Binder

สิมอีสานวัดนกออก อำ�เภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา

หทัยกนก กวีกิจสุภัค 1.indd 1

26/9/2559 14:21:00

Untitled-1 1

27/9/2559 14:10:08

1

สิมอีสาน วัดนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา

Book Hataikanok 1.indd 1

27/9/2559 13:32:23

2

นครราชสีมา

จังหวัดนครราชสีมา หรือ รู้จักในชื่อว่า “โคราช” เป็นจังหวัดที่มีพื้นที่ มากที่สุด ในประเทศไทยและ มีประชากรมากเป็น อันดับ 2 ของประเทศ ซึ่งเป็นจังหวัดที่จัด อยู่ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ หรือที่เรา เรียกกันว่า “ภาคอีสานตอนลาง”

Book Hataikanok 1.indd 2

27/9/2559 13:32:23

3

Book Hataikanok 1.indd 3

27/9/2559 13:32:23

4

ประวัติอําเภอปักธงชัย

ปกธงชัย เป็นอำาเภอหนึ่งของจังหวัดนครราชสีมา อยู่ทางตอนใต้ของจังหวันครราชสีมา สมัยโบราณ เดิมปักธงชัยเป็นเมืองโบราณตั้งแต่ขอมเรืองอำานาจ ทั้งนี้สันนิษฐานได้จาก เขตอำาเภอปักธงชัยมีซากปรักหักพังของปรางค์ หรือ เทวาลัยหลายแห่งที่เป็นศิลปกรรม และสถาปัตยกรรมที่ขอมนิยมสร้างตามเมืองต่างๆ ที่ตนปกครองอยู่ใหญ่บ้าง เล็กบ้าง ตามความสำาคัญของแต่ละเมือง เช่น ปรางค์นาแค ปราสาทสระหิน ปรางค์บ้านปรางค์ ปรางค์กู่เกษม ในสมัยกรุงศรีอยุธยา เป็นเมืองหน้าด่านทางทิศใต้ของเมืองนครราชสีมาเพื่อเป็นกอง ระวังหน้าคอยสอดแนมข้าศึก และคอยปะทะขัดขวางหน่วงเหนี่ยวไม่ให้ข้าศึกยกทัพ ประชิดเมืองนครราชสีมาเร็วเกินไป เมืองปักในสมัยนี้จึงถูกตั้งและเรียกว่า “ดานจะโปะ” ในสมัยกรุงธนบุรี พ.ศ. 2321 ในรัชสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดฯให้สมเด็จเจ้าพระยา มหากษัตริย์ศึก (รัชกาลที่ 1) ยกกองทัพไปปราบเมืองเวียงจันทน์และได้รับชัยชนะ ขากลับ จึงได้กวาดต้อนเชลยชายหญิงพร้อมกับเพี้ยอุปราช และ ให้ไปพักอาศัยอยู่ที่ ด่านจะโปะครั้นชาวเมืองเวียงจันทน์ตั้งบ้านเรือนเป็นหลักฐานมั่นคงแล้ว เจ้าพระยา นครราชสีมา (ปน) จึงกราบบังคมทูลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต ตั้งด่านจะโปะเป็นเมือง เรียกว่า “เมืองปัก” (ยังไม่มีคำาว่าธงชัย) และได้กราบบังคมทูลขอให้เพี้ยอุปราชเป็นเจ้าเมืองปักคนแรก พระราชทานนามว่า “พระยาวงศาอรรคราช” (ซึ่งกล่าวกันว่าเป็นต้นตระกูลวรธงไชย ขณะนี้) เมืองปักในสมัยนี้เป็นเมืองชั้นตรีขึ้นตรงต่อเมืองนครราชสีมา

Book Hataikanok 1.indd 4

27/9/2559 13:32:24

5

ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร พ.ศ. 2369 เจ้าอนุวงศ์แห่งเมืองเวียงจันทน์ยกทัพมายึดเมือง นครราชสีมาและได้กวาดต้อนชาวเมืองไป แต่ถูกคุณหญิงโมและชาวเมืองนครราชสีมา ต่อสู้กับทหารเวียงจันทน์จนได้รับชัยชนะ และได้พระราชทานนามว่า “ท้าวสุรนารี” การกวาดต้อนเชลยคราวนั้น ทหารเจ้าอนุวงศ์แห่งเมืองเวียงจันทน์ได้มากวาดต้อน ชาวเมืองปักทั้งชาวไทยโคราช และชาวเวียงจันทน์ ซึ่งชาวเวียงจันทร์ได้อพยพมาพึ่ง พระบรมโพธิสมภารตั้งแต่สมัยกรุงธนบุรี จึงพร้อมใจกันจับอาวุธต่อสู้ขับไล่ทหารของ เจ้าอนุวงศ์พ่ายแพ้กลับไป (ปัจจุบันชาวเวียงจันทน์เป็นบรรพบุรุษ ของชาวตำาบลตะคุ ทั้งตำาบล ตำาบลเมืองปัก ตำาบลสะแกราชบางหมู่บ้าน ตำาบลตะขบบางหมู่บ้าน)

Book Hataikanok 1.indd 5

27/9/2559 13:32:28

6

Book Hataikanok 1.indd 6

27/9/2559 13:32:28

7

ลายเส้นแสดงถึงย่านเมืองปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา

Book Hataikanok 1.indd 7

27/9/2559 13:32:29

8

ความหมายของคําว่า “ สิม ” สิมอีสาน หรือ โบสถ์อีสานมาจากการที่ทางภาคอีสานเรียก โบสถ์ว่า “สิม” ลักษณะโดยทั่วไปของสิม แบ่งเป็น 2 ประเภทหลักตามสภาพของแหล่งที่ตั้ง คือ สิมน้ำาและสิมบก สิมน้ำา เป็นสิมที่ตั้ง อยู่กลางน้ำา เช่น สระ หนอง บึง ฯลฯ

Book Hataikanok 1.indd 8

27/9/2559 13:32:31

9

วัดที่ยังไม่มีวิสุงคามสีมาส่วนใหญ่เป็นสิมที่ตั้งอยู่บนแผ่นดิน หรือเรียกอีกอย่างว่า สิมบก ซึ่งมีลักษณะเป็นอาคารถาวร นอกจากนี้สิมยังแบ่งตามลำาดับอายุก่อนหลังและ ลักษณะร่วมในรูปแบบได้เป็น 4 ประเภท คือ สิมก่อผนังแบบดัง้ เดิม สิมโถง สิมก่อผนังรุน่ หลัง และสิมแบบผสม “ สิม ” มาจากคำาว่า สีมา สิมมา หรือพัทธสีมา ที่ปรากฏในคำาจารึกบนแผ่นหิน ที่ประกาศเจตนาอุทิศของผู้สร้าง ซึ่งผู้สร้างจะปักไว้ด้านหลังของสิม ซึ่งจะปรากฏได้ อยู่ทั่วไป ความหมายของคำาเหล่านี้ หมายถึงเขตแดนที่กำาหนดในการประชุมการทำา สังฆกรรมอันเป็นกิจของสงฆ ์โดยที่มีแผ่นสีมาหินเป็นเครื่องหมายแสดงขอบเขตรอบ บริเวณตัวอุโบสถ

Book Hataikanok 1.indd 9

27/9/2559 13:32:32

10

ประเภทของสิมอีสาน 1. คามสีมา คือ สิมที่สร้างในชุมชน 1

Book Hataikanok 1.indd 10

2. อุทกเขปสีมา คือ สิมที่สร้างในน้ำ� 2

27/9/2559 13:32:33

11

3. อัพภันตรสีมา คือ สิมที่สร้างในป่า 3

Book Hataikanok 1.indd 11

27/9/2559 13:32:34

12

Book Hataikanok 1.indd 12

27/9/2559 13:32:36

13

บทบาทของสิม

ทำ�อุโบสถกรรมตามพระวินัย ทำ�วัตรเช้า-เย็น อุปสมบท สวดผ้ากฐิน ทำ�สังฆกรรม ปริวาสกรรม ปวารณา

ส่วนประกอบตกแต่งสิม

“สิมอีสาน” นอกจากจะมีรูปแบบที่บ่งบอกถึงเอกลักษณ์ของสถาปัตยกรรมพื้นถิ่น อีสานแล้วยังมีรายละเอียดของการตกแต่งอีกหลายประการที่ทำ�ให้ตัวสิมมีความงาม เพิ่มมากยิ่งขึ้น เราอาจแยกสิมออกเป็น 3 ส่วน เพื่อให้ง่ายต่อการศึกษา ดังนี้ -ส่วนบน คือ ส่วนของหลังคาทั้งหมด จะมีส่วนประดับตกแต่ง เช่น ช่อฟ้า โหง่ ลำ�ยอง หางหงส์ เชิงชาย และสีหน้า เป็นต้น -ส่วนกลาง คือ ตัวสิม หากเป็นสิมโปร่งจะไม่ใคร่มีการตกแต่งมาเท่าสิมทึบ ซึ่งใน ส่วนนี้จะก่ออิฐฉาบปูนเป็นส่วนใหญ่ มีส่วนประกอบตกแต่ง เช่น ประตู หน้าต่าง คัน ทวย ฮังผึ้ง และบางแห่งอาจมีฮูปแต้มทั้งภายนอกและภายใน ตลอดถึงฐานชุกชีพระ ประธานก็ถือว่าเป็นงานตกแต่งที่อยู่ในส่วนนี้ -ส่วนฐาน คือ ส่วนของแอวขันที่ก่ออิฐฉาบปูนทำ�เป็นโบกคว่ำ�-โบกหงาย และมีท้อง กระดานกระดูกงูตามรสชาติงานช่างของอีสาน ซึ่งมีการวางจังหวะและสัดส่วนแปลกไป จากช่างภาคอื่น

Book Hataikanok 1.indd 13

27/9/2559 13:32:36

14

Book Hataikanok 1.indd 14

27/9/2559 13:32:36

15

ภาพลายเส้นแสดงถึงลักษณะสถาปัตยกรรมภายนอกอาคารสิม

Book Hataikanok 1.indd 15

27/9/2559 13:32:36

16

องคประกอบการตกแต่งสิม

Book Hataikanok 1.indd 16

27/9/2559 13:32:38

17

ฮังผึ้ง คือ ส่วนที่ตั้งอยู่ด้านบนประตูทางเข้าของสิม

ซึ่งชาวโคราชมีความเชื่อว่า ฮังผึ้งยังสามารถช่วยนําสิ่งไม่ดี ออกจากร่างกายและจิตใจ ก่อนเข้าสิมได้อีกด้วย

Book Hataikanok 1.indd 17

27/9/2559 13:32:40

18

บันไดมกร คือ บันไดทางขึ้นก่อนเข้าถึงตัวอุโบสถ

ซึ่งสร้างมาจากสัตว์สองชนิดระหว่างพญานาคและสิงห์ สัตว์สองชนิดนี้มีความเชื่อในเชิงพระพุทธศาสนาว่า สามารถดูดกลืนสิ่งชั่วร้ายได้

Book Hataikanok 1.indd 18

27/9/2559 13:32:41

19

หางหงส์ คือส่วนที่ต่อท้ายของหลังคามีไว้เพื่อประดับตกแต่ง

ชาวไทโคราชจะสร้างหางหงส์เป็นรุปหัวพญานาค เนื่องจาก มีความเชื่อว่าพญานาคจะช่วยปกป้องคุ้มครอง และนำาพาสิ่งชั่ว ร้ายออกจากศาสนสถานได้อีกด้วย

Book Hataikanok 1.indd 19

27/9/2559 13:32:41

20

หน้าบัน คือ ส่วนที่อยู่ด้านบนของอุโบสถ มีไว้สำาหรับเล่าเรื่องราวต่างๆ

เช่น ภาพเรื่องรามเกียรติ์ หรืออาจเป็นภาพเทพยดา ลายพรรณพฤกษา ภาพธรรมชาติ เช่นภาพของแสงดวงตะวัน เพราะเชื่อว่าแสงของดวงตะวัน นั้นสว่างสดใสเช่นเดียวกันศาสนาพุทธที่รุ่งเรือง

Book Hataikanok 1.indd 20

27/9/2559 13:32:41

21

Book Hataikanok 1.indd 21

27/9/2559 13:32:41

22

ช่อฟ้า คือส่วนประกอบตกแต่งของอุโบสถที่

อยู่ด้านบนสุด ส่วนใหญ่จะแกะสลักเป็นรูปตัว พญานาค เพื่อความโค้ง และรับกับตัวหางหงส์ ด้านล่าง

Book Hataikanok 1.indd 22

27/9/2559 13:32:41

23

เชิงชาย คือส่วนที่เชื่อมโยงระหว่าง ช่อฟ้า และหางหงส์

ส่วนเชิงชายของวัดนกออกนั้น ได้มีการสร้างประติมากรรม รูปสิงห์เป็นส่วนประกอบของการประดับตกแต่งเชิงชาย

Book Hataikanok 1.indd 23

27/9/2559 13:32:41

24

ประวัติวัดนกออก ที่ตั้ง วัดนกออก ตั้งอยู่เลขที่ 56 หมู่ที่ 6 บ้านนกออก ตําบลนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา สังกัดคณะสงฆ์มหานิกาย ที่ดินตั้งวัดมีเนื้อที่ 16 ไร่ 1 งาน 29 7/10 ตารางวา เป็นที่ดินโฉนดเลขที่ 20734 ได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมา เมื่อวันที่ 20 พฤศจิกายน 2470 เขตวิสุงคามสีมากว้าง 10 เมตร ยาว 20 เมตร

ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณที่ตั้งชุมชนบ้านนกออก ที่มา : โปรแกรม Google earth, วันที่เข้าถึงข้อมูล 13 กันยายน 2559

Book Hataikanok 1.indd 24

27/9/2559 13:32:42

25

สถาปัตยกรรมสิมวัดนกออก ลักษณะทางสถาปัตยกรรมของสิมวัดนกออก เป็นอาคารสถาปัตยกรรมสมัยอยุธยา ตั้งอยู่บริเวณด้านหลังของพระอุโบสถหลังใหม่ ภายในอาคารปรากฏภาพจิตรกรรม บนเพดาน เป็นภาพจิตรกรรมฝมือช่างพื้นบ้านที่สวยงาม เป็นลวดลายภาพสัตว์ป่า หิมพานต์ ดวงดารา และลวดลายพรรณพฤกษา ซึ่งน่าจะเป็นภาพจิตรกรรมที่สะท้อน ความคิดความเชื่อในเรื่องจักวาลวิทยาแบบชาวบ้านได้เป็นอย่างดี

Book Hataikanok 1.indd 25

27/9/2559 13:32:45

26

Book Hataikanok 1.indd 26

27/9/2559 13:32:46

27

ภาพของสิมปัจจุบันที่สร้างขึ้นมาใหม่แทนสิมหลังเก่า

Book Hataikanok 1.indd 27

27/9/2559 13:32:46

28

จิตรกรรมบนเพดาน วัดนกออก ภาพจิตรกรรมภายในสิมวัดวัดนกออก ปรากฏอยู่เต็มพื้นที่ของเพดานโดย แบ่งภาพออกเป็น 3 ช่องตามลักษณะทางสถาปัตยกรรมของอาคารได้ดังนี้

Book Hataikanok 1.indd 28

27/9/2559 13:32:49

29

รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานช่องที่ ๑ เป็นภาพจิตรกรรมที่ประกอบไปด้วยภาพสัตว์ชนิดต่างๆ มีทั้งรูปร่างเหมือนจริงตาม ธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยู่ท่ามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา สามารถแยกออกตามประเภทและจำานวนได้ดังนี้

Book Hataikanok 1.indd 29

27/9/2559 13:32:53

30

รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานช่องที่ ๒ เป็นภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคล้ายกับจิตรกรรมในช่องที่หนึ่ง ซึ่งประกอบไปด้วยภาพ สัตว์ชนิดต่างๆ ที่มีรูปร่างเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยู่ท่ามกลาง ลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา

Book Hataikanok 1.indd 30

27/9/2559 13:32:55

31

รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานช่​่องที่ ๓ เป็นภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคล้ายกับจิตรกรรมในช่องที่หนึ่งและช่องที่สอง ซึ่ง ประกอบไปด้วยภาพสัตว์ชนิดต่างๆ ที่มีรูปร่างเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือ ธรรมชาติ อยู่ท่ามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา

Book Hataikanok 1.indd 31

27/9/2559 13:32:58

32

ประวัติของผูเขียนภาพจิตรกรรม

นายบุญมี กฐินฉิมพลี

จากการสอบถามชาวบ้านและเอกสารที่ได้มีผู้บันทึกไว้ ทราบว่า ช่างผู้วาดภาพจิตรกรรมที่วัดปทุมคงคานั้นคือ นายบุญมี กฐินฉิมพลี นายบุญมีเกิดเมือ่ ประมาณพุทธศักราช 2411 ถึง 2412 มีถิ่นกำาเนิดเดิมอยู่ที่บ้านใกล้โพธิ์เมืองปัก มีพี่สาว 2 คน คนโตชื่อมณี คนรองลงมาไม่ทราบชื่อ(ทศ บารมีบรรณานุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ คุณแม่น้อย นวลฉิมพลี ปัจจุบันอาศัยอยู่บ้านเลขที่4 หมู่ที่ 4 ตำาบลงิ้ว อำาเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา ได้สมรสกับนางทองพูน ซึ่งเป็นบุตรสาวคนเดียวของหลวงแสง และนางสวน ซึ่งอพยพ มาจากบ้านหนองบัวรองในตัวเมืองนครราชสีมา มาอยู่ที่ บ้านกุดกระดี่ ตำาบลงิ้ว ในปัจจุบันคุณแม่น้อย นวล ฉิมพลี มีบุตร 7 คน คือ นางทับทิม แสงอรุณ , นาง สำาเภา ผลฉิมพลี , นางกำาปัน สุ่มฉิมพลี , นาง น้อย นวลฉิมพลี , นายชุ่ม กฐินฉิมพลี , นายชื่น กฐิน ฉิมพลี และ พระครูธวัชชโยดม (นายฉัตร กฐินฉิมพลี) นายบุญมี กฐินฉิมพลี มีผลงานทางด้านการเขียน ภาพจิ ต รกรรมฝาผนั ง วั ด อยู่ ห ลายแห่ ง ในเขตอำ า เภอ ปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา เท่าที่รวบรวมได้ คือ ผล งานการเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังที่วัดงิ้ว วัดมกุฎไทยา ราม วัดนกออก และวัดโคกศรีษะเกษ นับว่านายบุญมี กฐิน ฉิมพลี เป็นศิลปนที่มีผลงานทางด้านจิตรกรรมที่มีฝมือ และมีคุณค่ายิ่งต่อการศึกษาทางด้านวิชาการ และ ศิลปะ

Book Hataikanok 1.indd 32

27/9/2559 13:32:58

33

Book Hataikanok 1.indd 33

27/9/2559 13:33:08

34

Book Hataikanok 1.indd 34

27/9/2559 13:33:08

35

ภาพลายเส้นของกําเเพงเมืองปักธงชัยที่คงอยู่จนถึงปัจจุบัน

Book Hataikanok 1.indd 35

27/9/2559 13:33:08

36

สิมอีสาน วัดนกออก ภาพและเนื้อเรื่อง © 2016 (พ.ศ.2557) โดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2559 จัดพิมพโดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ออกแบบและจัดรูปเล่มโดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค โดยใช้ฟอนต TH Niramit AS 14 pt หนังสือเล่มนี้เปนผลงานทางวิชาการจัดทําขึ้นเพื่อส่งเสริม และต่อยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

Book Hataikanok 1.indd 36

27/9/2559 13:33:25

Untitled-1 1

27/9/2559 14:10:08

1.indd 2

26/9/2559 14:21:03