و‬ ‫ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ از اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﺷـﺪه وﻟـﻲ‬ ‫ﺗﺸﺨﻴﺺ آﻧﻬﺎ از ﻫﻢ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(4-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 4-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻧﺠﺪاﺳﻪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﺠﺪاس ﻣﺎرﻳﻨﺎ و ﻧﺠﺪاس ﻣﻴﻨﻮز )اﻗﺘﺒﺎس از ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻋﺒﺎﺳﻲ‪.(1377 ،‬‬

‫و( ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻳﻚ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻣﺮﻛﺰي در زﻳـﺮردة آﻟﻴـﺴﻤﺎﺗﻴﺪه را‬ ‫اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻴﻦ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺧﺸﻜﻲزي ژوﻧﻜﺎﺟﻴﻨﺎﺳﻪ و ﺷﻴﻮﭼﺰرﻳﺎﺳـﻪ‬ ‫و دو ﺧﺎﻧﻮادة ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً آﺑﺰي روﭘﻴﺎﺳﻪ و زاﻧﻴﭽﻠﻴﺎﺳﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳـﻪ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻗﺮاﺑﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ را ﺑﺎ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﺎﺳـﻪ و زوﺳﺘﺮاﺳـﻪ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي زﻳﺎدي از ﺟﻨﺲ ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻣﺰاﺣﻢ ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎي آب ﮔﺰارش ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻏﺬاي ﻣﻬﻢ ﺑـﺮاي ﺣﻴﻮاﻧـﺎت ﻧﻴـﺰ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺸﺎﺳﺘﺔ ﻣﺴﺘﺨﺮﺟﻪ از ﮔﻮﻧﺔ ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮن ﻧﺘﻨﺲ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎدة ﻏﺬاﻳﻲ اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮهﺑـﺮداري‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد )ﺷﻜﻞ‪.(5-4‬‬ ‫‪1. Potamogetonaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪79‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 5-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ‪ .‬ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮن ﻛﺮﻳﺴﭙﻮس )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫ز( ﺧﺎﻧﻮادة زاﻧﻴﭽﻠﻴﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده آﺑﺰي ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻬﺎر ﺟﻨﺲ و ﺣـﺪود ﻫﻔـﺖ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و ﻋﻤـﺪﺗﺎً از آﺑﻬـﺎي ﺷـﻴﺮﻳﻦ ﮔـﺰارش‬ ‫ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﻤﮕﻲ آﺑﺰي و ﺷﻨﺎوري و داراي رﻳﺸﻪ و ﭘﻴﭽﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آراﻳﺶ ﺑﺮﮔﻬـﺎي آﻧﻬـﺎ‬ ‫دوردﻳﻔﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ـ ﭼﺮﺧـﻪاي اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺧﻄـﻲ و داراي ﻧﻴـﺎم‬ ‫ﻓﻠﺴﻲ و زﺑﺎﻧﻪايﺷﻜﻞاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ و ﮔﺮزﻧﻲﺷﻜﻞ اﺳﺖ و ﮔﻠﻬـﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﺣﺎﻟـﺖ ﻣﻨﻔـﺮد دارﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ‬ ‫ﺗﻚﺟﻨﺲ‪ ،‬ﺗﻚﭘﺎﻳﻪ و ﻳـﺎ دوﭘﺎﻳـﻪ‪ ،‬ﺑـﺪون ﭘﻮﺷـﺶ و ﻳـﺎ داراي ﭘﻮﺷـﺶ ﭼﻨﺪﺑﺨـﺸﻲ و ﻳـﺎ‬ ‫ﭘﻴﺎﻟﻪﻣﺎﻧﻨﺪﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮﻣﺎده ﺑﻪﻃﻮر زوﺟﻲ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓـﻪ از ‪ 1‬ﺗـﺎ ‪3‬‬ ‫ﭘﺮﭼﻢ و ﻣﺎدﮔﻲ از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 9‬ﺑﺮﭼﺔ آزاد و ﭘﺎﻳﻪدار ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺎﻣـﻪ ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ دراز‪،‬‬ ‫ﺳﺎده و ﻳﺎ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﺑﺨﺸﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﻳﻚ ﺗﺨﻤﻚ آوﻳﺨﺘﻪ و داﻧﻪ ﺑﺪون اﻟﺒﻮﻣﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻮاﻫﺪ زﻳﺎدي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ﺧـﺎﻧﻮاده آﺑـﺰي‬ ‫ﺳﻴﻤﻮدﺳﻪآﺳﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه و ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻲ را ﺑﺎ آن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﺎﻳﺪة اﻗﺘـﺼﺎدي‬ ‫‪1. Zanicheliaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪80‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻣﺸﺨﺼﻲ ﮔﺰارشﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻨﺲ زاﻧﻴﭽﻠﻴﺎ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در ﺗـﺼﻔﻴﺔ آب ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻗﺮار ﮔﻴﺮد )ﺷﻜﻞ ‪.(6-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 6-4‬ﺧﺎﻧﻮادة زاﻧﭽﻠﻴﺎﺳﻪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ زاﻧﭽﻠﻴﺎ ﭘﺎﻟﻮﺳﺘﺮﻳﺲ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪(1377 ،‬‬

‫ح( ﺧﺎﻧﻮادة زوﺳﺘﺮاﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده آﺑﺰي ﺷﺎﻣﻞ ‪ 3‬ﺟﻨﺲ و ‪ 18‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻤـﺪﺗﺎً در درﻳﺎﻫـﺎ و آﺑﻬـﺎي ﻣﻌﺘـﺪل ﻧﻴﻤﻜـﺮة ﺷـﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨـﻮﺑﻲ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آﺑﻬﺎي ﺷـﻮر و‬ ‫آﺑﻬﺎي ﻛﻢ ﻋﻤـﻖ ﺳـﻮاﺣﻞ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻏﻮﻃـﻪ ور ﻣـﻲ روﻳﻨـﺪ‪ .‬رﻳـﺰوم آﻧﻬـﺎ داراي رﺷـﺪ‬ ‫ﺗﻚﺷﺎﺧﻪاي اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رﺷﺪ ﻃﻮﻟﻲ آن ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺟﻮاﻧﻪ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ‬ ‫دوردﻳﻔﻲ‪ ،‬ﺧﻄﻲ‪ ،‬داراي ﻧﻴﺎم درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺳﺎﻗﻪ و ﮔﻮﺷﻮارﻛﻬﺎي ﻓـﻠﺴـﻲ ـ زﺑﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ در دو ﻃﺮف ﺷﻜﺎف ﻧﻴﺎم ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳﻦ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻣﺮﻛﺐ از ﺳﻨﺒﻠﻪﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﭘﻴﺶ از ﺑﺎز ﺷﺪن ﮔﻠﻬﺎ در ﭼﻤﭽﻤﻪ اي ﺑـﺰرگ ﻣﺤـﺼﻮرﻧﺪ‪ .‬اﺳـﺘﻘﺮار ﮔﻠﻬـﺎ روي ﻣﺤـﻮر‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﻳﻚﻃﺮﻓﻪ و ﮔﻠﻬﺎ در ﺑـﺮﺧﻲ از ﺟﻨﺴـﻬﺎ ﺗﻚﺟﻨـﺲ ــ دوﭘــﺎﻳﻪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜــﻼً‬ ‫ﮔﻠﻬﺎ در ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺟﻨﺲ ﻓﻴﻠﻮدﺳﭙﺎدﻳﻜﺲ‪ ،‬ﻧﺮﻣﺎده و در زوﺳﺘﺮا‪ ،‬ﺗﻚ ﺟﻨﺲ اﻧـﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷـﺶ‬ ‫ﮔﻞ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻫﻤﺎن ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﻮاﻧﺐ ﮔﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺗـﺎ ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﻗﻄﻌـﻪ‬ ‫ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﻓﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﺎ ﺑﺴﺎﻛﻬﺎﻳﻲ ﻣﺠـﺰا و واﺟـﺪ ﺑﺎﻓـﺖ ﻣﻜـﺎﻧﻴﻜﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Zosteraceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪81‬‬

‫داﻧﻪ ﻫﺎي ﮔﺮده ﻧﺎزك و رﺷﺘﻪايﺷﻜﻞاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ از ﻳﻚ ﺑﺮﭼﺔ رﻛﺎﺑﻲ ﺷﻜﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫و ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ ‪ 2‬ﻛﻼﻟﺔ ﺑﺴﻴﺎر دراز و ﺑﺎرﻳـﻚ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤـﻚ راﺳـﺖ و داراي دو ﭘﻮﺷـﺶ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮده اﻓﺸﺎﻧﻲ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﺑﺎد اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﻣﻴﻮه ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻨﺪﻗﻪ اي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻠﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﻨﺲ زوﺳﺘﺮا ﻛﻪ داراي ‪ 12‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﭘﺮاﻛﻨﺶ وﺳـﻴﻌﻲ‬ ‫دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﻨﺲ ﻫﺘﺮوزوﺳﺘﺮا داراي ﻳﻚ ﮔﻮﻧـﻪ در ﺳـﻮاﺣﻞ اﺳـﺘﺮاﻟﻴﺎ و ﺷـﻴﻠﻲ و ﺟـﻨﺲ‬ ‫ﻓﻴﻠﻮاﺳﭙﺎدﻳﻜﺲ ﺑﺎ ‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ در ﺳﻮاﺣﻞ ژاﭘﻦ و آﻣﺮﻳﻜﺎيﺟﻨﻮﺑﻲ ﻣـﻲروﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﺎﺳﻪ و ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ واﺑﺴﺘﮕﻴﻬﺎﻳﻲ دارد و در ﻣﻮاردي‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮزﻳﺪوﻧﻴﺎﺳﻪ در ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮﺗﺎﻣﻮﮔﺘﻮﻧﺎﺳﻪ ادﻏﺎم ﻣﻲﺷﻮد) ﺷـﻜﻞ ‪ .(7-4‬از ﺳـﺎﻗﻪ و‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺧﺸﻚ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻮدر آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻴﻤﺎن ﻣﺨﻠـﻮط‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از زوﺳـﺘﺮا ﺑـﻪدﻟﻴـﻞ ﺣﻤﺎﻳـﺖ از‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ و ﺟﺎﻧﻮري ﺑﻪﻃﻮر ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﺎﻫﻴﻬﺎ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻧﻘﺶ دارد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 7-4‬ﺧﺎﻧﻮادة زوﺳﺘﺮاﺳﻪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ زوﺳﺘﺮا ﻣﺎرﻳﻨﺎ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪.(1377 ،‬‬

‫‪ 2-1-4‬زﻳﺮردة ﻛﻤﻠﻴﻨﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮردة ﻛﻤﻠﻴﻨﻴﺪه ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 15000‬ﮔﻮﻧﻪ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﺮاﻫﻤﻴﺘـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﮔﻨـﺪﻣﻴﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﺑﺮﺧﻲ از راﺳﺘﻪﻫﺎ ﻧﻈﻴﺮ راﺳـﺘﻪ ﻛﻤﻠﻴﻨﻴـﺎﻟﺲ ﺗﻮﺳـﻂ ﺣـﺸﺮات ﮔـﺮدهاﻓـﺸﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ و ﻟﺬا ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﺑﻪ ﻛﺎﺳﺒﺮگ و ﮔﻠﺒﺮگ رﻧﮕﻴﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻏﺎﻟـﺐ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪82‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺳﺎﻳﺮ راﺳﺘﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﭘﻮﺷﺶ ﮔـﻞ آﻧﻬـﺎ‬ ‫در ﺟﻬﺖ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺑﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮﺷﻜﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﻤﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮآﺳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻪﻃﻮري ﻛﻪ ﭘﻮآﺳﻪ و ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ )ﺟﮕﻦ( در ﺣﺪود ‪ 75‬درﺻﺪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫زﻳﺮرده ﻛﻤﻠﻴﻨﻴﺪه از ‪ 7‬راﺳﺘﻪ‪ 16 ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 15000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﺎرﭘﻨﺠﻢ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در راﺳﺘﻪ ﺳﻴﭙﺮاﻟﺲ ﻗﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬اﺑﺘـﺪاﻳﻲﺗـﺮﻳﻦ ﺻـﻔﺎت در‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﻤﻠﻴﻨﻴﺎﻟﺲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 4‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 1000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮاده ﻛﻤﻠﻴﻨﻴﺎﺳـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫‪ 700‬ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎ ﮔﺰﻳﺮﻳﺪاﺳـﻪ‬ ‫)ﺑﻴﺶ از ‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬رﭘﺘﺎﺳﻪ )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻣﺎﻳﺎﻛﺎﺳﻪ )‪ 4‬ﮔﻮﻧﻪ( ﻧﺎم دارد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﺰﻳﺮﻳﺪاﺳﻪ‪ .2‬داراي دو ﮔﻮﻧﻪ و ﺣـﺪود ‪ 240‬ﮔﻮﻧـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻋﻤـﺪﺗﺎً در‬ ‫ﻣﺮداﺑﻬﺎ و ﻣﺤﻠﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب و ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﭼﻚ ﻋﻤﺪﺗﺎً‬ ‫در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﻧﻴﻤﻪﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﻫﻤﻪ در ﻣﺮداﺑﻬﺎ ﺑﻪوﻳﮋه در اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺟﻨﻮب آﻓﺮﻳﻘﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻋﺪهاي‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ و دوردﻳﻔﻪ و ﻳﺎ داراي ﻧﻈﻢ ﻣـﺎرﭘﻴﭽﻲ‪ ،‬ﺧﻤﻴـﺪه ﺑـﺮ روي‬ ‫ﻫﻢ‪ ،‬ﺧﻄﻲ و ﻳﺎ ﺳﺮﻧﻴﺰهاي و واﺟﺪ ﻧﻴﺎم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﻛﭙﻪاي و ﻳﺎ ﺳﻨﺒﻠﻪاي اﺳﺖ ﻛـﻪ در‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ دو ﺑﺮگ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻣﺤﺼﻮر ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ در ﻛﻨﺎر ﺑﺮﮔﻜﻬﺎي ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﺤﻜﻢ‬ ‫و ﻧﺎزاي ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﮔﻞآذﻳﻦ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮔﻞ ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﺳﻪ ﭘﺮ‪ ،‬داراي ﭘﻮﺷﺶ ﻣﻀﺎﻋﻒ‬ ‫و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺑﺎ ﺟﺎم و ﻛﺎﺳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎي ﻛﻨﺎري ﻧﺎويﺷﻜﻞاﻧـﺪ و ﺟـﺎم در ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﻟﻮﻟـﺔ‬ ‫واﺣﺪي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﺟﺎم‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻧﻈـﺮي ﺑﺎﻳـﺪ ‪ 6‬ﻋـﺪد ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ‪ 3‬ﭘﺮﭼﻢ ﺣﻠﻘﺔ ﺑﻴﺮوﻧﻲ آن ﻧﺎزا و ﭘﺮﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ زﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻜـﻦ‬ ‫ﻛﻨﺎري و ﻳﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎﻗﺺ ﺳﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﺤﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴـﻮه ﻛﭙـﺴﻮل و ﻣﻴـﺎن‬ ‫‪1. Commelinales‬‬ ‫‪2. Xyridaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪83‬‬

‫ﺑﺮﭼﻪﮔﺸﺎﺳﺖ‪ .‬داﻧﺔ ﮔﺮده داراي ‪ 3‬ﻫﺴﺘﻪ و ﻛﻴـﺴﺔ ﺟﻨـﻴﻦ ﻋـﺎدي اﺳـﺖ‪ .‬دﺳـﺘﮕﺎه آوﻧـﺪي‬ ‫ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﻋﻨﺎﺻﺮ آوﻧﺪي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺟﻨﺲ ﮔﺰﻳﺮﻳﺲ )در ﺣﺪود ‪ 240‬ﮔﻮﻧـﻪ( داراي‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي از ﺟﻨﺲ آﻛﻠﻴﻔﻴﻼ )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ( دارد و ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑﺮاﺳـﺎس وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎي‬ ‫ﮔﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﺳﻪ و ارﻳﻮﻛﺎﺋﻮﻻﺳـﻪ ﻗﺮاﺑـﺖ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ دارد‪.‬‬ ‫رﻳﺸﻪﻫﺎ و ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﮔﺰﻳـﺮﻳﺲ ﺑـﻪوﻳـﮋه ﮔﺰﻳـﺮﻳﺲ آﻣﺒﻴﮕـﻮآ و‬ ‫ﮔﺰﻳﺮﻳﺲ ﻛﺎروﻟﻴﻨﻴﺎﻧﺎ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺳﺮﻣﺎﺧﻮردﮔﻲ و ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎي ﭘﻮﺳﺘﻲ ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ‬ ‫از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﺰﻳﺮﻳﺲ ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن آﻛﻮارﻳﻮﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎﻳﺎﻛﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮده و از ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪10‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده اﺑﺘـﺪاﺋﺎً در آﻣﺮﻳﻜـﺎ ﺑـﻪوﺟـﻮد آﻣـﺪه و از‬ ‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه ﺑﻪ ﭘﺎراﮔﻮﺋﻪ اﻣﺘﺪاد ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺎﻳﺎﻛﺎ ﺑﺎﺋﻮﻣﻲ در آﻧﮕـﻮﻻ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب و ﻣﺎﻧﺪاﺑﻲ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻤﻪ ﻣﺮداﺑﻲ و آﺑﺰي و ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً دوزﻳـﺴﺖاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺧﻄﻲ و ﻧﺎزك‪ ،‬در اﻧﺘﻬـﺎ دو ﺷـﺎﺧﻪ‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ ﻧﻴـﺎم و ﺑـﺴﻴﺎر ﻓـﺮاوان و آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻀﺎﻋﻒ و ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺎﺳﻪ و ﺟﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 3‬ﻋﺪد و ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﻛﺎﺳـﺒﺮﮔﻬﺎ ﺑـﻮده و‬ ‫ﺑﺴﺎﻛﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻨﺎﻓﺬ ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮﭼﻪ ﻫﺎ ‪ 3‬ﻋـﺪد اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﺨﻤـﺪاﻧﻲ‬ ‫ﻳﻚﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي راﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻨـﺎري ـ ﺣﺎﺷـﻴﻪاي را ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻴـﻮه‬ ‫ﻛﭙﺴﻮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﺳﻪ‪) 2‬ﺑﺮگ ﺑﻴـﺪي(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ﻟﺤـﺎظ داﺷـﺘﻦ ﺟـﻨﺲ و ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﻮده و در ﺣﺪود ‪ 38‬ﺟﻨﺲ و ‪ 600‬ﮔﻮﻧﻪ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬ﺗﻌـﺪاد ﻛﻤـﻲ از آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻌﺘﺪل ﮔﺮم اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ ،‬ﭼﻴﻦ‪ ،‬ژاﭘﻦ و اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Mayacaceae‬‬ ‫‪2. Commelinaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪84‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻨﺪﺑﻨﺪ و ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ آﺑﺪار و ﮔﻮﺷﺘﻲ اﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺳـﺎده‪ ،‬در‬ ‫ﻗﺎﻋﺪه داراي ﻏﻼف و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺮ روي ﺳﺎﻗﻪ آراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳـﻦ ﻏﺎﻟﺒـﺎً از‬ ‫ﻧﻮع ﮔﺮزن دم ﻋﻘﺮﺑﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻨﻈﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﺳﭙﺎت زورﻗﻲﺷﻜﻞ ﻳﺎ ﺑﺮﮔﺔ ﺑﺮگﻣﺎﻧﻨﺪي درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ ﻣﺮﻛﺐ از‬ ‫‪ 3‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺟﺪا از ﻫﻢ و ﺟﺎم ﮔﻞ ﻧﻴﺰ از ‪ 3‬ﮔﻠﺒﺮگ ﺟﺪا از ﻫﻢ )ﺑﻪﻧﺪرت ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫـﻢ(‬ ‫و اﻏﻠﺐ ﺑﻪ رﻧﮓ آﺑﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 6‬ﻋـﺪد و در ردﻳـﻒ ‪ 3‬ﺗـﺎﻳﻲ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ اﺳـﺘﺎﻣﻴﻨﻮد ﺷـﺪه ﻳـﺎ ﺗﺤﻠﻴـﻞ‬ ‫رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠﻪ ﭘﺮﭼﻢ اﻏﻠﺐ ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻣﻮﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﻠﻨﺪي اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺴﺎك ﺗـﻪ ﭼـﺴﺐ‪2 ،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻴﺎر ﻃﻮﻟﻲ ﻳﺎ در ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺗﻮﺳـﻂ روزﻧـﺔ اﻧﺘﻬـﺎﻳﻲ ﺷـﻜﻔﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﻳﺮﻳﻦ و ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﺳﻪ ﺧﺎﻧﻪ و ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺎوي‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﺨﻤﻚ راﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﭙﺴﻮل ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت‬ ‫ﻧﺎﺷﻜﻮﻓﺎ و داﻧﻪ ﻫﺎ داراي زاﻳـﺪة ﮔﻮﺷـﺘﻲ و داراي آﻧﺪوﺳـﭙﺮم ﻓﺮاواﻧﻨـﺪ‪ .‬در ﺑﺎﻓـﺖ اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً اﻛﺴﺎﻻت ﻛﻠﺴﻴﻢ وﺟﻮد دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎي روﻳﺸﻲ زﻳﺎدي ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻓﻼژﻻرﻳﺎﺳـﻪ و ﻣﺎﻳﺎﺳـﻪ دارد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﺳﺘﺠﺎت ﺑﺴﺘﺔ ﺑﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ ﻳـﺎ ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ ﺑـﻮدن ﮔﻠﻬـﺎ و ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﮔﻠﭙﻮﺷـﻬﺎي‬ ‫دوردﻳﻔﻪ ﺑﻪ ﻛﺎﺳﺒﺮگ و ﮔﻠﺒﺮگ اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﺳـﻪ اﺣﺘﻤـﺎﻻً از ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي‬ ‫آﻟﻴﺴﻤﺎﺗﺎﺳﻪ و ﺑﻮﺗﻮﻣﺎﺳﻪ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده داراي ﺑﺮﭼﻪﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي زﻳﻨﺘـﻲ از ﺟﻨــﺲ ﻧــﺎزﺑﻴﺪي‪ ،‬داراي ﮔﻮﻧـﻪاي از‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻛﻮﻣﻠﻴﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻮﻣﻠﻴﻨﺎ ﺗﻮﺑﺮوزا ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در آﻣﺮﻳﻜﺎي ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲروﻳﺪ و ﻏﺪهﻫـﺎي‬ ‫زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺰرگ آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳـﻴﺐزﻣﻴﻨـﻲ ﺧـﻮراﻛﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﮔﻴــﺎﻫﺎن اﻳـﻦ‬ ‫ﺧـﺎﻧﻮاده داراي رﻳﺰوم ﺧﻮراﻛﻲ و ﻋﺪهاي از آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺎزدار ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(8-4‬‬ ‫راﺳﺘﺔ ارﻳﻮﻛﺎﺋﻮﻻﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻧﺎم ارﻳﻮﻛﺎﺋﻮﻻﺳﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔـﺮوه از‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻇﺎﻫﺮاً ﻓﺴﻴﻠﻬﺎي ﺛﺒﺖﺷﺪهاي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Eriocaulales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪85‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 8-4‬ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﺳﻪ )ﺑﺮگ ﺑﻴﺪي(‪ .1 .‬ﻛﻤﻠﻴﻨﺎ ارﻛﺘﺎ‪ ،‬ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي داراي ﻏﻼﻓﻬﺎي ﺑﺮﮔـﻲ در‬ ‫ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬ﮔﻞ ﺑﺎ ‪ 3‬ﮔﻠﺒﺮگ‪ 3 ،‬ﭘﺮﭼﻢ و ‪ 3‬اﺳﺘﺎﻣﻴﻨﻮد )ﭘﺮﭼﻢزاد(‬ ‫‪ .2‬ﮔﻴﺎﺑﺎﺳﻴﺲ ﮔﺮاﻣﻴﻨﻴﻔﻮﻟﻴﺎ‪ (a ،‬ﺷﺎﺧﺔ ﺑﺮﮔﻲ و ﮔﻞآذﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻞ ﺑﺎ ‪ 6‬ﭘﺮﭼﻢ‪ (b ،‬ﻣﻴﻮه‬ ‫‪ .3‬زﺑﺮﻳﻨﺎ ﭘﻨﺪوﻻ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺔ ﺑﺮﮔﻲ و ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻨﻔﺮد و اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ‬ ‫‪ .4‬ﺗﺮادﺳﻜﺎﻧﺘﻴﺎ ﺳﻴﻼﻣﻮﻧﺘﺎﻧﺎ‪ (a ،‬ﺷﺎﺧﺔ ﺑﺮﮔﻲ ﻫﻤﺮاه ﮔﻞآذﻳﻦ ﺑﺮاﻛﺘﻪدار‪ (b ،‬ﮔﻞ ﺑﺎ ‪ 6‬ﭘﺮﭼﻢ‪،‬‬ ‫‪ (c‬ﺑﺮش ﻋﺮﺿﻲ ﺗﺨﻤﺪان ﺳﻪﺧﺎﻧﻪاي‬ ‫‪ .5‬روﺋﻮاﺳﭙﺎﺗﺎﺳﻪآ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺷﺒﻪﻓﺮاﻫﻢ و روزتﻣﺎﻧﻨﺪ در ﻗﺎﻋﺪه ﻫﻤﺮاه ﮔﻞآذﻳﻦ‬ ‫‪ .6‬ﺗﺮادﺳﻜﺎﻧﺘﻴﺎ ﻧﺎوﻳﻜﻮﻻرﻳﺲ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﺟﻮان )ﭼﭗ( و ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺑﺎﻟﻎ )راﺳﺖ(‬

‫ﺧﺎﻧﻮادة ارﻳﻮﻛﺎﺋﻮﻻﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 13‬ﺟﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 1200‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺰرگ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻋﻠـﻒﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﻣﺤــﺴﻮب ﻣــﻲﺷــﻮد‪ .‬ﮔﻮﻧــﻪﻫــﺎي ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﺧــﺎﻧﻮاده در ﺳﺮﺗﺎﺳــﺮ ﻣﻨــﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣــﺴﻴﺮي و‬ ‫ﻧﻴﻤﻪﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻣﻲروﻳﺪ و ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارد‪ .‬ﻋﻤـﺪه‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃـﻮب و ﻣﺎﻧـﺪاﺑﻲ و‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪﺻﻮرت آﺑﺰي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﻌﺪادي ﻫﻢ در ﻣﻨﻄـﻖ ﺧـﺸﻚ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادة ا‪‬رﻳﻮﻛﻮﻻﺳﻪ ﻫﻤﮕﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎ‪ ،‬داراي رﻳـﺰوم ﺑـﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗـﺎه و ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫‪1. Eriocaulaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪86‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻳﻜﺴﺎﻟﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻗﺎﻋﺪهاي و ﺳﺎﻗﻪاي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎمدار و ﺧﻄﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﻞآذﻳـﻦ ﻣﺤـﻮري‪،‬‬ ‫ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﭙﻪاي‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪﺻﻮرﺗﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ اﺷﻜﺎل ﻛﻢ و ﺑـﻴﺶ ﭘﻴﭽﻴـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ ﺑـﺴﻴﺎر‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﻴﺶﺑﺮگ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ازﺑﻴﻦ رﻓﺘﻦ ﻳﻜﻲ از اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺗﻚﺟﻨﺲ‬ ‫و ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت دوﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬دو ﻳﺎ ﺳﻪ ﭘ‪‬ﺮ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرناﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻠﭙﻮش ﻣـﻀﺎﻋﻒ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫ﺳﺎده اﺳﺖ و ﻳﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﺎم ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺣﺎﻣﻞ ﻧﻮﺷﺠﺎي اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎي ﻧـﺮ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﺣﺎﺷﻴﺔ ﻛﭙﻪ ﻗﺮار دارﻧﺪ داراي ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﭘﺮﭼﻢ واﻗﻊ در دو ﺣﻠﻘﻪاﻧﺪ و ﺣﻠﻘـﺔ ﺑﻴﺮوﻧـﻲ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ازﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده در داﺧـﻞ ﻛﭙـﻪ واﻗـﻊاﻧـﺪ و داراي ﺗﺨﻤـﺪان زﻳـﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﺎﭘﺮﭼﻤﻴﻬﺎ و در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ واﺟﺪ ﻳﻚ ﺗﺨﻤـﻚ راﺳـﺖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﮕﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺴﻬﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ارﻳﻮﻛـﺎﺋﻮﻟﻮن )‪400‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﭘﻴﭙﺎﻻﻧﺘﻮس )‪ 485‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺳﻴﮕﻮﻧﺎﻧﺘﻮس )‪ 195‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻟﻴﻮﺗﺮﻳﻜﺲ )‪ 65‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ داراي ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻓﻼژﻻرﻳﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺘﺮوﻟﭙﻴﺪاﺳﻪ و رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﺳﻪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫ﺣﺪود ‪ 450‬ﮔﻮﻧﻪ را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ﻓﻼژﻻرﻳﺎﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﭼﻚ داراي ﺣﺪود ‪ 1-3‬ﺟﻨﺲ و ‪ 3-7‬ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﻧﻴﻤﻪﮔﺮﻣﺴﻴﺮي از آﻓﺮﻳﻘﺎ ﺗﺎ ﺳﺮﻳﻼﻧﻜﺎ‬ ‫و از ﻣﺎﻟﺰي ﺗﺎ اﻗﻴﺎﻧﻮس آرام ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻨﺘﺮوﻟﭙﻴﺪاﺳﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 5‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 30‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه و‬ ‫ﺷﺒﻪﻋﻠﻒ ﻳﺎ ﺷﺒﻪﺧﺰه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻤﺪﺗﺎً در اﺳـﺘﺮاﻟﻴﺎ و ﻧﻴﻮزﻳﻠﻨـﺪ ﻳﺎﻓـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ آﺳﻴﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﻮاﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﺻـﻲ‬ ‫ﺑﺮاي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﺰارش ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﺳﻪ‪ .3‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﭼﻚ از ‪ 30‬ﺟﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 320‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻧﻴﻤﻜﺮة ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﺑـﺎ ﻣﺮﻛﺰﻳـﺖ آﻓﺮﻳﻘـﺎي ﺟﻨـﻮﺑﻲ‪،‬‬ ‫‪1. Restionales‬‬ ‫‪2. Flagellariaceae‬‬ ‫‪3. Restionaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪87‬‬

‫اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺳﻤﺎﻧﻴﺎ و ﻧﻴﻮزﻳﻠﻨﺪ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺟﮕﻨﻬﺎ و ﺑﻮرﻳﺎﻫـﺎ‬ ‫دارﻧﺪ و داراي رﻳﺰوم ﺧﺰﻧﺪه و ﮔﺎﻫﻲ ﮔﺮهدار و ﺑﺮﮔﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺎمدار و ﮔﺎﻫﻲ زﺑـﺎﻧﻜﻲﺷـﻜﻞاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻨﺒﻠﻪﻫﺎي ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ ،‬داراي ﻳﻚ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴـﺸﻤﺎري ‪.‬ﮔـﻞ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻨﻬﺎ ﻣﻨﻔﺮدﻧﺪ و ﻳﺎ در ﮔﻞآذﻳﻨﻬﺎي ﻣﺮﻛﺐ و ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺰرﮔﺘـﺮي ﺟﻤـﻊ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ‬ ‫داراي ‪ 2‬ﭘﻴﺸﺒﺮگ و ﻳﺎ ﺑﺪون آن‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﺗﻚﺟﻨﺲ و دوﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪﻋﻠﺖ ازﺑﻴﻦ رﻓـﺘﻦ ﻳﻜـﻲ از‬ ‫اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﺗﻚﭘﺎﻳﻪ ﻳﺎ ﻧﺮﻣﺎده‪ ،‬دوﭘ‪‬ﺮ و ﻳﺎ ﺳﻪﭘ‪‬ﺮ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﭙـﻮش ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ ﻛﺎﻣـﻞ و‬ ‫ﭘﻮﺷﻪﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ‪ 2‬ﺗـﺎ ‪ 3‬ﻋـﺪد داراي ﻣﻴﻠـﺔ آزاد و ﺑـﻪﻧـﺪرت در ﻗﺎﻋـﺪه ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﭼﺴﺒﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﮔﻞ در ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﺎﻓﻪ و ﻣﺎدﮔﻲ داراي دﻳﺴﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬داراي ‪1‬‬ ‫ﺗﺎ ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ ﺑﺎ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﻋﺪد و ﻫﺮ ﺧﺎﻧﺔ ﺗﺨﻤـﺪان داراي ﻳـﻚ ﺗﺨﻤـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﭙﺴﻮل ‪ 1‬ﻳﺎ ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ و ﻳﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﻨﺪﻗﻪ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(9-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 9-4‬رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﺳﻪ‪ .1 .‬وﻳﻠﺪﻧﻮﻳﺎ ﻟﻮﻛﻮاﻳﻨﺎ‪ (a ،‬ﺳﻨﺒﻠﭽﺔ ﻧﺮ‪ (b ،‬ﺳﻨﺒﻠﭽﺔ ﻣﺎده‪ (c ،‬ﮔﻞ ﻧـﺮ‬ ‫ﺑﺎ اﺳﭙﺎت )ﮔﻠﭙﻮش ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ( ﺷﺒﻪﻏﻼف‪ (d ،‬ﻣﻴﻮه‬ ‫‪ .2‬رﺳﺘﻴﻮ ﻣﻨﻮﺳﻔﺎﻟﻮس‪ (a ،‬ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ‪ (b ،‬ﮔﻞ ﻧﺮ ﺑﺎ ‪ 3‬ﭘﺮﭼﻢ‪ (c ،‬ﮔﻞ ﻣﺎده ﺑـﺎ دو ﺧﺎﻣـﻪ و‬ ‫ﺳﻪ اﺳﺘﺎﻣﻴﻨﻮد‪ (d ،‬ﺑﺮش ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻴﻮه‪ (e ،‬ﻣﻴﻮة ﻛﺎﻣﻞ‬ ‫‪ .3‬ﺗﺎﻣﻨﻮﻛﻮرﺗﻮس اﻳﻨﺴﻴﮕﻨﻴﺲ‪ (a ،‬ﺳﻨﺒﻠﭽﺔ ﻣﺎده‪ (b ،‬ﺑﺮش ﻃﻮﻟﻲ ﺳﻨﺒﻠﭽﺔ ﻣﺎده‪ (c ،‬ﮔﻞ ﻣﺎده‬ ‫‪ .4‬ﻟﭙﺘﻮﻛﺎرﭘﻮس ﺳﻴﻤﭙﻠﻜﺲ‪ (a ،‬ﺷﺎﺧﺔ ﺑـﺎ ﺳـﻨﺒﻠﭽﻪﻫـﺎي ﻧـﺮ‪ (b ،‬ﮔـﻞ ﻧـﺮ‪ (c ،‬ﮔـﻞ ﻣـﺎده‪،‬‬ ‫‪ (d‬ﺑﺮش ﻃﻮﻟﻲ ﺗﺨﻤﺪان‬ ‫‪ .5‬اﻟﺠﻴﺎﺟﻮﻧﺴﻪآ‪ (a ،‬ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺒﻠﭽﻪﻫﺎي ﻧﺮ‪ (b ،‬ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺒﻠﭽﻪﻫﺎي ﻣﺎده ﻧﻬﺎن‪ (c ،‬ﻣﻴﻮه‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪88‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫راﺳﺘﺔ ﭘﻮآﻟﺲ‪) 1‬ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ‪(2‬‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ داراي ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﻨـﺪم اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از ﻣﺆﻟﻔـﺎن‪ ،‬ﺧـﺎﻧﻮادة‬ ‫ﺟﮕﻦ )ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ( را ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ ﻛـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادة اﺧﻴـﺮ از ﻧﻈـﺮ اﺻـﻮﻟﻲ و‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ راﺳﺘﻪاي ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ ﻋﻠﻔﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﺗﻮﺧﺎﻟﻲ و ﺑﻨﺪﻫﺎي ﮔـﺮهدار ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﮔـﺮوه‬ ‫روﻳﺸﻬﺎي ﺳﻄﺢ ﻛﺮة زﻣﻴﻦ را ﺑﺎ ﻧﺎم ﮔﺮاﺳﻬﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻛﻮﭼﻚ و‬ ‫رﻳﺰ و ﻣﺠﺘﻤﻊ در ﺳﻨﺒﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺑـﺴﻴﺎر وﻳـﮋهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣـﺎدﮔﻲ آﻧﻬـﺎ از ﻟﺤـﺎظ ﻧﻈـﺮي‬ ‫ﺳﻪﺑﺮﭼﻪاي آزاد و ﻫﺮ ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﻳﻚ ﺗﺨﻤﻚ ﺑﺎ ﺟﻨﻴﻦ ﺟﺎﻧﺒﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ راﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻋﻼوه‬ ‫ﺑﺮ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادة ﻧﺎزﺑﻴﺪي ﻳﺎ ﺑﺮگﺑﻴـﺪي )ﻛﻮﻣ‪‬ﻠﻴﻨﺎﺳـﻪ( دارد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺧـﺎﻧﻮادة ﺧﺮﻣـﺎ و‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﺎﻟﭻ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻣﻨﺸﺄ ﮔﺮوه ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ از ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﻣﺎدﮔﻲ ﭼﻨﺪﺑﺮﭼﻪاي واﺟﺪ ﻣﻴﻮة ﺧﺸﻚ ﻳﺎ ﮔﻮﺷﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﻠﻬﺎ و ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ داراي اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬داﺷـﺘﻦ ﭘﻴﻜـﺮ‬ ‫روﻳﺸﻲ ﺑﻨﺪﺑﻨﺪ )ﻛﻪ در ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮادة ﺧﺮﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد(‪ ،‬داﺷـﺘﻦ‬ ‫ﻳــﻚ ﺗﻴــﭗ ﺑــﺮگ‪ ،‬داﺷــﺘﻦ ﭼﻤﭽــﻪ ﻛــﻪ در ﺑﻌــﻀﻲ از ﮔﻨــﺪﻣﻴﻬﺎ ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﻟﻴﮋﺋــﻮم‪ ،‬ﺑــﺎﻣﺒﻮزا و‬ ‫آﻧﺪروﭘﻮﮔﻮن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺳﺎﺧﺘﺎر وﻳﮋة ﮔﻞآذﻳﻦ در ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧـﺎﻧﻮادة‬ ‫ﺧﺮﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﻓﻴﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻞآذﻳﻦ ﺳﻨﺒﻠﺔ ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ را وﺿﻊ ﺗﺤﻠﻴﻞرﻓﺘﻪ و ادﻏﺎم ﺷـﺪه ﻳـﺎ‬ ‫ﻓﺸﺮدة آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ اﻧـﺸﻌﺎﺑﺎت اﺳـﭙﺎدﻳﺲ در راﻓﻴـﺎ روﻓﻴـﺎ داراي‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺳﻨﺒﻠﻚ در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮوه ﻓ‪‬ﺴﺘﻮﻛﻮﺋﻴﺪه از ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا در ﺳﻨﺒﻠﻚ‪.‬آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﻞ وﺟﻮد دارد و ﺑﻪ ﺟﺎي دو ﭘﻮﺷﻪ )ﮔﻠﻮم(‪ 3 ،‬ﻳـﺎ ‪ 4‬و ﻳـﺎ ‪6‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻚ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪﻋﻼوه ﺑﺮﮔﻜﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ درواﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺔ ﭘﻮﺷﻪﻫﺎي ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ در‬ ‫ﻛﻨﺎر ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮﻣﺎده ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﻴﻦ واﻗﻊاﻧﺪ ﺟﺎي دارﻧﺪ و ﮔﻠﻬﺎي ﻧـﺮ در ﺑـﺎﻻي ﮔﻠﻬـﺎي ﻣـﺎده‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﻳﻚ از ﮔﻠﻬﺎ ﻧﻴﺰ داراي ﻳﻚ ﭘﻴﺸﺒﺮگ ﺑﺎ دو ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎويﺷـﻜﻞ اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﺷﻴﻨﺔ ﺑﺎﻻﻳﻲ در ﻓ‪‬ﺴﺘﻮﻛﺎﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﻟﭽﻬﺎ ﻳﺎ ﺟﮕﻨﻬﺎ )ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ( ﺑﺎ ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎي اﺳﺎﺳﻲ دارﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻋﻠـﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺗﺤﺖ ﻧﺎم ﻛﻠﻲ ﮔﻞﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ و ﻳﺎ ﮔﻨﺪمﻧﻤﺎﻫﺎ از راﺳﺘﺔ ﮔﻠﻮﻣﺎل ﺟـﺪا ﻣـﻲﺳـﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Poales‬‬ ‫‪2. Graminae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪89‬‬

‫در راﺳﺘﺔ ﺟﮕﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺳﺎﻗﺔ ﮔﻴﺎه ﻓﺎﻗﺪ ﺑﻨﺪ و ﻣﺤﻮر ﻳﺎ ﺳﺎﻗﻪ داراي ﻣﻘﻄﻊ ﺳﻪﭘﻬﻠﻮﺳﺖ‪ .‬اﺳـﺘﻘﺮار‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺳﻪردﻳﻔﻲ و واﺟﺪ ﻧﻴﺎﻣﻬﺎي ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ اﻏﻠـﺐ ﺗـﻚﺟـﻨﺲ و ﻳـﺎ ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫دوﭘﺎﻳﻪاﻧﺪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮده ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺳﻠﻮل ﻣﺎدر ﮔﺮده اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴـﺮد‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان ﻳﻚﺑﺮﭼـﻪاي و داراي ﻳـﻚ ﺗﺨﻤـﻚ آﻧـﺎﺗﺮوپ ﺑـﺎ ﺗﻤﻜـﻦ ﭘﺎﻳـﻪاي اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﻮه‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﻨﺪﻗﻪ اﺳﺖ و ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻨﺪﻣﻪ )ﻛﺎرﻳﻮﭘﺲ( ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻨﻴﻦ در آﻟﺒﻮﻣﻦ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ‬ ‫و ﻣﺮاﺣﻞ روﻳﺶ داﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ ﻓﺸﺮدهﺗﺮ اﺳﺖ و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺳـﻴﻠﻴﺲدار ﺑـﺸﺮه در‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺨﺮوﻃﻲﺷﻜﻞاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ )ﭘﻮآﺳﻪ(‪ .‬ﮔﺮاﺳﻬﺎ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﻨـﺪﻣﻴﺎن در ﺣـﺪود ‪ 650‬ﺟـﻨﺲ و ‪9000‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ از ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺶ و اﺷﻐﺎل ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﻣﺘﻨﻮع اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻤﻪ ﺣﺒﻮﺑﺎت و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﻧﺞ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد و از ﻟﺤﺎظ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻧﻴـﺰ‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي دارﻧﺪ‪ .‬از ﺗﻌﺪادي ﮔﺮاﺳﻬﺎ ﺑﺮاي ﻃﺮاﺣﻲ و ﺗﺰﻳﻴﻦ ﻓﻀﺎي ﺳﺒﺰ ﻫـﻢ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و از اﺳﺘﻮا ﺗﺎ ﻗﻄﺒﻴﻦ را اﺷﻐﺎل ﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘـﻪ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن ‪ 20‬درﺻﺪ روﻳﺶ زﻣـﻴﻦ را ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌـﻀﻲ از آﺷـﻴﺎﻧﻪﻫـﺎي‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻌـﺪادي از آﻧﻬـﺎ ﻫـﻢ ﻣﺜـﻞ اﺳـﺘﭙﻬﺎ و ﺳـﺎواﻧﺎ داراي‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ ﻋﻠﻔﻲ ﻏﺎﻟﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻔﺰارﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ و ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪة آﻧﻬﺎ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﭘﻮآﺳﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺴﺎن و ﺣﻴﻮاﻧﺎت ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺪرت ﭼـﻮﺑﻲ و اﻏﻠـﺐ داراي رﻳـﺰوم ﻳـﺎ اﺳـﺘﻮﻟﻮن‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﮔﻞدﻫﻨﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﺑﻮده و در ﻓﻮاﺻﻞ ﺑﻴﻦ ﮔـﺮهﻫـﺎ ﺗﻮﺧـﺎﻟﻲ‬ ‫)ﺑﻪﻧﺪرت ﺗﻤﺎم ﺳﺎﻗﻪ ﺗﻮﭘﺮ(‪ ،‬وﻟﻲ در ﻣﺤﻞ ﮔﺮهﻫﺎ ﺗﻮﭘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨـﺎوب‪ ،‬دوردﻳﻔـﻪ و‬ ‫ﻣﺮﻛﺐ از ﭘﻬﻨﻚ‪ ،‬ﻏﻼف و زﺑﺎﻧﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻏﻼف ﺳﺎﻗﻪ را درﺑـﺮ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و اﺣﺎﻃـﻪ ﻛـﺮده‬ ‫اﺳﺖ و داراي ﻟﺒﺔ آزاد ﻳﺎ روي ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻳﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫در ﻣﺤﻞ دﻫﺎﻧﻪ ﻏﻼف ﮔﻮﺷﺖدار اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎﻧﻚ در ﻣﺤﻞ اﺗـﺼﺎل ﻏـﻼف ﺑـﻪ ﭘﻬﻨـﻚ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻏﺸﺎﻳﻲ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻳﻚ ردﻳﻒ ﻣﻮ و ﻳﺎ ﺑـﻪﻧـﺪرت ﻛـﻼً ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫زﺑﺎﻧﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮگ ﺑﺎرﻳﻚ و ﻛﺸﻴﺪه ﻳﺎ ﻧﺨﻲﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺑﻪﻧﺪرت ﻧﻴﺰهاي ﺗﺎ ﺗﺨﻢﻣﺮﻏـﻲ‪،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪90‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﻮازي اﺳﺖ ﻛـﻪ رﮔﺒﺮﮔﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً در ﻣﺤـﻞ‬ ‫اﺗﺼﺎل ﭘﻬﻨﻚ ﺑﻪ ﻏﻼف‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﻓﺸﺮده ﺷﺪه و ﺑﻪﻧـﺪرت دﻣﺒـﺮگ ﺑـﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺸﺮه ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻃﻮﻳﻞ و ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از ﺳـﻠﻮﻟﻬﺎي‬ ‫ﻛﻮﺗﺎه ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ اﺟﺴﺎم ﺳﻴﻠﻴﺴﻲ ﭘﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎ داراي دﻳﻮارة ﭼـﻮبﭘﻨﺒـﻪاياﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﻧﻮع ﻣﻮ در ﺑﺸﺮه دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻣﻮﻫﺎي درﺷﺖ ﻛﻪ دﻳﻮارة ﺿﺨﻴﻢ داﺷﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً‬ ‫از ﻳﻚ ﺳﻠﻮل ﺗﺸﻜﻴﻞﻳﺎﻓﺘﻪ و زﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻮﻫﺎي رﻳﺰ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﻴﻜﺮوﺳـﻜﻮﭘﻲ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﺷﻜﺎل اﺳﺘﻮاﻧﻪاي ﻳﺎ ﻛﺮوي و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 2‬ﺳﻠﻮل داراي دﻳﻮارة ﻧـﺎزك‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً دوﺟﻨﺴﻲ )ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ( ﻣﺮﻛﺐ از ‪) 3-1‬ﺑﻪﻧـﺪرت ‪(6‬‬ ‫ﭘﺮﭼﻢ و ﻳﻚ ﺗﺨﻤﺪان ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻚﺧﺎﻧﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﭘﺎي ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ )ﺻﻔﺮ‪ (3-) 2 (-‬ﻓﻠـﺲ‬ ‫ﺷﻔﺎف ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻟﻮدﻳﮕﻮل ﻗﺮار دارد‪ .‬دو ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﺪاﻣﻬﺎي زاﻳـﺸﻲ ﮔـﻞ را‬ ‫ﻣﺤﺼﻮر ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﻳﻚ ﮔﻠﭽﻪ را ﺑﻪوﺟﻮد آوردهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ ﮔﻠﭽﻪ‪ ،‬ﻟﻤﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه و ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي رﻳﺸﻜﻲ در ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﺧﻠﻔﻲ ﺧﻮد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﻳﺎ داﺧﻠﻲ ﭘﺎﻟﻪآ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻏـﺸﺎﻳﻲ و‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺧﻴﻠﻲ رﻳﺰ و ﻳﺎ ﻛﻼً ﻓﺎﻗﺪ ﭘﺎﻟﻪآ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﭽﻪﻫﺎ از ﻳﻚ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨﺎوب در دو ﺳﻮي ﻣﺤـﻮر ﺳـﻨﺒﻠﭽﻪ ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺗﻮﺳﻂ )ﺻﻔﺮ‪ (3-) 2 (-‬ﺑﺮاﻛﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﻠﻮم درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻓﻮق ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ ﺳﻨﺒﻠﭽﻪ را ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻚﺧﺎﻧﻪاي و ﺣﺎوي ﻳﻚ ﺗﺨﻤﻚ اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﻄﺢ رو ﺑـﻪ ﻣﺤـﻮر‬ ‫داﺧﻞ ﺗﺨﻤﺪان اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﻞ اﺗﺼﺎل ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﻘﻄﻪ ﻳﺎ ﺧﻄـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در روي‬ ‫داﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ رؤﻳﺖ ﺑﻮده و ﻫﻴﻠﻮم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﻮه ﮔﻨﺪﻣﻪ ﻳﺎ ﺑـﻪﻧـﺪرت داراي ﭘﺮﻳﻜـﺎرپ‬ ‫ﻏﺸﺎﻳﻲ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ‪ .(10-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮاﺳﻪ ﻳﺎ ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 620‬اﻟﻲ ‪ 700‬ﺟﻨﺲ‬ ‫و ﺣﺪود ‪ 10000‬ﮔﻮﻧﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻠﺪار ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ارزش اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻏﻼت و ﭼـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﺗﻬﻴـﺔ‬ ‫ﺷﻜﺮ )از ﻧﻴﺸﻜﺮ( و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻛﺜﺮﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻮﻓﻪاي دارﻧﺪ و ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻟﺤـﺎظ‬ ‫آﻧﻜﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﻲ ﭘﻮﺷﺶ ﭼﻤﻨﺰارﻫﺎ و ﻋﻠﻔﺰارﻫﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر زﻳـﺎد‬ ‫اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻘﺎم اول را در ﺑﻴﻦ ﻫﻤﺔ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ دارا ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑـﻮمﺷﻨﺎﺳـﻲ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ و ﻣﻘﺎوم اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن و ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ آن ﺑﺎ ﺗﻤﺪن و ﭘﻴـﺸﺮﻓﺖ ﺟﻮاﻣـﻊ ﺑـﺸﺮي‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪91‬‬

‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﻧﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده را ﻣﻲﺗﻮان از ﻧﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎدي ﺑـﻪ ﮔﺮوﻫﻬـﺎي زﻳـﺮ‬ ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪:‬‬ ‫ﮔﻨﺪم‪ ،‬ﻛﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ آن ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آﻏﺎز ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬اﻣـﺮوزه‬ ‫رﻛﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻴﺶ از ‪ 2000‬وارﻳﺘﻪ از آن‬ ‫در ﺟﻬﺎن ﻛﺸﺖ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ وارﻳﺘﻪﻫﺎ از ﻧﻈﺮ اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت رﻳﺨﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺳـﻠﻮلﺷﻨﺎﺳـﻲ و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﻤﺎرﻳﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﮔﺮوﻫﻬﺎي‬ ‫ﺗﺮﻳﺘﻴﻜﻮم ﺳﺎﺗﻴﻮم‪ ،‬ﺗﺮﻳﺘﻴﻜﻮم دﻳﻜﻮﻛﻮم‪ ،‬ﺗﺮﻳﺘﻴﻜﻮم ﻣﻮﻧﻮﻛﻮﻛﻮم و ﻫـﺮ ﺳـﻪ ﮔـﺮوه ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه‬ ‫آﺳﻴﺎﻳﻲ ـ اروﭘﺎﻳﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺳ‪‬ﻜﺎلﺳ‪‬ﺮِآل )ﻧﻮﻋﻲ ﭼﺎودار( در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳﻴﺮ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫آوﻧﺎ ﺳﺎﺗﻴﻮا ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً در ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺟﺎﻫـﺎ ﻛﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺎﻧﻴﻜﻮم ﻣﻴﻠﻴﺎﺳـﺌﻮم )ارزن(‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮرﻗﻮم و‪‬ﻟﮕﺎر در آﻓﺮﻳﻘـﺎي ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي ﺑـﻪﻋﻤـﻞ‬ ‫ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ذرت آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺑﺮﻧﺞ )اورﻳﺰا ﺳﺎﺗﻴﻮا(‪ ،‬ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺘـﻲ در‬ ‫ﺣﺪ ﮔﻨﺪم دارد‪ ،‬ﻫﻨﺪ و ﭼﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادي ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎي ﻣﺮاﺗﻊ و ﻋﻠﻔﺰارﻫﺎي ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘـﺪل ﺟﻬـﺎن ﺑـﺮاي ﺗﻬﻴـﻪ ﻋﻠﻮﻓـﻪ‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ ﮔـﺮوه ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬آﻧﺘﻮﮔﺰاﻧﺘـﻮم اودوراﺗـﻮم‪ ،‬ﻓ‪‬ﻠﺌـﻮم‬ ‫ﭘﺮاﺗَﻨﺲ‪ ،‬آﮔﺮوﺳﺘﻴﺲ و‪‬ﻟﮕﺎرﻳﺲ‪ ،‬آﮔﺮوﺳﺘﻴﺲ اﺳﭙﻴﻜﺎ واﻧﺘﻲ‪ ،‬آوِﻧﺎ ﭘﺮاﺗَﻨﺴﻴﺲ‪ ،‬اَﻳﺮا ﺳ‪‬ﺴﭙﻴﺘﻮزا‪،‬‬ ‫ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻠﻪآ‪ ،‬ﺑﺮﻳﺰا ﻣﺪﻳﺎ‪ ،‬ﻓ‪‬ﺴﺘﻮﻛﺎ اُوﻳﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺴﺘﻮﻛﺎ ﭘﺮاﺗﻨﺴﻴﺲ‪ ،‬ﭘـﻮآ َاﻧّـﻮآ‪ ،‬ﭘـﻮآ ﭘﺮاﺗﻨـﺴﻴﺲ‪ ،‬ﭘـﻮآ‬ ‫ﻛﻮﻣﭙﺮِﺳﺎ‪ ،‬ﺑﺮوﻣﻮس ﻣﻮﻟﻴﺲ‪ ،‬ﺑﺮوﻣﻮس ا‪‬رِﻛﺘﻮس‪ ،‬ﻫﻮﻟﻜﻮس ﻻﻧﺎﺗﻮس‪ ،‬ﻫﻮﻟﻜـﻮس ﻣـﻮﻟﻴﺲ‪،‬‬ ‫داﻛﺘﻴﻠﻴﺲ ﮔﻠﻮﻣ‪‬ﺮاﺗﺎ‪ ،‬آﻟﻮﭘﻜﻮروس ﭘﺮاﺗَﻨﺴﻴﺲ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻨﺪﻣﻴﺎن ﻣﺼﺎرف ﺻﻨﻌﺘﻲ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﮔﻨﺪﻣﻴﻬﺎ در ﻋـﻴﻦﺣـﺎل ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﺨﺸﻲ از ﺻﻨﺎﻳﻊ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاوردهﻫﺎﻳﻲ از آن ﻣﺼﺮف ﻏﺬاﻳﻲ دارﻧﺪ‬ ‫و در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺟﺎﻣﻌﺘﺮﻳﻦ ﻛﺸﺖ و ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻴـﺸﻜﺮ )ﺳـﺎﻛﺮوم‬ ‫اُﻓﻴﺴﻴﻨﺎروم( ﻛﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ و ﺗﺎ ﺑﻪﺣﺎل در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﺧـﻮدرو‬ ‫دﻳﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﻴﺸﻪ آن را ﻛﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه رﻛﻦ اﺻﻠﻲ اﻗﺘﺼﺎد ﻛﺸﻮرﻫﺎي واﻗـﻊ در‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺰاﻳﺮ ﮔﺮم آﻧﺘﻴﻞ‪ ،‬ﻛﻮﺑﺎ و ﺟﺎوه را ﻛﺸﺖ ﻧﻴﺸﻜﺮ و ﺻـﺪور ﺷـﻜﺮ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ از آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬در ﻧﻘـﺎط ﮔـﺮم دﻳﮕـﺮ ﺟﻬـﺎن ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻧﻴﺸﻜﺮ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺧﻴﺮاً ﻛﺸﺖ آن ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺸﺖ و ﺻﻨﻌﺖ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ اﻳﺮان‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﺘﺪاول ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪92‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻴﺸﻜﺮ‪ ،‬از ﺳﻮرﮔﻮم ﺳﺎﻛﺎراﺗﻮم ﻧﻴﺰ ﻗﻨﺪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و از ﻗﻨﺪ آن ﻓﺮاوردهﻫﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻛـﻪ در آﻧﻬـﺎ ﺧﻴـﺰران ﺑـﻪﻋﻤـﻞ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ ﻫﺎي ﺟﻮان اﻳﻦ ﮔﻴـﺎه ﻣـﺼﻨﻮﻋﺎﺗﻲ از ﻗﺒﻴـﻞ ﺻـﻨﺪﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺒـﻞ‪ ،‬ﺗﺨﺘﺨـﻮاب و ﻏﻴـﺮه ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﻴﺰران ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ذرت‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه ﻧﮋاد ﻋﻠﻮﻓﻪاي آن ﻏـﺬاي‬ ‫دام ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 10-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ژوﻧﻜﺎﻟﺲ‪) 1‬ﺟﮕﻦ(‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ژوﻧﻜﺎﺳﻪ )‪ 9‬ﺟﻨﺲ و ‪ 400‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺗﻮرﻧﻴﺎﺳـﻪ )‪ 1‬ﺟـﻨﺲ و‬ ‫‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة ژوﻧﻜﺎﺳﻪ داراي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ در روي زﻣـﻴﻦ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫‪1. Juncales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪93‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺗﻮرﻧﻴﺎﺳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ژوﻧﻜﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻮﭼﻚ داراي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ ﻳـﺎ ﭼﻨﺪﺳـﺎﻟﻪ ﺑﻮﺗـﻪاي و‬ ‫ﺑﻪﻧﺪرت ﭼﻮﺑﻲ )ﭘﺮﻳﻮﻧﻴﻮم( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در ﻫﻤـﻪ ﺟـﺎي دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ و ﻛﻮﻫـﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در روﻳـﺸﮕﺎﻫﻬﺎي‬ ‫ﻣﺮﻃﻮب ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ و اﻏﻠﺐ داراي رﻳﺰوم ﻛﻼفﻣﺎﻧﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻃﻮﻳﻞ و ﺑﺎرﻳﻚاﻧﺪ ﻛﻪ در ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻏﻼف درآﻣﺪهاﻧﺪ و ﭘﻬﻨﻚ آﻧﻬﺎ ﻟﻮﻟـﻪاي ﻳـﺎ‬ ‫ﭘﻬﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﺮﮔﻬﺎ در ﺣﺪ ﻏﻼف ﻳﺎ ﻓﻠـﺲ ﻛـﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ داراي ﺗﻘـﺎرن‬ ‫ﻣﺤﻮري و دوﺟﻨﺴﻲ ﺑﻮده در ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﺮزن ﻳﻜﺴﻮﻳﻪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت در ﻧﺰدﻳﻜﻲ‬ ‫رأس آن ﻓﺸﺮده ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻳﺎ در ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌـﺎت ﮔﻠﭙـﻮش ‪ 6‬ﻋـﺪد‪،‬‬ ‫ﺷﺒﻪﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺑﻮده و در دو ردﻳﻒ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ﺟـﺪا از ﻫـﻢ و ﺑـﻪﻧـﺪرت در ‪ 1‬و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 2‬ردﻳﻒ ‪ 3‬ﺗﺎﻳﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ و ‪ 1‬ﻳﺎ ‪3‬ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﺎ ﻛﻼﻟـﻪ ‪ 3‬ﺷـﺎﺧﻪ و‬ ‫ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ دﻳﻮارهاي ﻳﺎ ﻗﺎﻋﺪهاي ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻴـﻮه‬ ‫ﻛﭙﺴﻮل ﺷﻜﻮﻓﺎ و داﻧﻪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم‪ ،‬ﺟﻨـﻴﻦ راﺳـﺖ و اﻏﻠـﺐ داراي زاﻳـﺪة ﻗﺎﻋـﺪهاي اﺳـﺖ‬ ‫)ﺷﻜﻞ ‪.(11-4‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ‪ 9‬ﺟﻨﺲ را درﺑـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد ﻛـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﺟـﻨﺲ‬ ‫ژوﻧﻜﺎس ﻳﺎ ﺳﺎزو )‪ 300‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻟﻮزوﻻ )‪ 80‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ژوﻧﻜﺎﺳﻪ‬ ‫ﻗﺮاﺑﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ دارد‪ .‬اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺲ آن ﭘﺮﻳﻮﻧﻴﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬ ‫اﺣﺘﻤﺎل واﺑﺴﺘﮕﻲ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة رﺳﺘﻴﻮﻧﺎﺳـﻪ ﻧﻴـﺰ رد ﻧـﺸﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در ﻫـﺮ دو‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻫﺶ ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺻﻔﺘﻲ ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ و ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ‬ ‫)ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻲ دارﻧﺪ( ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﺧﺎﻧﻮاده اﺣﺘﻤﺎﻻً از‬ ‫ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻳﺎ ﺟﺪا ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در راﺳﺘﺔ ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﻟﺲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از‬ ‫ﺳﺎﻗﺔ ﺟﮕﻦ ﺑﺮاي ﺗﻬﻴﻪ ﺳﺒﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﺟﮕـﻦ در ﺗﻬﻴـﺔ ﻛـﻒ ﺻـﻨﺪﻟﻲ‬ ‫ﻛﺎرﺑﺮد دارد‪.‬‬ ‫‪1. Juncaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪94‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 11-4‬ژوﻧﻜﺎﺳﻪ‪.‬‬ ‫‪ .1‬ﭘﺮﻳﻮﻧﻴﻮم ﺳﺮاﺗﻮم‪ (a ،‬ﺑﻮﺗﺔ ﭼﻮﺑﻲ‪ (b ،‬ﺑﺮش ﻋﺮﺿﻲ ﺗﺨﻤﺪان ‪3‬ﺧﺎﻧﻪ‬ ‫‪ .2‬ﻟﻮزوﻻ ﻧﻮدوﻟﻮزا‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﻏﻼﻓﻬﺎي ﺑﺮﮔﻲ در ﻗﺎﻋﺪه‬ ‫‪ .3‬ﻟﻮزوﻻ اﺳﭙﺎدﻳﺴﻪآ‪ (a ،‬ﮔﻞ‪ (b ،‬ﺑﺮش ﻋﺮﺿﻲ ﺗﺨﻤﺪان ‪3‬ﺧﺎﻧﻪاي‬ ‫‪ .4‬دﻳﺴﺘﻴﭽﻴﺎ ﻣﻮﺳﻜﻮاﻳﺪس‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﺳﺎﻗﻪﻛﻮﺗﺎه ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي دوردﻳﻔﻪ و ﻛﭙﺴﻮﻟﻬﺎي اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ‬ ‫‪ .5‬ﺟﻮﻧﻜﻮس ﺑﻮﻓﻮﻧﻴﻮس‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬـﺎي اﻳـﺴﺘﺎي ﺧﻄـﻲ ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ داراي‬ ‫ﻏﻼف در ﻗﺎﻋﺪه و ﮔﻞآذﻳﻦ ﺷﺒﻪﮔﺮزن‬ ‫‪ .6‬ﺟﻮﻧﻜﻮس آﻛﻮﺗﻴﻔﻠﻮروس‪ ،‬ﮔﻞآذﻳﻦ‬ ‫‪ .7‬ﺟﻮﻧﻜﻮس ﺑﺎﻟﺒﻮﺳﻮس‪ ،‬ﻧﻴﻤﺔ ﮔﻞ‬ ‫‪ .8‬ﺟﻮﻧﻜﻮس ﻛﺎﭘﻴﺘﺎﻟﻮس‪ ،‬ﻛﭙﺴﻮل ﻣﺤﺘﻮي ‪ 3‬ﺻﻔﺤﻪ )ﻗﺴﻤﺖ(‬

‫راﺳﺘﺔ ﺳﻴﭙﺮاﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﻴﺎﻫﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺰرگ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﮔﻴﺎﻫﺎن و‬ ‫ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي ﻋﻠـﻒﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ و ﻋﻤـﺪﺗﺎً ﭼﻨﺪﺳـﺎﻟﻪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ و در ﺣـﺪود ‪ 90‬ﺟـﻨﺲ و‬ ‫‪1. Cyperales‬‬ ‫‪2. Cyperaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪95‬‬

‫‪ 4000‬ﮔﻮﻧﻪ را در ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده‬ ‫و ﺑﻪوﻳﮋه در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺮﻃﻮب و ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ از ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﻧﺴﺒﺘﺎً وﺳﻴﻊ و ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳـﺖ‬ ‫و ﺟﻨﺲ ﻛﺎرﻛﺲ )ﺟﮕﻦ( از ﻟﺤﺎظ اﻛﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ از اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬رﻳﺰومدار‪ ،‬ﺻﺎف و ﺑـﺪون ﻛـﺮك ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻗﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﭘﺮ و اﻏﻠﺐ ﺳﻪوﺟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺷـﺒﻴﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﮔﻨـﺪﻣﻴﺎن و‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎرﻳﻚ و ﻛﺸﻴﺪه و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﻠﺲ ﻳﺎ ﻏﻼف درآﻣـﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎد اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دوﺟﻨﺴﻲ ﻳﺎ ﺗـﻚﺟﻨـﺴﻲ ﺑـﻮده و ﻫﺮﻳـﻚ در‬ ‫ﻣﺤﻮر ﻳﻚ ﮔﻠﻮم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و در ﮔﻞآذﻳﻨﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 1‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺳـﻨﺒﻠﭽﻪ ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ از ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺮﻛﺐ ﺗﺎ ﺳﻨﺒﻠﺔ ﺳﺎده دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﻨﺒﻠﭽﻪﻫﺎ ﻣﻨﻔـﺮد ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳﻦ ﺑﺮاﻛﺘﻪداري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﮔﻠـﻮم ﺧـﺎﻟﻲ‬ ‫)ﻧﺎزا( ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﭘﻮﺷﺶ و ﻳﺎ ﮔﻠﭙﻮﺷﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻮﻫﺎي‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ و ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت ﻓﻠﺲ‪ ،‬درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 3‬و داراي ﺑﺴﺎك ﺗﻪﭼـﺴﺐ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﺳﺎده‪ ،‬ﻛﻼﻟﻪ ‪ 2‬ﻳﺎ ‪ 3‬ﺑﺨﺸﻲ‪ ،‬ﺗﺨﻤـﺪان زﺑـﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻳـﻚﺧﺎﻧـﻪاي و ﺣـﺎوي ﻳـﻚ‬ ‫ﺗﺨﻤﻚ واژﮔﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻓﻨﺪﻗﻪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 2‬ﻳﺎ ‪ 3‬وﺟﻬﻲ و داﻧﻪداري آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‬ ‫)ﺷﻜﻞ ‪.(12-4‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ در ‪ 3‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻴﭙﺮوﺋﻴﺪه‪ :‬ﺑﺎ ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﺳـﻴﭙﺮوس )‪ 550‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬اﺳـﻜﺮﻳﭙﻮس‬ ‫)‪ 300‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻓﻴﻤﺒﺮﻳﺎﺳﺘﻴﻠﻴﺲ )‪ 300‬ﮔﻮﻧﻪ( و اﻟﻮﻛﺎرﻳﺲ )‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ(‬ ‫ب( زﻳﺮﺧــﺎﻧﻮادة رﻳﻨﭽﻮﺳــﭙﻮرﻳﺪه‪ :‬ﺑــﺎ ﺟﻨــﺴﻬﺎي ﻣﻬــﻢ اﺳــﻜﻠﺮﻳﺎ )‪ 200‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪،‬‬ ‫اﺳﭽﻮﻧﻮس )‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻛﺎرﻳﻜﻮﺋﻴﺪه )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ(‬ ‫ج( زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﻛﺎرﻳﻜﻮﺋﻴﺪه‪ :‬ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻛﺎرﻛﺲ )‪ 2000-1500‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻳﻮﻧﺴﻴﻨﻴﺎ‬ ‫)‪ 35‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﺮاﻣﻴﻨﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ ﺗﻌـﺪادي از‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪوﻳﮋه ﺟﮕﻦ در ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺷﻴﺎء ﺣﺼﻴﺮي ﻣﺜﻞ ﺳـﺒﺪ و ﻛـﻼه اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬از‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﺎﻏﺬ و ﻋﻠﻮﻓﻪ دام ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ داراي رﻳـﺰوم و ﻏـﺪهﻫـﺎي‬ ‫ﺧﻮراﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ در ﻃﺐ ﻣﺤﻠﻲ ﻛﺎرﺑﺮد داروﻳﻲ دارد‪ .‬از ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ آﺑﺰي در ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﻣﻨﺎزل اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪96‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 12-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﻴﭙﺮاﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﺗﻴﻔﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺗﻴﻔﺎﺳﻪ و اﺳﭙﺎرﮔﺎﻧﻴﺎﺳﻪ‪ 2‬ﺗﺸﻴﻜﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Typhales‬‬ ‫‪2. Sparaganiaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪97‬‬

‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ﺗﻴﻔﺎﺳﻪ‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻳﻚ ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 15‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻨﺲ آن ﺟﻨﺲ ﺗﻴﻔﺎ )ﻟﻮﺋﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻴﻔﺎﺳﻪ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً در روﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎي آﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺮﻛﻪﻫـﺎ‪ ،‬رودﺧﺎﻧـﻪﻫـﺎ‪ ،‬درﻳﺎﭼـﻪﻫـﺎ و اﺳـﺘﺨﺮﻫﺎ و در‬ ‫زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي زﻳﺎدي در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ داراي رﻳﺰوم ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﺎﻋﺪه آﻧﻬﺎ در آب ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻗﺴﻤﺖ زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺳﺎﻗﻪ ﺑﺮآﻣﺪه و داراي ﭘﻬﻨﻜﻲ ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬ﺗﺴﻤﻪ اي‬ ‫و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺿﺨﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ وﺳﻴﻠﺔ ﻣﻮ ﻳﺎ ﻓﻠﺲ اﺣﺎﻃـﻪ ﺷـﺪه و ﻣﺠﻤﻮﻋـﺎً ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﻜﻞ دو ﮔﻞ آذﻳﻦ ﺳﻨﺒﻠﺔ ﻓﺸﺮده و اﺳﺘﻮاﻧﻪ ﺷﻜﻞ‪ ،‬در اﻣﺘﺪاد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و در اﻧﺘﻬـﺎي ﺳـﺎﻗﺔ‬ ‫ﻣﻨﻔﺮد ﮔﻞ دﻫﻨﺪه ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده در اﺳـﺘﻮاﻧﺔ ﭘـﺎﻳﻴﻨﻲ و ﮔﻠﻬـﺎي ﻧـﺮ در اﺳـﺘﻮاﻧﺔ‬ ‫ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻞ ﻧﺮ از ﻣﻮﻫﺎي ﺳﺎده و ﭼﻨﮕﺎﻟﻲ ﺷﻜﻞ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺮﻫﻨﻪ و‬ ‫ﻋﺎري از ﻣﻮ و از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪) 3‬ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮ( ﭘـﺮﭼﻢ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴﻠـﻪ ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎك ﺗﻪ ﭼﺴﺐ و ﺑﺎرﻳﻚ و ﻛـﺸﻴﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎي‬ ‫ﻣﺎده روي ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻛـﻪ ﭘﻮﺷـﻴﺪه از ﻣـﻮ ﻳـﺎ ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت ﻓﻠـﺲ‬ ‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻚ ﺧﺎﻧﻪ واﻗﻊ ﺑﺮ روي ﭘﺎﻳـﺔ ﭘﻮﺷـﻴﺪه از ﻣـﻮ و ﺣـﺎوي ﻳـﻚ‬ ‫ﺗﺨﻤﻚ واژﮔﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﭘﺎﻳﺔ ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑـﻪ ﮔﻠﻬـﺎي ﻧـﺎزا‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﺧﺸﻚ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻧﺎﺷﻜﻮﻓﺎﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪ ﺣﺎوي آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻓﺮاوان‪ ،‬آردي و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ‬ ‫ﻧﺸﺎﺳﺘﻪ و ﭼﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻴﻔﺎﺳﻪ ﺑﺎ اﺳﭙﺎرﮔﺎﻧﻴﺎﺳﻪ ﻳﻚ راﺳﺘﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻮﻧﻮﺗﻴﭙﻴﻚ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻً دو ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻜـﺎﻣﻠﻲ ﻣﺠـﺰا را‬ ‫از ﻧﻴﺎﻫﺎي ﺧﻮد ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻤﻠﻴﻨﺎﺳﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﭘﻴﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎي اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ )ﺑﻪوﻳﮋه ﮔﻮﻧﺔ ﺗﻴﻔﺎﻻﺗﻴﻔﻮﻟﻴﺎ( ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﺳﺘﺤﻜﺎم و اﻧﻌﻄﺎف ﺑـﺎﻻﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ دارﻧﺪ در ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺷﻴﺎء ﺣﺼﻴﺮي ﻣﺜﻞ ﻛﻼه‪ ،‬ﺑﻮرﻳﺎ و ﻛـﻒ ﺻـﻨﺪﻟﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻴﻔﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺑﻪدﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﻣﻴـﻮهﻫـﺎي اﺳـﺘﻮاﻧﻪاي‬ ‫ﻛﺸﻴﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﺷﻜﻞ ‪.(13-4‬‬

‫‪1. Thyphaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪98‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 13-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﺗﻴﻔﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة اﺳﭙﺎرﮔﺎﻧﻴﺎﺳﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻳﻚ ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 15‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﺔ آﺑﺰي و ﻳﺎ ﺑﻮﺗﻪاي آﺑﺰي و ﺧﺸﻜﻲزي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺟـﻨﺲ آﻧﻬـﺎ‬ ‫اﺳﭙﺎرﮔﺎﻧﻴﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﺗﻬﻴﺔ ﻏﺬا ﺑـﺮاي ﺣﻴﻮاﻧـﺎت آﺑـﺰي ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻣﻨﺎﻃﻖ آرﻛﺘﻴﻚ و ﻣﻌﺘﺪﻟﻪاي ﻧﻴﻤﻜﺮة ﺷﻤﺎﻟﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬ﻳـﻚ‬ ‫ﻳﺎ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻫﻢ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ آﺳﻴﺎ و اﺳﺘﺮاﻟﻴﺎ ﻣﻲروﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺗﻚﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ و ﻳﺎ رﻳﺰوﻣﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺑﺎرﻳـﻚ و ﺧﻄـﻲ‬ ‫ﺑﻮده و در دو ردﻳﻒ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و در ﻗﺎﻋـﺪه داراي ﻏـﻼفاﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ ﺗـﻚﺟﻨـﺴﻲ و در‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﻛﺮويﺷﻜﻞ و ﻓﺸﺮدهاي آراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻛﻼﭘﺮﻛﻬﺎي ﻣﺎده در زﻳـﺮ و ﻛﻼﭘﺮﻛﻬـﺎي‬ ‫ﻧﺮ در ﺑﺎﻻي ﺳﺎﻗﻪ ﮔﻞدﻫﻨﺪة ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻠﭙﻮش ﺷﺒﻴﻪ ﻓﻠﺲ ﺑﻮده و در‬ ‫ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 6‬و ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﻋﺪد و در ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮ از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﻋﺪد دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 1‬اﻟﻲ ‪ 8‬ﻋﺪد و ﺑﺴﺎك آﻧﻬﺎ ﺗﻪﭼﺴﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺗـﻚﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫)ﺑﻪﻧﺪرت ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ( و در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺎوي ﻳﻚ ﺗﺨﻤﻚ واژﮔﻮن ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻔﺮد اﺳـﺖ‬ ‫و در روي ﻣﻴﻮه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴـﻮه ﺧـﺸﻚ‪ ،‬ﺷـﻜﻮﻓﺎ ﺑـﺎ ﺑـﺮونﺑـﺮ ﻣـﺸﺒﻚ و اﺳـﻔﻨﺠﻲ و‬ ‫درونﺑﺮ ﺳﺨﺖ ﺑﻮده و ﺣﺎوي ﻳـﻚ داﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬داﻧـﻪ واﺟـﺪ آﻧﺪوﺳـﭙﺮم و داراي روﻳـﺎن‬ ‫ﻣﺮﻛﺰي اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(14-4‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪99‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪14-4‬ﺧﺎﻧﻮادة اﺳﭙﺎرﮔﺎﻧﻴﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪.(1377 ،‬‬

‫‪ 3-1-4‬زﻳﺮرده آرهﺳﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮرده آرهﺳﻴﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 5600‬ﮔﻮﻧﻪ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪه ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﻲ ﺗـﺎ درﺧﺘـﻲ‪ ،‬آﺑـﺰي ﻳـﺎ‬ ‫ﺧﺸﻜﻲزياﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ وﺟـﻮد واﺑـﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻴﻦ راﺳـﺘﻪﻫـﺎ‪ ،‬از ﺗﻨـﻮع ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳـﻚ و‬ ‫اﻛﻮﻟﻮژﻳﻚ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي اﻋﻀﺎي اﻳﻦ زﻳﺮرده ﻋﻤﻮﻣﺎً رﻳـﺰ و ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫زﻳﺎد‪ ،‬ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ ﻳﺎ دوﺟﻨﺴﻲ و اﻏﻠﺐ ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳـﻂ ﺑـﺎد‪ ،‬ﺣـﺸﺮات‪ ،‬ﭘﺮﻧـﺪﮔﺎن‪،‬‬ ‫ﺧﻔﺎﺷﻬﺎ و اﻧﺴﺎن ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻟـﺬا ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﮔـﻞآذﻳـﻦ و ﮔـﻞ ﺑـﺎ ﻧﺤـﻮة‬ ‫ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫زﻳﺮرده آرهﺳﻴﺪه از ‪ 4‬راﺳﺘﻪ و ‪ 6‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪة ﺣـﺪود‬ ‫‪ 5600‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﻤﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ راﺳﺘﻪ آرهﻛﺎﻟﺲ ﻛﻪ ﻓﻘـﻂ از ﻳـﻚ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺘﻌﻠﻖاﻧﺪ‪.‬‬

‫راﺳﺘﻪ آراﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة آراﺳﻪ ﺣـﺪود ‪ 1800‬ﮔﻮﻧـﻪ دارد‪ ،‬ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫آﻛﻮراﺳﻪ داراي ‪ 2‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻤﻨﺎﺳﻪ ﺣـﺪود ‪ 9‬ﮔﻮﻧـﻪ دارد‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از دو‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده آراﺳﻪ و ﻟﻤﻨﺎﺳﻪ در اﻳﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة آراﺳﻪ‪ .2‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﭼﻨﺪﺳـﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻔـﻲ‪ ،‬ﺻـﺎف و داراي رﻳـﺰوم ﻳـﺎ ﻏـﺪه‬ ‫‪1. Arales‬‬ ‫‪2. Araceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪100‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﭘﻲﻓﻴﺖ ﺑﺎﻻروﻧﺪه ﺑﺎ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻗﺎﻋـﺪهاي‬ ‫و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ رﻳﺰوم و ﻏﺪه و ﻳﺎ ﻣﺘﻨﺎوب و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺳﺎﻗﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً دﻣﺒﺮگ ﻣﺸﺨﺺ و ﭘﻬﻨﻚ‬ ‫داراي رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺷﺒﻜﻪاي اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎي ﺑﺮگ ﮔﺮوﻫـﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﮔﻮﺷﻮارك ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺰرﮔﻲ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻛﻮﭼﻚ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺗﻚﺟﻨـﺴﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و در ﮔـﻞآذﻳـﻦ‬ ‫ﺳﻨﺒﻠﺔ ﻓﺸﺮدهاي ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﭙﺎد ﻗﺮار دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮاﻛﺘﺔ ﺑﺰرگ ﺷﺒﻪﺑﺮگ ﻳﺎ رﻧﮕﻴﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎم اﺳﭙﺎت درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﻚﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻗﺎﻋﺪة اﺳﭙﺎت‬ ‫و ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮ در ﺑﺎﻻ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺎزا ﻧﻴﺰ روي ﺳﻨﺒﻠﻪ دﻳﺪه ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 6‬و ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﻴﺸﺘﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ و ﻳـﺎ ﺑﺮﻫﻨـﻪ و‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت در ﻣﺤﻮر اﺳﭙﺎد ﻓﺮو رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ‪ 3-1‬ﺧﺎﻧﻪاي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﻼﻟﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﺧﺎﻣﻪ و ﻳﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﺧﺎﻣﺔ ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻮﺗﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﺳﺘﻪ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺧﺸﻚ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ از ﻳﻚ ﺗﺎ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻋﺪد‪ ،‬داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم و روﻳﺎن راﺳﺖ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺷﻜﻞ‪.(15-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 15-4‬ﺧﺎﻧﻮاده آراﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪101‬‬

‫ﺧــﺎﻧﻮاده آراﺳــﻪ ﺷــﺎﻣﻞ ‪ 110‬ﺟــﻨﺲ و ‪ 2000‬ﮔﻮﻧــﻪ اﺳــﺖ ﻛــﻪ در ‪ 8‬زﻳﺮﺧــﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺳﺎﻣﻲ زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫‪ .1‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮﺗﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي آﻧﺘﻮرﻳﻮم )‪ 550‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﭘﻮﺗﻮس )‪ 75‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ .2‬زﻳﺮﺧــﺎﻧﻮادة ﻣﻮﻧــﺴﺘﺮوﺋﻴﺪه ﺑــﺎ ﺟﻨــﺴﻬﺎي ﻣﻬــﻢ راﻓﻴــﺪوﻓﻮرا )‪ 100‬ﮔﻮﻧــﻪ( ﻣﻮﻧــﺴﺘﺮا‬ ‫)‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اﺳﭙﺎﺗﻴﻔﻴﻠﻮم )‪ 238‬ﮔﻮﻧﻪ(‬ ‫‪ .3‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﻛﺎﻟﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻛﺎﻻ )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺳﻴﻤﭙﻠﻮﻛﺎرﭘﻮس )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ .4‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﻻﺳﻴﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي آﻣﻮرﻓﻮﻓﺎﻟﻮس )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ( و دراﻛﻮﻧﺘﻴﻮم )‪ 13‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ .5‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﻓﻴﻠﻮدﻧﺪروﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻓﻴﻠﻮدﻧﺪرون )‪ 275‬ﮔﻮﻧﻪ( و زاﻧﺘﺪﺳـﭽﻴﺎ )‪8‬‬ ‫ﻳﺎ ‪ 9‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ .6‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﻟﻮﻛﺎﺳﻴﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬـﻢ آﻟﻮﻛﺎﺳـﻴﺎ )‪ 70‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ .‬ﮔﺰاﻧﺘﻮﺳـﻮﻣﺎ )‪45‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ .7‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده آروﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي آرﻳﺴﺎﻣﺎ )‪ 150‬ﮔﻮﻧﻪ( آروم )‪ 15‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ . 8‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻴﺴﻴﺘﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ﭘﻴﺴﺘﻴﺎ )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻨﺘﺸﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ دو زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻟﻮاﻳﺪه و آرواﻳﺪه ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬رﻳﺰوم ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﻞ ﺷﻴﭙﻮري‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ ﻛﺎﻟﻮﻛﺎﺳﻴﺎ اﺳﻜﻮﻟﻨﺘﺎ ﻣﺼﺮف‬ ‫ﺧﻮراﻛﻲ دارد و در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺘﻮاﻳﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﮔـﺮوه ﻗﺎﺑـﻞﺗـﻮﺟﻬﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫـﺎن زﻳﻨﺘـﻲ ﭘـﺮورش داده ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ ﻓﻴﻠﻮدﻧـﺪروﻧﻬﺎ‪ ،‬اﻧﺘﻮرﻳـﻮم‪،‬‬ ‫ﻣﻮﻧﺘﺴﺮا‪ ،‬دﻳﻔﻦﺑﺎﺧﻴﺎ و ﮔﻞ ﺷﻴﭙﻮري‪ 0‬از آن ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده ﮔـﻞ ﺷـﻴﭙﻮري‬ ‫داراي ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﺳﻤﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻤﻴﺖ آﻧﻬﺎ در اﺛﺮ ﺣﺮارت دادن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻤﻨﺎﺳﻪ‪) 1‬ﻋﺪﺳﻚ آﺑﻲ(‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺔ ﮔﻴﺎﻫـﺎن آن آﺑـﺰي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ زﻧﺪﮔﻲ در آب ﻛﺎﻣﻼً ﺳﺎزش ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده را واﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادة‬ ‫ﮔﻞ ﺷﻴﭙﻮري و ﺟﺰﺋﻲ از آن ذﻛﺮ ﻛـﺮدهاﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻛـﻪ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬـﺎن‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ و ﺳﻄﺢ آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ و راﻛﺪ را ﻣﻲﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ‪ 6‬ﺟﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 43‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﺗﻌﺪادي ﻫـﻢ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻢ در ﻣﺎﻧﺪاﺑﻬﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫـﺎن آﺑـﺰي ﻛﻮﭼـﻚ ﻳـﻚ و ﻳـﺎ‬ ‫‪1. Lemnaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪102‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ روﻳﺸﻲ ﮔﻴﺎه ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﻨﺎور ﻳﺎ ﻏﻮﻃﻪور در آب ﺑﻮده و ﮔﻠﻬـﺎ در‬ ‫ﺳﻄﺢ ﺑﺎﻻﻳﻲ آن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪ و ﺑﺮگ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﭘﻴﻜـﺮ‬ ‫روﻳﺸﻲ آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﺟﻮاﻧﻪﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻛﻨﺎري ﺗﻜﺜﻴـﺮ‬ ‫ﻏﻴﺮﺟﻨﺴﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ روﻳﺸﻲ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬از ﮔﻴﺎه ﻣﺎدر ﺟﺪا ﺷﺪه ﻳﺎ ﻫﻤﺮاه آن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫رﻳﺸﻪ ﺳﺎده و در ﺳﻄﺢ ﺷﻜﻤﻲ ﻋﺪﺳﻚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻳﺎ ﻛﻼً ﻓﺎﻗـﺪ رﻳـﺸﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﻞآذﻳـﻦ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ و ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 1‬ﭘﺮﭼﻢ و ﻳﻚ ﺑﺮﭼﻪ واﻗﻊ در ﺣﻔﺮ ﭘﺸﺘﻲ و ﻳﺎ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 2‬ﭘـﺮﭼﻢ و‬ ‫‪ 1‬ﺑﺮﭼﻪ در ﻏﻼﻓﻲ واﻗـﻊ در ﺣﻔـﺮه ﺟﻮاﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤـﺪان ﻳـﻚﺧﺎﻧـﻪاي‪ ،‬ﺧﺎﻣـﻪ ﻛﻮﺗـﺎه و‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ ،4‬ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻗﺎﻋﺪهاي‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﺧﻤﺮهايﺷﻜﻞ و داﻧﻪﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﻋﺪد‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ ﻳﺎ واﺟﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮماﻧـﺪ‪) .‬ﺷـﻜﻞ ‪ .(16-4‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﻟﻤﻨﺎﺳـﻪ ﻗﺮاﺑـﺖ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده آراﺳﻪ دارد‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺎﻟﻎ ﺟﻨﺲ ﻋﺪﺳﻚ آﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺟﻨﺲ آﺑﺰي ﭘﻴﺴﺘﻴﺎ‬ ‫از ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻤﻨﺎﺳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺲ ﻟﻤﻨﺎ از ﭘﻴﺴﺘﻴﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻟﺤﺎظ اﻗﺘﺼﺎدي ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟـﻲ از ﻧﻘﻄـﻪﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻏﺬا ﺑﺮاي آﺑﺰﻳﺎن ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﺎﻫﻴﻬﺎ اﻫﻤﻴﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﻋﻠـﻒ ﻫـﺮز‬ ‫ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎي آﺑﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ 4-1-4‬زﻳﺮردة ﻟﻴﻠﻴﺌﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮردة ﻟﻴﻠﻴﺌﻴﺪه ﻣﺘﻜﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ زﻳﺮرده از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺗﻚﻟﭙﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺣﺪود ‪25000‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ از ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺧﺸﻜﻲزي )اﻏﻠﺐ‬ ‫ژﺋﻮﻓﻴﺖ و داراي اﻧﺪاﻣﻬﺎي ذﺧﻴﺮهاي زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ(‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت آﺑﺰي ﻳﺎ اﭘﻲﻓﻴﺖ و ﺑﻪﻧﺪرت‬ ‫ﻓﺎﻗﺪ ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬درﺧﺘﭽﻪاي و ﺣﺘﻲ در‬ ‫ﻣﻮاردي درﺧﺘﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي درﺧﺘﭽﻪاي و درﺧﺘﻲ داراي رﺷﺪ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺧﺎص‬ ‫ﺗﻚﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ )ﻟﻴﻠﻴﻮﭘﺴﻴﺪا( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ داراي رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ﺷﺒﻜﻪاي و‬ ‫ﭘﻬﻨﻚ ﭘﻬﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﺮوﻫﻲ داراي ﻋﻨﺎﺻﺮ آوﻧﺪي در داﺧﻞ ﺑﺎﻓﺖ ﺳﺎﻗﻪ و رﻳﺸﻪاﻧﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﻫﻴﭽﻴﻚ داراي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻋﻤﻠﻜﺮد ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا )دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ(ﻫﺎي ﭼﻮﺑﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي زﻳﺮرده ﻟﻴﻠﻴﺌﻴﺪه ﻣﻌﻤﻮﻻً داراي ﮔﻠﻬﺎي )ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎي( رﻧﮕﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﻤﻼً‬ ‫ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺸﺮات را ﺗﺴﺮﻳﻊ و ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ داراي ﮔﻞآذﻳﻦ اﺳﭙﺎد‬ ‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ اﻋﻀﺎي اﻳﻦ زﻳﺮرده‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮ ﻛﺎﻫﺶ و ﺗﺤﻠﻴﻞ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪103‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 16-4‬ﻟﻤﻨﺎﺳﻪ )ﻋﺪﺳﻚ آﺑﻲ(‬ ‫‪ .1‬ﻟﻤﻨﺎﭘﻮﻟﻴﺮﻳﺰا ‪ (a‬ﺗﺎل ﺑﺎ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎﺑﺠﺎ و اﻧﺘﻬﺎي رﻳﺸﻪاي ﻣﺸﺨﺺ‪ (b ،‬ﻗﺴﻤﺖ زﻳـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺗﺎل‪ (c ،‬ﺑﺮش ﻃﻮﻟﻲ ﺗﺎل‬ ‫‪ .2‬وﻟﻔﻴﺎ آرﻳﺰا ‪ (a‬ﺗﺎل ﺷﻨﺎور‪ (b ،‬ﺑﺮش ﺗﺎل‬ ‫‪ .3‬ﻟﻤﻨﺎﮔﻴﺒﺎ ‪ (a‬ﺗﺎل‪ (b ،‬ﺑﺮش ﻃﻮﻟﻲ ﺗﺎل‪ (c ،‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﺣﺎوي ‪ 2‬ﮔﻞ ﻧﺮ و ﻳـﻚ ﮔـﻞ ﻣـﺎده‪،‬‬ ‫‪ (d‬ﻣﻴﻮة ﻧﺼﻔﻪ‪ (e ،‬ﺑﺮش ﻋﺮﺿﻲ ﻣﻴﻮه‪ (f ،‬ﺑﺮش ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺬر‬ ‫‪ .4‬ﻟﻤﻨﺎ ﻣﻴﻨﻮر‪ ،‬ﺗﺨﻤﺪان ﻓﺎﻗﺪ دﻳﻮاره )دﻳﻮاره ﺟﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ(‬ ‫‪ .5‬ﻟﻤﻨﺎ ﺗﺮيﺳﻮﻟﻜﺎ‪ (a ،‬ﺗﺎل ﺑﺎ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻣﺘﻌﺪد‪ (b ،‬ﮔﻴﺎﻫﭽﻪ‪ (c ،‬ﻣﻴﻮه‬

‫رﻓﺘﻦ ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻞ را دﻧﺒﺎل ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬زﻳـﺮردة ﻟﻴﻠﻴﺌﻴـﺪه داراي ﻣـﺸﺎﺑﻬﺖ ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳـﻚ ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻋﻀﺎي زﻳﺮرده زﻳﻨﮕﻴﺒﺮﻳﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺧﺼﻮص ﮔﻴﺎﻫﺎن راﺳﺘﻪ زﻳﻨﮕﻴﺒﺮاﻟﺲ اﺳﺖ و اﻳـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻮﺟﺐ دﺷﻮارﻳﻬﺎﻳﻲ در اﻣﺮ ﺟﺪاﺳﺎزي ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ اﻳـﻦ دو زﻳـﺮرده‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫زﻳﺮردة ﻟﻴﻠﻴﺌﻴﺪه از دو راﺳﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 20‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺑـﻴﺶ از ‪ 25000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬

‫‪4‬‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪5‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي آﻣﺎرﻳﻠﻴﺪاﺳﻪ‪ ،‬ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ و اورﻛﻴﺪاﺳﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫‪104‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﻟﻴﻠﻴﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﭘﻮﻧﺘﻪدرﻳﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻓﻴﻠﻴﺪراﺳﻪ‪ ،‬اﻳﺮﻳﺪاﺳـﻪ‪ ،‬ﻟﻴﻠﻴﺎﺳـﻪ‪ ،‬آﻣﺎرﻳﻠﻴﺪاﺳـﻪ‪،‬‬ ‫آﮔﺎواﺳﻪ‪ ،‬ﮔﺰاﻧﺘﻮروﻳﺎﺳﻪ‪ ،‬وﻟﻴﻮزﻳﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻮدوراﺳـﻪ‪ ،12‬ﺗﺎﻛﺎﺳـﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻤﻮﻧﺎﺳـﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﻧﺎﺳﺘﺮاﺳـﻪ‪،‬‬ ‫اﺳﻤﻴﻼﻛﺎﺳﻪ و دﻳﻮﺳﻜﻮرآﺳﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 14‬ﺧﺎﻧﻮادة ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ 8000‬ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ )ﻫﻤﻪﺟﺎزي( ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪود ﻧﻴﻤـﻲ از‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ و آﻣﺎرﻳﻠﻴﺪاﺳﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧـﺪ‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮاده اﻳﺮﻳﺪاﺳـﻪ ﻧﻴـﺰ داراي‬ ‫ﺣﺪود ‪ 1500‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺑﺎرﻳﻚ و داراي رﮔﺒﺮﮔﻬﺎي ﻣﻮازي‪ ،‬ﺻﻔﺖ اﺑﺘﺪاﻳﻲ اﻳـﻦ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻮﻧﺘﻪدرﻳﺎﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 9‬ﺟﻨﺲ و ‪ 34‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫آﺑﺰي و در روﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎي ﻣﺮﻃﻮب ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ در زﻳـﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آﺑـﻲ‬ ‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻣﻲروﻳﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﭘﻮﻧﺘﻪدرﻳﺎ )‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬رﻳﻮﺳﻴﺎ )‪ 2‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬زوﺳـﺘﺮا )‪2‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ( و ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻮﻧﻮﺗﻴﭙﻴﻚ ﻫﻴﺪروﺗﺮﻳﻜﺲ و ﻳﻮرياﺳﺘﻤﻮن در دﻧﻴـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ‬ ‫وﺳﻴﻌﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻫﺘﺮاﻧﺘﺮا )‪ 7‬ﮔﻮﻧﻪ( ﻫﻢ در دﻧﻴـﺎي ﺟﺪﻳـﺪ و ﻫـﻢ در دﻧﻴـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ و ﺟﻨﺲ ﻣﻮﻧﻮﻛﻮرﻳﺎ )‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ( و اﺳﻜﻮﻟﺮوﭘﻴﺲ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دﻧﻴـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻔﻬﺎﻳﻲ آﺑﺰي و ﻳﺎ ﻣﺮداﺑﻲ اﻳﺴﺘﺎده در درون آب و ﻏﺮﻗﻪ در آن و ﻳﺎ ﻏﻮﻃـﻪور و‬ ‫ﺷﻨﺎورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻧﻴﺎم دار‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً دوردﻳﻔﻲ و ﮔﺎﻫﻲ دوﺷﻜﻞ‪ ،‬داراي ﮔﻮﺷـﻮارك و‬ ‫زﺑﺎﻧﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻨﺒﻠﻪ‪ ،‬ﮔﻠﻬﺎ ﺳﻪ ﭘﺮ‪ ،‬ﺑـﺪون ﺑﺮﮔـﻚ‪ ،‬ﻳـﺎ داراي‬ ‫ﻳﻚ ﺑﺮﮔﻚ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﻴﺸﺒﺮگ‪ ،‬دوﻟﺒﻪ و ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرناﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻛﭙـﺴﻮل‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ‪ 6‬ﺟﻨﺲ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 20‬ﺗﺎ ‪ 30‬ﮔﻮﻧﻪ دارد ﻛﻪ ﻫﻤﮕﻲ در آﺑﻬﺎي ﻣﺮداﺑﻬﺎ و‬ ‫ﺗﺎﻻﺑﻬﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم و ﻣﻌﺘﺪل ﻣـﻲ روﻳﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻠﭙـﻮش در ﮔﻠﻬـﺎي اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن رﻧﮕـﻲ و‬ ‫ﮔﻠﺒﺮگﻣﺎﻧﻨﺪ )ﺗﭙﺎل(‪ ،‬ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﻟﻮﻟﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﻓﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 3‬ﺗﺎ‬ ‫‪ 6‬ﭘﺮﭼﻢ و ﮔﺎﻫﻲ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﭘﺮﭼﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ داﺧﻠﻲ ﺑﺨﺶ ﻟﻮﻟﺔ ﺟﺎم ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮده‬ ‫و ﻃﻮل ﻣﻴﻠﺔ آن ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ زﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬داراي ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ و ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ )در‬ ‫‪1. Liliales‬‬ ‫‪2. Pontederiaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪105‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻨﺴﻬﺎ( ‪ 2‬ﺑﺮﭼﺔ ﺟﺎﻧﺒﻲ از ‪ 3‬ﺑﺮﭼﺔ ﺗﺨﻤﺪان از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺎدﮔﻲ‬ ‫داراي ﻳﻚ ﺧﺎﻣﻪ و ﻣﺤﺘﻮي ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي ﻓﺮاوان واژﮔﻮن ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان ﻳﻚﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ ﺗﺨﻤـﻚ دارد‪ .‬در ﻋـﺪهاي از اﻳـﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺣﺎﻟـﺖ‬ ‫ﺧﻮدﻟﻘﺎﺣﻲ ﻓﺮاوان رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺤﺼﻮر در ﮔﻠﭙﻮش ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧـﺪه و ﻳـﺎ‬ ‫ﺑــﻪﺻــﻮرت ﻓﻨﺪﻗــﻪ اﺳــﺖ‪ .‬داﻧــﻪ در ﻏﺎﻟــﺐ ﺟﻨــﺴﻬﺎ داراي آﻟﺒــﻮﻣﻦ ﻧــﺸﺎﺳﺘﻪاي و ﺣﺘــﻲ‬ ‫اﺳﺘﻮاﻧﻪايﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﺮﻳﺪاﺳﻪ‪) 1‬زﻧﺒﻖ(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده داراي ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﻫﻤﻴﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از آنﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ زﻧﺒﻖ‪ ،‬ﮔﻼﻳﻮل و زﻋﻔـﺮان اﺷـﺎره‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺪود ‪ 70‬ﺟﻨﺲ و ‪ 1800‬ﮔﻮﻧﻪ در اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده اﻧﺘﺸﺎر ﺟﻬﺎﻧﻲ دارد و ﻫﻢ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ و ﻫﻢ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺟﻨﻮب آﻓﺮﻳﻘﺎ‪ ،‬ﺷﺮق ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﺷﻤﺎل و ﻣﺮﻛﺰ آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﻫـﺎ را‬ ‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي ﭘﻴﺎز‪ ،‬ﺗﻜﻤﻪ ﻳﺎ رﻳﺰوم ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻄﺒﻖ روي ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﭘﻬﻨﻚ آﻧﻬـﺎ ﺧﻨﺠـﺮي ﺷـﻜﻞ ﻳـﺎ‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﺎرﻳﻚ و ﺧﻄﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻞ آذﻳﻦ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ و ﻣﺮﻛﺐ از ﻳﻚ ﻳـﺎ ﭼﻨـﺪ ﮔـﻞ و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﺮزن اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﺷﺒﻪ ﮔﻠﺒﺮگ و ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 6‬ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن‬ ‫ﺷﻌﺎﻋﻲ ﻳﺎ دوﻃﺮﻓﻲ در دو ردﻳﻒ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻠﭙﻮش ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻗﺎﻋﺪه ﺑـﻪ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺗﺼﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻠﭙﻮش داده اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 3‬ﻋﺪد و ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻗﻄﻌﺎت ردﻳﻒ ﺧـﺎرﺟﻲ ﮔﻠﭙـﻮش ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤـﺪان زﻳـﺮﻳﻦ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ و در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﺔ آن ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺗﺨﻤﻚ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري ﻗﺮار دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﻪ ‪ 3‬ﻗﺴﻤﺘﻲ و ﻫﺮﻳﻚ از ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت آن درﺳﺖ و ﻳﺎ ﺧﻮد داراي ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺗﻘـﺴﻴﻤﺎت ﺧﺎﻣـﻪ ﺷـﺒﻪ ﮔﻠﺒـﺮگ و رﻧﮕـﻴﻦ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ زﻧﺒـﻖ( ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل ﺷﻜﻮﻓﺎ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ داراي روﻳﺎن ﻛﻮﭼـﻚ و آﻧﺪوﺳـﭙﺮم ﻓـﺮاوان ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬ ‫)ﺷﻜﻞ ‪.(17-4‬‬ ‫‪1. Iridaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪106‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 17-4‬ﺧﺎﻧﻮادة اﻳﺮﻳﺪاﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫ﺟﻨــﺴﻬﺎي ﻣﻬــﻢ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨــﺪ از‪ :‬اﻳــﺮﻳﺲ )‪ 300‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪ ،‬ﮔﻼدﻳﻮﻟــﻮس )‪ 300‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪،‬‬ ‫ﺳﺮﻳﺴﻴﺮﻳﻨﭽﻴﻮم )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬روﻣﻮﻟﻪآ )‪ 90‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻛﺮوﻛﻮس )‪ 75‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اﻳﻜﺴﻴﺎ )‪ 45‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪107‬‬

‫از ﻛﻼﻟﻪﻫﺎي زﻋﻔﺮان ﺧـﻮراﻛﻲ ﻣـﺎدة ﻣﻌﻄـﺮ و رﻧﮕـﻲ اﺳـﺘﺨﺮاج ﻣـﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ در‬ ‫رﻧﮕﺮزي و ﻣﻌﻄﺮ ﻧﻤﻮدن ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻣـﺎدة ﻣﻌﻄـﺮ ﺣﺎﺻـﻞ از‬ ‫رﻳﺸﻪ اﻳﺮﻳﺲ ﻓﻠﻮرﻧﺘﻴﻨﺎ در ﻋﻄﺮﺳﺎزي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤـﺎم ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة زﻧﺒﻖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎه زﻳﻨﺘﻲ ﭘﺮورش داده ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ ﻛـﻪ از آن ﺟﻤﻠـﻪ ﻣـﻲﺗـﻮان از‬ ‫ﺟﻨــﺴﻬﺎي اﻳــﺮﻳﺲ )زﻧﺒــﻖ(‪ ،‬ﺗﻴﮕﺮﻳــﺪﻳﺎ‪ ،‬ﻛﺮوﻛﻮﺳــﻤﻴﺎ‪ ،‬اﻳﻜــﺴﻴﺎ‪ ،‬اﺳﭙﺎراﻛــﺴﻴﺲ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺰﻳــﺎ و‬ ‫ﮔﻼدﻳﻮﻟﻮس )ﮔﻼﻳﻮل( ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ج( ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ‪) 1‬ﻻﻟﻪ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﮔﻠـﺪار‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﺑﺎﻏﺒﺎﻧﻲ و ﺑﻪدﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻬـﻢ ﮔﻴﺎﻫـﺎن زﻳﻨﺘـﻲ ﺣـﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴـﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺧﻮراﻛﻲ آن ﭘﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪود ‪ 250‬ﺟـﻨﺲ و ‪3500‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ در ﺧﺎﻧﻮادة ﻻﻟﻪ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در ﺗﻤـﺎم ﻧﻘـﺎط دﻧﻴـﺎ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﻣﺤﺪود دارﻧﺪ‪ ،‬وﻟـﻲ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻫﻤﻪﺟﺎزي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬اﻏﻠﺐ داراي ﭘﻴﺎز‪ ،‬ﺗﻜﻤﻪ‪ ،‬رﻳﺰوم ﻳﺎ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻏﺪهاي ﺑـﻮده‪،‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪﺻﻮرت درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪه ﭼﻮﺑﻲ ﺷـﺪه و ﺧـﺸﺒﻲ‪ ،‬ﻳـﺎ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﭘﺎﻳﺎي ﮔﻮﺷﺘﻲ و ﻛﺎﻛﺘﻮسﺷﻜﻞ و ﺑﻪﻧﺪرت ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و دوﺟﻨﺴﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪاي ﺳـﺎده‬ ‫و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻣﻨﻔﺮد ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎي ﭘﻴـﺎز‪ 2‬در ﺧﻮﺷـﻪﻫـﺎي ﺷـﺒﻪﭼﺘـﺮ اﻧﺘﻬـﺎﻳﻲ ﻇـﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻨﻈﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً از ‪ 6‬ﮔﻠﭙﻮش ﺷﺒﻪﮔﻠﺒﺮگ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫دو ردﻳﻒ ‪ 3‬ﺗﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻠﭙﻮش ﺟﺪا از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻳﺎ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ در ﻗﺎﻋـﺪه‬ ‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻠﭙﻮش دادهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻠﭙﻮش و آزاد ﻳﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﺑـﺎ ﻗﻄﻌـﺎت‬ ‫ﮔﻠﭙﻮش ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎً از ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫـﻢ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ و داراي ﺗﺨﻤـﺪان‬ ‫‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ زﺑﺮﻳﻦ و ﺧﺎﻣﻪ درﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻘﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﭙﺴﻮل ﺧﺸﻚ و ﻳﺎ ﺳﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫روﻳﺎن داﻧﻪ راﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪه و داﻧﻪ ﺣﺎوي آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻓﺮاوان اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(18-4‬‬ ‫‪1. Liliaceae‬‬ ‫‪2. Alium‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪108‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 18-4‬ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ )ﻻﻟﻪ(‬ ‫‪ .1‬ﻻﭘﺎﮔﺮﻳﺎ روزهآ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺔ ﺑﺮﮔﻲ ﺑﺎ ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺤﻮري و اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ‬ ‫‪ .2‬اﻟﻴﻮم ﺳﻴﺎﻧﺌﻮم‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﮔﻞآذﻳﻦ ﮔﺮزن ﺷﺒﻪﭼﺘﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻛﺎﻟﻮﻛﻮرﺗﻮس ﻳﻮﻧﻴﻔﻠﻮروس‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﭘﻴﺎزﻫﺎي ﻗﺎﻋﺪهاي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬آﻟﻮﺋﻪ ﺟﻮﻛﻮﻧﺪا‪ ،‬ﮔﻴﺎه روزت ﺑﺮﮔﻲ در ﻗﺎﻋﺪهاي را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻛﻨﻴﭙﻮﻓﻴﺎ ﺗﺮيآﻧﮕﻮﻻرﻳﺲ‪ ،‬ﮔﻞآذﻳﻦ‬ ‫‪ .6‬ﻟﻴﻠﻴﻮم ﻣﺎرﺗﺎﮔﻮن‪ (a ،‬ﮔﻞآذﻳﻦ‪ (b ،‬ﻣﻴﻮه )ﻛﭙﺴﻮل(‬ ‫‪ .7‬ﻟﻴﻠﻴﻮم ﻛﺎﻧﺎدﻧﺲ‪ ،‬ﮔﻠﭙﻮﺷﻬﺎي ﺷﺒﻪﮔﻠﺒﺮگ‪ ،‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ ﻣﺤﺘﻮي ﺗﻌﺪادي زﻳﺎد ﺗﺨﻤﻚ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري و ﺣﺎوي ﻳﻚ ﺧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻔﺮد ﺑﺎ ﻛﻼﻟﺔ ﻟُﺐدار‬ ‫‪ .8‬ﻛﻮﻧﻮاﻻرﻳﺎ ﻣﺠﺎﻟﻴﺲ‪ ،‬ﻣﻴﻮه )ﺳﺘﻪ(‬ ‫‪ .9‬ﻛﻠﭽﻴﻜﻮم‪ ،‬ﭘﻴﺎز در ﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻨﻔﺮد و اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ‪ ،‬ﮔﻞ ﺑﺎ ﮔﻠﭙﻮش‪ 6 ،‬ﭘـﺮﭼﻢ و ﻳـﻚ‬ ‫ﻛﻼﻟﺔ ‪ 3‬ﻗﺴﻤﺘﻲ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪109‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ )ﻻﻟﻪ(‪ ،‬از ﺣﺪود ‪ 250‬ﺟﻨﺲ و ﻗﺮﻳﺐ ‪3500‬‬ ‫‪.‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮﺣﺴﺐ ردهﺑﻨﺪﻳﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ‪ 12‬اﻟﻲ ‪ 28‬ﻃﺎﻳﻔﻪ‬ ‫)ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده( ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺧﺎﻧﻮادة ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬آﺳﭙﺎراﮔﻮس )‪ 300‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬آﻟﻴـﻮم )‪450‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اُرﻧﻴﺘﻮﮔﺎﻟﻮم )‪ 150‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬دراﻛﺎﻧﺎ )‪ 150‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﭙﺎ )‪ 100‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬ﻻﻟـﺔ واژﮔـﻮن‬ ‫)‪ 65‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﻮرﻳﺎ )‪ 60‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬ﻣﻮﺳـﻜﺎري )‪ 60‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬ﭘـﻮﻟﻲﮔﻮﻧـﺎﺗﻮم )‪ 50‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪،‬‬ ‫ارﻣﺮوس )‪ 45‬ﮔﻮﻧﻪ( و آﺳﻔﻮدﻟﻮ )‪ 12‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻻﻟﻪ ﻗﺮاﺑﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫـﺎي اﻳﺮﻳﺪاﺳـﻪ و آﻣﺎرﻳﻠﻴﺪاﺳـﻪ دارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﺧﺎﻧﻮادة زﻧﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮﻻً داراي ﮔﻠﻬﺎي ﺑﺎ ‪ 3‬ﭘﺮﭼﻢ و ﺗﺨﻤﺪان زﻳﺮﻳﻦ اﺳﺖ و ﺧـﺎﻧﻮادة‬ ‫آﻣﺎرﻳﻠﻴﺪاﺳﻪ داراي ‪ 6‬ﭘﺮﭼﻢ و ﺗﺨﻤﺪان زﻳﺮﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺪه اي از ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ ﻫﺎ ﺟﻨﺒﺔ ﻛﺸﺎورزي دارﻧﺪ و اﻣﺮوزه در ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﻬـﺎن ﻛﺎﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً از اﻧﻮاع ﺟﻨﺲ اﻟﻴﻮم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺒﺰي ﺧﻮراﻛﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﭘﻴـﺎز و‬ ‫اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻫﻮاﻳﻲ ﭘﻴﺎز ﺧﻮراﻛﻲ )اَﻟّﻴﻮم ﺳ‪‬ﭙﺎ(‪ ،‬ﭘﻴﺎز ﻣﻮﺳﻴﺮ )اَﻟّﻴـﻮم اَﺳـﻜﺎﻟﻮﻧﻴﻜﻮم(‪ ،‬ﭘﻴـﺎز و‬ ‫ﺑﺮگ ﺗﺮه ﻓﺮﻧﮕﻲ )اَﻟّﻴﻮم ﭘﻮروم( و ﭘﻴﺎز ﺳﻴﺮ )اَﻟّﻴﻮم ﺳـﺎﺗﻴﻮم( در ﺗﻐﺬﻳـﺔ روزاﻧـﻪ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﺪهاي از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ ﻋﻨﻮان زﻳﻨﺘﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺲ ﻻﻟﻪ )ﺗﻮﻟﻴﭙﺎ( ﻛـﻪ اﻣـﺮوزه‬ ‫ﺑﻴﺶ از ‪ 1000‬وارﻳﺘﺔ آن ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﺮورش و ﺑﻪﻃﻮر ﻣـﺼﻨﻮﻋﻲ ﺑـﻪدﺳـﺖ‬ ‫آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻻﻟـﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﻟـﻴﺲ ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ )ﻟﻴﻠﻴـﻮم ﻛﺎﻧﺪﻳـﺪوم(‪ ،‬ﻣـﺮﻳﻢ ﻣﺎرﺗـﺎﮔﻮن )ﻟﻴﻠﻴـﻮم‬ ‫ﻣﺎرﺗﺎﮔﻮن ﺷﻜﻞ ‪ ،(18-4‬ﺳﻨﺒﻞ )ﻫﻴﺎﺳـﻨﺘﻮس اورﻳﺎﻧﺘـﺎﻟﻴﺲ(‪ ،‬زﻧﺒـﻖ رﺷـﺘﻲ )ﻫ‪‬ﻤ‪‬ﺮوﻛـﺎﻟّﻴﺲ( و‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﮔﻮﻧﻪاي ﻻﻟﺔ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﻳﺘﻴﻼرﻳﺎ اَﻣﭙِﺮﻳﺎﻟﻴﺲ ﻛﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳﺮاﻧﻲ دارد از ﮔﻠﻬﺎي‬ ‫زﻳﻨﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻲ از ﻓﺮوش ﮔﻞﻓﺮوﺷﻴﻬﺎ و ﻣﺆﺳـﺴﺎت ﭘـﺮورش ﮔـﻞ را ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادة ﻻﻟﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ و ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ از‬ ‫آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﺗﻮان از ﻻﻟﻪ‪ ،‬ﻻﻟﺔ ﺳﺮﻧﮕﻮن‪ ،‬ﺳﻮﺳﻦ‪ ،‬ﻣﺎرﭼﻮﺑﻪ زﻳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻧﺴﻴﺎورﻳﺎ‪ ،‬ﻳﻮﻛﺎ‪ ،‬دراﺳـﻨﺎ‬ ‫و‪ ...‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬از رﻳﺸﻪﻫﺎي ذﺧﻴﺮهاي ﮔﻴﺎه ﺳﺮﻳﺶ ﻣﺎدة ﭼﺴﺒﻨﺎك ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻣﺎرﭼﻮﺑـﻪ‪،‬‬ ‫ﭘﻴﺎز‪ ،‬ﺳﻴﺮ و‪ ...‬داراي ﻣﺼﺮف ﺧﻮراﻛﻲاﻧﺪ و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺒﺰي ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪110‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫راﺳﺘﺔ اُرﻛﻴﺪاﻟﺲ‪) 1‬ﺛﻌﻠﺐ(‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 2‬ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﻮرﻣﺎﻧﻴﺎﺳﻪ )‪ 125‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ارﻛﻴﺪاﺳﻪ )‪ 18000‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺘﻮاﻳﻲ و ﻧﻴﻤﻪاﺳﺘﻮاﻳﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة ارﻛﻴﺪاﺳﻪ‪) 2‬ﺛﻌﻠﺐ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰرگ ﺑﻮده ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم دﻧﻴﺎ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد و ﺑﻪدﻟﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﮔﻠﻬﺎي زﻳﺒﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻟﺤﺎظ ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي‬ ‫دورﮔﺔ زﻳﺎدي ﻧﻴﺰ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻣﻌﺮض اﻧﻘﺮاض ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻠﺖ‬ ‫آن ﺗﺨﺮﻳﺐ روﻳﺸﮕﺎه و ﺟﻤﻊآوري ﻣﺪاوم ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺛﻌﻠـﺐ ﻫﻤـﻪﺟـﺎزي‬ ‫ﺑﻮده و در ﻫﻤﺔ روﻳﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ زﻳﺴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺧﺸﻜﻲزي‪ ،‬اﭘﻲﻓﻴـﺖ ﻳـﺎ ﺳـﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ‪ ،‬رﻳـﺰومدار ﻳـﺎ ﺑـﺎ رﻳـﺸﻪاي‬ ‫ﻏﺪهاي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻗﻪ ﺑﺮﮔﺪار ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺮگ و ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﻗﺎﻋﺪه ﺿﺨﻴﻢ ﺷﺪه و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺒﻪﭘﻴـﺎز‬ ‫داده اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺳﺎده‪ ،‬ﻣﺘﻨـﺎوب و‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً در دو ردﻳﻒ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﺪرت در ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬ ‫و ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﻠﺲ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺿـﺨﻴﻢ و ﮔﻮﺷـﺘﻲ ﺑـﻮده و در‬ ‫ﻗﺎﻋﺪه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻏﻼﻓﻲ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم دور ﺳﺎﻗﻪ را درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﺎ‬ ‫رﻧﮕﻬﺎي درﺧﺸﺎن و در ﺑﺮﺧﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﻪ رﻧﮓ زرد ﭘﺮﻳﺪه ﻳﺎ ﻗﻬﻮهاي ﺗﺎ ﺳﺒﺰ‬ ‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ داراي ﺑﺮاﻛﺘﻪ‪ ،‬دوﺟﻨﺴﻲ ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت ﭘﻮﻟﻴﮕﺎم ﻳﺎ ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ )ﺗـﻚﭘﺎﻳـﻪ( و‬ ‫زﻳﮕﻮﻣﻮرف ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﺳﻨﺒﻪ ﻳﺎ ﺧﻮﺷﻪ ﺳﺎده ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺐ و ﻳﺎ ﻣﻨﻔﺮد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﻣﺮﻛﺐ از ﺷﺶ ﺷﺒﻪﮔﻠﺒﺮگ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در دو ردﻳـﻒ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ردﻳﻒ ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻪﺻﻮرت ﺷﺒﻪﻛﺎﺳﺒﺮگ و ردﻳﻒ داﺧﻠﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺷﺒﻪﮔﻠﺒﺮگ درآﻣﺪه اﺳﺖ‬ ‫و ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت ردﻳﻔﻲ داﺧﻠﻲ ﻛﻮﭼـﻚ و ردﻳـﻒ ﺧـﺎرﺟﻲ ﺷـﺒﻪﺟـﺎم ﺗـﺸﻜﻴﻞ داده اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻄﻌﺎت ﮔﻠﭙﻮش آزاد ﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎت ﻣﻴـﺎﻧﻲ ﻣﻌﻤـﻮﻻً از ﻧﻈـﺮ اﻧـﺪازه و‬ ‫رﻧﮓ از ﻗﻄﻌﺎت ﻛﻨﺎري ﺧﻮد ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﮔﻠﺒـﺮگ ﻣﻴـﺎﻧﻲ ازﻧﻈـﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﺎﺻﻲ درآﻣﺪه و اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻟُﺐ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻟُﺐ ﻳﺎ ﺑﻪﻧـﺪرت ﻛﺎﺳـﺒﺮگ‬ ‫ﻣﻨﻔﺮد ﻃﻮﻳﻞ ﺷﺪه و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻬﻴﺰ داده اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺷﻬﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 2‬ﻳـﺎ‬ ‫‪1. Orchidales‬‬ ‫‪2. Orchidaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪111‬‬

‫‪ 1‬ﻋﺪد ﺑﺎ ﺑﺴﺎك ‪ 2‬ﻛﻴﺴﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺎف ﻃﻮﻟﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮده ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭼﺴﺒﻴﺪه و ﺗﻮدهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﻮﻟﻴﻨﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤـﺪان زﻳـﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻳـﻚﺧﺎﻧـﻪاي‬ ‫ﻛﻼﻟﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﺎرور ﻳﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ‪ 2‬ﺑﺨﺶ ﻛﻨﺎري ﺑﺎرور و دﻳﮕﺮي ﻧﺎزاﺳﺖ و ﻛـﻼً در‬ ‫ﻣﺤﻔﻈﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم روﺳﺘﻠﻮم ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺤﻔﻈﻪ در ﺑﻴﻦ ﺑﺴﺎك و ﺧﺎﻣـﻪ ﺟـﺎي دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﭙﺴﻮل ﺗﺎبﺧﻮردهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ‪ 3‬ﻳﺎ ‪ 6‬ﺷﻜﺎف ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﺑﻲﺷﻤﺎر‪ ،‬رﻳﺰ و ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادة ارﻛﻴﺪاﺳﻪ )ﺛﻌﻠـﺐ( ﻣﻌﻤـﻮﻻً در ‪3‬‬ ‫زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده و ‪ 6‬ﻃﺎﻳﻔﻪ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫اﻟﻒ( زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻮﺳﺘﺎﺳﻴﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي آﭘﻮﺳﺘﺎﺳﻴﺎ )‪ 10‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻧﻴﻮودﻳﺎ )ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ب( زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ﺳﻴﭙﺮﻳﭙﺪﻳﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﭘﺎﻓﻴﻮﭘﺪﻳﻮم )ﮔﻮﻧﻪ( وﺳﻴﭙﺮﻳﭙﺪﻳﻮم )‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ج( زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ارﻛﻴﺪوﺋﻴﺪه‪ 0‬ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬـﻢ ﭘﻼﺗﺎﻧـﺪرا )‪ 200‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬دﻧـﺪروﻧﻴﻮم‬ ‫)‪ 1400‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اﭘﻴﺪﻧﺪروم )‪ 400‬ﮔﻮﻧﻪ( و ارﻛﻴﺲ )‪ 35‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ارﺗﺒﺎط و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣـﺪس‬ ‫زده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﻮرﻣﺎﻧﻴﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻟﻴﻠﻴﺎﺳﻪ و آﻣﺎرﻳﻠﻴﺪاﺳﻪ )ﺑﻪوﻳـﮋه ﺟـﻨﺲ ﻫﻴﭙﻮﻛﭙـﺴﺲ(‬ ‫ﻗﺮاﺑﺖ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺛﻌﻠﺒﻬﺎ دارﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(19-4‬‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اورﻛﻴﺪاﺳﻪﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﺮاوردهﻫﺎﻳﺸﺎن ﭼﻨﺪان زﻳﺎد ﻧﻴـﺴﺖ و ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫از ﻟﺤﺎظ ﮔﻠﻬﺎي ﻏﺎﻟﺒﺎً زﻳﺒﺎ و زﻳﻨﺘﻲ آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﺷﺘﻪ و ﺧﺮﻳﺪ و ﻓـﺮوش ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ و در‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن از ﮔﻠﻬﺎي ﮔﺮانﻗﻴﻤﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﭘﺮورش و ﻛﺎﺷﺖ اﻧـﻮاع‬ ‫‪.‬اورﻛﻴﺪاﺳﻪﻫﺎ و دورﮔﻪﻫﺎي زﻳﻨﺘﻲ آﻧﻬﺎ در ﮔﻠﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺠﻬـﺰي ﻛـﻪ داراي ﺷـﺮاﻳﻂ وﻳـﮋة‬ ‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎناﻧﺪ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد )ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ ﮔﺮاﻧـﻲ اورﻛﻴﺪاﺳـﻪﻫـﺎي زﻳﻨﺘـﻲ(‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻲ از اورﻛﻴﺪاﺳﻪﻫﺎ ﻛﻪ ﭘﺮورش آن ﺑﺴﻴﺎر راﻳﺞ اﺳﺖ ﺳﻴﭙﺮﻳﭙِﺪﻳﻮم ـ ﻛﺎﻟﺴ‪‬ﺌﻮس اﺳﺖ ﻛـﻪ‬ ‫در ارﺗﻔﺎﻋﺎت ژورا و آﻟﭗ اروﭘﺎ ﻣﻲروﻳﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻌﻠﻴﻦ ﻧﻮس« ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﻮاع‬ ‫ﺳﻴﭙﺮاﻳﭙﺪﻳﻮم زﻳﻨﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻨﺴﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اورﻛﻴﺪاﺳﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻓﺮاوردهﻫﺎي آﻧﻬﺎ در ﺗﻐﺬﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪوﻳﮋه در ﺗﻬﻴﺔ ﺷـﻴﺮﻳﻨﻬﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻣﺎدة ﺧﻮشﻃﻌﻢ و ﺧﻮﺷﺒﻮﻛﻨﻨﺪه ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود واﻧﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻴﻮة ﺧﺸﻚ ﺷـﺪه‬ ‫ﮔﻮﻧﻪاي واﻧﻴﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم واﻧﻴﻼ ﭘﻼﻧﻴﻔﻮﻟﻴﺎ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫واﻧﻴﻼ ﭘﻼﻧﻴﻔﻮﻟﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﺻﻠﻲ آن ﺷﺮق ﻣﻜﺰﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮوزه در ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺑﺎﻻروﻧﺪ‪ ،‬داراي ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﻧﺮم ﻋﻠﻔﻲ و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮔﻮﺷﺘﻲ‪ ،‬ﺑـﺎ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪112‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 19-4‬ارﻛﻴﺪاﺳﻪ )ﺛﻌﻠﺐ(‬ ‫‪ .1‬ﺑﺎﻟﺒﻮﻓﻴﻠﻮم ﺑﺎرﺑﻴﮕﺮوم‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﭘﻴـﺎز ﻛـﺎذب در ﻗﺎﻋـﺪة ﺑﺮﮔﻬـﺎ؛ ‪ .2‬دﻧـﺪروﺑﻴﻮم‬ ‫ﭘﺎﻟﺨﻠﻮم‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ )ﻓﺮم روﻳﺸﻲ(؛ ‪ .3‬ﺳﺎﻓﺮوﻧﻴﺘﻴﺲ ﻛﻮﻛﺴﻴﻨﻪآ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ )ﻓﺮم روﻳﺸﻲ(؛‬ ‫‪ .4‬اُﻧﻴﺴﻴﺪﻳﻮم ﺗﻴﮕﺮﻳﻨﻮم‪ (a .‬ﮔﻠﻬﺎي در ﻳﻚ ﮔﻞآذﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ‪ (b ،‬ﺳﺘﻮﻧﻚ )ارﮔﺎﻧﻬـﺎي ﺟﻨـﺴﻲ‬ ‫ﻣﺘﺼﻞ(؛ ‪ .5‬ﭘﺎﻓﻴﻮﭘﺪﻳﻮم ﻛﻮﻧﻜﺎﻟﺮ‪ (a .‬ارﻛﻴﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪﺳﺒﺰ ﻓﺎﻗـﺪ ﭘﻴـﺎز ﻛـﺎذب‪ (b ،‬ﻧﻤـﺎي ﻛﻨـﺎري‬ ‫ارﮔﺎﻧﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺘﺼﻞ‪ (c ،‬ﻧﻤﺎي ﺟﻠـﻮﻳﻲ ارﮔﺎﻧﻬـﺎي ﺟﻨـﺴﻲ؛ ‪ .6‬ﻛﻮﺋﻠـﻮژﻳﻦ ﭘﺎرﻳـﺸﻲ‪(a .‬‬ ‫ﺷﺎﺧﻪ ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺎزﻫﺎي ﻛﺎذب ﺑﺰرگ‪ (b ،‬اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﺟﻨﺴﻲ ﻣﺘﺼﻞ؛ ‪ .7‬ﻧﺌﻮﺗﻴـﺎ ﻧﻴﺪوﺳـﺎوﻳﺲ‪،‬‬ ‫ﻳﻚ ﮔﻴﺎه ﺑﻲرﻧﮓ ﺳﺎﭘﺮوﻓﻴﺖ؛ ‪ .8‬آﻧﻮﻛﺘﻮﭼﻴﻠﻮس روﻛﺒﺴﻮرﻗﻲ‪ ،‬ﺑﺮگ و ﺳﻨﺒﻠﺔ ﮔﻞ؛ ‪ .9‬اُﻓﺮﻳﺲ‬ ‫ﺑﺮﺗﻮﻟﻮﻧﻲ‪ ،‬ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ؛ ‪ .10‬اُرﻛﻴﺲ ﭘﻮرﭘﻮرهآ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻬﺎ و ﮔﻞآذﻳـﻦ؛ ‪ .11‬ﻛﻮرﻳﺒـﺎس ﺑﻴﻜﺎﻟﻜﺎرﺗـﺎ‪،‬‬ ‫ﮔﻴﺎه ﻛﺎﻣﻞ )ﻓﺮم روﻳﺸﻲ(؛ ‪ .12‬ﺳﭙﻴﺮﻳﭙﺪﻳﻮم اﻳﺮاﭘﻴﻨﻮم‪ ،‬ﮔﻞ و ﺑﺮگ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪113‬‬

‫ﺑﻨﺪﻫﺎ و ﮔﺮهﻫﺎي واﺟﺪ رﻳﺸﻪﻫﺎي ﻫﻮاﻳﻲ و ﻧﺎﺑﺠﺎﺳﺖ‪ .‬رﻳﺸﻪﻫـﺎي ﻫـﻮاﻳﻲ آن ﺳـﺒﺐ ﺗﺜﺒﻴـﺖ‬ ‫ﮔﻴﺎه و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺟﺬب ﻣﻮاد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي واﻧﻴﻞ ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬داراي دﻣﺒـﺮگ ﻧـﺎوداﻧﻲﺷـﻜﻞ‪،‬‬ ‫ﭘﻬﻨﻚ ﭘﻬﻦ دراز و ﻧﻮكﺗﻴﺰ و ﮔﻮﺷﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﺸﺮةﮔﺮدهاﻓﺸﺎن واﻧﻴﻞ ﻣﺨﺼﻮص‬ ‫و ﺑﻮﻣﻲ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳﻦ ﮔﻴﺎه اﺳﺖ و در ﻫﻴﭻ ﺟﺎي ﺟﻬﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ وﻗﺘﻲ واﻧﻴﻞ را‬ ‫در ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴﻤﻲ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن ﻣﻲﻛﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮدن ﺣﺸﺮة ﺧﺎص‬ ‫ﮔﺮدهاﻓﺸﺎن آن‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﻧﺪ ﮔﺮدهاﻓﺸﺎﻧﻲ را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 2-4‬ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‬ ‫ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻳﺎ دوﻟﭙﻪاﻳﻬﺎ از ﺷﺶ زﻳﺮرده ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗـﻮاﻟﻲ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮح ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫آﺳﺘﺮﻳﺪه‬

‫روزﻳﺪه‬

‫دﻳﻠﻨﻴﺌﻴﺪه‬

‫ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻠﻴﺪه‬

‫ﻫﺎﻣﺎﻣﻠﻴﺪه‬

‫ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻮﺋﻴﺪه‬

‫‪ 1-2-4‬زﻳﺮرده ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺌﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮرده ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺌﻴﺪه ﺷﺎﻣﻞ ‪ 8‬راﺳﺘﻪ و ‪ 39‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 12000‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ )ﺷﻜﻞ‬ ‫‪ 3 .(1-2‬ﺗﺎ از اﻳﻦ راﺳﺘﻪﻫﺎ )راﺳﺘﻪ ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺎﻟﺲ‪ ،1‬ﻻﺋﻮراﻟﺲ‪ 2‬و راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﻟﺲ‪ 3‬ﻳـﺎ آﻻﻟـﻪ(‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 2‬ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮرده ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺌﻴﺪه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷـﺎﻣﻞ دوﻟﭙـﻪاﻳﻬـﺎﻳﻲ‬ ‫‪3‬‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻋﻼﻳﻢ از ﺻﻔﺎت ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻜﻲ اﺑﺘﺪاﻳﻲ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﮔﺮوهﻫﺎي ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﻠﺤﻖ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻮﺑﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﻔﻲاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃـﻮر ﻣﻌﻤـﻮل‬ ‫داراي ﻣﺎدﮔﻲ آﭘﻮﻛﺎرپ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎي آﻧﻬﺎ زﻳﺎد و ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻠﺒـﺮگ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ و در‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد داراي ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‪ ،‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫زﻳﺎد‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎء ﻳﺎﻓﺘﻪ از ﮔﻠﺒﺮگ ﻣﻴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺗﻌﺪادي از ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎي ﻧﻮارﻣﺎﻧﻨﺪ درﺣـﺎل‬ ‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﺮﭼﻢ در آﻧﻬﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬داﻧﻪ ﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي روﻳﺎن ﻛﻮﭼـﻚ و آﻧﺪوﺳـﭙﺮم‬ ‫ﻓﺮاوان ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت روﻳﺎن ﺑﺰرگ و آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻛﻢ ﻳﺎ ﻓﻘﺪان آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻧﻴﺰ‬ ‫در آﻧﻬﺎ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻟﭙﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 2‬ﻋﺪد وﻟﻲ در ﭘـﺎرهاي ﻣـﻮارد ﺑـﻴﺶ از ‪ 2‬ﻟﭙـﻪ ﻧﻴـﺰ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪1. Magnoliales‬‬ ‫‪2. Laurales‬‬ ‫‪3. Ranunculas‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪114‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫راﺳﺘﻪ ﻧﻴﻤﻔﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫راﺳﺘﻪ اي ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه ﺷـﺎﻣﻞ ‪ 5‬ﺧـﺎﻧﻮاده و ﺣـﺪود ‪ 65‬ﮔﻮﻧـﻪ ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻴﻤﻔﺎﺳﻪ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ راﺳﺘﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮاً ﺷﺮح آن داده ﺷﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎﻳﻲ از راﺳـﺘﻪ ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴـﺎﻟﺲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﻋﻠﻔﻲ آﺑﺰي ﺑﻮده و ﻓﺎﻗﺪ ﺳﻠﻮﻟﻬﺎي ﺑﺎ روﻏﻦ اﺗﺮ و وﺳﻞ در ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ ﺑـﻮده‪ .‬اﻛﺜـﺮ‬ ‫آﻧﻬﺎ داﻧﻪ ﮔﺮده ﺗﻚدرﻳﭽﻪاي ﻳﺎ ﺑﺪون درﻳﭽﻪ دارﻧﺪ وﻟﻲ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣـﺸﺨﺺ ﻧﻴﻤﻔﺎﺳـﻪ داﻧـﻪ‬ ‫ﮔﺮده ‪ 3‬درﻳﭽﻪاي دارﻧﺪ‪ .‬اﻛﺜﺮ راﺳﺘﻪ ﻧﻴﻤﻔﺎﻟﺲ داراي دﻣﺒـﺮگ دراز و ﭘﻬـﻦ ﺑـﻮده و ﺑﺮﮔﻬـﺎ‬ ‫دﺳﻲﺷﻜﻞ ـ ‪ 3‬ﮔﻮش ـ ﻳﺎ ﺳﭙﺮي ﺷﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي ﭘﻬﻦ ﺷﻨﺎور و ﻣﺘﺤﺮك ﺑﻮده وﻟـﻲ‬ ‫در ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻠﻮم ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺎرﻳﻚ و ﻏﻮﻃﻪورﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﻠﻮﻣﺒـﻮ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺧـﺎرج از آب‬ ‫ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮ راﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن اﻳﻦ راﺳـﺘﻪ ﻳـﻚ ﻧـﻴﭻ اﻛﻮﻟـﻮژﻳﻜﻲ‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﻲ دارﻧﺪ‪ .‬زﻳﺴﺘﮕﺎه آﻧﻬﺎ ﻫﻨﻮز در آب اﺳﺖ و اﻛﺜﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺎزﮔﺎرﻳﺸﺎن‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ زﻳﺴﺘﮕﺎه ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرﺗﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬آﻧﻬﺎ اﻳﻦ زﻳﺴﺘﮕﺎه را ﺑﻪﻋﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﻊ روﻳﺶ‬ ‫ﺑﻘﻴﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ ﺷﻮد اﺷﻐﺎل ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻤﻔﻮﺋﻴــﺪﻫﺎ در ﺧــﺎﻧﻮاده ﻣﺮﻳﺎﻧﺘﺎﺳــﻪ از اﻳــﻦ ﺟﻬــﺖ و از ﺟﻬــﺖ زﻳــﺴﺖﮔــﺎﻫﻲ و‬ ‫ﻣﻴﺮﻳﻮﻓﻴﻠﻮم در ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎﻟﻮراﮔﺎﺳﻪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﺎراﺗﺮﻓﻴﻠﻮم ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ ﻳـﺎدآوري ﺷـﻮد‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ آﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬از ﻧﻈﺮ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ذﻛﺮ ﺷـﺪه ﺑـﺎﻻ( ﺑﺮاﺳـﺎس ﻓـﺴﻴﻠﻬﺎي‬ ‫ﺑﺮﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﺷﺪه ﻛﻪ راﺳﺘﻪ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ آﺑﻲ ﻳﻚ ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮﻻﻧﻲ دارد ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ ﺑﻪ ﻛـﻞ ﻣﺮﺣﻠـﻪ‬ ‫آﻟﺒﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد )از دوره ﻛﺮﺗﺎﺳﻪ ﺗﺤﺘﺎﻧﻲ(‪ .‬ﻓﺴﻴﻠﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺮﺣﻠـﻪ آﻟﺒـﻴﻦ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﺳﺖ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه و ﻧﻴﻤﻔﺎﻟﺲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬وﺟﻮد داﻧﻪ ﮔـﺮده‬ ‫ﺗﻚﺷﻴﺎري اﻛﺜﺮ ﻧﻴﻤﻔﺎﺳﻪ و ﻛﺎﺑﻮﻣﺒﺎﺳﻪ ﺣﺎﻛﻲ از ﻳﻚ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ از ﻣﻴﺎن دوﻟﭙﻪﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ زﻣﺎن ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻼﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻳﻚ ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 2‬ﻳـﺎ ‪ 30‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه ﻛﻪ در آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺲ ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻠﻮم در ﻫﻤـﺔ دﻧﻴـﺎ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬ ‫ﺗﻮدهﻫﺎي ﺷﻨﺎور و ﻳﺎ ﻏﻮﻃﻪور در آب دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻗﺮاﺑﺖ و ﻧﺰدﻳﻜـﻲ زﻳـﺎدي‬ ‫‪1. Nytphaelales‬‬ ‫‪2. Ceratophyllaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪115‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻴﻤﻔﺎﺳﻪ دارد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﮔﻴﺎه ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﺎﻫﻴﻬﺎ و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﺑﭽﻪ ﻣﺎﻫﻴﻬﺎ در ﻣﻘﺎﺑـﻞ‬ ‫ﺧﻄﺮات اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻼﺳﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳـﻚ ﺟـﻨﺲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬ ‫ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻠﻮم دارد و آن ﮔﻴﺎﻫﻲ اﺳﺖ آﺑﺰي‪ ،‬داراي رﻳﺸﻪاي ﺿﻌﻴﻒ و ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ رﻳﺸﻪ ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر آزاد در آﺑﻬﺎي راﻛﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻛﻪﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﺮداﺑﻬـﺎ و آﺑﻬـﺎي داراي ﺟﺮﻳـﺎن ﺑـﺴﻴﺎر ﻣﻼﻳـﻢ در دو‬ ‫ﻧﻴﻤﻜﺮة زﻣﻴﻦ ﺑﻪﺣﺎﻟﺖ ﻏﻮﻃﻪور ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺑـﺴﻴﺎر ﺑﺎرﻳـﻚ‪ ،‬ﺑﺮﻳـﺪه‪،‬‬ ‫داراي ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺑﺎرﻳﻚ ﺗﺴﻤﻪاي و ﻳﺎ رﺷﺘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﭼﺮﺧﻪاي در ﻫﺮ ﺑﻨﺪ ﺳـﺎﻗﻪ‬ ‫ﻗﺮار دارﻧﺪ و در اﻧﺘﻬﺎي ﺳﺎﻗﻪ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﻛﻮﺗﺎهﺑﻮدن ﻣﻴﺎنﮔﺮهﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺑﻪﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻞ ﺗﻚﺟﻨﺲ‪ ،‬ﮔﻠﭙﻮش ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺘﻌﺪد و ﺑﺎرﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ‪ 10‬ﺗـﺎ ‪ 20‬ﻋﺪدﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺎرﭘﻴﭻ ﻗﺮار دارﻧﺪ )ﺻﻔﺖ وﻳﮋة راﺳﺘﺔ آﻻﻟﻪ(‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ ﻓﻘﻂ داراي ﻳﻚ ﺑﺮﭼﻪ ﻳﺎ ﺗﺨﻤﻚ‬ ‫راﺳﺖ و ﻣﻴﻮه ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﻨﺪﻗﻪ اﺳـﺖ‪ .‬دو ﮔﻮﻧـﻪ از اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺑـﻪ ﻧﺎﻣﻬـﺎي ﺳ‪‬ـﺮاﺗﻮﻓﻴﻠﻮم‬ ‫د‪‬ﻣ‪‬ﺮﺳﻮم و ﺳ‪‬ﺮاﺗﻮﻓﻴﻠﻮم ﺳﻮﺑﻤ‪‬ﺮﺳﻮم‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در آﺑﻬـﺎي راﻛـﺪ‬ ‫ﺷﻤﺎل اﻳﺮان )ﺑﻪوﻳﮋه در ﻣﺮداب اﻧﺰﻟﻲ( ﻓﺮاوان ﻣﻲروﻳﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(20-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 20-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺮاﺗﻮﻓﻴﻼﺳﻪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ ﺳ‪‬ﺮاﺗﻮﻓﻴﻠﻮم د‪‬ﻣ‪‬ﺮﺳﻮم )اﻗﺘﺒﺎس از ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪.(1377 ،‬‬

‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻴﻤﻔﺎﺳﻪ‪) 1‬ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ آﺑـﻲ(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ‪ 9‬ﺟـﻨﺲ و ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ‪ 90‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫‪1. Nymphaeaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪116‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻞﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻫﻤﻪﺟﺎزي در زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻬﺎي آب ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﻲروﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪادي از‬ ‫آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﺴﺘﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و رﻳﺰوم و ﺑﺬر ﺑﻌـﻀﻲ از ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎ ﺧـﻮراﻛﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻧﻴﻤﻔﻪآ )‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻧﻮﻓﺎر )‪ 25‬ﮔﻮﻧﻪ( اُﻧﺪﻳﻨﻪآ )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ( وﻳﻜﺘﻮرﻳـﺎ )‪203‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ( ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ آﺑـﻲ داراي ﮔﻴﺎﻫـﺎن آﺑـﺰي‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻔﻲ و ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي رﻳﺰوم ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮﮔﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﺗﺨـﻢﻣﺮﻏـﻲ ﺷـﻜﻞ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺪور و ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﺮﻳﺪﮔﻲ ﻋﻤﻴﻖ در ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺗﻮﺳﻂ دﻣﺒﺮگ ﻃﻮﻳﻠﻲ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨـﺎوب‬ ‫ﺑﻪ رﻳﺰوم اﺗﺼﺎل دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً در ﺳـﻄﺢ آب ﺷـﻨﺎورﻧﺪ وﻟـﻲ ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻏﻮﻃﻪور ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ ﻣﻨﻔـﺮد‪ ،‬ﻧﺮﻣـﺎده و اﻛﺘﻴﻨﻮﻣـﻮرف ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪﺻﻮرت ﻛﺎﺳﺒﺮگ و ﮔﻠﺒﺮگ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 4‬اﻟﻲ‬ ‫‪ 6‬ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﺗﺎ ‪ 14‬ﻋﺪد و ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ از ‪ 8‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫زﻳﺎد و اﻏﻠﺐ ﺷﺒﻪ ﮔﻠﺒﺮگ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺎ آراﻳﺶ ﺣﻠﺰوﻧﻲ ﺑﺮ روي ﻧﻬـﻨﺞ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدﮔﻲ از ‪ 8‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﺮﭼﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ ﻳﺎ زﻳﺮﻳﻦ و ﺣﺎوي ‪ 1‬ﺗـﺎ ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬ ‫ﺗﺨﻤﻚ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ داﺧﻠﻲ ﺗﺨﻤﺪان اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮه ﺳﺘﺔ اﺳﻔﻨﺠﻲ و ﻳﺎ ﺣﺪاﻗﻞ در ﻗﺎﻋﺪه اﺳﻔﻨﺠﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺷـﻜﻮﻓﺎ ﻳـﺎ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ ﺷـﻜﻮﻓﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ و داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم اﻧﺪﻛﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(21-4‬‬

‫راﺳﺘﻪ راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﻟﺲ‬ ‫راﺳﺘﻪاي ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه ﺷﺎﻣﻞ ‪ 8‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 3200‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬ ‫از ﻧﻴﻤﻲ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪﻧﺎم راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﺳﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و‬ ‫اﻛﺜﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﻧـﺎم ﺧـﺎﻧﻮاده ﺑﺮﺑﺮﻳﻼﺳـﻪ )‪ 650‬ﮔﻮﻧـﻪ( و ﻣﺮﻳـﺴﭙﺮﻳﻤﺎﺳﻪ )‪400‬‬ ‫ﮔﻮﻧـﻪ( ﺟﻤـﻊ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ 6 .‬ﺧـﺎﻧﻮاده دﻳﮕـﺮ )راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﺳـﻪ ـ ﺳﻴﺮﺳﻴـﺴﺘﺮاﺳﻪ ـ ﺑﺮﺑﺮﻳﺪاﺳـﻪ‬ ‫ـ ﺳﺎرﺟﻨﺘﻮدوﻛﺎﺳﻪ ـ ﻻردﻳﺰاﺑﺎﻻﺳﻪ ـ ﻓﻴﺴﭙﺮﻣﺎﺳﻪ( ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻮﻣﻴﻦ ﮔﺮوه ﺑﺰرﮔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در‬ ‫دﺳﺘﻪﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ و ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ 2 .‬ﺧﺎﻧﻮاده دﻳﮕﺮ )ﻛﺎرﻳﺎراﺳﻪ ـ ﺳﺎﺑﻴﺎﺳﻪ(‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻜﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﺳـﻪ‪) 1‬آﻻﻟـﻪ(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ﺣـﺪود ‪ 50‬ﺟـﻨﺲ و ﺑـﻴﺶ از‬ ‫‪1. Ranunculaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 21-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻴﻤﻔﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪117‬‬

‫‪118‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫‪ 1800‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي و ﺳـﺮد ﻧﻴﻤﻜـﺮه‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﻲ از ﭘﺮاﻛﻨﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻻﻟﻪﻫﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻋﻠﻔﻲ ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺎﻻروﻧﺪه ﭼﻮﺑﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻗﺎﻋﺪهاي و ﺳﺎﻗﻪاي‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﻨﺎوب و ﭘﻬﻨـﻚ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﭘﻨﺠـﻪاي ﻣﺮﻛـﺐ )ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫ﺷﺎﻧﻪاي ﻳﺎ ﺳﺎده(؛ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك و ﺑﻪﻧﺪرت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و واﺟﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳـﻦ‬ ‫ﮔﺮزن‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪ ﺳﺎده ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺐ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً دوﺟﻨـﺴﻲ و اﻛﺘﻴﻨﻮﻣـﻮرف ﻳـﺎ‬ ‫زﻳﮕﻮﻣﻮرف و زﻳﺮﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺠﺘﻤـﻊ و ﺷـﺒﻪ ﮔﻠﺒـﺮگ ﻳـﺎ ﺷـﺒﻪ‬ ‫ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﻴﺰ )ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻳﺎﻓﺘﻪ و داراي ﺷﻬﺪ( ﻏﺎﻟﺒﺎً وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ و ﺷﺒﻪ ﮔﻠﺒﺮگ و ﻗﻴﻔﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳـﺎد و داراي ﺑـﺴﺎك ‪2‬ﺧﺎﻧـﻪاي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺎف ﻃﻮﻟﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﺎ آراﻳـﺶ ﺣﻠﺰوﻧـﻲ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺘﻪ و ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﮔﻞ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﻳﺮﻳﻦ و ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 1‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳـﺎدي‬ ‫ﺑﺮﭼﺔ ﺗﻚﺧﺎﻧﻪاي و ﻋﻤﻮﻣﺎً آزاد و ﻧﻈﻴﺮ ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ داراي آراﻳﺶ ﺣﻠﺰوﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫـﺮ ﺑﺮﭼـﻪ‬ ‫ﺣﺎوي ‪1‬؛ ﭼﻨﺪﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺗﺨﻤﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﺟﺪاري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ‬ ‫ﺑﺮﭼﻪ داراي ﻳﻚ ﺧﺎﻣﻪ و ﻛﻼﻟـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﻮه ﻏﺎﻟﺒـﺎً از ﻳـﻚ ﺗـﺎ ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي ﺑﺮﮔـﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﻛﺎﻓﺸﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﺪرت داراي ﻣﻴﻮه ﺳـﺘﻪ‪ ،‬ﻛﭙـﺴﻮل ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬داﻧـﻪﻫـﺎ داراي‬ ‫آﻧﺪوﺳﭙﺮم و روﻳﺎن ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(22-4‬‬ ‫‪ 2-2-4‬زﻳﺮردة ﻫﺎﻣﺎﻣﻠﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮرده ﻫﺎﻣﺎﻣﻠﻴﺪه‪ ،‬دوﻣﻴﻦ زﻳﺮردة ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻣﺮﻛﺐ از ﺣـﺪود ‪3400‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ زﻳﺮرده ﮔﻠﻬﺎي ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ ﻛﻪ در ﮔـﻞآذﻳـﻦ ﺳـﻨﺒﻠﺔ‬ ‫آوﻳﺨﺘﻪ )دمﮔﺮﺑﻪاي( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻋﻀﺎي اﻳـﻦ زﻳـﺮرده ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻوﺟـﻪ‬ ‫ﺗﻤﻜﻦ ﺟﺪاري ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﻤﺎري ﺗﺨﻤﻚ‪ ،‬دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫زﻳﺮرده ﻫﺎﻣﺎﻣﻠﻴﺪه از ‪ 11‬راﺳﺘﻪ‪ 26 ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺣﺪود ‪ 3400‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دوﺳﻮم ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ راﺳﺘﺔ اورﺗﻴﻜﺎﻟﺲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪119‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 22-4‬ﺧﺎﻧﻮاده راﻧﻮﻧﻜﻮﻻﺳﻪ )آﻻﻟﻪ(‪ .‬ﺟﻨﺲ راﻧﻮﻧﻜﻮﻟﻮس )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد ‪.(1367‬‬

‫راﺳﺘﻪ ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻧﺎم ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﺳﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﺳـﻪ‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﺳـﻪ داراي دو ﺟـﻨﺲ ﺑـﻪ ﻧﺎﻣﻬـﺎي ﻣﻴﺮﻳﻜـﺎ و‬ ‫ﻛﻮﻣﭙﺘﻮﻧﻴﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ دو آن اﻏﻠﺐ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪل ﻧﻴﻤﻜﺮة ﺷﻤﺎﻟﻲ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ‬ ‫ﻏﺮب و ﺷﻤﺎل اروﭘﺎ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در آﺳﻴﺎ‪ ،‬آﻣﺮﻳﻜﺎ‪ ،‬و ﺟﻨﻮب آﻓﺮﻳﻘﺎ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Myricales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪120‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺗﻤﺎم ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﺳﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻮﺑﻲ ﺑـﺎ ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﺳـﺎده ﮔﻮﺷـﻮارﻛﺪار ﻳـﺎ ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫ﮔﻮﺷﻮارك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﺗﻚﺟﻨﺲ‪ ،‬ﻓﺎﻗـﺪ ﮔﻠﭙـﻮش‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد ﭘـﺮﭼﻢ در آﻧﻬـﺎ ﻧﺎﻣـﺸﺨﺺ و‬ ‫ﻧﺎﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ دوﺑﺮﭼﻪاي‪ ،‬ﺗﺨﻤﺪان ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺮﻛﺰي ﭘﺎﻳﻪاي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺤﺘـﻮي‬ ‫ﻳﻚ ﺗﺨﻤﻚ راﺳﺖ ﺗﻚﭘﻮﺷﺸﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻴﻮهاي ﺷﻔﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ و ﻛﻮﭼـﻚ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﻣﻬﻢ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬وﺟﻮد ﻛﺮﻛﻬﺎي ﻓﺮاوان ﺗﺮﺷﺢﻛﻨﻨﺪة رزﻳـﻦ‬ ‫و داراي ﺧﺎﺻﻴﺖ داروﻳﻲ در ﺳﻄﺢ ﺑﺮﮔﻬـﺎ و ﻣﻴـﻮه اﺳـﺖ‪ .‬ﮔﻮﻧـﺔ اروﭘـﺎﻳﻲ اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻣﻴﺮﻳﻜﺎﮔﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﮔﺎل ﺑﻠﮋﻳﻜﺎ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ درﺧﺘﭽﻪ در زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺳـﺎﺣﻠﻲ و‬ ‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ ﻳﺎ ﻣﺮﻃﻮب ﻏﺮب وﺷﻤﺎل اروﭘﺎ و در آﺳﻴﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﻣﻲروﻳﺪ و ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺑﻮي ﭼﻮب‬ ‫آن ﺑﻪ ﻣﻮرد ﻣﺮداﺑﻲ ﻳﺎ ﭼﻮب ﺧﻮﺷﺒﻮ ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺘﻮﻻﺳﻪ‪) 1‬ﻏﺎن(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 6‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 170‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞﺷـﺪه‬ ‫ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻧﻴﻤﻜﺮه ﺷﻤﺎﻟﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﺻﻮرت درﺧﺘﺎن و درﺧﺘﭽﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﻚﭘﺎﻳﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻣﺘﻨﺎوب‬ ‫ﺳﺎده و داراي ﮔﻮﺷﻮارك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮ ﻣﻨﻔﺮد و ﻳﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد ‪ 3‬ﻋـﺪد در ﭘـﺎي ﻫـﺮ‬ ‫ﺑﺮاﻛﺘﻪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳﻦ آوﻳﺨﺘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﮔﻞ ﻓﺎﻗﺪ ﻳﺎ داراي ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ ﻏﺸﺎﻳﻲ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺘﻲ و ﻣﺮﻛـﺐ از ‪ 2‬ﺗـﺎ‬ ‫‪ 12‬ﭘﺮﭼﻢ ﺑﺎ ﻣﻴﻠﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﺴﺎﻛﻲ ﺣﺎوي ‪ 2‬ﻛﻴﺴﻪ ﮔﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑـﺎ ﺷـﻜﺎف‬ ‫ﻃﻮﻟﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣـﺎده ﻧﻴـﺰ ﻣﻌﻤـﻮﻻً از ‪ 2‬ﻳـﺎ ‪ 3‬ﮔـﻞ در ﭘـﺎي ﻫـﺮ ﺑﺮاﻛﺘـﻪ و‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﻞآذﻳﻦ اﻓﺮاﺷﺘﻪ ﻳﺎ آوﻳﺨﺘﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻛﻼً ﻓﺎﻗﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ ﺑـﻮده و‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان آﻧﻬﺎ ‪ 2‬ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪﻫـﻢ دارد‪ .‬ﻣـﺎدﮔﻲ ﻣﺘـﺸﻜﻞ از ﻓﻠـﺴﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ از رﺷـﺪ و‬ ‫ﺿﺨﻴﻢﺷﺪن ﺑﺮاﻛﺘﻪﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺷﺒﻪ ﻣﺨﺮوط ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و ﻳـﺎ ﺗﻮﺳـﻂ ﺑﺮاﻛﺘﺌﻮﻟﻬـﺎي‬ ‫رﺷﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬داﻧﻪ ﻣﻨﻔﺮد و ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺘﻮﻻﺳـﻪ از‬ ‫دو زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻛﻮرﻳﻠﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻛﻮرﻳﻠـﻮس )ﻓﻨـﺪق( )‪ 15‬ﮔﻮﻧـﻪ( و‬ ‫ﻛﺎرﭘﻴﻨﻮس )‪ 35‬ﮔﻮﻧﻪ( و زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺘﻮﻟﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺑﺘﻮﻻ )ﻏﺎن( )ﺣﺪود ‪ 6‬ﮔﻮﻧﻪ( و‬ ‫آﻟﻨﻮس )‪ 35‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Betulaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪121‬‬

‫از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺑﺘﻮﻻ ﻳﻚ ﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم )ﺗـﻴﺲ ﺑﺘـﻮﻻ ﭘﺎﻧـﺪوﻻ( در ﻛﻮﻫﻬـﺎي اﻟﺒـﺮز و‬ ‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪ ،‬از ﺟﻨﺲ آﻟﻨﻮس دو ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺗﻮﺳـﻜﺎي ﻗـﺸﻼﻗﻲ آﻟﻨـﻮس ﮔﻠﻮﺗﻴﻨـﻮزا و‬ ‫ﺗﻮﺳﻜﺎي ﻳﻴﻼﻗﻲ در ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻳﺮان؛ از ﺟـﻨﺲ ﻛـﺎرﭘﻴﻨﻮس )ﻣﻤـﺮز( دو ﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻧﺎﻣﻬــﺎي ﻛــﺎرﭘﻴﻨﻮس آوﻻﻧــﺎ و ﻛــﺎرﭘﻴﻨﻮس اُرﻳﻨﺘــﺎﻟﻴﺲ در ﺟﻨﮕﻠﻬــﺎي ارﺳــﺒﺎران و آﺳــﺘﺎرا‬ ‫ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي از ﻓﻨﺪق در اﻳﺮان ﮔﺰارش ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪﺧـﺎﻃﺮ ﻣﻴـﻮة‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻳﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮب ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آن ﺟﻬﺖ اﻳﺠـﺎد ﻓـﻀﺎي ﺳـﺒﺰ ﻳـﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫درﺧﺘﺎن و درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي زﻳﻨﺘﻲ در ﭘﺎرﻛﻬﺎ و ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻓﻨـﺪق در‬ ‫ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻟﺤﺎظ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ و ﻗﺮاﺑﺖ و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎﮔﺎﺳـﻪ‬ ‫دارد‪ .‬ﺟﻨﺲ ﻛﻮرﻳﻠﻮس )ﻓﻨـﺪق( در ﺗﻌـﺪادي از ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪﻳﻬﺎ در ﺧـﺎﻧﻮاده ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻧـﺎم‬ ‫)ﻛﻮرﻳﻼﺳﻪ( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(23-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 23-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺘﻮﻻﺳﻪ )ﻏﺎن( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪122‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫‪ 3-2-4‬زﻳﺮردة ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻠﻴﺪه‬ ‫زﻳﺮرده ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻠﻴﺪه ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﺣﺪود ‪ 11000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ در ﭼﻬـﺎرده ﺧـﺎﻧﻮاده و ‪ 3‬راﺳـﺘﻪ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺪهاﻧﺪ ﺳﻮﻣﻴﻦ زﻳﺮردة ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟـﺐ ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ‬ ‫زﻳﺮ رده ﻋﻠﻔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ وﺳﻴﻌﻲ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﺳﻪ راﺳﺘﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪة اﻳـﻦ‬ ‫زﻳﺮرده از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﻧﻪ ﻫﻤﮕﻦ ﻧﺒﻮده و ﺑﻴﺶ از ‪ 90‬درﺻﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ در ﻳﻚ راﺳﺘﺔ ﺑﺰرگ‬ ‫ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﻟﺲ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰﻧﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳـﺘﻪ از ‪ 12‬ﺧـﺎﻧﻮاده و ﺣـﺪود ‪ 10000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻪ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫آﻳﺰوآﺳــﻪ‪ ،‬ﻛﺎﻛﺘﺎﺳــﻪ و ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﺳــﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﺎً ‪ 75‬درﺻــﺪ ﮔﻮﻧــﻪﻫــﺎ را در ﺑﺮﻣــﻲﮔﻴﺮﻧــﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧــﻪﻫــﺎﻳﻲ از ﺧــﺎﻧﻮاده ﻓﻴﺘﻮﻻﻛﺎﺳــﻪ‪ ،‬ﻧﻴﻜﺘﺎژﻳﻨﺎﺳــﻪ‪ ،‬آﻳﺰوآﺳــﻪ‪ ،‬ﻛﻨﻮﭘﻮدﻳﺎﺳــﻪ‪ ،‬آﻣﺎراﻧﺘﺎﺳــﻪ‪،‬‬ ‫ﭘﻮرﺗﻮﻻﻛﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮژﻳﻨﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﺳﻪ در اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻛﺘﺎﺳﻪ ﻧﻴﺰ در اﻳﺮان ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دو ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﺳﻪ و ﻛﻨﻮﭘﻮدﻳﺎﺳﻪ از‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﭘﺮﮔﻮﻧﺔ اﻳﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺮﺗﻮﻻﻛﺎﺳﻪ‪) 2‬ﺧﺮﻓﻪ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 19‬ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 500‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ در ﺟﻨﻮب آﻓﺮﻳﻘﺎ و آﻣﺮﻳﻜﺎ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده داراي ﻛﺎﺳـﺔ ﮔﻠﺒـﺮگ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬رﻧﮕـﻴﻦ و ﭘﺘﺎﻟﻮﺋﻴـﺪ و دو ﺑﺮﮔـﺔ‬ ‫ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﺳﭙﺎﻟﻮﺋﻴﺪ )ﻏﺎﻟﺒﺎً آن را ﻛﺎﺳﺔ ﮔﻞ ﻣﻲداﻧﻨﺪ( و ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﻤﻜـﻦ‬ ‫ﻣﺮﻛﺰي ـ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮادة ﺧﺮﻓﻪ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳـﺎده‪،‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺘﺎً ﮔﻮﺷﺘﻲ و آﺑﺪار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺮوف و ﻓﺮاوان اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺮﺗﻮﻻﻛﺎ )ﺧﺮﻓﻪ( اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً در ﻫﻤـﺔ‬ ‫ﻧﻘﺎط اﻳﺮان ﺑﺨﺼﻮص در ﺷﻤﺎل اﻧﺘـﺸﺎر دارد‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﮔﻮﻧـﺔ اﻳﺮاﻧـﻲ آن ﭘﺮﺗﻮﻻﻛﺎاوﻟـﻪراﺳـﻪآ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﻲ و ﻓﺎﻗﺪ ﻛﺮك‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻓﺎﻗﺪ دﻣﺒﺮگ‪ ،‬ﮔﻮﺷﺘﻲ‪ ،‬ﺗﺨﻢﻣﺮﻏـﻲ ﭘﻬـﻦ ﺑـﺎ رﻧـﮓ‬ ‫ﺳﺒﺰ ﺗﻴﺮه و ﺳﻄﺤﻲ ﺷﻔﺎف اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﺧﺮﻓﻪ زرد‪ ،‬ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﺑﺪون دﻣﮕﻞ‪ ،‬ﻣﻨﻔـﺮد ﻳـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫‪1. Caryophyllales‬‬ ‫‪2. Portulaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪123‬‬

‫ﺻﻮرت ﭼﻨﺪﺗﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 5‬ﺗﺎ ‪ 6‬ﻋﺪد در ﻛﻨﺎر ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮ )ﻫﻤﺎن ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎي رﻧﮕﻴﻦ( و‬ ‫در ﺧﺎرج داراي دو ﺑﺮﮔﻪ ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل‪ ،‬داراي ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺮﻛﺰي و ﻣﺤﺘﻮي‬ ‫ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي ﻧﻴﻤﻪ واژﮔﻮن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺑﻌﻀﻲ از ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪيﻫﺎ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ‪ 7‬ﻃﺎﻳﻔﻪ و ‪ 19‬ﺟـﻨﺲ ﻃﺒﻘـﻪﺑﻨـﺪي ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ و از ﻟﺤﺎظ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﻗﺮاﺑﺖ زﻳﺎدي ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎرﻳﻮﻓﻴﻼﺳﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮﻟﻲﮔﻮﻧﺎﺳﻪ‪) 1‬ﻋﻠﻒ ﻫﻔﺖﺑﻨﺪ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 30‬ﺟﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 750‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ ﺗﻤﺮﻛﺰ آن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﺔ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﻟﻲ ﮔﻮﻧﺎﻟﻬﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﻲ درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎ ﺑﺎﻻروﻧﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻫﻤـﻮاره‬ ‫ﺳﺎده‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب و داراي ﮔﻮﺷﻮاره ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﺷﻮاره ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻏﻼف ﻏﺸﺎﻳﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎم اوﻛ‪‬ﺮآ درآﻣﺪه و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺎﻗﻪ را در ﺑﺎﻻي ﮔﺮه در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺲ ﻳـﺎ‬ ‫ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﺠﺎﺗﻲ ﺑـﺮ روي ﮔـﻞآذﻳـﻦ ﺧﻮﺷـﻪ ﺳـﺎده ﻳـﺎ ﻣﺮﻛـﺐ‬ ‫ﻣﺤﻮري ﻳﺎ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﻔﺮد در ﻣﺤﻮر ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ از ‪ 3‬ﺗـﺎ‬ ‫‪ 6‬ﺑﺨﺶ ﻋﻠﻔﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در روي ﻣﻴﻮه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و رﺷﺪ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 2‬اﻟﻲ ‪ 9‬ﻋﺪد )ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 6‬ﻋﺪد ﺑﺮ روي دو ردﻳﻒ ‪ 3‬ﺗﺎﻳﻲ ﻗﺮار دارﻧـﺪ( و‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ و از ﺑﻪﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ‪ 3‬ﺑﺮﭼﻪ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه و ﺣﺎوي ﺗﺨﻤﻚ راﺳﺖ ﻣﻨﻔﺮدي‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻗﺎﻋﺪهاي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﺳﻪ وﺟﻬﻲ ﻳﺎ ﻣﻴﻮه ﺧـﺸﻚ ﻋﺪﺳـﻲ‬ ‫ﺷﻜﻞ و داﻧﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ روﻳﺎن ﺧﻤﻴﺪه ﻳﺎ راﺳﺖ و داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم و ﻓﺎﻗﺪ ﭘﺮﻳﺴﭙﺮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨــﺴﻬﺎي ﻣﻬــﻢ اﻳــﻦ ﺧــﺎﻧﻮاده ﻋﺒﺎرﺗﻨــﺪ از ارﻳﻮﮔﻮﻧــﻮم )‪ 250‬ﮔﻮﻧــﻪ( روﻣﻜــﺲ و‬ ‫ﭘﻮﻟﻲﮔﻮﻧﻮم )ﻫﺮﻳﻚ ﺑﺎ ‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻛﻮﻛﻮﺑﺎ )ﺣﺪود ‪ 125‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ .‬ﺣﺪود ‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ‬ ‫ﺑﻪ ‪ 8‬ﺟﻨﺲ از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳـﺮ در اﻳـﺮان ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ‪ :‬آﺗﺮاﻓﺎﻛـﺴﻴﺲ )‪ 3‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪،‬‬ ‫ﭘﺘﺮوﭘﻴﺮوم )‪ 2‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬روﻣﻜﺲ )ﺣﺪود ‪ 25‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲﮔﻮﻧﻮم )‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬رﻳﻮم )‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪ(‪،‬‬ ‫ﻛﺎﻟﻴﮕﻮﻧﻮم )‪ 15‬ﮔﻮﻧﻪ( و از ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻛﺴﻴﺮﻳﺎ و اﻣﻜﺲ از ﻫﺮﻛﺪم ﻳـﻚ ﮔﻮﻧـﻪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﭼﻨﺪي از ﺟﻨﺲ ﭘﻮﻟﻲﮔﻮﻧﻮم )ﻋﻠـﻒ ﻫﻔـﺖﺑﻨـﺪ( ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﮔﻴﺎﻫـﺎن زﻳﻨﺘـﻲ ﭘـﺮورش داده‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻣﺒﺮﮔﻬﺎ و دﻣﮕﻞ ذﺧﻴﺮهاي و ﮔﻮﺷﺘﻲ رﻳﻮاس )رﻳﻮم( و ﺑﺮﮔﻬﺎي زﻳﻨﺘﻲ ﭘـﺮورش‬

‫‪1. Caryophyllaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪124‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻣﺒﺮﮔﻬﺎ و دﻣﮕﻞ ذﺧﻴـﺮهاي و ﮔﻮﺷـﺘﻲ رﻳـﻮاس )رﻳـﻮم( و ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﺗـﺎزه‬ ‫روﻳﻴﺪة ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺮﺷﻚ )روﻣﻜﺲ( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳـﺒﺰي ﻣـﺼﺮف ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻛﺎروان ﻛُﺶ )آﺗﺮاﻓﺎﻛﺴﻴﺲ(‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪ )ﭘﺘﺮوﭘﻴﻮم( و ا‪‬ﺳﻜﻨﺒﻴﻞ )ﻛﺎﻟﻴﮕﻮﻧﻮم( ﻛﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ‬ ‫درﺧﺘﭽﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺷﻮري ﺧﺎك و ﻛﻤﻲ آب ﻣﻘﺎوﻣﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻮﺷﺶ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺗﺜﺒﻴﺖﻛﻨﻨﺪه ﺧﺎك و ﺷﻨﻬﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﻮﻳﺮي و ﻣﺎﺳﻪﻫﺎي ﺳﺎﺣﻠﻲ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲروﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺮﺷﻚ و ﻋﻠﻒ ﻫﻔﺖﺑﻨﺪ و رﻳﻮاس داراي ﺧﻮاص داروﻳﻲاﻧـﺪ‬ ‫)ﺷﻜﻞ ‪.(24-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 24-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮﻟﻲﮔﻮﻧﺎﺳﻪ )ﻋﻠﻒ ﻫﻔﺖﺑﻨﺪ( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬ ‫‪ 4-2-4‬زﻳﺮردة دﻳﻠﻨﻴﺌﻴﺪه‬ ‫ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ زﻳﺮرده از ردة ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا‪ ،‬زﻳﺮردة دﻳﻠﻨﻴﺌﻴﺪه ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪25000‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪125‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ و ﭼﻮﺑﻲ را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ زﻳـﺮرده از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ داراي ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲاﻧﺪ‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺖ اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ زﻳﺮرده ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺪه ﺑـﻴﺶ از ﺳـﺎﻳﺮ‬ ‫زﻳﺮردهﻫﺎﺳﺖ وﻟﻲ از ﺻﻔﺎت ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ اﻋﻀﺎء زﻳﺮردة‬ ‫دﻳﻠﻨﻴﺌﻴﺪه )ﺑﻪﺟﺰ اﻋﻀﺎء راﺳﺘﺔ دﻳﻠﻨﻴﺎﻟﻲ( داراي ﺑﺮﭼﻪﻫﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑـﻪﻫـﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و از اﻳـﻦ‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﺪهﻫﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ ﺗﺌﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 18‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 3500‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﻤﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑـﻪ دو‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻛﻠﻮﺳﻴﺎﺳﻪ و ﺗﺌﺎﺳﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي از ﺧـﺎﻧﻮادة ﻛﻠﻮزﻳﺎﺳـﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﺧﻮدرو در اﻳﺮان ﻣﻲروﻳﻨﺪ و ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﺗﺌﺎﺳـﻪ و اﻛﺘﻴﻨﻴﺪﻳﺎﺳـﻪ در ﺷـﻤﺎل‬ ‫اﻳﺮان ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة اﻻﺗﻴﻨﺎﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﭼﻚ از دو ﺟﻨﺲ اﻻﺗﻴﻦ و ﺑﺮژﻳـﺎ و ﺣـﺪود ‪33‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ و ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬ ‫دارد‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭘﺎﻳـﺎ و ﻳـﺎ درﺧﺘﭽـﻪﻣﺎﻧﻨﺪﻧـﺪ‪ ،‬آﺑـﺰي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺮﻃﻮب ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻛﺎﻣﻞ ﻳﺎ دﻧﺪاﻧﻪدارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻳﺎ ﭼﺮﺧﻪوار روي ﺳﺎﻗﻪ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻓﺎﻗﺪ دﻣﮕﻞ ﻳﺎ داراي دﻣﮕـﻞ‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻧﺮﻣﺎده‪ ،‬ﻣﻨﻔﺮد و ﻣﺤﻮري ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ در ﮔﺮزﻧﻬﺎي دو ﺳﻮﻳﻪ و ﺑﺮﮔﻚدار و‬ ‫ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ آن ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺤﻠﻴﻞرﻓﺘﻦ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺴﺎﻛﻬﺎ دوﺧﺎﻧﻪاي‪ ،‬درونﮔﺸﺎ )درونور( ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺷﻜﺎﻓﻲ ﻃﻮﻟﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤـﺪان‬ ‫زﻳﺮﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞ و در زاوﻳﺔ دروﻧﻲ ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺤﺘﻮي ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد و واژﮔﻮن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل‪ ،‬ﺷﻜﻮﻓﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺘﻮﻧﻚ ﻣﺮﻛﺰي ﭘﺎﻳﺎ و ﻣﺤﺘﻮي داﻧﻪﻫﺎي راﺳﺖ و ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ داراي ﻧﻮك ﺳﺨﺖ‪ ،‬آﻟﺒﻮﻣﻦ ﻛﻢ‪ ،‬ﺟﻨﻴﻦ ﺧﻤﻴﺪه و رﻳﺸﻪﭼﺔ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ‬ ‫ﻧﺎﻓﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده دو ﮔﻮﻧﻪ اﻻﺗﻴﻦ اﻟﺴﻴﻨﺎﺳﺘﺮوم و ﺑﺮژﻳﺎ ادوراﺗﺎ در اﻳـﺮان ﭘـﺮاﻛﻨﺶ‬ ‫دارد )ﺷﻜﻞ ‪.(25-4‬‬ ‫‪1. Theales‬‬ ‫‪2. Elatinaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪126‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 25-4‬ﺧﺎﻧﻮادة اﻻﺗﻴﻨﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪.(1377 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﻣﺎﻟﻮاﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 5‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 3500‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮادة ﻣﺎﻟﻮاﺳـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫‪ 1500‬ﮔﻮﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺘﺮﻛﻮﻟﻴﺎﺳﻪ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 1000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي اﻳـﻦ‬ ‫راﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي از دو ﺧﺎﻧﻮادة ﺗﻴﻠﻴﺎﺳﻪ و ﻣﺎﻟﻮاﺳﻪ در اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺎﻟﻮاﺳﻪ‪) 2‬ﭘﻨﻴﺮك(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 80‬ﺟﻨﺲ و ﺑﻴﺶ از ‪ 1000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞﺷﺪه‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ در آﻣﺮﻳﻜـﺎي ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﺑﻴـﺸﺘﺮي دارﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔـﻲ‪،‬‬ ‫درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎ درﺧﺘﺎن ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳﺎدة ﭘﻨﺠﻪاي ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻋﻤﻴﻖ ﭘﻨﺠﻪاي‬ ‫و ﻣﺘﻨﺎوب و داراي ﮔﻮﺷﻮارك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻨﻔﺮد ﻳﺎ ﮔـﺮزن ﻣﺮﻛـﺐ و ﮔﻠﻬـﺎ ﻣـﻨﻈﻢ‬ ‫دوﺟﻨﺴﻲ و ﻳﺎ داراي ﺑﺮﮔﻚ در ﭘﺎي ﻛﺎﺳـﺔ ﮔـﻞ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﭘـﻴﺶ ﻛﺎﺳـﻪ‬

‫‪3‬‬

‫درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎ ‪ 5‬ﻋﺪد ﺟﺪا و ﻳﺎ در ﻗﺎﻋﺪه ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و ﻣﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻟﻮﻟﻪاي دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣـﺎدﮔﻲ و ﺧﺎﻣـﻪ را‬ ‫درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﻧﺎﻓﺔ ﮔﻞ در ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪ ﺟﺎم ﮔﻞ اﺗﺼﺎلﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ و ﻣﺘـﺸﻜﻞ‬ ‫از ‪ 1‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ و ﭼﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪاي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟـﺪا از‬ ‫‪1. Malvales‬‬ ‫‪2. Malvaceae‬‬ ‫‪3. Epicalyx‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪127‬‬

‫ﻫﻢ ﻳﺎ ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻣﺮﻛﺐ )ﺷﻴﺰوﻛﺎرپ( ﻳﺎ‬ ‫ﻛﭙﺴﻮل ﺷﻜﻮﻓﺎ و ﺑﻪﻧﺪرت ﺳﺘﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺘﻮي ‪ 1‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬داﻧـﻪﻫـﺎ ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫آﻧﺪوﺳﭙﺮم و ﻳﺎ ﺑﺎ آﻧﺪوﺳﭙﺮم اﻧﺪك و داراي روﻳﺎن راﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫داﻧﻪﻫﺎ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﻪ زواﻳﺪ و ﺗﺎرﻫﺎي ﺳﻠﻮﻟﺰياﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ آﻟﺴﻪآ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 40‬ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺲ اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در اﻳـﺮان ﻣﺤـﺴﻮب‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي آن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺎﻳﺮ ﺟﻨـﺴﻬﺎي اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده در اﻳﺮان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺳﻴﺪا‪ ،‬ﻛﻮﺳـﺘﻠﺘﺰﻛﻴﺎ و ﻣـﺎﻟﻮﻻ ﻫﺮﻳـﻚ ﺑـﺎ ‪ 1‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺑـﻮﻣﺒﻴﻜﺲ‬ ‫)‪ 2‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻻواﺗﺮا )‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻣﺎﻟﻮاﺗﻪآ )‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻫﻴﺒﻴـﺴﻜﻮس )‪ 4‬ﮔﻮﻧـﻪ( آﻟﺘـﻪآ )‪ 5‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪،‬‬ ‫اﺑﻮﺗﻴﻠﻮن )‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻣﺎﻟﻮا )‪ 10‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻨﺲ ﭘﻨﺒﻪ )ﮔﻮﺳﻴﭙﻴﻮم( در اﻳﺮان ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺒﻪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺲ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﻨﻒ )ﻫﻴﺒﻴـﺴﻜﻮس ﻛﺎﻧـﺎﺑﻴﻨﻮس(‬ ‫ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده از اﻟﻴﺎف آﻧﻬﺎ در ﻧﺴﺎﺟﻲ و ﮔﻮﻧﻲﺑﺎﻓﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺘﺨﺮاج روﻏﻦ از داﻧﻪﻫـﺎي‬ ‫ﭘﻨﺒﻪ در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻊ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮة ﺑﺎﻣﻴﻪ )ﻫﻴﺒﻴﺴﻜﻮس اﺳﻜﻮﻟﻨﺘﻮس( و ﺑﺮﮔﻬﺎ و ﻣﻴـﻮة‬ ‫ﭘﻨﻴﺮك )ﻣﺎﻟﻮا ﭘﺎروﻳﻔﻠﻮرا( ﺑﻪ ﻣﺼﺮف اﻧﺴﺎن ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي ﺟـﻨﺲ ﻫﻴﺒﻴـﺴﻜﻮس‬ ‫ﻧﻈﻴﺮ ﻫﻴﺒﻴﺴﻜﻮس روزاــ ﺳﻴﻨـﺴﻴﺲ )ﺧﺘﻤـﻲ ﭼﻴﻨـﻲ( و ﻫﻴﺒﻴـﺴﻜﻮس ﺳـﻴﺮﻳﺎﻛﻮس )ﺧﺘﻤـﻲ‬ ‫درﺧﺘﻲ( و ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺘﻤﻲ آﻟﺘﻪآ و آﻟﺴﻪآ اﺑﻮﺗﻴﻠﻮن ﭘﻨﻴـﺮك )ﻣـﺎﻟﻮا(‪،‬‬ ‫ﭘﺎوﻧﻴﺎ و‪ ...‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﭘﻨﻴـﺮك و رﻳـﺸﺔ ﺧﺘﻤـﻲ داراي‬ ‫ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(26-4‬‬ ‫راﺳﺘﺔ وﻳﻮﻻﻟﺲ‪) 1‬ﺑﻨﻔﺸﻪ(‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 24‬ﺧـﺎﻧﻮاده و ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻪ ‪ 5000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ 5 .‬ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﺑﮕﻮﻧﻴﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻓﻼﻛﻮرﺗﻴﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻛﻮﻛﻮرﺑﻴﺘﺎﺳﻪ و ﭘﺎﺳﻴﻔﻠﻮراﺳﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﭼﻬﺎر ﭘـﻨﺠﻢ از ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة وﻳﻮﻻﺳﻪ‪) 2‬ﺑﻨﻔﺸﻪ(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ‪ 22‬ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 900‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫‪1. Violales‬‬ ‫‪2. Violaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪128‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 26-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎﻟﻮاﺳﻪ‪ .‬ﺟﻨﺲ ﭘﻨﺒﻪ‪) 1‬اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1372 ،‬‬

‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻔﺸﻪﻫـﺎ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﺔ ﻋﻠﻔﻲ ﻳﺎ درﺧﺘﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎوب ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ و داراي‬ ‫ﮔﻮﺷﻮارك و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺎده و ﺑﺪون ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ‪ ،‬زﻳﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ‬ ‫ﺑﻮده و در ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻨﻔﺮد ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﻮاع ﮔﻞآذﻳـﻦ آراﻳـﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ ﮔﻠﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً داراي‬ ‫ﺑﺮﮔﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ از ‪ 5‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺟﺪا از ﻫﻢ و ﭘﺎﻳﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ 5 .‬ﮔﻠﺒـﺮگ‬ ‫ﺟﺪا از ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎم ﮔﻞ را دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ ﺑـﻮده و ﻏﺎﻟﺒـﺎً ﮔﻠﺒـﺮگ ﻗـﺪاﻣﻲ‬ ‫‪1. Gossypium‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪129‬‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻬﻤﻴﺰ داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 5‬ﻋﺪد و ﻣﺘﻨﺎوب ﺑـﺎ ﮔﻠﺒﺮﮔﻬـﺎ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ و‬ ‫ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻳﺎ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ 2 .‬ﭘﺮﭼﻢ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻬﻤﻴﺰدار ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻮﺗﺎه و ﺑﺴﺎك آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺮﻛﺰ )داﺧﻞ( ﺧﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠﻪ راﺑﻂ ﺑﻴﻦ ﺑﺴﺎﻛﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً‬ ‫ﻃﻮﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ ﺗﻚﺧﺎﻧﻪاي و از ﺳﻪ ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﻪ ﺳﺎده‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺧﻤﻴﺪه و ﻳﺎ ﺑﻪﻃﺮف ﺑﺎﻻ ﺿﺨﻴﻢﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﻜﺎف ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت ﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬داﻧـﻪﻫـﺎ ﺣـﺎوي آﻧﺪوﺳـﭙﺮم ﮔﻮﺷـﺘﻲ‬ ‫ﻓﺮاوان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺲ وﻳﻮﻻ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 20‬ﮔﻮﻧﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان اﻧﺘـﺸﺎر دارد‪ .‬ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي آن در ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﻣﺘﻤﺮﻛﺰﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺑﻨﻔﺶ )وﻳﻮﻻ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﺑﻨﻔﺸﺔ ﻣﻌﻄـﺮ )وﻳـﻮﻻ ادوراﺗـﺎ( داراي ﻣـﺼﺎرف‬ ‫داروﺋﻲ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻋﻄﺮﺳﺎزي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد )ﺷﻜﻞ ‪.(27-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 27-4‬ﺧﺎﻧﻮادة وﻳﻮﻻﺳﻪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻨﻔﺸﺔ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1372 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪130‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫راﺳﺘﺔ ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﻟﺲ‪) 1‬ﺑﻴﺪ(‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮاً از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﺳﻪ )ﺑﻴﺪ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﺳﻪ‪) 2‬ﺑﻴﺪ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 4‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 350‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ )ﺗﻌﺪادي ﻛﻢ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي( ﻧﻴﻤﻜﺮة ﺟﻨﻮﺑﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬درﺧﺘﺎن و درﺧﺘﭽﻪﻫﺎﻳﻲ دو ﭘﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳﺎده‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب و ﺧﻴﻠﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺪرت ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و داراي ﮔﻮﺷﻮارك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ در روي ﮔﻞآذﻳﻦ ﺳﻨﺒﻠﺔ آوﻳﺨﺘﻪ )دمﮔﺮﺑﻪاي(‪ ،‬ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺘﻪ و ﺗﻚﺟﻨﺴﻲاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻞ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﮔﻪاي در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﭘﻮﺷﺶ ﮔـﻞ‬ ‫ﺑﻮده و در آﻧﻬﺎ ﻏﺪد ﻧﻮﺷﺠﺎي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻧﺮ از ‪ 2‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘـﺮﭼﻢ ﺑـﺎ ﻣﻴﻠـﺔ‬ ‫ﺑﺎرﻳﻚ ﻳﺎ ﻛﻢوﺑﻴﺶ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎي ﻣـﺎده از دو ﺑﺮﭼـﺔ ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺗﻚﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و در ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 4‬ردﻳﻒ ﺗﻤﻜﻦ ﺟﺪاري ﻳﺎ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪهاي آراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ 4-2‬ﺷﻜﺎف ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧـﻪﻫـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ رﻳﺰ و ﺑﺎ زاﺋﺪه ﻳﺎ زواﻳﺪ ﻣﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮﻳﻞ ﻫﻤﺮاه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﺳﻪ از ‪ 2‬ﺟﻨﺲ ﺳﺎﻟﻴﻜﺲ )‪ 500‬ﮔﻮﻧﻪ(و ﭘﺎﭘﻮﻟﻮس )‪ 35‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺗﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﭘﺎﭘﻮﻟﻮس ﻧﻈﻴﺮ ﺻﻨﻮﺑﺮ ﭘﺎﭘﻮﻟﻮس ﻧﻴﮕﺮا ﭘﺪه )ﭘﺎﭘﻮﻟﻮس ﻳﻮﻓﺮاﺗﻴﻜﺎ( و‬ ‫ﺳﻔﻴﺪﭘﻠﺖ )ﭘﺎﭘﻴﻮﻟﺲ ﻛﺎﺳﭙﻴﻜﺎ( و ‪ 13‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺑﻴﺪ ﺳﺎﻟﻴﻜﺲ ﻧﻈﻴﺮ زرد ﺑﻴﺪ )ﺳـﺎﻟﻴﻜﺲ‬ ‫ﻛﺎﻣﺎﻓﻴﻼ( ﺑﻴﺪ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ )ﺳﺎﻟﻴﻜﺲ آﻟﺒﺎ( و ﺳـﺮخ ﺑﻴـﺪ )ﺳـﺎﻟﻴﻜﺲ اﻟﺒﻮرزﻧـﺴﻴﺲ( در ﻧـﻮاﺣﻲ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﭼﻮب درﺧﺘﺎن ﺻﻨﻮﺑﺮ )ﭘﺎﭘﻮﻟﻮس ﻧﻴﮕـﺮا( و ﺳـﻔﻴﺪﭘﻠﺖ )ﭘـﺎﭘﻮﻟﻮس ﻛﺎﺳـﭙﻴﻜﺎ( در‬ ‫ﺻﻨﻌﺖ و از ﮔﻠﻬﺎي ﺑﻴﺪﻣﺸﻚ )ﺳـﺎﻟﻴﻜﺲ اﺟﭙﺘﻴﻜـﺎ( در ﺗﻬﻴـﻪ ﻋـﺮق ﺑﻴـﺪ ﻣـﺸﻚ اﺳـﺘﻔﺎده‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﻮﺳﺖ ﺗﻨﺔ ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻫﺮ دو ﺟﻨﺲ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده داراي ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻴﺪ ﻣﺠﻨﻮن )ﺳﺎﻟﻴﻜﺲ ﺑﺎﺑﻠﻴﻮﻧﻴﻜﺎ( ﺑﻴـﺪ‬ ‫ﻣﺮﺟﺎﻧﻲ )ﺳﺎﻟﻴﻜﺲ ﻛﺎرﻣﺎﻧﻴﻜﺎ( و ﺳﭙﻴﺪار )ﺳﺎﻟﻴﻜﺲ آﻟﺒﺎ( ﺑﻪﻋﻨﻮان درﺧﺘﭽﻪ و درﺧﺘﺎن زﻳﻨﺘﻲ‬ ‫در ﻓﻀﺎي ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﭘﺎرﻛﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(28-4‬‬ ‫‪1. Salicales‬‬ ‫‪2. Salicaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪131‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 28-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺎﻟﻴﻜﺎﺳﻪ )ﺑﻴﺪ( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﻛﺎﭘﺎراﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 5‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 4000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻪﭼﻬﺎرم ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي‬ ‫آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎﺳﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ﻛﺎﭘﺎراﺳـﻪ )ﻛـﻮر(‪،‬‬ ‫ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎﺳﻪ )ﻛﻠﻢ( و رﺳﺪاﺳﻪ )ورث( در ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎﺳﻪ‪ 2‬ﻳﺎ ﻛﺮوﺳﻴﻔﺮا‪) 3‬ﺷﺐﺑﻮ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣﺪود ‪ 380‬ﺟﻨﺲ و ‪3000‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎزي ﺑﻮده و ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ و ﻣﺮﻛﺰ آﺳﻴﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺐﺑﻮﻫﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ ﻋﻠﻔﻲ و ﻧﺪرﺗﺎً درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺳﺎده‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب و ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك و ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي ﻛﺮﻛﻬـﺎي ﺗـﻚﺳـﻠﻮﻟﻲ ﻳـﺎ ﻣﻨـﺸﻌﺐ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﺟﻨﺲ ﻣﻨﻈﻢ و زﻳﺮﻳﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و اﻏﻠﺐ ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳـﻦﻫـﺎي‬ ‫‪1. Capparales‬‬ ‫‪2. Brassicaceae‬‬ ‫‪3. Crusiferae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪132‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺧﻮﺷﻪ ﻳﺎ دﻳﻬﻴﻢ آراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻞ از ‪ 4‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺟﺪا ﻛﻪ دو ﺑـﻪ دو ﻣﻘﺎﺑـﻞ ﻫـﻢ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ‪ 4‬ﮔﻠﺒﺮگ آزاد ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪة ﺑﺎرﻳﻚ و ﻧﺎﺧﻨﻲ ﺷﻜﻞ ﻛﻪ ﻣﺘﻨـﺎوب ﺑـﺎ ﻛﺎﺳـﺒﺮﮔﻬﺎ‬ ‫ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪﻧﺪرت ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻠﺒﺮگ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 6‬ﻋﺪد ﺑﻪﻧﺪرت‬ ‫‪ 2 ،4‬و ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﭘﺮﭼﻢ و ﭼﻬﺎر ﻫﻢﻗﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ دو ردﻳﻒ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺟﻔﺖ ﭘـﺮﭼﻢ‬ ‫ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺎ ﻣﻴﻠﺔ ﻛﻮﺗﺎه و ‪ 2‬ﺟﻔﺖ داﺧﻠﻲ ﺑﺎ ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﭘﺮﭼﻢ ﺑﺎﻟﺪار ﻳﺎ ﺑﺎ زواﺋﺪ و ﺿﻤﺎﺋﻢ دﻧﺪاﻧﻪاي ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ .‬ﻏﺪد ﻧﻮﺷﺠﺎي ﺑﻪ رﻧﮕﻬﺎ‪،‬‬ ‫اﺷﻜﺎل و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ و در ﻗﺎﻋﺪة ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﭘﺮﭼﻢ ﻳﺎ ﻣﺎدﮔﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑـﺮﻳﻦ‬ ‫و از ‪ 2‬ﺑﺮﭼﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ دو ﺗﻤﻜﻦ ﺟﺪاري ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺗﻮﺳـﻂ ﻏـﺸﺎي‬ ‫ﻧﺎزﻛﻲ ﺑﻪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻛﻼﻟﻪ ﻛﻼﻫﻚدار ﺗﺎ دو ﺷﺎﺧﻪ و روي ﺧﺎﻣﺔ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ‬ ‫ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ ﺷﻜﻮﻓﺎﺋﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ دو ﺷﻜﺎف از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻌﻤـﻮﻻًَ‬ ‫ﺧﻮرﺟﻴﻦ )زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻃﻮل آن دﺳﺖ ﻛﻢ ‪ 3‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮض آن ﺑﺎﺷﺪ( ﻳـﺎ ﺧﻮرﺟﻴﻨـﻚ )زﻣـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻃﻮل آن از ‪ 3‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺮض ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮه داراي اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ و ﺷﻜﻞ ﻇـﺎﻫﺮي آن در ﺗـﺸﺨﻴﺺ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎ و‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدي دارد‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ در ‪ 1‬اﻟﻲ ‪ 2‬ردﻳـﻒ در ﻫـﺮ ﺧﺎﻧـﻪ ﻗـﺮار‬ ‫دارﻧﺪ و ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم و داراي روﻳﺎن ﺧﻤﻴﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻪ ‪ 19‬ﻃﺎﻳﻔـﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﺑـﺰرگ آن‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬دراﺑﺎ )‪ 300‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻛﺎرداﻣﻴﻦ )‪ 160‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬آﻟﻴﺴﻮم )‪ 150‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻟﭙﻴﺪﻳﻮم )‪150‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬آراﺑﻴﺲ )‪ 120‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺳﻴﺴﻴﻤﺒﺮﻳﻮم )‪ 90‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻫﻠﻴﻮﻓﻴﻼ )‪ 75‬ﮔﻮﻧﻪ( و رورﻳﭙـﺎ )‪70‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ 104‬ﺟﻨﺲ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﺎ ‪ 325‬ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ‪ 10‬ﻃﺎﻳﻔـﻪ از اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از اﻳـﺮان‬ ‫ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺒﺰي و ﺳﺎﻻد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻠﻢ )ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎ اﻟﺮاﺳﻪ( ﺗﺮهﺷﺎﻫﻲ )ﻟﻴﭙﻴﺪﻳﻮم ﺳـﺎﺗﻴﻮا( و ﺗـﺮب و ﺗﺮﺑﭽـﻪ‬ ‫)راﻓﺎﻧﻮس ﺳﺎﺗﻴﻮوس(؛ ﮔﺮوﻫﻲ از اﻋﻀﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در روﻏـﻦﻛـﺸﻲ از داﻧـﻪﻫـﺎي آن‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎ راﭘﺎ و ﺑﺮاﺳﻴﻜﺎ ﻧﺎﭘﺎ ﺑﺮﺧـﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻳﻮﺑﺮﻧﺘﻴﺎ‪ ،‬اﻳﺒﺮﻳﺲ‪ ،‬آﻟﻴﺴﻮم‪ ،‬ﭼﻴﺮاﻧﺘـﻮس )ﺧﻴـﺮي(‪ ،‬ﻣـﺎﺗﻴﻮﻻ )ﺷـﺐﺑـﻮ(‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫـﺎي ﺧﺎﻛـﺸﻲ )دﺳـﻜﻮداﻧﻴﺎ( و ﻗﺪوﻣـﻪ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪133‬‬

‫)ﺗﻼﺳﭙﻲ( داراي ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲ اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻴـﺴﻪ ﻛـﺸﻴﺶ ﻛﭙـﺴﻼ‬ ‫ﭘﺎﺳﺘﻮرﻳﺲ ـ ﺑﻮرﺳﺎ ﻋﻠﻒ ﻫﺮز اﻧﻮاع زراﻋﺘﻬﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(29-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 29-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﺷﺐﺑﻮ )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن ‪.(1372‬‬

‫راﺳﺘﺔ ارﻳﻜﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 8‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 4000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ ‪ 3500‬ﮔﻮﻧـﻪ آن ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ارﻳﻜﺎﺳﻪ ﺗﻌﻠـﻖ دارد‪ .‬ﻣﻌـﺪودي از اﻋـﻀﺎء ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي ارﻳﻜﺎﺳـﻪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوﻻﺳـﻪ و‬ ‫ﻣﻮﻧﻮﺗﺮوﭘﺎﺳﻪ در اﻳﺮان )ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺷﻤﺎل اﻳﺮان( ﮔﺴﺘﺮش دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Ericales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪134‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده ارﻳﻜﺎﺳﻪ‪) 1‬آزاﻟﻴﺎ‪ .(2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣﺪود ‪ 100‬ﺟـﻨﺲ و ‪ 3000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﺑﻴـﺸﺘﺮي در ﻫﻴﻤﺎﻟﻴـﺎ‪ ،‬ﮔﻴﻨـﺔ ﻧـﻮ و آﻓﺮﻳﻘـﺎي‬ ‫ﺟﻨﻮﺑﻲ دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻧﺪرت درﺧﺘﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ داراي ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﺳـﺎده و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺳﺒﺰ و ﭼﺮﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎوب ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﻓﺮاﻫﻢ و ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷـﻮارك‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ داراي ﺑﺮﮔﻪ و ﺑﺮﮔﻚ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮﮔﻜﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 2‬ﻳـﺎ ‪ 3‬ﻋـﺪد‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ )ﺑﻪ ﻧﺪرت ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ( و ﻣﻌﻤﻮﻻًَ ﻣﻨﻈﻢ )ﮔﺎﻫﻲ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ( ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ از ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺟـﺎم ﮔـﻞ ﻧﻴـﺰ از ‪ 4‬ﻳـﺎ ‪5‬‬ ‫ﮔﻠﺒﺮگ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻟﻮﺑﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻄﺒﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد ‪8‬‬ ‫ﻳﺎ ‪) 10‬ﮔﺎﻫﻲ ‪ (5‬و ﺟﺪا از ﻫﻢ و ﺑﺴﺎك آﻧﻬﺎ ‪ 2‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن رﺳﻴﺪن ﺑﺴﺎك ﺧﻢ‬ ‫ﺷﺪه و ﺑﻪﻃﺮف داﺧﻞ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎﻛﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ روزﻧﻪﻫﺎي اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدﮔﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻً زﺑﺮﻳﻦ و ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﺑﺮﭼـﺔ ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و داراي ‪ 5‬ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻟﻮﺑﻬﺎي ﺟﺎم ﮔﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺎوي ‪ 1‬ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺗﺨﻤﻚ واژﮔـﻮن اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري آراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﺳﺎده و ﻛﻼﻟﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻًَ ﻛﻼﻫـﻚدار اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل ﺳﺘﻪ ﻳﺎ ﺷﻔﺖ اﺳﺖ‪ .‬روﻳﺎن داﻧﻪ اﺳﺘﻮاﻧﻪاي و داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧــﺎﻧﻮادة ارﻳﻜﺎﺳــﻪ ﻣﻌﻤــﻮﻻً در ﺳــﻪ زﻳﺮﺧــﺎﻧﻮاده ﻃﺒﻘــﻪﺑﻨــﺪي ﻣــﻲﺷــﻮﻧﺪ‪ .‬اﺳــﺎﻣﻲ‬ ‫زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ و ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﻫﺮﻳﻚ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده رودودﻧﺪروﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺲ ﻣﻬﻢ رودودﻧﺪرون )‪ 800‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده ارﻳﻜﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺲ ﻣﻬﻢ ارﻳﻜﺎ )‪ 500‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫زﻳﺮﺧﺎﻧﻮاده واﻛﺴﻴﻨﻴﻮﺋﻴﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ واﻛﺴﻴﻨﻴﻮم )‪ 300‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﮔﻮﻟﺘﺮﻳﺎ )‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در اﻳﺮان ﻣﻨﺤﺼﺮاً ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ از ﺟـﻨﺲ واﻛـﺴﻴﻨﻴﻮم در ﺟﻨﮕﻠﻬـﺎي‬ ‫ﮔــﻴﻼن اﻧﺘــﺸﺎر دارد‪ .‬ﮔﻮﻧــﻪ ﻫــﺎي ﻣﺘﻌــﺪدي از ﺟﻨــﺴﻬﺎي رودودﻧــﺪرون )آزاﻟﻴــﺎ( و‬ ‫ارﻳﻜﺎ‪،‬ﻛﺎﻟﻤﻴﺎ و آرﺑﻮﺗﻮس و ﭼﻨﺪ ﺟﻨﺲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬داراي ارزش زﻳﻨﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺮورش داده ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ واﻛـﺴﻴﻨﻴﻮم ﻣـﺼﺎرف ﺧـﻮراﻛﻲ‬ ‫دارد )ﺷﻜﻞ ‪.(30-4‬‬ ‫‪1. Ericaceae‬‬ ‫‪2. Azalia‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪135‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 30-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ارﻳﻜﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﻟﺲ از ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 1900‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻴﺮﺳﻴﻨﺎﺳـﻪ‬ ‫ﺑﺎ ‪ 1000‬ﮔﻮﻧﻪ و ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﺳﻪ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 800‬ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ راﺳـﺘﻪ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي از ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﺳﻪ در اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧــﺎﻧﻮادة ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﺳــﻪ‪) 2‬ﭘﺎﻣﭽــﺎل(‪ .‬اﻳــﻦ ﺧــﺎﻧﻮاده از ‪ 28‬ﺟــﻨﺲ و ﺣــﺪود ‪ 1000‬ﮔﻮﻧــﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ ﻧﻴﻤﻜـﺮة ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﭘـﺮاﻛﻨﺶ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده داراي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺳـﺎﻟﻪ و ﻏﺎﻟﺒـﺎً داراي رﻳـﺰوم ﻳـﺎ ﻏـﺪه‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺎده و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻳﺎ ﻓﺮاﻫﻢ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻃﻮﻗﻪاي‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ ‪ (7) 5‬ﺑﺨﺸﻲ‪ ،‬ﻣـﻨﻈﻢ ﻳـﺎ ﻧـﺪرﺗﺎً ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳـﻪ ﮔـﻞ از ‪5‬‬ ‫ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪﻫﻢ و ﭘﺎﻳﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎم ﮔﻞ ﻣﻌﻤﻮﻻً داراي ‪ 5‬ﮔﻠﺒﺮگ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ )ﻳـﺎ‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻠﺒﺮگ( اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 5‬ﻋﺪد ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺑـﺎ ﻟﻮﺑﻬـﺎي ﺟـﺎم‬ ‫‪1. Primulales‬‬ ‫‪2. Primulaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪136‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﮔﻞ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت داراي اﺳﺘﺎﻣﻴﻨﻮﻧﻴﺪ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎك دو ﺧﺎﻧﻪاي و ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑـﻪ ﻣﺮﻛـﺰ ﮔـﻞ‬ ‫ﺑﻮده و ﺑﺎ ﺷﻜﺎف ﻃﻮﻟﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان ﻳﻚﺧﺎﻧﻪاي زﺑﺮﻳﻦ )ﻧﺪرﺗﺎً ﻧﻴﻤﻪزﻳـﺮﻳﻦ( و از‬ ‫ﺑﻪﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ‪ 5‬ﺑﺮﭼﻪ ﺑﻪوﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ و ‪ 1‬اﻟﻲ ﺗﻌـﺪاد زﻳـﺎدي ﺗﺨﻤـﻚ ﻧﻴﻤـﻪواژﮔـﻮن ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻤﻜﻨﻲ ﻗﺎﻋﺪهاي ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺰي آزاد دارد‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ و ﻛﻼﻟﻪ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل اﺳﺖ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺑﺎ ‪ 5‬دﻧﺪاﻧﻪ اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧﻪ داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﮔﻮﺷـﺘﻲ ﻳـﺎ ﺳـﺨﺖ و روﻳـﺎن ﻛﻮﭼـﻚ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﺳﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﭘﺮﻳﻤﻮﻻ )‪ 500‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻟﻴـﺴﻴﻤﺎﺧﻴﺎ )‪200‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬آﻧﺪروﺳﻪ )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬دودﻳﻜﺎﺗﺌﻮن )‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ( و دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﺎ )‪ 45‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫از ﺟﻨﺲ ﭘﺮﻳﻤﻮﻻ ﺷﺶ ﮔﻮﻧﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ دارد‪ 25 .‬ﮔﻮﻧـﻪ از‬ ‫ﺟﻨﺲ دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﺎ در ﻛﻮﻫﻬﺎي زاﮔـﺮس و ﻣﺮﻛـﺰي و اﻟﺒـﺮز اﻧﺘـﺸﺎر دارﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻏﺎﻟـﺐ آﻧﻬـﺎ‬ ‫اﻧﺤﺼﺎري )آﻧﺪﻣﻴﻚ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ 2 .‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ آﻧﺪروﺳﻪآ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﻟﻴﺴﻴﻤﺎﺧﻴﺎ‬ ‫و از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺳﻴﻜﻼﻣﻦ‪ ،‬آﻧﺎﮔﺎﻟﻴﺲ‪ ،‬ﺳﺎﻣﻮﻟﻮس‪ ،‬ﮔﻠﻮﻛﺲ و ﻛﻮرﺗﻮﺳﺎ ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ از ﻫﺮﻛﺪام‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺎﻣﭽﺎل )ﭘﺮﻳﻤﻮﻻ( و ﮔﻞ ﻧﮕﻮﻧﺴﺎر )ﺳﻴﻜﻼﻣﻦ( ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫زﻳﻨﺘﻲ ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﺴﻴﻤﺎﺧﻴﺎ و آﻧﺎﮔﺎﻟﻴﺲ داراي ﻣﺼﺎرف داروﻳـﻲاﻧـﺪ )ﺷـﻜﻞ‬ ‫‪.(31-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 31-4‬ﺧﺎﻧﻮادة ﮔﻞ ﭘﺎﻣﭽﺎل )ﭘﺮﻳﻤﻮﻻﺳﻪ(‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪ 5-2-4‬زﻳﺮردة رزﻳﺪه‬

‫‪137‬‬

‫‪1‬‬

‫زﻳﺮردة رزﻳﺪه ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ زﻳﺮرده از ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 60000‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﻲ در ردﻳﻒ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ زﻳﺮردهﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔﻠﺪار ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴـﺮد‪ .‬ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﻋﻠﻔـﻲ و‬ ‫ﭼﻮﺑﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي ﺧﺸﻜﻲ ﻳﺎ آﺑﻲ )ﻏﺎﻟﺒﺎً آﺑﻬﺎي ﺷﻴﺮﻳﻦ( ﻣﻲروﻳﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫اﻧﮕﻠﻲ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺸﺮهﺧﻮار در ﺑﻴﻦ اﻋﻀﺎء اﻳﻦ زﻳﺮرده ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎء اﻳﻦ زﻳﺮرده‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﺮردهﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ از ﺗﻨﻮع و ﺻﻔﺎت ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ و از اﻳـﻦ‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﺑﺎ زﻳﺮردة دﻳﻠﻨﻴﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ در ﻫﺮ ﺣﺎل ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳـﻦ زﻳـﺮرده از ﻧﻈـﺮ‬ ‫ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ و اﺷﺘﻘﺎق راﺑﻄﻪ ﭼﻨﺪاﻧﻲ ﺑﺎ زﻳﺮرده رزﻳﺪه اﻳﺠﺎد ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﻪ رزاﻟﺲ‬

‫‪2‬‬

‫راﺳﺘﺔ رزاﻟﺲ از ‪ 24‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 6600‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و داراي ﭘﺮاﻛﻨـﺪﮔﻲ‬ ‫وﺳﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده رزاﺳﻪ ﺑﺎ ‪ 3000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده اﻳـﻦ راﺳـﺘﻪ ﻣﺤـﺴﻮب‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺮاﺳﻮﻻﺳﻪ )‪ 900‬ﮔﻮﻧـﻪ( و ﺳﺎﻛـﺴﻴﻔﺮاﮔﺎﺳﻪ )‪ 700‬ﮔﻮﻧـﻪ(‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﻴﺶ از دوﺳﻮم ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﮔﺮوﺳﻮﻻرﻳﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻛﺮاﺳﻮﻻﺳﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻛـﺴﻴﻔﺮاﮔﺎﺳﻪ‪ ،‬رزاﺳـﻪ و‬ ‫ﻧﻴﻮراداﺳﻪ در اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺧـﺎﻧﻮاده رزاﺳـﻪ از ﻧﻈـﺮ ﺗﻌـﺪاد ﮔﻮﻧـﻪ در زﻣـﺮة‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻳﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده دروزراﺳﻪ‪) 3‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺸﺮهﺧﻮار(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده داراي ‪ 4‬ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪83‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪﺟـﺎزي ﺑـﻮده وﻟـﻲ از ﺗﻤﺮﻛـﺰ ﺑﻴـﺸﺘﺮي در زﻻﻧـﺪﻧﻮ و اﺳـﺘﺮاﻟﻴﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﻤﻮﻧﻪاي در روﻳﺸﻬﺎي اﻳﺮان ﻧﺪارد ﻟـﺬا از ﻧﻈـﺮ ﺑﺮرﺳـﻲ ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫اﻳﺮان ﺑﻲارزش اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧـﺎﻧﻮادة ﻋﻠـﻒ ﺣـﺸﺮهﺧـﻮار ﻫﻤﮕـﻲ ﻋﻠﻔـﻲ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و در‬ ‫زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ و ﻣﺮداﺑﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﮔﺮم ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻇﺎﻫﺮاً ﺑـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادة ﺑﻨﻔـﺸﻪ‬ ‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً از ﻧﻈﺮ ﺗﻤﻜﻦ ﺟﺪاري و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻴﻮه و داﻧـﻪ ﺑـﺎ آن ﺗـﺸﺎﺑﻪ‬ ‫‪1. Rosidae‬‬ ‫‪2. Rosales‬‬ ‫‪3. Droseraceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪138‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫زﻳﺎدي دارد‪ ،‬وﻟﻲ از ﻟﺤﺎظ وﺿﻊ ﺷﻜﺎف ﺑﺴﺎك ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﺮونور اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑـﻪ ﻃـﺮف‬ ‫ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎﺳﺖ )در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﺑﻨﻔﺸﻪ »درونور« ﻳﻌﻨﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ درون ﮔـﻞ اﺳـﺖ( و‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻧﻈﺮ دارا ﺑﻮدن ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﺑﺎ ﺧـﺎﻧﻮادة ﺑﻨﻔـﺸﻪ ﻓـﺮق ﺑـﺴﻴﺎر دارد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻼوه در اﺧﺘﺼﺎﺻﺎت ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﻨﻴﻦ و ﺻﻔﺖ ﺣﺸﺮهﺧﻮاري ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺰﺑـﻮر ﺗﻔـﺎوت‬ ‫ﻓﺎﺣﺶ دارد‪ .‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﻜﻞ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻣﻄﺮح ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي دروزرا و دﻳﻮﻧﻪ دو ﺟﻨﺲ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(32-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 32-4‬ﺧﺎﻧﻮاده دروزراﺳﻪ )ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺣﺸﺮهﺧﻮار( )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﻓﺎﺑﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ﻳﻚ )ﮔﺎﻫﻲ ‪ (3‬ﺧـﺎﻧﻮاده و ﺣـﺪود ‪ 17000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ وﺳﻴﻌﻲ در دﻧﻴﺎ دارد‪ .‬ﻋﺪهاي از ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺧـﺎﻧﻮاده اﻳـﻦ راﺳـﺘﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻓﺎﺑﺎﺳﻪ ﻳﺎ ﻟﮕﻮﻣﻴﻨﻮزه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻋﺪهاي ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪﻧﺎﻣﻬـﺎي ﻣﻴﻤـﻮزه‪،‬‬ ‫ﺳﺰاﻟﭙﻴﻨﻪ و ﭘﺎﭘﻴﻠﻴﻮﻧﺎﺳﻪ در اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫‪1. Fabales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪139‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎﺑﺎﺳﻪ‪ 1‬ﻳﺎ ﻟﮕﻮﻣﻴﻨﻮزه‪) 2‬ﻧﺨﻮد ﻳﺎ ﺣﺒﻮﺑﺎت(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 700‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود‬ ‫‪ 17000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎزي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻏـﺬاﻳﻲ ﻣﻬﻤـﻲ ﻫﻤﭽـﻮن‬ ‫ﺣﺒﻮﺑﺎت در آن ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﮕﻮﻣﻬﺎ درﺧﺘﺎن‪ ،‬درﺧﺘﭽﻪﻫﺎ و ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔـﻲ ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺳـﺎﻗﺔ ﮔﺮوﻫـﻲ از آﻧﻬـﺎ‬ ‫ﭘﻴﭽﻴﻨﺪه و ﻳﺎ ﺑﺎﻻروﻧﺪه ﺑﻮده و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﭽﻜﻬﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺑـﺮگ ﻳـﺎ ﺳـﺎﻗﻪ‬ ‫ﺑﺎﻻ ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﺳﺎﻗﻪ ﺧﺎردار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎوب ﻧﺪرﺗﺎً ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﺮﻛﺐ و ﺷﺎﻧﻪاي ﻳﺎ ﺳـﺎده و داراي ﮔﻮﺷـﻮارك ﻣـﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ ﺟﻨـﺴﻬﺎ و‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺮﮔﭽﻪﻫﺎ ﻳﺎ ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﭽﻚ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺧﻮﺷﻪﻫـﺎي‬ ‫آوﻳﺨﺘﻪ ﻳﺎ راﺳﺖ ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻨﺲ ﻣﻴﻤﻮزا ﮔﻠﻬﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﺮﺳـﺎن آراﻳـﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‬ ‫ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻨﻈﻢ و ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ و دو ﺟﻨﺴﻲاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳـﻪ ﮔـﻞ از ‪ 5‬ﻛﺎﺳـﺒﺮگ ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 5‬ﻋﺪد ﺟﺪا ﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣـﻮارد ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎم ﮔﻞ در زﻳﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺎﭘﻴﻠﻴﻮﻧﻮﺋﻴﺪه ﭘﺮواﻧﻪآﺳﺎ ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﮔﻠﺒﺮگ اﻓﺮاﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم درﻓﺶ‪ 2 ،‬ﮔﻠﺒﺮگ ﺟﺎﻧﺒﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎل و ‪ 2‬ﮔﻠﺒﺮگ ﺷﻜﻤﻲ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ و داراي ﺣﺎﺷﻴﻪاي ﻧﺎوي ﺷﻜﻞاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎو ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً در‬ ‫زﻳﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻴﻤﻮزوﺋﻴﺪه ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و ﺑﺎ ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در‬ ‫زﻳﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﺳﺰاﻟﭙﻴﻨﻮﺋﻴﺪه ‪ 10‬ﻋﺪد و ﺟﺪا و در زﻳﺮ ﺧـﺎﻧﻮاده ﭘﺎﭘﻴﻠﻴﻮﻧﻮﺋﻴـﺪه ‪ 10‬ﻋـﺪد و در‬ ‫دو دﺳﺘﻪ )‪ 9‬ﭘﺮﭼﻢ ﺑﺎ ﻣﻴﻠﺔ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻳﻚ ﭘﺮﭼﻢ آزاد( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ در دو زﻳـﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة اﺧﻴﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎو در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﭘﻴﻮﺳـﺘﺔ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻟﻮﻟـﻪاي‬ ‫اﻃﺮاف ﺗﺨﻤﺪان را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬از ﻳﻚ ﺑﺮﭼﻪ ﺗﻚﺧﺎﻧـﻪاي ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺧﺎﻣﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ در دو ردﻳﻒ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و واژﮔﻮن ﻳﺎ آوﻳﺨﺘـﻪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻴﻮه ﻧﻴﺎم ﺷﻜﻮﻓﺎ )ﺑﺎ ‪ 2‬ﺷﻜﺎف ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد( و ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻜﻮﻓﺎﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً‬ ‫ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻛﻠﻴﻪ ﺣﺒﻮﺑﺎت از ﺟﻤﻠﻪ ﻟﻮﺑﻴﺎ )ﻓـﺎزﺋﻮﻟﻮس(‪ ،‬ﻧﺨـﻮد )ﺳﻴـﺴﺮ(‪ ،‬ﻋـﺪس )ﻟﻨـﺰ(‪ ،‬ﻣـﺎش‬ ‫)وﻳﺴﻴﺎ(‪ ،‬ﻧﺨﻮد ﻓﺮﻧﮕﻲ )ﭘﺴﻴﻮم(‪ ،‬ﺑﺎﻗﺎﻻ )ﻓﺎﺑﺎ( و ﻟﻮﺑﻴﺎي ﭼـﺸﻢ ﺑﻠﺒﻠـﻲ )وﻳﮕﻨـﺎ( ﻛـﻪ ﺑﺨـﺶ‬ ‫اﻋﻈﻤﻲ از ﻏﺬاي اﻧﺴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺗﻌﻠـﻖ دارد‪ .‬ﺑـﺎدام زﻣﻴﻨـﻲ‬ ‫)آراﺧﻴﺲ( و ﺳﻮﻳﺎ )ﮔﻠﻴﺴﻴﻦ( ﺑﻪﻋﻨﻮان داﻧﻪ ﻫﺎي روﻏﻨﻲ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﻣـﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Fabaceae‬‬ ‫‪2. Leguminosae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪140‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻨﺴﻬﺎ ﻧﻈﻴـﺮ ﻳﻮﻧﺠـﻪ )ﻣـﺪﻳﮕﺎﻟﻮ(‪ ،‬ﺷـﺒﺪر )ﺗﺮﻳﻔﻮﻟﻴـﻮم(‪ ،‬اﺳـﭙﺮس )اﻧـﻮﺑﺮﻳﺨﻴﺲ(‬ ‫ﻟﻮﺗﻮس و ﻣﺎش‪ ،‬ﻣﺎﺷﻚ )وﻳﺴﻴﺎ( و‪ ...‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻮﻓﻪاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮة ﺗﻤﺒﺮ ﻫﻨﺪي )ﺗﺎﻣﺎرﻳﻨﺪوس( ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺗﻐﺬﻳـﺔ اﻧـﺴﺎن ﻣـﻲرﺳـﺪ‪ .‬ﭼـﻮب ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ آﻛﺎﺳﻴﺎ‪ ،‬اﻗﺎﻗﻴﺎ )روﺑﻴﻨﻴﺎ(‪ ،‬ﺷﻴﺸﻢ )داﻟﺒﺮﮔﻴﺎ( ﻟﻴﻠﻜﻲ )ﮔﻠﺪﻳﺴﺘﭽﻴﺎ( ﻛﻬﻮر )ﭘﺮوﺳﻮﭘﻴﺲ(‬ ‫و‪ ...‬داراي ﻣﺼﺎرف ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﻞ )اﻳﻨﺪﻳﮕﻮﻓﺮا( ﺗﻮﻟﻴﺪ رﻧـﮓ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺻـﻨﻎ رزﻳـﻦ‬ ‫آﻛﺎﺳﻴﺎ‪ ،‬ﻛﻮﭘـﺎﻓﺮا و ﻫﻤﻴﻨـﺎ داراي ﻣـﺼﺎرف ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﺘﻴـﺮاي ﺣﺎﺻـﻞ از ﮔﻮﻧﻬـﺎي‬ ‫)آﺳﺘﺮاﮔﺎﻟﻮس( و رﻳـﺸﺔ ﺷـﻴﺮﻳﻦﺑﻴـﺎن )ﮔﻠﻴـﺴﻴﺮﻳﺰا( ﻣـﺼﺎرف داروﻳـﻲ دارﻧـﺪ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻃﺎووس )اﺳـﭙﺎرﺗﻴﻮم(‪ ،‬ﮔـﻞ ﻧﺨـﻮدي )ﻻﻳﺘـﺮوس(‪ ،‬ارﻏـﻮان‬ ‫)ﺳﻴﺮﻳﺲ(‪ ،‬ﭘﻴﭻ اﻗﺎﻗﻲ )وﻳﺴﺘﺎرﻳﺎ(‪ ،‬اﺑﺮﻳﺸﻢ )آﻟﺒﻴﺰﻳﺎ( و درﺧﺘـﺎن ﻣﺘﻌـﺪد دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن و درﺧﺘﺎن و درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(33-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 33-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺎﺑﺎﺳﻪ‪ .‬ﺟﻨﺲ ﺷﺒﺪر )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1372 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫راﺳﺘﻪ ﻣﻴﺮﺗﺎﻟﺲ‬

‫‪141‬‬

‫‪1‬‬

‫راﺳﺘﻪ ﻣﻴﺮﺗﺎﻟﺲ از ‪ 14‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺑﻴﺶ از ‪ 9000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪود ﺳﻪﭼﻬﺎرم‬ ‫از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﺑﻪ دو ﺧـﺎﻧﻮاده ﻣﻼﺳﺘﻮﻣﺎﺗﺎﺳـﻪ )‪ 4000‬ﮔﻮﻧـﻪ( و ﻣﻴﺮﺗﺎﺳـﻪ )‪3000‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ( ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬در اﻳﺮان از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻟﻴﺘﺮاﺳﻪ‪ ،‬ﺗﻴﻤﻼﺳﻪ‪ ،‬ﺗﺮاﭘﺎﺳﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺮﺗﺎﺳﻪ‪ ،‬ﭘﻮﻧﻴﻜﺎﺳﻪ‬ ‫و اﻧﺎﮔﺮاﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﺧﺎﻧﻮادة رﻳﺰوﻓﻮراﺳﻪ‪) 2‬ﻣﺎﻧﮕﺮو‪ .(3‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 16‬ﺟﻨﺲ و ‪ 120‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي ﺑﺎراﻧﻲ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از رﻳﺰوﻓﻮرا‪ ،‬ﺑﺮﮔﻮﻳﺮا و ﺳﺮﻳﻮﭘﺲ‪ ،‬ﻛﺎﻧـﺪﻟﻴﺎ و آوﻳـﺴﻨﻴﺎ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده از ﻟﺤﺎظ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﻗﺮاﺑﺖ زﻳﺎدي ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻮﻣﺒﺮﺗﺎﺳﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺎم ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﭼﻮﺑﻲ‪ ،‬داراي ﺑﺮﮔﻬﺎي ﺳـﺎده ﭼﺮﻣـﻲ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ و‬ ‫ﮔﻮﺷﻮاركدار و واﺟﺪ ﮔﻠﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺗﺨﻤﺪان ﻧﻴﻤﻪزﻳﺮﻳﻦ ﻳﺎ ﻛﺎﻣﻼً زﻳﺮﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﺎﺳﻪ‬ ‫ﮔﻞ در اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺷﺎﻣﻞ ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ‪ ،‬ﺟﺎم داراي ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﮔﻠﺒـﺮگ و ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ‪ 2‬ﺗـﺎ ‪4‬‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻌﺪاد ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﺑﺮﭼﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺨﻤـﺪاﻧﻲ‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ‪ 4‬ﺧﺎﻧﻪاي را ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺧﺎﻧﺔ ﺗﺨﻤﺪان در اﺻﻞ ﻣﺤﺘـﻮي‬ ‫دو ﺗﺨﻤﻚ آوﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻴﻮه اﺷﻜﺎل ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺲ اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده رﻳﺰوﻓﻮرا ﻧﺎم دارد ﻛﻪ از ﮔﻴﺎﻫﺎن اﺻﻠﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞدﻫﻨـﺪة‬ ‫ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي ﻣﺎﻧﮕﺮوو اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت درﺧﺖ ﻳﺎ درﺧﺘﭽﻪ ﺑـﺮ ﺳـﻄﺢ زﻣﻴﻨﻬـﺎي‬ ‫ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ و ﮔﻞ و ﻻي ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎ ﻣـﻲروﻳﻨـﺪ و ﺑـﺎ داﺷـﺘﻦ رﻳـﺸﻪﻫـﺎي ﻧﺎﺑﺠـﺎي ﻛﻤـﺎﻧﻲ‬ ‫ﻣﺸﺨﺺاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ رﻳﺸﻪﻫﺎ اﺑﺘﺪا روي ﺗﻨﺔ اﺻﻠﻲ و ﺳﭙﺲ روي ﺷﺎﺧﻪﻫﺎ و ﺳﺎﻗﻪﻫـﺎي ﻓﺮﻋـﻲ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﺎ دراز ﺷـﺪن ﺑﺨـﺶ رأﺳـﻲ وارد آب و داﺧـﻞ ﻟﺠـﻦ ﻛـﻒ ﺳـﺎﺣﻞ‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻗﺔ رﻳﺰوﻓﻮرا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ داراﺑﻮدن ﺧﺎﺻﻴﺖ ارﺗﺠﺎﻋﻲ و ﻛﻤﺎﻧﻬﺎﻳﻲ از رﻳﺸﺔ ﻧﺎﺑﺠﺎ‬ ‫در اﻃﺮاف ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ داﺧﻞ ﻻي و ﻟﺠﻦ ﻛﻒ ﺳـﺎﺣﻞ ﻓـﺮو ﻣـﻲروﻧـﺪ ﻣﻬـﺎر ﻣـﻲﺷـﻮد و‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻓﻮقاﻟﻌﺎدهاي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪﺧـﻮﺑﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ در زﻳـﺮ ﺿـﺮﺑﺎت‬ ‫ﻛﻮﻻﻛﻬﺎ و ﻫﺠﻮم اﻣﻮاج ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻛﻨـﺪ‪ .‬داﻧـﺔ رﻳﺰوﻓـﻮرا در روي درﺧـﺖ و درون ﻣﻴـﻮه‬ ‫‪1. Myrtales‬‬ ‫‪2. Rhizophoraceae‬‬ ‫‪3. Mangrove‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪142‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻣﻲروﻳﺪ و ﻗﺒﻞ از ﺟﺪا ﺷﺪن ﻣﻴﻮه از درﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻮر زﻳﺮ ﻟﭙﻪاي آن ﺑﺮ اﺛﺮ رﺷﺪ زﻳﺎد از ﻣﻴﻮه‬ ‫ﺧﺎرج ﻣﻲﺷﻮد و در ﻫﻮا ﻣﻌﻠﻖ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺤﻮر آﻧﻘﺪر دراز ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ رﻳﺸﻪﭼﺔ ﮔﻴﺎﻫـﻚ را ﻛـﻪ در رأس آن ﻗـﺮار‬ ‫دارد ﺑﻪ داﺧﻞ آب و ﺑﻪ ﻛﻒ ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﺲ ارﺗﺒﺎط ﮔﻴﺎﻫﻚ از ﭘﺎﻳـﺔ ﻣـﺎدر ﻗﻄـﻊ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﻴﺎﻫﻚ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﺳﺖ ﺳﺎﻗﺔ رﻳﺰوﻓﻮرا‪ ،‬ﺑﺮوﮔـﻮﺋﻴﺮا و‬ ‫ﻛﺎﻧﺪ‪‬ﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﺮﺷﺎر ﺑﻮدن از ﺗﺎﻧﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺖ و ﺟﻨﺒﺔ ﺗﺠﺎرﺗﻲ دارد و ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺸﻮرﻫﺎي دارﻧﺪة ﺟﻨﮕﻠﻬﺎي ﻣﺎﻧﮕﺮوو ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ .‬در اﻳـﺮان ﻓﻘـﻂ ﻳـﻚ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ آن ﻫﻢ از ﺟﻨﺲ رﻳﺰوﻓﻮرا در ﺳﻮاﺣﻞ ﮔﺮم ﺟﻨﻮب اﻳﺮان ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب( ﺧﺎﻧﻮادة اُﻧﺎﮔﺮاﺳﻪ )ﮔﻞ ﻣﻐﺮﺑﻲ(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ‪ 18‬ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 640‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ آﻣﺮﻳﻜﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارد‪.‬‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎﻟﻪ و ﮔﺎﻫﻲ درﺧﺘﭽﻪ و درﺧﺘﺎﻧﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ داراي ﮔﻮﺷﻮاركاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻨﻔﺮد و واﻗﻊ در ﻣﺤﻮر ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻳﺎ ﺧﻮﺷﺔ ﺳﺎده ﻳﺎ ﻣﺮﻛﺐ و ﻳﺎ ﺳﻨﺒﻠﻪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ‬ ‫دو ﺟﻨﺴﻲ ﻣﻨﻈﻢ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ و داراي ‪ 4‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﺟﺪا از ﻫﻢ و ﭼﻬﺎر ﮔﻠﺒﺮگ آزاد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً در دو ردﻳﻒ ﭼﻬﺎرﺗﺎﻳﻲ و ﺑﻪﻧﺪرت ﻳﻚ ﭘـﺮﭼﻢ زاﻳـﺎ و ﻳـﻚ ﭘـﺮﭼﻢ ﻧـﺎزا‬ ‫)اﺳﺘﺎﻣﻨﻮد( دارﻧﺪ‪ .‬داﻧﻪ ﻫﺎي ﮔﺮده ﻣﻨﻔﺮد ﻳـﺎ ﺗﺘـﺮاد ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻬـﻨﺞ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻃﻮﻳـﻞ ﺷـﺪه و‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻳﺠﺎد ﻟﻮﻟﻪ ﮔﻞ )ﻫﻴﭙﺎﻧﺘﻴﻮم( ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﻳﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‬ ‫از ﭼﻬﺎر ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‪ 4‬ﺧﺎﻧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري و‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و واژﮔﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻛﻼﻟﻪ ‪ 1‬ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ ﺷﻜﻮﻓﺎﺳﺖ و ﻳـﺎ‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻓﻨﺪﻗﻪ ﻳﺎ ﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪ داراي اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ ﻣﻮﺋﻴﻦ ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ آن و ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳـﭙﺮم‬ ‫ﻳﺎ داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم اﻧﺪك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة اوﻧﺎﮔﺮاﺳﻪ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ آن‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫اﭘﻴﻠﻮﺑﻴﻮم )‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اﻧﻮﺗﺮا )‪ 125‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻓﻮﺳﭽﻴﺎ )‪ 90‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻟﻮدوﻳﻜﻴﺎ )‪ 80‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ‪ 22‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺴﻬﺎي اﭘﻴﻠﻮﺑﻴـﻮم‪ ،‬ﺳـﻴﺮﻛﺎﺗﻪ‪ ،‬ﻟﻮدوﻳﮕﻴـﺎ و اُﻧـﻮﺗﺮا در اﻳـﺮان‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ و ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺮﻃﻮب و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﺷﻤﺎل اﻳﺮان ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪143‬‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪي از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻓﻮﺳﭽﻴﺎ )ﮔﻞآوﻳﺰ(‪ ،‬اُﻧﻮﺗﺮا )ﮔـﻞ ﻣﻐﺮﺑـﻲ( و ﻛﻼرﻛﻴـﺎ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(34-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 34-4‬ﺧﺎﻧﻮادة اُﻧﺎﮔﺮاﺳﻪ )ﮔﻞ ﻣﻐﺮﺑﻲ( )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﺟﺮاﻧﻴﺎﻟﺲ‪) 1‬ﺷﻤﻌﺪاﻧﻲ(‬ ‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 5‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 2600‬ﮔﻮﻧـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﻪ ﺧـﺎﻧﻮادة اوﮔﺰاﻟﻴﺪاﺳـﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻟﺰاﻣﻴﻨﺎﺳﻪ و ﺟﺮاﻧﻴﺎﺳﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ‪ 2500‬ﮔﻮﻧﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي اﻛﺴﺎﻟﻴﺪاﺳﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﺮاﻧﻴﺎﺳﻪ و ﺑﺎﻟﺰاﻣﺘﻴﺎﺳﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ در اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ در ﻋﻴﻦ ﺣـﺎل ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫‪1. Geraniales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪144‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻏﻴﺮ ﺑﻮﻣﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻓﻮق و ﺧﺎﻧﻮادة ﺗﺮوﭘﺎﺋﻮﻻﺳﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺸﻮر ﺑﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﺮاﻧﻴﺎﺳﻪ‪) 1‬ﺷﻤﻌﺪاﻧﻲ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 11‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 750‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﻧﻴﻤﻪ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔـﻲ‬ ‫ﻳﺎ ﻧﺪرﺗﺎً درﺧﺘﭽﻪ ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺎ ﺳﺎﻗﻪ ﻫﺎي ﻧﺮم ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﻣﺘﻨـﺎوب ﻳـﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ و‬ ‫اﻏﻠﺐ ﮔﻮﺷﻮارك دار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻟﻮب دار ﻳـﺎ داراي ﺑﺮﻳـﺪﮔﻲ و ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫اوﻗﺎت ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻣﺮﻛﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ و روي ﮔﻞ آذﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﭼﺘﺮ ﻳﺎ ﺳﻨﺒﻠﻪ‬ ‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ‪ 5 ،‬ﺑﺨﺸﻲ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻢ و ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳـﺒﺮﮔﻬﺎ ﺑـﻪ ﺗﻌـﺪاد‬ ‫‪ 5‬ﻋﺪد ﺟﺪا از ﻫﻢ و ﭘﺎﻳﺎ‪ ،‬ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ﻧﻴـﺰ ‪ 5‬ﻋـﺪد و آزاد ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ در دو ردﻳـﻒ‬ ‫‪ 5‬ﺗﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﺒﻴﻪ ﭘﺮﭼﻢ )اﺳﺘﺎﻣﻴﻨﻮﻳﺪ( درآﻣﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻠﻪ ﻫﺎي ﭘﺮﭼﻢ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ در ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺗﺼﺎل دارﻧﺪ و ﺑـﺴﺎك آﻧﻬـﺎ زودﺗـﺮ از‬ ‫آﻣﺎده ﺷﺪن ﻛﻼﻟﻪ ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش ﮔﺮده‪ ،‬ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤـﺪان زﺑـﺮﻳﻦ و ﻣﺮﻛـﺐ از‬ ‫‪ 5‬ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﺳﻴﺪن ﻣﻴﻮه از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪه و ﻫﺮﻳﻚ ﻣﺤﺘﻮي‬ ‫ﻳﻚ داﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﮔﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﻣﺮﻛـﺰي اﺗـﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻴﻮه از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻳﺸﻜﻲ ﻫﻤـﺮاه ﻣﻴـﻮه ﺑـﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬داﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕـﺎم رﺳـﻴﺪن ﻣﻴـﻮه و ﺟﺪاﺷـﺪن ﺧﺎﻣـﺔ آن از‬ ‫ﻣﺤﻮر ﻣﻴﺎﻧﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﭘﺮﺗﺎب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺗﻤﻜﻦ ﺗﺨﻤﻜﻬﺎ ﻣﺤﻮري اﺳـﺖ و‬ ‫داﻧﻪﻫﺎ داراي روﻳﺎن ﺧﻤﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺎوي اﻧﺪﻛﻲ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ آﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﻧﻴﻤﻪاﺳﺘﻮاﻳﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﺟﺮاﻧﻴﻮم )ﺣﺪود ‪ 30‬ﮔﻮﻧﻪ( و ارودﻳﻮم )‪ 14‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻣﻮﻧﺴﻮﻧﻴﺎ )‪ 2‬ﮔﻮﻧـﻪ( و‬ ‫ﺑﻴﺒﺮﺗﻴﻨﻴﺎ )‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ( در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺷـﻤﻌﺪاﻧﻲ‬ ‫)ﭘﻼرﮔﻮﻧﻴﻮم( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(35-4‬‬

‫‪1. Geraniaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪145‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 35-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﺮاﻧﻴﺎﺳﻪ )ﺷﻤﻌﺪاﻧﻲ( )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﻪ آﭘﻴﺎﻟﺲ‪) 1‬اُﻣﺒﻼﻟﺲ‪(2‬‬ ‫راﺳﺘﺔ آﭘﻴﺎﻟﺲ از دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻴﺎﺳﻪ داراي ﺣﺪود ‪ 3000‬ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫و ﺧﺎﻧﻮاده آراﻟﻴﺎﺳﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ‪ 700‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻫﺮ دو ﺧـﺎﻧﻮاده ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ در اﻳـﺮان‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻴﺎﺳﻪ‪ 3‬ﻳﺎ اُﻣﺒﻠﻴﻔﺮا‪) 4‬ﭼﺘﺮﻳﺎن(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ﺣـﺪود ‪ 300‬ﺟـﻨﺲ و ‪-3000‬‬ ‫‪ 2500‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻳﺎدي در ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﻌﺘﺪﻟـﺔ‬ ‫ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬دو ﺳﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﺪرﺗﺎً درﺧﺘﭽﻪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﻣﺘﻨـﺎوب‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺑﺰرگ و ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت و ﺑﺮﻳﺪﮔﻴﻬﺎي ﻓﺮاوان و ﻏﺎﻟﺒﺎً دﻣﺒﺮگ در ﻣﺤﻞ اﺗﺼﺎل ﺑﻪ ﺳﺎﻗﻪ ﻏﻼفدار‬ ‫ﺑﻮده و ﺳﺎﻗﻪ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﺟـﺰ اﻋـﻀﺎء زﻳـﺮ ﺧـﺎﻧﻮادة ﻫﻴﺪروﻛﻮﺗﻴﻠﺌﻮﺋﻴـﺪه‪ ،‬ﺑﻘﻴـﻪ‬ ‫‪1. Apiales‬‬ ‫‪2. Umbelales‬‬ ‫‪3. Apiaceae‬‬ ‫‪4. Umbelliferae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪146‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭼﺘﺮ و ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭼﺘﺮ ﻣﺮﻛﺐ اﺳﺖ و ﻣﻤﻜـﻦ‬ ‫اﺳﺖ واﺟﺪ ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﺮﻳﺒﺎن و ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻧﻴﻤـﻪزﺑـﺮﻳﻦ‪ ،‬ﻛﻮﭼـﻚ‪ ،‬دو ﺟﻨـﺴﻲ ﻳـﺎ‬ ‫ﺗﻚﺟﻨﺴﻲ و ﻣﻨﻈﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﺪرت ﮔﻴﺎﻫﺎن دو ﭘﺎﻳﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳـﺒﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ﻳﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﻛﺎﺳﺒﺮگ و ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ‪ 5‬ﻋﺪد‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﺑﺎ ‪ 3‬ﻟﻮب ﻛﻪ ﻟﻮب ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬ ‫ﻃﺮف ﺑﺎﻻ ﻳﺎ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﺒﺮﮔﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﺎرج ﭼﺘﺮ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 5‬ﻋـﺪد و ﻣﺘﻨـﺎوب ﺑـﺎ ﮔﻠﺒﺮﮔﻬـﺎ ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﭼﻪﻫﺎ ‪ 2‬ﻋﺪد ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ﻣﻴﺎﻧﻲ ﮔﻞ اﺗﺼﺎل دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت ‪1‬‬ ‫و ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 2‬و اﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪة ﺿﺨﻴﻢ )داراي ﭘﺎﻳﻚ ﺧﺎﻣﻪ ﻳﺎ اﺳﺘﻴﻠﻮﭘﻮدﻳﻮم( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﻚ‬ ‫در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺗﺨﻤﺪان‪ ،‬ﻣﻨﻔﺮد و ﺑﺎ ﺗﻤﻜـﻦ ﻣﺤـﻮري ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﻣﻴـﻮه ﺷـﻴﺰوﻛﺎرپ و داراي‬ ‫ﭘﺮﻳﻜﺎرپ ﻏﺸﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ داراي روﻳﺎن ﻛﻮﭼﻚ و آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﭼﺮﺑﻲدار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻴﺎﺳﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﺳﻪ زﻳﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة آﭘﻴﺎﺳﻪ ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﺰرگ اﻳﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫‪ 113‬ﺟﻨﺲ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 320‬ﮔﻮﻧﻪ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ اﻳﺮان اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﺟﻨـﺴﻬﺎي آن در اﻳـﺮان‬ ‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻫﻴﺪروﻛﻮﺗﻴﻠﻪ )‪ 2‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ارﻳﻨﺠﻴﻮم )‪ 8‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اﻛﻴﻨﻮﻓﻮرا )‪ 4‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬ﻛـﺎﺋﺮوﻓﻴﻠﻮم‬ ‫)‪ 8‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪ ،‬اﺳــﻜﻨﺪﻳﻜﺲ )‪ 4‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪ ،‬داﺋﻮﻛــﻮس )‪ 6‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪ ،‬روﭘﺎﻟﻮﺳــﻴﺎرﻳﻮم )‪ 1‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪،‬‬ ‫ﺗﺮاﻛﻴﺪﻳﻮم )‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﭘﺮاﻧﮕﻮس )‪ 14‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬اﺳـﻜﺎﻟﻴﮕﺮﻳﺎ )‪ 7‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬ﺑﻮﻧﻴـﻮم )‪ 14‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪،‬‬ ‫ﺑﻮﭘﻠﺮوم )‪ 13‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﭘﻴﻤﭙﻴﻨﻼ )‪ 17‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬دورﻣﺎ )‪ 6‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻓﺮوﻻ )‪ 29‬ﮔﻮﻧﻪ( ﻓﺮوﻻﮔـﻮ )‪7‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻟﺌﻮﺗﺎ )‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺳﻤﻨﻮوﻳﺎ )‪ 5‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﻫﺮاﻛﻠﺌﻮم )‪ 8‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺗﻐﺬﻳـﻪ اﻧـﺴﺎن ﻣـﻲرﺳـﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒـﺎً در‬ ‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﺳﺒﺰﻳﺠﺎت رﻳﺸﻪاي و ﺳﺒﺰﻳﺠﺎت ﻣﻌﻄﺮه ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻮﻳﺞ )داﺋﻮﻛـﻮس‬ ‫ﺳــﺎﺗﻴﻮا(‪ ،‬ﻛــﺮﻓﺲ )آﭘﻴــﻮم ﮔﺮاوﺋﻮﻟﻨــﺴﺲ(‪ ،‬ﺟﻌﻔــﺮي )ﭘﺘﺮوﺳــﻠﻴﻨﻮم ﻛﺮﻳــﺴﭙﻮم(‪ ،‬ﮔــﺸﻨﻴﺰ‬ ‫)ﻛﻮرﻳﺎﻧﺪروم ﺳﺎﺗﻴﻮم(‪ ،‬ﺷﻮﻳﺪ )آﻧﺘـﻮم ﮔﺮاوﺋـﻮﻟﻨﺲ( و رازﻳﺎﻧـﻪ )ﻓﻮﻧﻴﻜﻮﻟـﻮم وﻟﮕـﺎر( از آن‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه و داﻧﻪﻫﺎي ﮔﺮوه دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣﻌﻄﺮﻛﺮدن ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲروﻧﺪ ﻧﻈﻴﺮ‬ ‫زﻳﺮه )ﺑﻮﻧﻴﻮم ﭘﺮﺳﻴﻜﻮم(‪ ،‬ﮔﻠﭙﺮ )ﻫﺮاﻛﻠﺌﻮم ﭘﺮﺳﻴﻜﻮم(‪ ،‬و اﻧﻴﺴﻮن )ﭘﻴﻤﭙﻴـﻨﻼ آﻧﻴـﺴﻮم(‪ .‬ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ از آﻧﻘﻮزه و ﺑﺎرﻳﺠﻪ )ﻓﺮوﻻ( داراي ﻣﺼﺎرف ﺻﻨﻌﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻈﻴﺮ ﺟﺎﺷﻴﺮ‬ ‫)ﭘﺮاﻧﮕﻮس( ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻮﻓﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑـﻞ ﺗـﻮﺟﻬﻲ از ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده داراي اﻫﻤﻴﺖ داروﻳﻲاﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(36-4‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪147‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 36-4‬ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻴﺎﺳﻪ )ﭼﺘﺮﻳﺎن(‪.‬‬

‫‪ 6-2-4‬زﻳﺮرده آﺳﺘﺮﻳﺪه‬

‫‪1‬‬

‫زﻳﺮردة آﺳﺘﺮﻳﺪه آﺧﺮﻳﻦ زﻳﺮردة ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ 60000‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫را درﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ زﻳﺮرده از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ زﻳﺮردة رزﻳـﺪه ﻫـﻢﺗـﺮاز اﺳـﺖ‬ ‫وﻟﻲ از ﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد و ﺗﻨﻮع ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺑﺮ آن ﺑﺮﺗﺮي دارد‪.‬‬ ‫زﻳﺮردة آﺳﺘﺮﻳﺪه از ‪ 11‬راﺳﺘﻪ‪ 49 ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ‪ 60000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﻮم ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺧـﺎﻧﻮاده آﺳـﺘﺮﻳﺪه ﺗﻌﻠـﻖ دارﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ اﻳـﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده در زﻣﺮة ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي رده ﻣﺎﮔﻨﻮﻟﻴﻮﭘﺴﻴﺪا ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳـﺎد‬ ‫زﻳﺮرده آﺳﺘﺮﻳﺪه از زﻳﺮرده رزﻳﺪه‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً راﺳﺘﺔ رزاﻟﺲ ﻣﻨﺸﺎء ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧـﻲ از‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﺘﻬﺎي ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژﻳﻚ اﻋﻀﺎي اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮ اﻳﻦ دو و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖﻫـﺎي آﻧﻬـﺎ از ﻧﻈـﺮ‬ ‫‪1. Asteridae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪148‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺆﻳﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 5‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 5500‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دو ﺧﺎﻧﻮاده آﭘﻮﺳﻴﻨﺎﺳـﻪ‬ ‫و آﺳﻜﻠﻪ ﭘﻴﺎداﺳﻪ ﻫﺮﻳﻚ واﺟﺪ ‪ 2000‬ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮادة ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎﺳﻪ ﺑﺎ ﺣﺪود ‪ 1000‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي اﻳﻦ راﺳﺘﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲدﻫﻨـﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎﻳﻲ از ﻫـﺮ ﺳـﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬در اﻳﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣـﺪود ‪ 80‬ﺟـﻨﺲ و ‪ 900‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه ﻛـﻪ‬ ‫ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔﻲ داراي رﻳﺰوم ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ و ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫درﺧﺘﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ )ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻣﺘﻨﺎوب(‪ ،‬ﺑﺪون ﮔﻮﺷـﻮارك‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫درﺳﺖ و ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺮﻳﺪﮔﻲ و ﺑﺪون دﻣﺒﺮگ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔـﻞآذﻳـﻦ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﮔـﺮزن دوﺳـﻮﻳﻪ و‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ اﻧﺸﻌﺎﺑﺎت ﻛﻨﺎري اﻏﻠﺐ ﮔﺮزن ﻳﻚﺳﻮﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻨﻈﻢ و دو ﺟﻨﺴﻲاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳـﺔ‬ ‫ﮔﻞ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺳﺘﻜﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﻗﻴﻔﻲﺷـﻜﻞ‬ ‫اﺳﺖ و ﺣﺎﻟﺖ ﭘﻠﻴﺴﻪاي دارد‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ و ﻣﺘﻨﺎوب آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﺎم ﮔﻞ اﺗﺼﺎل‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﺎك ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً رو ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﮔﻞ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﺪان زﺑـﺮﻳﻦ و ﻣﺮﻛـﺐ‬ ‫از ‪ 2‬ﺑﺮﭼﺔ ﻣﺘـﺼﻞ ﺑـﻪ ﻫـﻢ اﺳـﺖ و در ﻗﺎﻋـﺪه داراي ﺻـﻔﺤﺎت ﻏـﺪهاي اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﻤﻜـﻦ‬ ‫ﺗﺨﻤﻜﻬﺎي واژﮔﻮن ﺑﻲﺷﻤﺎر آن‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺟﺪاري اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻪﻧـﺪرت ﺗﻤﻜـﻦ ﻣﺤـﻮري در‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي داراي ﺗﺨﻤﺪان دو ﺑﺮﭼﻪاي دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﺳﺎده‪ ،‬ﻛﻼﻟﻪ ﺳـﺎده ﻳـﺎ داراي ‪2‬‬ ‫ﻟﻮب و ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻛﭙﺴﻮل ﺷﻜﻮﻓﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي داﻧـﻪﻫـﺎي رﻳـﺰ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫داﻧﻪﻫﺎ داراي روﻳﺎن ﻛﻮﭼﻚ و آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻓﺮاوان ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(37-4‬‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻣﻬﻢ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎ )‪ 400‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺟﻨﺘﻴـﺎﻧﻼ )‪ 125‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪ ،‬ﺳـﻮرﺗﻴﺎ‬ ‫)‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻫﺎﻟﻨﻴﺎ )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺳﺒﻪآ )‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺳﻨﺘﻮرﻳﻮم )‪ 40‬ﺗﺎ ‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫‪ 10‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎ‪ 5 ،‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺳﻨﺘﻮرﻳﻮم‪ 3 ،‬ﮔﻮﻧﻪ ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﻼ‪ 2 ،‬ﮔﻮﻧﻪ از‬ ‫ﺟﻨﺲ ﺳﻮرﺗﻴﺎ و ﻳﻚ ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺑﻠﻜﺴﺘﻮﻧﻴﺎ در ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻳـﺎ ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﺮﻃـﻮب ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫‪1. Gentianales‬‬ ‫‪2. Gentianaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪149‬‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫رﻳﺸﻪﻫﺎ و رﻳﺰوﻣﻬﺎي ﺑﺮﺧﻲ از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﺟﻨﺘﻴﺎﻧـﺎ‪ ،‬ﺳـﻮرﺗﻴﺎ و ﺳـﻨﺘﻮرﻳﻮم‬ ‫داراي ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲاﻧﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺟﻨﺘﻴﺎﻧـﺎ و ﺳـﻮرﺗﻴﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﮔﻴﺎﻫـﺎن زﻳﻨﺘـﻲ‬ ‫ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 37-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺟﻨﺘﻴﺎﻧﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از اﺣﻤﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﻻﻣﻴﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 4‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﺪود ‪ 7800‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻻﻣﻴﺎﺳـﻪ )‪3200‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ورﺑﻨﺎﺳﻪ )‪ 2600‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﺑﻮراژﻳﻨﺎﺳﻪ )‪ 2000‬ﮔﻮﻧـﻪ( ﺑﺰرﮔﺘـﺮﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎي اﻳـﻦ‬ ‫راﺳﺘﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و ﻫﺮ ﺳﻪ داراي ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ در اﻳﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1. Lamiales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪150‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮراژﻳﻨﺎﺳﻪ‪) 1‬ﮔﻞ ﮔﺎوزﺑﺎن(‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣﺪود ‪ 100‬ﺟـﻨﺲ و ‪ 2000‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﻃﻖ اﺳﺘﻮاﻳﻲ و ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ ﮔﺴﺘﺮش دارﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎ در‬ ‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪاي ﻣﺘﻤﺮﻛﺰﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳـﺎ ﭼﻨﺪﺳـﺎﻟﻪ و ﻳـﺎ درﺧﺘﭽـﻪ ﻳـﺎ‬ ‫درﺧﺘﺎن ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺷﺎخ و ﺑﺮگ و ﮔﻞآذﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﻪوﺳﻴﻠﺔ ﻣﻮﻫـﺎي زﺑـﺮي‬ ‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺳﺎده و ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻨـﺎوب روي ﺳـﺎﻗﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺳﺎده و درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﮔـﻞآذﻳـﻦ ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﻣﻌﻤﻮل و ﺷﺎﺧﺺ ﮔﺮزن اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻳﻚﺳﻮﻳﻪ ﻳﺎ دو ﺳﻮﻳﺔ دم ﻋﻘﺮﺑﻲ ﻳﺎ ﺣﻠﺰوﻧـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺑﺎ ﺷﻜﻔﺘﻪﺷﺪن ﮔﻠﻬﺎ ﺑﺎز ﺷﺪه و ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻨﻈﻢ )ﺑـﻪﻧـﺪرت ﻧـﺎﻣﻨﻈﻢ( و‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﺟﻨﺴﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ اﻏﻠﺐ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﮔﻠﻬﺎي ﻣﺎده ﺑﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ در ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﻣﺠﺰاﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻞ داراي ﻛﺎﺳـﺔ ﻣﺮﻛـﺐ از ‪ 5‬ﻛﺎﺳـﺒﺮگ ﺟـﺪا ﻳـﺎ در ﻗﺎﻋـﺪة‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت از ﻧﻈﺮ اﻧﺪازه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔـﺎوت دارﻧـﺪ‪ .‬ﺟـﺎم ﮔـﻞ‬ ‫داراي ‪ 5‬ﻟﻮب اﺳﺖ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻠﻲ داده و ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎل زﻧﮕﻮﻟـﻪاي ﺗـﺎ ﻟﻮﻟـﻪاي دﻳـﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 5‬ﻋﺪد ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺟﺎم ﮔﻞ ﻳﺎ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻞ اﺗﺼﺎل دارﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت ﺑـﺎ‬ ‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﺴﺎوﻳﻨﺪ‪ .‬ﻏﺎﻟﺐ در ﻗﺎﻋﺪة ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﭘﺮﭼﻢ زواﻳﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪﻛﻨﻨﺪه ﻧـﻮش ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﺻﻔﺤﻪاي ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﺎك ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻪﻃﺮف ﻣﺮﻛﺰ ﮔﻞ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ زﺑﺮﻳﻦ ﺑـﻮده‬ ‫و از دو ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ‪ 2‬ﻳﺎ ‪ 4‬ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ‪ 2‬ﺧﺎﻧـﻪ در ﻫـﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ‪ 2‬ﺗﺨﻤﻚ و در ﺻﻮرت ‪ 4‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﻫـﺮ ﺧﺎﻧـﻪ ﻳـﻚ ﺗﺨﻤـﻚ ﻗـﺮار دارد و ﺧﺎﻣـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪة ﺗﺨﻤﺪان اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘـﻪ و درﺳـﺖ ﻳـﺎ ﻟـﻮبدار اﺳـﺖ‪ .‬ﺗﺨﻤﻜﻬـﺎ راﺳـﺖ‪،‬‬ ‫آوﻳﺨﺘﻪ ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 4‬ﻣﻴﻮه ﺧﺸﻚ ﻳﺎ ﻛﺎﻓﺸﻪاي و ﻳﺎ آﺑﺪار اﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم و داراي روﻳﺎن راﺳﺖ و ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪهاﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(38-4‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ دو زﻳﺮﺧﺎﻧﻮادة ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي ﻣﻬـﻢ زﻳﺮﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻫﻠﻴﻮﺗﺮوﭘﻴﻮده‪ ،‬ﻫﻠﻴﻮﺗﺮوﭘﻴﻮم )‪ 20‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺗﻮرﻧﻔﻮرﺗﻴـﺎ )‪ 50‬ﺗـﺎ ‪ 60‬ﮔﻮﻧـﻪ( ﻻﭘـﺎﻻ )‪ 55‬ﮔﻮﻧـﻪ(‪،‬‬ ‫آﻧﻐﻮزا )‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻣﻴﻮﺳﻮﺗﻴﺲ )‪ 50‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ ،‬ﻟﻴﺘﻮﺳﭙﺮﻣﻮم )‪ 60‬ﮔﻮﻧﻪ( و اﻛﻴﻮم )‪ 40‬ﮔﻮﻧﻪ( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﮔﻞﮔﺎوزﺑﺎن ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺑﺰرگ ﮔﻴﺎﻫـﺎن اﻳـﺮان ﻣﺤـﺴﻮب ﺷـﺪه و‬ ‫ﺣﺪود ‪ 36‬ﺟﻨﺲ و ‪ 250‬ﮔﻮﻧﺔ آن در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎر دارﻧـﺪ‪ .‬ﭘـﺮ ﮔﻮﻧـﻪﺗـﺮﻳﻦ‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي آن در اﻳﺮان ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻠﻴﻮﺗﺮوﭘﻴـﻮم ﺑـﺎ ‪ 50‬ﮔﻮﻧـﻪ‪ ،‬اﻧﻮﺳـﻤﺎ ﺑـﺎ ‪ 40‬ﮔﻮﻧـﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻧـﻪآ و‬ ‫‪1. Boraginaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪151‬‬

‫ﻣﻴﻮﺳﻮﺗﻴﺲ ﻫﺮﻳﻚ ﻣﻲﺗﻮان از روﺧﻠﻴﺎ‪ ،‬ﻫﺘﺮوﻛﺎرﻳﻨﻮم‪ ،‬رﻳﻨـﺪرا‪ ،‬ﺳـﻮﻟﻨﺎﻧﺘﻮس‪ ،‬ﻟﻴﺘﻮﺳـﭙﺮﻣﻮم‪،‬‬ ‫ﺗﺮﻳﻜﻮدﺳﻤﺎ آﻟﻜﺎﻧﺎ‪ ،‬آﻧﻐﻮزا و اﻛﻴﻮم ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﻮﻧــﻪﻫــﺎي ﻣﺨﺘﻠــﻒ ﺟﻨــﺴﻬﺎي آﻓﺘــﺎبﭘﺮﺳــﺖ )ﻫﻠﻴﻮﺗﺮوﭘﻴــﻮم( و ﻓﺮاﻣﻮﺷــﻢﻧﻜــﻦ‬ ‫)ﻣﻴﻮﺳﻮﻟﻴﺲ( ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻞ ﮔﺎوزﺑﺎن اروﭘﺎﻳﻲ )ﺑﺮاﮔﻮ اﻓﻴـﺴﻴﻨﺎﻟﻴﺲ( و‬ ‫ﮔﻞﮔﺎوزﺑﺎن اﻳﺮاﻧﻲ اﻛﻴﻮم آﻣﻨﺌﻮم داراي ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟـﻨﺲ آﻟﻜﺎﻧـﺎ و‬ ‫ﺟﻨﺲ ﻣﻮﻟﺘﻴﻜﻴﻮﭘﺴﻴﺲ ﻣﻨﺸﺄ رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺗﻌﺪادي از ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫ﻋﻠﻒ ﻫﺮز ﻣﺰارع و ﺑﺎﻏﺎت ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(38-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 38-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮراژﻳﻨﺎﺳﻪ )اﻗﺘﺒﺎس از زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫ب( ﺧﺎﻧﻮاده ﻻﻣﻴﺎﺳﻪ‪ 1‬ﻳﺎ ﻻﺑﻴﺎﺗﻪ‪) 2‬ﻧﻌﻨﺎع(‪ .‬اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ﺣـﺪود ‪ 200‬ﺟـﻨﺲ و ‪3000‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔـﻲ ﻳـﺎ درﺧﺘﭽـﻪﻫـﺎﻳﻲ‬ ‫ﺑﻮﺗﻪاي ﺷﻜﻞ و ﺑﻪﻧﺪرت درﺧﺘﺎن ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻًَ داراي ﺳـﺎﻗﺔ ﭼﻬﺎرﮔﻮﺷـﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻋﻀﺎء اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اﻛﺜﺮاً ﭘﻮﺷﻴﺪه از ﻛﺮﻛﻬﺎ و ﻏﺪد ﺗﺮﺷﺤﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻣﻮاد ﻣﻌﻄﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﺎده و ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك و ﻣﺘﻘﺎﺑﻠﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ و ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳـﻦ ﮔـﺮزن‬ ‫‪1. Lamiaceae‬‬ ‫‪2. Labiatae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪152‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﻳﺎ ﺳﻨﺒﻠﻪﻫﺎي ﻣﺠﺘﻤﻊ ﺑﻪ ﻧﺎم ورﺗﻴﺴﻞ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻛﺘﻪﻫﺎ ﺑﺮگﻣﺎﻧﻨـﺪ و ﺑﺮاﻛﺘﺌﻮﻟﻬـﺎ ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻛﻮﭼﻚ ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻓﺎﻗﺪ ﺑﺮاﻛﺘﺌﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ )ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت اﻧﺪاﻣﻬﺎي ﻧﺮ ﻛﺎﻫﺶ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﺎزا ﺑﻮده و ﻋﻤﻼً ﮔﻠﻬﺎ ﻣﺎدهاﻧﺪ( و داراي ﻛﺎﺳﺔ ﮔﻠﻲ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 5‬ﻛﺎﺳـﺒﺮگ ﻣﺘـﺼﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﭙﻮري ﻳﺎ زﻧﮕﻮﻟﻪي ﺷﻜﻞ ﺑﻮده و ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت داراي دو ﻟﺒـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ﻧﻴﺰ ‪ 5‬ﻋﺪد و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ و ﺟﺎم ﮔﻞ ﻟﺒﺪﻳﺴﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 4‬ﻋﺪد‪ .‬ﺑﻪﻧﺪرت ‪2‬‬ ‫ﻋﺪد و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺟﺎم ﻳﺎ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻞ ﺑﻮده و داراي ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﺎ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ‬ ‫از ﺟﻨﺴﻬﺎ ﻗﺎﻋﺪة ﻣﻴﻠﻪ ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪﺻﻮرت اﻫﺮم درآﻣﺪه و ﺑﻪ اﺗﺼﺎل دﻫﻨﺪة ﺑـﺴﺎﻛﻬﺎ ﻛـﻪ رﺷـﺪ‬ ‫زﻳﺎدي ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻃﻮﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﺻﻞ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﮔـﺮدهاﻓـﺸﺎﻧﻲ ﮔـﻞ را‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺸﺮات ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدﮔﻲ زﺑﺮﻳﻦ و ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 2‬ﺑﺮﭼﺔ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً داراي ﭼﻬـﺎر‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ و ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ ﺣﺎوي ﻳﻚ ﺗﺨﻤﻚ ﻗﺎﻋـﺪهاي اﺳـﺖ‪ .‬ﺧﺎﻣـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺳـﺎده و ﺑـﺎ ﻗﺎﻋـﺪة‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ و داراي ﻛﻼﻟﺔ ﻏﺎﻟﺒﺎً دو ﺷﺎﺧﻪاي اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻣﺮﻛـﺐ از ‪ 4‬ﻓﻨﺪﻗـﻪ ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﺎﻓﺸﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ ﺣﺎوي ‪ 1‬داﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬داﻧـﻪﻫـﺎ داراي آﻧﺪوﺳـﭙﺮم ﻛـﻢ ﻳـﺎ ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫آﻧﺪوﺳﭙﺮماﻧﺪ )ﺷﻜﻞ‪.(39-4‬‬ ‫‪ 45‬ﺟﻨﺲ ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 345‬ﮔﻮﻧـﻪ از اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در اﻳـﺮان ﭘﺮاﻛﻨـﺪﮔﻲ دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺮﮔﻮﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺴﻬﺎي آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻧﭙﺘﺎ ﺑﺎ ‪ 65‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻮﻳﺎ ﺑﺎ ‪ 56‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺎﺧﻴﺲ ﺑـﺎ ‪35‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﺳﻜﻮﺗﻼرﻳﺎ ﺑﺎ ‪ 19‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻮﻣﻴﺲ ﺑﺎ ‪ 17‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ارﻣﻮاﺳﺘﺎﺧﻴﺲ ﺑﺎ ‪ 15‬ﮔﻮﻧـﻪ‪ ،‬ﺗﻴﻤـﻮس‬ ‫ﺑﺎ ‪ 14‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻴﻮﻛﺮﻳﻮم ﺑﺎ ‪ 12‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺗﻮرﺟﺎ ﺑﺎ ‪ 11‬ﮔﻮﻧﻪ و ﻣﺎروﺑﻴﻮم ﺑﺎ ‪ 10‬ﮔﻮﻧـﻪ‪ .‬ﻻﻣﻴـﻮم‪،‬‬ ‫ﻫﻴﻤﻨﻮﻛﻼﺗﺮ‪ ،‬زﻳﺰﻳﻔﻮرا‪ ،‬اورﻳﮕﺎﻧﻮم و ﻣﻨﺘﺎ ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﻮﻧﻪ ﺣﺎوي ﺗﻌﺪادي از ﺳﺒﺰﻳﺠﺎت ﻣﻌﻄﺮه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗـﻮان از‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﻌﻨﺎع و ﭘﻮﻧﻪ )ﻣﻨﺘﺎ(‪ ،‬آوﻳﺸﻦ )ﺗﻴﻤﻮس( ﻛﺎﻛﻮﺗﻲ )زﻳﺰﻳﻔﻮرا( ﻣﺮزه )ﺳـﺎﺗﻮرﺟﺎ(‪ ،‬و‬ ‫رﻳﺤﺎن )اﻛﻴﻤﻮم( را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﺑﺎدرﻧﺠﺒﻮﺑﻪ )ﻣﻠﺴﺎ اﻓﻴﺴﻴﻨﺎﻟﺲ( و ﻣﺮزﻧﮕﻮش )ارﻳﮕﺎﻧﻮم وﻟﮕﺎر(‬ ‫و ﭼﻨﺪﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دﻳﮕﺮ ﺟﺰء ﮔﻴﺎﻫﺎن داروﻳـﻲ ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﭼﻨـﺪي از‬ ‫ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻛﻮﻟﺌـﻮس )ﺣـﺴﻦﻳﻮﺳـﻒ(‪ ،‬ﺳـﺎﻟﻮﻳﺎ )ﻣـﺮﻳﻢ ﮔﻠـﻲ(‪ ،‬روزﻣـﺎرﻳﻨﻮس )رزﻣـﺎري(‪،‬‬ ‫ﻻواﻧﺪوﻻ )ﻻواﻧﺪ ﻳﺎ اﺳﻄﻮﺧﻮدوس( و‪ ...‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دو ﺟﻨﺲ‬ ‫اﺧﻴﺮ در ﻋﻄﺮﺳﺎزي ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(39-4‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪153‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 39-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻻﺑﻴﺎﺗﻪ ﻧﻌﻨﺎع )اﻗﺘﺒﺎس از زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﻪ ﭘﻼﻧﺘﺎژﻳﻨﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺎ ‪ 3‬ﺟﻨﺲ و ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺣﺪود ‪ 253‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادة ﭘﻼﻧﺘﺎژﻳﻨﺎﺳﻪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ‪ 3‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 253‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي ﻣﻲروﻳﻨﺪ و ﭘـﺮاﻛﻨﺶ دارﻧـﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ ﮔﻴﺎﻫـﺎﻧﻲ ﻋﻠﻔـﻲ‪،‬‬ ‫ﻳﻜﺴﺎﻟﻪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﺳﺎﻟﻪ و ﺑﻪﻧﺪرت درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ داراي ﺑﺮﮔﻬـﺎي ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻃﻮﻗﻪاي و ﻗﺎﻋﺪهاي ﻳﺎ ﻣﺘﻨﺎوب )ﺑﻪﻧﺪرت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ(‪ ،‬ﺳﺎده ﻳـﺎ ﺑـﺎ ﺗﻘـﺴﻴﻤﺎت ﭼﻨـﺪي اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﺑﻮده و ﺑﺮﮔﻬﺎي ﻃﻮﻗﻪاي ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻏﻼفﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬـﺎ ﻛﻮﭼـﻚ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻًَ دو ﺟﻨﺴﻲ و ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮده و از ﭼﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﮔﻞ ﺑـﺮ روي ﮔـﻞآذﻳـﻦ ﺳـﻨﺒﻠﺔ‬ ‫ﺳﺎده ﻣﺤﻮري ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻧﺪرت ﮔﻠﻬﺎي ﻣﻨﻔﺮد دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ داراي ‪ 4‬ﻟـﻮب‬ ‫‪1. Plantaginales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪154‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎم ﮔﻞ ﻓﻠﺲﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻏﺸﺎﻳﻲ و ﻣﻨﻈﻢ ﺑـﻮده و‬ ‫داراي ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻞ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ اﺳﺖ و داراي ‪ 4‬ﻟﻮب اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪) 4‬ﺑﻪﻧـﺪرت ‪ 2‬ﻳـﺎ ‪3‬‬ ‫ﻋﺪد( و ﻣﺘﻨﺎوب ﺑﺎ ﻟﻮﺑﻬﺎي ﺟﺎم ﮔﻞ ﻗﺮار دارﻧـﺪ و داراي ﻣﻴﻠـﻪﻫـﺎي ﺑﻠﻨـﺪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺴﺎك‬ ‫ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﭘﺸﺖ ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻃﺮف داﺧﻞ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدﮔﻲ زﺑﺮﻳﻦ و از ‪ 2‬ﺑﺮﭼﻪ ﭼﺴﺒﻴﺪه ﺑﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ داراي ‪ 2‬ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ )ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻳـﻚ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻪ از ﻳﻚ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺗﺨﻤﻚ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري ﻗـﺮار دارد‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻣﻪ ﻣﻨﻔﺮد و ﻛﻼﻟﻪ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ درﭘﻮﺷﻲ ﺷﻜﻔﺘﻪ ﺷﺪه و‬ ‫ﺑﻪﻧﺪرت ﻧﺎﺷﻜﻮﻓﺎﺳﺖ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ داراي آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﮔﻮﺷﺘﻲ ﺑﻮده و در ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺮﻃـﻮب اﻳﺠـﺎد‬ ‫ﻟﻌﺎب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬روﻳﺎن داﻧﻪ راﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻨــﺴﻬﺎي آن ﻋﺒﺎرﺗﻨــﺪ از ﭘﻼﻧﺘــﺎﮔﻮ )‪ 265‬ﮔﻮﻧ ـﻪ(‪ ،‬ﻟﻴﺘــﻮرﻻ‪ 3) ،‬ﮔﻮﻧــﻪ( و ﺑﻮﮔﻮرﻳــﺎ‬ ‫)‪ 1‬ﮔﻮﻧﻪ(‪.‬‬ ‫ﺣﺪود ‪ 22‬ﮔﻮﻧﻪ از ﺟﻨﺲ ﺑﺎرﻫﻨﮓ )ﭘﻼﻧﺘﺎﮔﻮ( در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠـﻒ اﻳـﺮان ﭘﺮاﻛﻨـﺪﮔﻲ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي ﺧﺎﺻﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬داﻧﺔ ﺑﺮﺧـﻲ از ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﺟـﻨﺲ ﭘﻼﻧﺘـﺎﮔﻮ‬ ‫داراي ﻣﺼﺎرف داروﻳﻲاﻧﺪ و در ﺗﻌﺪادي از ﻣﺰارع ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻒ ﻫﺮز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ از ‪ 12‬ﺧﺎﻧﻮاده و ﺑﻴﺶ از ‪ 11000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺣـﺪود ﺳـﻪﭼﻬـﺎرم‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰرگ اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﺳﻪ )‪ 4000‬ﮔﻮﻧـﻪ( آﻛﺎﻧﺘﺎﺳـﻪ )‪ 2500‬ﮔﻮﻧـﻪ( و‬ ‫ﺟﺴﻨﺮﻳﺎﺳﻪ )‪ 2500‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﺳـﻪ‪ ،‬آﻛﺎﻧﺘﺎﺳـﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻮدﻟﻴﺎﺳﻪ‪ ،‬اوﻟﻪآﺳـﻪ‪ .‬ﮔﻠﻮﺑﻮﻻرﻳﺎﺳـﻪ‪ ،‬اروﺑﺎﻧﭽﺎﺳـﻪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻴﺎﺳـﻪ و ﻟﻨﺘـﻲﺑﻮﻻرﻳﺎﺳـﻪ در اﻳـﺮان‬ ‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧـﻪاي از ﺧـﺎﻧﻮادة ﭘﺎداﻟﻴﺎﺳـﻪ )ﻛﻨﺠـﺪ( در اﻳـﺮان‬ ‫ﻛﺎﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﻮاده اروﺑﺎﻧﻜﺎﺳﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﻛﻠﺮوﻓﻴﻞ و داراي زﻧـﺪﮔﻲاﻧـﺪ و ﮔﻴﺎﻫـﺎن‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻟﻨﺘﻲﺑﻮﻻرﻳﺎﺳﻪ ﺣﺸﺮهﺧﻮار ﺑﻮده و در ﻣﺤﻴﻄﻬﺎي آﺑﻲ ﻳﺎ ﻣﺮﻃﻮب ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﺳﻪ‪ .2‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣـﺪود ‪ 220‬ﺟـﻨﺲ و ‪ 3000‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫‪1. Plantaginaceae‬‬ ‫‪2. Scorophulariaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪155‬‬

‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﺑﻮده وﻟﻲ ﮔﻮﻧﻪﻫـﺎي آن در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ ﻧﻴﻤﻜـﺮه ﺷـﻤﺎﻟﻲ از‬ ‫ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ و ﺑﻪﻧﺪرت درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎ درﺧـﺖ‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎوب ﻳﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ و در ﺟـﻨﺲ ‪ Hebe‬ﻫﻤﻴـﺸﻪ ﺳـﺒﺰ اﺳـﺖ‪ .‬ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫ﮔﻮﺷﻮارك ﺑـﻮده و ﭘﻬﻨـﻚ‪ ،‬ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺳـﺎده و ﻫـﻢ ﺑـﻪﺻـﻮرت ﻣﺮﻛـﺐ و داراي‬ ‫ﺑﺮﻳﺪﮔﻴﻬﺎي ﻋﻤﻴﻖ ﻳﺎ ﻟﻮبدار دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻞآذﻳﻦ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﻮﺷﻪ ﺳﺎده ﻳﺎ ﮔﺮزن‬ ‫ﺑﻮده و اﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻨﻔﺮد در ﭘﺎي ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻗﺮار دارﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﻬﺎ دو ﺟﻨﺴﻲ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن و ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻞ ﻣﺮﻛـﺐ از ‪ 4‬ﻳـﺎ ‪ 5‬ﻛﺎﺳـﺒﺮگ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪه و ﺗﻮﻟﻴﺪ ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﻟﻮب ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﺳﻪ ﮔـﻞ ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫اوﻗﺎت داراي دو ﻟﻮب ﻣﺸﺨﺺ و ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎم ﮔﻞ از ‪) 5‬ﮔﺎﻫﻲ از ‪ 4‬ﺗﺎ ‪ (8‬ﮔﻠﺒـﺮگ‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ در ﻗﺎﻋﺪه ﻳﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ دو ﮔﻠﺒﺮگ ﺑﺎﻻﻳﻲ و‬ ‫ﺳﻪ ﮔﻠﺒﺮگ ﭘﺎﻳﻴﻨﻲ اﻳﺠﺎد دو ﻟﻮب ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻞ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺰرﮔـﻲ ﻣﺘـﺼﻞ‬ ‫ﺷﺪه و ﺟﺎم ﮔﻞ ﻣﻴﻤﻮﻧﻲ را ﺑﻪوﺟﻮد آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ‪ 2‬ﻳـﺎ ‪ 4‬ﻋـﺪد و در اﻳـﻦ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻚ ﺟﻔﺖ از ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ از ﺟﻔﺖ دﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﻠﻪﻫﺎي ﭘﺮﭼﻢ ﺑﻪ ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ﻳـﺎ‬ ‫ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻞ اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )ﺑﻪﻧﺪرت ‪ 5 ،3‬ﻳﺎ ‪ 6‬ﺗﺎ ‪ 8‬ﭘﺮﭼﻢ ﻧﻴـﺰ دﻳـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و ﮔـﺎﻫﻲ‬ ‫اوﻗﺎت داراي ﭘﺮﭼﻤﻬﺎي ﻧﺎزا ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺎدﮔﻲ زﺑﺮﻳﻦ و از ‪ 2‬ﺑﺮﭼﺔ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞﻳﺎﻓﺘﻪ و دو ﺧﺎﻧﻪاي و در ﻫﺮ ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺣﺎوي ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺗﺨﻤﻚ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤـﻮري اﺳـﺖ‪ .‬ﺧﺎﻣـﻪ ﺳـﺎده و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﻪ رأس‬ ‫ﺗﺨﻤﺪان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻛﭙﺴﻮل و ﻣﻌﻤـﻮﻻًَ ﺷﻜﻮﻓﺎﺳـﺖ و ﮔـﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت ﺗﻮﺳـﻂ درﻳﭽـﻪاي‬ ‫ﺷﻜﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و ﺣﺎوي آﻧﺪوﺳﭙﺮم و داراي روﻳﺎن راﺳﺖ ﻳـﺎ ﻛﻤـﻲ‬ ‫ﺧﻤﻴﺪه اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(40-4‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در اﻳﺮان ﺑﺎ ‪ 27‬ﺟـﻨﺲ و ﺑـﻴﺶ از ‪ 220‬ﮔﻮﻧـﻪ اﻧﺘـﺸﺎر دارد‪ .‬ﺟﻨـﺴﻬﺎي‬ ‫ﭘﺮﮔﻮﻧﺔ آن در اﻳﺮان ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از وروﻧﻴﻜﺎ ﺑﺎ ‪ 55‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ورﺑﺎﺳـﻜﻮم و اﺳـﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎ ﻫﺮﻳـﻚ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 40‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻟﻴﻨﺎرﻳﺎ‪ ،‬ﭘﺪﻳﻜﻮﻻرﻳﺲ ﻫﺮﻳﻚ ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 10‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬از ﺳـﺎﻳﺮ ﺟﻨـﺴﻬﺎي‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد در اﻳـﺮان ﻣـﻲﺗـﻮان از دﻳﺠﻴﺘـﺎﻟﻴﺲ‪ ،‬ﻛﻴﺨـﺴﻴﺎ‪ ،‬اوﻓﺮاﺳـﻴﺎ‪ ،‬ﭘﺎرﻧﺘﻮﺳـﻠﻴﺎ‪ ،‬ادوﻧﺘﻴـﺘﺲ‪،‬‬ ‫رﻳﻨﻮﻛﻮﻛﻮرﻳﺲ و‪ ...‬ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﻣـﺼﺎرف و اﻫﻤﻴـﺖ اﻗﺘـﺼﺎدي ﻛﻤـﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧـﻲ از‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪156‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي آن از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻞ اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﻪ )دﻳﺠﻴﺘﺎﻟﻴﺲ( داراي ﻣـﺼﺎرف داروﻳـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﮔـﺮوه‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﭘﺮورش داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﮔـﻞ‬ ‫ﻣﻴﻤﻮﻧﻲ )آﻧﺘﺮﻳﻤﻴﻨﻮم(‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 40-4‬ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﻜﺮوﻓﻮﻻرﻳﺎﺳﻪ )ﮔﻞ ﻣﻴﻤﻮﻧﻲ( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫راﺳﺘﺔ ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 7‬ﺧﺎﻧﻮاده و ‪ 2500‬ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻﺳﻪ ﺑﺎ در ﺑﺮداﺷﺘﻦ‬ ‫ﭼﻬﺎرﭘﻨﺠﻢ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮادة آن ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﺧـﺎﻧﻮادة ﻓـﻮق‪،‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪاي از ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﻔﻨﻮﻛﻠﻴﺎﺳﻪ ﻧﻴﺰ در اﻳﺮان ﻣﻲروﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪1. Campanulales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪157‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻﺳﻪ‪) 1‬ﮔﻞ اﺳﺘﻜﺎﻧﻲ(‪ .‬اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ‪ 35‬ﺟـﻨﺲ و ﺣـﺪود ‪ 600‬ﮔﻮﻧـﻪ‬ ‫ﺗــﺸﻜﻴﻞ ﺷــﺪه ﻛــﻪ ﻋﻤــﺪﺗﺎً در ﻣﻨــﺎﻃﻖ ﻣﻌﺘﺪﻟــﻪ ﻧﻴﻤﻜــﺮهﺷــﻤﺎﻟﻲ و ﺗﻌــﺪاد ﻛﻤــﻲ ﻫــﻢ در‬ ‫ﻧﻴﻤﻜﺮهﺟﻨﻮﺑﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺶ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﻳـﺎ ﭼﻨـﺪ ﺳـﺎﻟﻪ ﻋﻠﻔـﻲ و ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫درﺧﺘﭽﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي ﺷﻴﺮاﺑﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎوب )ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻳﺎ ﻓـﺮاﻫﻢ( ﺳـﺎده ﻳـﺎ ﺑـﻪﻧـﺪرت ﻣﻨﻘـﺴﻢ و ﻓﺎﻗـﺪ‬ ‫ﮔﻮﺷﻮارك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻨﻈﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎرن ﻳﺎ ﻧﺎﻣﺘﻘﺎرن و دو ﺟﻨـﺴﻲاﻧـﺪ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬ ‫ﻣﻨﻔﺮد و ﻳﺎ ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳﻦ ﺳﻨﺒﻠﻪ ﻳﺎ ﺧﻮﺷﻪ ﺳﺎده آراﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬اﺟـﺰاء ﮔـﻞ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ‪5‬‬ ‫ﻗﺴﻤﺘﻲ ﺑﻮد‪ .‬و ﻫﺮ ﮔﻞ ﻣﺮﻛﺐ از ‪ 5‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ )ﺑﻪﻧﺪرت ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ (10‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﺗﺨﻤﺪان اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻨﺴﻬﺎ زواﻳﺪي در ﺑﻴﻦ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﺎﺳﺔ ﮔﻞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ‪ 5‬ﻋﺪد‪ ،‬ﻣﺘـﺼﻞ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻢ و ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎم ﮔﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻜﺎﻧﻲ داده و ﻟﻮﺑﻬﺎي ﮔﻞ در داﺧﻞ ﻏﻨﭽﻪ روي ﻫﻢ ﺗﺎ ﺷﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻧﺪرت ﮔﻠﺒﺮﮔﻬﺎ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺟﺪا از ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ‪ 5‬ﻋﺪد )ﺑﻪﻧﺪرت ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 10‬ﻋـﺪد( و‬ ‫ﺑﺴﺎك ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ رو ﺑﻪ ﻣﺮﻛﺰ ﮔﻞ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗـﺎت ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ اﺗـﺼﺎل‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدﮔﻲ از ‪ 2‬ﺗﺎ ‪) 5‬ﺑﻪﻧﺪرت ‪ (10‬ﺑﺮﭼﺔ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻌﻤـﻮﻻً زﻳـﺮﻳﻦ‬ ‫)ﺑﻪﻧﺪرت ﻧﻴﻤﻪزﻳﺮﻳﻦ ﻳﺎ زﻳﺮﻳﻦ( و ﻏﺎﻟﺒﺎً داراي ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺗﺨﻤﻚ واژﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻣﻪ ﺳﺎده و ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻛﻼﻟﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺗﺨﻤﺪان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﻮه ﻣﻌﻤﻮﻻًَ ﻛﭙﺴﻮﻟﻲ ﺷﻜﻮﻓﺎ ﻳﺎ ﻧﺎﺷﻜﻮﻓﺎ اﺳـﺖ‪ .‬داﻧـﻪﻫـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎد و ﻛﻮﭼﻚ و داراي روﻳﺎن راﺳﺖ و آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﮔﻮﺷﺘﻲ اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(41-4‬‬ ‫ﺟﻨــﺴﻬﺎي ﻣﻬــﻢ آن ﻋﺒﺎرﺗﻨــﺪ از ﻛﺎﻣﭙــﺎﻧﻮﻻ )‪ 300‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪ ،‬ﻟﻮﺑﻠﻴــﺎ )‪ 300‬ﮔﻮﻧــﻪ(‪،‬‬ ‫ﺳﻨﺘﺮوﭘﻮﮔﻮن )‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺳﻴﻔﻮﻛﺎﻣﭙﻴﻠﻮس )‪ 200‬ﮔﻮﻧﻪ(‪ 6 .‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 60‬ﮔﻮﻧـﻪ از‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده در اﻳﺮان ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻ ﺑﺎ ‪ 45‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬آﺳﻴﻨﺌﻮﻣﺎ ﺑﺎ ‪ 7‬ﮔﻮﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﻟﮕﻮﺳﻴﺎ ﺑﺎ ‪ 4‬ﮔﻮﻧﻪ و ﻣﻴﻜﻮﻛﺴﻴﺎ ﺑـﺎ ‪ 3‬ﮔﻮﻧـﻪ ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ ﺟﻨـﺴﻬﺎي اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در اﻳـﺮان‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﮔﻞ اﺳﺘﻜﺎﻧﻲ )ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻ( درﺷـﺖ و رﻧﮕـﻴﻦ ﺑـﻮده و‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان زﻳﻨﺘﻲ ﻛﺸﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ روﺑﻴﺎﻟﺲ‬

‫‪2‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 2‬ﺧﺎﻧﻮادة روﺑﻴﺎﺳﻪ )‪ 6500‬ﮔﻮﻧﻪ( و ﺗﻠﻲﮔﻮﻧﻴﺎﺳﻪ )‪ 3‬ﮔﻮﻧﻪ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪1. Campanulaceae‬‬ ‫‪2. Rubiales‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪158‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 41-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻣﭙﺎﻧﻮﻻﺳﻪ )ﮔﻞ اﺳﺘﻜﺎﻧﻲ( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫ﺧﺎﻧﻮاده روﺑﻴﺎﺳﻪ )روﻧﺎس(‪ .1‬اﻳﻦ ﺧﺎﻧﻮاده از ﺣـﺪود ‪ 500‬ﺟـﻨﺲ و ‪ 700‬ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮﻣﺴﻴﺮي و ﻧﻴﻤﻪ ﮔﺮﻣـﺴﻴﺮي و ﺗﻌـﺪادي ﻫـﻢ در ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬ ‫ﻣﻌﺘﺪﻟﻪ و ﺳﺮد ﭘﺮاﻛﻨﺶ داﺷﺘﻪ و ﻣﻲروﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬درﺧﺘﭽﻪ ﻳﺎ درﺧﺘﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺎﻗﺔ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ داراي ﻣﻘـﺎﻃﻊ‬ ‫ﭼﻬﺎرﮔﻮش ﺑﻮده و ﺑﺮﮔﻬﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﻳﺎ ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮﮔﻬـﺎ ﺳـﺎده و داراي ﺣﺎﺷـﻴﺔ‬ ‫درﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬داراي ﮔﻮﺷﻮارك ﺑﻮده و در ﺑﺮﺧﻲ از ﺟﻨﺴﻬﺎ رﺷﺪ زﻳﺎدي ﻛﺮده و ﺷـﺒﻴﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺮﮔﻬﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻠﻬﺎ ﺑﺮ روي ﮔﻞآذﻳﻦ ﺧﻮﺷﺔ ﻣﺮﻛﺐ ﻳﺎ ﮔﺮزن ﺗﻮﻟﻴـﺪ ﺷـﺪه و ﺑﺮﺧـﻲ اوﻗـﺎت‬ ‫ﮔﻞآذﻳﻦ ﻓﺸﺮده ﺑﻮده و ﺷﺒﻴﻪ ﮔﻞآذﻳﻦ ﺳﺮﺳﺎن و ﺑﻪﻧﺪرت ﻣﻨﻔﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻠﻬﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً دو ﺟﻨﺴﻲ و ﻣﻨﻈﻢ و داراي ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﻛﺎﺳﺒﺮگ ﻛﻮﭼﻚ )ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻜـﻲ از‬ ‫ﻛﺎﺳﺒﺮﮔﻬﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ( و ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﮔﻠﺒﺮگ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ و ‪ 4‬ﻳﺎ ‪ 5‬ﭘـﺮﭼﻢ اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﺮﭼﻤﻬـﺎ‬ ‫‪1. Rubiaceae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪159‬‬

‫ﻣﺘﻨﺎوب ﻳﺎ ﻟﻮﺑﻬﺎي ﺟﺎم ﮔﻞ ﺑﻪ ﻟﻮﻟﺔ ﮔﻞ اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﺎدﮔﻲ زﻳﺮﻳﻦ )ﺧﻴﻠﻲ ﺑـﻪﻧـﺪرت‬ ‫زﺑﺮﻳﻦ( و از ﻳﻚ ﺗﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺮﭼﻪ ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ ﺣﺎوي ﻳﻚ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺨﻤـﻚ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﻤﻜﻦ ﻣﺤﻮري ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻗﺎﻋﺪهاي ﻳﺎ ﻓﻮﻗـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻴـﻮه ﻣﻌﻤـﻮﻻً‬ ‫ﻛﭙﺴﻮل‪ ،‬ﺷﻔﺖ ﻳﺎ ﭘﻨﻴﺮﻛﻲ )ﺷﻴﺰوﻛﺎرپ( اﺳﺖ و داﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﺑﺎﻟـﺪار ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﺣﺎوي روﻳﺎن راﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺪه و ﻓﺎﻗﺪ ﻳﺎ واﺟﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(42-4‬‬ ‫‪ 16‬ﺟﻨﺲ و ﺣﺪود ‪ 100‬ﮔﻮﻧﻪ از اﻋﻀﺎء اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده در اﻳـﺮان اﻧﺘـﺸﺎر دارﻧـﺪ ﻛـﻪ‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺟﻨﺴﻬﺎي آن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﮔﺎﻟﻴﻮم ﺑﺎ )‪ 40‬ﮔﻮﻧﻪ( آﺳﭙﺮوﻻ ﺑﺎ ‪ 14‬ﮔﻮﻧـﻪ‪ ،‬روﺑﻴـﺎ ﺑـﺎ ‪13‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻛﻮرﻛﺎﻧﻴﻼ ﺑﺎ ‪ 7‬ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬و ﻧﮕﺎﻟﻮﻧﻴﺎ ﺑﺎ ‪ 6‬ﮔﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫ﻗﻬـﻮه )‪ (Coffea spp‬از ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ اﻋـﻀﺎء واﺟـﺪ ارزش اﻗﺘـﺼﺎدي اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از رﻳﺸﻪﻫﺎي روﻧﺎس )روﺑﻴﺎ( و )آﺳﭙﺮوﻻ( رﻧﮓ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي‬ ‫ﭼﻨﺪي از ﺟﻨﺴﻬﺎي ﻧﻈﻴﺮ ﮔﺎردﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻮرادﻳﺎ‪ ،‬ﻫﺎﻣﻠﻴﺎ‪ ،‬راﻧﺪﻳﺎ و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ ﭘـﺮورش‬ ‫داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫راﺳﺘﺔ آﺳﺘﺮاﻟﺲ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻦ راﺳﺘﻪ ﻣﺮﻛﺐ از ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮادة ﺑﺰرگ ﺑﻪﻧﺎم آﺳﺘﺮاﺳﻪ ﺑﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻴﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده آﺳﺘﺮاﺳﻪ‪ 2‬ﻳﺎ ﻛﻤﭙﻮزﻳﺘﻪ‪) 3‬ﮔـﻞ آﻓﺘـﺎﺑﮕﺮدان(‪ .‬اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده از ‪ 1100‬ﺟـﻨﺲ و‬ ‫‪ 25000‬ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻫﻤﻪﺟﺎزي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﻋﻠﻔﻲ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬دو ﺳـﺎﻟﻪ‬ ‫ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ و ﻳﺎ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎي داراي ﻗﺎﻋﺪة ﭼﻮﺑﻲ ﻳﺎ درﺧﺘﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ داراي‬ ‫رﻳﺸﻪﻫﺎي ﺿﺨﻴﻢ و ﻏﺪهاي و ﺑﺮﺧﻲ داراي ﺳﺎﻗﻪﻫﺎي ﮔﻮﺷﺘﻲ و ﻛﺎﻛﺘﻮس ﺷـﻜﻠﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬـﺎ‬ ‫ﻣﺘﻨﺎوب ﻳﺎ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ و ﺑﻪﻧﺪرت ﻓﺮاﻫﻢ و ﻓﺎﻗﺪ ﮔﻮﺷﻮارك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻬﻨﻚ ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺳـﺎده ﻳـﺎ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﺮﻛﺐ و درﺳﺖ ﻳﺎ داراي دﻧﺪاﻧﻪ ﻳﺎ ﺑﺮﻳﺪﮔﻴﻬﺎﻳﻲ ﺑـﻪ اﺷـﻜﺎل ﺷـﺎﻧﻪاي ﻳـﺎ ﭘﻨﺠـﻪاي‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﮔﻬﺎ ﻓﺎﻗﺪ ﻳﺎ واﺟﺪ دﻣﺒﺮگ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﮔﺮوﻫـﻲ از اﻋـﻀﺎء اﻳـﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده‬ ‫ﺷﻴﺮاﺑﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﺮوﻫﻲ واﺟﺪ ﻛﺎﻧﺎﻟﻬﺎي زﻳﻨﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻞآذﻳـﻦ ﻛﻼﭘـﺮك ﺑـﻮده و از‬ ‫ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﮔﻠﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳـﺪه ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﺣﻠﻘـﻪاي از ﺑﺮاﻛﺘـﻪﻫـﺎ ﻣﺤـﺼﻮر‬ ‫‪1. Asterales‬‬ ‫‪2. Asteraceae‬‬ ‫‪3. Compositae‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫‪160‬‬

‫ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 42-4‬ﺧﺎﻧﻮاده روﺑﻴﺎﺳﻪ )روﻧﺎس( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﻼﭘﺮك ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﮔﻞ ﻣﻨﻔﺮد ﺑﻪﻧﻈﺮ آﻣﺪه و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﮔﻞ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﮔﻞ ﺷﺎﻣﻞ ﻳﻚ ﺗﺨﻤﺪان زﻳﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻪ و ﺣﺎوي ﻳـﻚ ﺗﺨﻤـﻚ ﺑـﺎ ﺗﻤﻜـﻦ‬ ‫ﻗﺎﻋﺪهاي اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺎﺳﻪ ﮔﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺎﭘﻮس درآﻣﺪه و ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺗﻌﺪادي‬ ‫ﻣﻮ‪ ،‬ﻛﺮك‪ ،‬رﻳﺸﻚ‪ ،‬ﻓﻠﺲ ﻳﺎ ﺧﺎر اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑـﻪﻫـﻢ ﻣﺘـﺼﻞ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻤﻞ اﺻﻠﻲ ﭘﺎﭘﻮس در ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻦ داﻧﻪﻫﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣـﺎل در ﺑﺮﺧـﻲ ﻣـﻮارد ﭘـﺎﭘﻮس‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎم ﮔﻞ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭼﻨﺪ )ﻣﻌﻤـﻮﻻً ‪ (5‬ﮔﻠﺒـﺮگ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬ ‫اﺗﺼﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ 5 .‬ﭘﺮﭼﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻟﻮﻟﻪ ﮔﻞ اﺗﺼﺎل دارد از ﻧﺎﺣﻴﺔ ﺑﺴﺎك ﺑﻪ ﻫـﻢ اﺗـﺼﺎل‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ و اﻳﺠﺎد ﻟﻮﻟﻪاي ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻣﻪ از ﺑﻴﻦ آﻧﻬـﺎ ﻋﺒـﻮر ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ ﺧﺎﻣـﻪ ﺳـﺎده و داراي‬ ‫ﻛﻼﻟﻪاي دو ﺷﺎﺧﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﮔﻠﭽﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺮﭼﻤﻬﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺘﻪ و ﮔﻠﭽﻪ ﻋﻤﻼً ﻣﺎده و‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪﻋﻜﺲ ﻣﺎدﮔﻲ ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺘﻪ و ﮔﻠﭽﻪ ﻧﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ اوﻗﺎت ﻫﺮ دو ﺑﺨﺶ زﻳﺎد ﺗﺤﻠﻴﻞ رﻓﺘـﻪ‬ ‫ﻳﺎ اﺳﺘﺮﻳﻞ ﺑﻮده و ﮔﻠﭽﻪﻫﺎي ﻧﺎزا ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮة اﺗـﺼﺎل ﮔﻠﺒﺮﮔﻬـﺎ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﻴـﺰ‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

‫ﻧﻬﺎﻧﺪاﻧﮕﺎن‬

‫‪161‬‬

‫اﺷﻜﺎل ﻟﻮﻟﻪاي و زﺑﺎﻧﻪاي ﺟﺎم ﮔﻞ را ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻫﺮ ﮔﻞآذﻳﻦ ﻓﻘـﻂ‬ ‫ﻳﻚ ﻧﻮع ﮔﻠﭽﻪ ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﻳﺎ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻣﻴـﻮه ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻓﻨﺪﻗـﻪ و ﻧﺎﺷﻜﻮﻓﺎﺳـﺖ و‬ ‫ﺣﺎوي ﻳﻚ داﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻄﺢ ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﻴﻮه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺻﺎف ﻳﺎ داراي ﻧﻘﻮش و ﺷـﻴﺎرﻫﺎ ﻳـﺎ‬ ‫ﻛﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻛﺘﻪﻫﺎ ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﺪه ﺷﺪه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ردﻳﻒ ﺑﻪ دور‬ ‫ﮔﻠﭽﻪﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬داﻧﻪﻫﺎ ﻓﺎﻗﺪ آﻧﺪوﺳﭙﺮم و روﻳﺎن راﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﻓﺘﺎﺑﮕﺮدان )ﻫﻠﻴﺎﻧﺘﻮس آﻧﺘﻮس( و ﮔﻠﺮﻧﮓ )ﻛﺎرﺗﺎﻣﻮس ﺗﻴﻨﻮﺗﻮرﻳـﻮس( از داﻧـﻪﻫـﺎي‬ ‫روﻏﻨﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻫﻮ )ﻻﻛﺘﻮﻛﺎ ﺳـﺎﺗﻴﻮا(‪ ،‬آﻧـﺪﻳﻮ )ﺳـﻲﻛﻮرﻳـﻮم اﻧـﺪﻳﻮا(‪،‬‬ ‫آرﺗﻴﺸﻮ )ﺳﻴﻨﺎرا اﺳﻜﻮﻟﻴﻤﻮس( و ﺗﺮﺧـﻮن )آرﺗﻤﺰﻳـﺎ دراﻛـﻮن ﻛﻮﻟـﻮس( ﺟـﺰو ﺳـﺒﺰﻳﺠﺎت‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﮔﻴﺎﻫﺎن زﻳﻨﺘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﮔﻞ ﺟﻌﻔـﺮي )ﺗـﺎﮔﺘﺰ(‪ ،‬ﻛﻮﻛـﺐ‬ ‫)داﻣﻠﻴﺎ(‪ ،‬ﮔﻞ آﻫﺎر )زﻳﻨﻴﺎ(‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻬﺎر )ﻛﺎﻟﻨﺪوﻻ(‪ ،‬ﻣﻴﻨﺎ )آﺳﺘﺮ( و‪ ...‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از ﺟـﻨﺲ درﻣﻨـﻪ )آرﺗﻤﺰﻳـﺎ(‪ ،‬ﺑﻮﻣـﺎدران )آﻛﻠﻴـﻪآ(‪ ،‬ﺑﺎﺑﻮﻧـﻪ )آﻧﺘﻤﻴـﺰ( و‪...‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﻴﺎه داروﻳﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ )ﺷﻜﻞ ‪.(43-4‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ 43-4‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻛﻤﭙﻮزﻳﺘﻪ )آﻓﺘﺎﺑﮕﺮدان( )اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻬﺮام زﻫﺰاد‪.(1367 ،‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬ ‫‪ .1‬زﻫﺰاد‪ ،‬ﺑﻬﺮام ‪ .1375‬ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ ‪ .1‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎم ﻧﻮر‬ ‫‪ .2‬زﻫﺰاد‪ ،‬ﺑﻬﺮام ‪ .1375‬ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮓ ﮔﻴﺎﻫﻲ ‪ .2‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎمﻧﻮر‬ ‫‪ .3‬زﻫﺰاد‪ ،‬ﺑﻬﺮام ‪ .1365‬ﻧﻬﺎﻧﺰادان آوﻧﺪي )ﺟﺰوه درﺳﻲ( ﮔﺮوه زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﻬﺸﺘﻲ‬ ‫‪ .4‬ﺑﺨﺸﻲ ﺧﺎﻧﻴﻜﻲ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ‪ .1382 ،‬ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ ‪ .1‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﻴﺎم ﻧﻮر‬ ‫‪ .5‬ﻗﻬﺮﻣﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ ‪ .1375‬ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﻚ ﮔﻴﺎﻫﻲ )ﻛﻮرﻣﻮﻓﻴﺘﻬﺎ(‪ .‬ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‬ ‫‪ .6‬ﺣﺴﻦ ﻋﺒﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻧﻮروز ﻋﻠﻲ‪ 1377 ،‬ﮔﻴﺎﻫﺎن آﺑﺰي‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻧﺘﺸﺎراﺗﻲ ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭘﺪﻳﺪه ﮔﺮﮔﺎن‬ ‫‪ .7‬ﻣﺤﻤﺪي دوﺳﺘﺪار‪ ،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ و ﻓﺘﺢاﷲ ﻓﻼﺣﻴﺎن ‪ .1349‬ﺑﺮﻳﻮﻓﻴﺘﻬﺎ و ﮔﻠﺴﻨﮕﻬﺎ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬ ‫‪8. Heywood, V. H. (consultant editor) 1978. Flowering Plants of the world. Oxford university‬‬ ‫‪press.‬‬ ‫‪9. Cronquist, A. 1988. The evolution and classification of flowering plants, Oxford university‬‬ ‫‪press.‬‬ ‫‪10. Dahlgren, R. M. T. H. T. Clifford and P. F. yeo 1985 The families of the monocotyle.‬‬ ‫‪Bertin‬‬ ‫‪11. Hutchinson, J. 1959. The families of flowering plants oxford.‬‬ ‫‪12. Porter. C. L. 1963. Taxonomy of flowering plants, Sanfrancisco and London.‬‬

‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org

‫ﺧﻮاﻧﻨﺪة ﻣﺤﺘﺮم‬

‫ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد‬

‫زﻳﺎد‬

‫ﻛﻢ‬

‫ﺳﺆال‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‬

‫اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ارﺗﻘﺎي ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي درﺳﻲ و رﻓﻊ ﻧﻮاﻗﺺ آﻧﻬﺎ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻗﺖ ﺷﻤﺎ در ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻫﺮ ﻧﻴﻤﺴﺎل ﻣﺎ را در ﺗﺤﻘﻖ اﻳﻦ ﻫﺪف ﻳﺎري ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ‪ ..............................................‬ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ‪/‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ‪ ...........................................‬ﺳﺎل اﻧﺘﺸﺎر ‪...................‬‬ ‫وﺿﻌﻴﺖ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮ‪ :‬ﻋﻀﻮ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺎمﻧﻮر ﻋﻀﻮ ﻋﻠﻤﻲ ﺳﺎﻳﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ رﺷﺘﺔ ﺗﺨﺼﺼﻲ ‪ .....................‬ﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗﺪرﻳﺲ ‪...........‬‬ ‫داﻧﺸﺠﻮي ﭘﻴﺎمﻧﻮر داﻧﺸﺠﻮي ﺳﺎﻳﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻬﺎ رﺷﺘﺔ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ‪ ........................‬ورودي ﺳﺎل ‪.............‬‬

‫‪.1‬آﻳﺎ از زﻣﺎن ﺗﺤﻮﻳﻞ و ﻧﺤﻮة دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب راﺿﻲ ﺑﻮدﻳﺪ؟‬ ‫‪.2‬آﻳﺎ ﺣﺠﻢ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد واﺣﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد؟‬ ‫‪.3‬آﻳﺎ راﻫﻨﻤﺎﻳﻴﻬﺎي ﻻزم ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد؟‬ ‫‪ .4‬آﻳﺎ در ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ )آﺳﺎن ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻞ( رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد؟‬ ‫‪.5‬آﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻓﺼﻠﻬﺎ ﻳﺎ ﺑﺨﺸﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و ﺑﺠﺎ ﺑﻮد؟‬ ‫‪.6‬آﻳﺎ ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب روان و ﺳﺎده و ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮد؟‬ ‫‪.7‬آﻳﺎ ﺑﻪ روز ﺑﻮدن ﻣﻄﺎﻟﺐ و آﻣﺎرﻫﺎ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد؟‬ ‫‪.8‬آﻳﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﻜﺮاري داﺷﺖ؟‬ ‫‪.9‬آﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ درﺳﻬﺎي ﭘﻴﺶﻧﻴﺎز رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد؟‬ ‫‪ .10‬آﻳﺎ ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬ﺷﻜﻠﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻤﻮدارﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺪوﻟﻬﺎ و ‪ ...‬ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و درﻓﻬﻢ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺄﺛﻴﺮ داﺷﺘﻨﺪ؟‬ ‫‪ .11‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻫﺪﻓﻬﺎي ﻛﻠﻲ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﻲ‪ /‬رﻓﺘﺎري ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﻪ درك ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻤﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﺮد؟‬ ‫‪ .12‬آﻳﺎ ﺧﻮدآزﻣﺎﻳﻴﻬﺎي ﻛﺘﺎب ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻄﺎﻟﺐ درﺳﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﺷﻮد؟‬ ‫‪ .13‬آﻳﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮدآزﻣﺎﻳﻴﻬﺎ و ﺗﻤﺮﻳﻨﻬﺎ ﻛﺎﻣﻞ و ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻮد؟‬ ‫‪ .14‬ﭼﻘﺪر ﺑﺎ ﻏﻠﻄﻬﺎي اﻣﻼﻳﻲ و اﺷﻜﺎﻟﻬﺎي ﭼﺎﭘﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪﻳﺪ؟‬ ‫‪ .15‬ﻛﻴﻔﻴﺖ ﭼﺎپ و ﺻﺤﺎﻓﻲ ﻛﺘﺎب ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟‬ ‫‪ .16‬آﻳﺎ ﻃﺮح روي ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد؟‬ ‫‪ .17‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ از وﺳﺎﻳﻞ ﻛﻤﻚآﻣﻮزﺷﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻮار‪ ،‬ﻓﻴﻠﻢ‪ ،‬ﻟﻮح ﻓﺸﺮده و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﻪ درك ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻤﺎ ﻛﻤﻚ ﻛﺮده اﺳﺖ؟‬ ‫‪ .18‬ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺷﻤﺎ را از ﺣﻀﻮر در ﻛﻼس ﺑﻲﻧﻴﺎز ﻛﺮد؟‬ ‫ﻟﻄﻔﺎً ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺎ اﺷﻜﺎﻟﻬﺎي ﺗﺎﻳﭙﻲ ﻳﺎ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﻜﺮاري ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪهاﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﻤﺎرة ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺿﻌﻴﻒ ‬ ‫ﻣﺘﻮﺳﻂ ‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺘﺎب را ﭼﮕﻮﻧﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﻋﺎﻟﻲ ﺧﻮب ‬ ‫در ﺻﻮرت ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺳﺎﻳﺮ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ را ﭘﺲ از ﺗﻜﻤﻴﻞ از ﻛﺘﺎب ﺟﺪا ﻛﻨﻴﺪ و ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖ آﻣﻮزش ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻲ ﺗﻬﺮان‬ ‫‪ -19569‬ﺻﻨﺪوق ﭘﺴﺘﻲ ‪ ،19395-4697‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد و ﺗﺠﻬﻴﺰات آﻣﻮزﺷﻲ ﻛﺘﺎب ارﺳﺎل ﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﺸﻜﺮ‬ ‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد و ﺗﺠﻬﻴﺰات آﻣﻮزﺷﻲ‬ ‫‪www.ParsBook.org‬‬

www.ParsBook.org