สิมอีสานวัดนกออก อำ�เภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
หทัยกนก กวีกิจสุภัค 1.indd 1
26/9/2559 14:21:00
Untitled-1 1
27/9/2559 14:10:08
1
สิมอีสาน วัดนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
Book Hataikanok 1.indd 1
27/9/2559 13:32:23
2
นครราชสีมา
จังหวัดนครราชสีมา หรือ รู้จักในชื่อว่า “โคราช” เป็นจังหวัดที่มีพื้นที่ มากที่สุด ในประเทศไทยและ มีประชากรมากเป็น อันดับ 2 ของประเทศ ซึ่งเป็นจังหวัดที่จัด อยู่ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ หรือที่เรา เรียกกันว่า “ภาคอีสานตอนลาง”
Book Hataikanok 1.indd 2
27/9/2559 13:32:23
3
Book Hataikanok 1.indd 3
27/9/2559 13:32:23
4
ประวัติอําเภอปักธงชัย
ปกธงชัย เป็นอำาเภอหนึ่งของจังหวัดนครราชสีมา อยู่ทางตอนใต้ของจังหวันครราชสีมา สมัยโบราณ เดิมปักธงชัยเป็นเมืองโบราณตั้งแต่ขอมเรืองอำานาจ ทั้งนี้สันนิษฐานได้จาก เขตอำาเภอปักธงชัยมีซากปรักหักพังของปรางค์ หรือ เทวาลัยหลายแห่งที่เป็นศิลปกรรม และสถาปัตยกรรมที่ขอมนิยมสร้างตามเมืองต่างๆ ที่ตนปกครองอยู่ใหญ่บ้าง เล็กบ้าง ตามความสำาคัญของแต่ละเมือง เช่น ปรางค์นาแค ปราสาทสระหิน ปรางค์บ้านปรางค์ ปรางค์กู่เกษม ในสมัยกรุงศรีอยุธยา เป็นเมืองหน้าด่านทางทิศใต้ของเมืองนครราชสีมาเพื่อเป็นกอง ระวังหน้าคอยสอดแนมข้าศึก และคอยปะทะขัดขวางหน่วงเหนี่ยวไม่ให้ข้าศึกยกทัพ ประชิดเมืองนครราชสีมาเร็วเกินไป เมืองปักในสมัยนี้จึงถูกตั้งและเรียกว่า “ดานจะโปะ” ในสมัยกรุงธนบุรี พ.ศ. 2321 ในรัชสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดฯให้สมเด็จเจ้าพระยา มหากษัตริย์ศึก (รัชกาลที่ 1) ยกกองทัพไปปราบเมืองเวียงจันทน์และได้รับชัยชนะ ขากลับ จึงได้กวาดต้อนเชลยชายหญิงพร้อมกับเพี้ยอุปราช และ ให้ไปพักอาศัยอยู่ที่ ด่านจะโปะครั้นชาวเมืองเวียงจันทน์ตั้งบ้านเรือนเป็นหลักฐานมั่นคงแล้ว เจ้าพระยา นครราชสีมา (ปน) จึงกราบบังคมทูลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต ตั้งด่านจะโปะเป็นเมือง เรียกว่า “เมืองปัก” (ยังไม่มีคำาว่าธงชัย) และได้กราบบังคมทูลขอให้เพี้ยอุปราชเป็นเจ้าเมืองปักคนแรก พระราชทานนามว่า “พระยาวงศาอรรคราช” (ซึ่งกล่าวกันว่าเป็นต้นตระกูลวรธงไชย ขณะนี้) เมืองปักในสมัยนี้เป็นเมืองชั้นตรีขึ้นตรงต่อเมืองนครราชสีมา
Book Hataikanok 1.indd 4
27/9/2559 13:32:24
5
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร พ.ศ. 2369 เจ้าอนุวงศ์แห่งเมืองเวียงจันทน์ยกทัพมายึดเมือง นครราชสีมาและได้กวาดต้อนชาวเมืองไป แต่ถูกคุณหญิงโมและชาวเมืองนครราชสีมา ต่อสู้กับทหารเวียงจันทน์จนได้รับชัยชนะ และได้พระราชทานนามว่า “ท้าวสุรนารี” การกวาดต้อนเชลยคราวนั้น ทหารเจ้าอนุวงศ์แห่งเมืองเวียงจันทน์ได้มากวาดต้อน ชาวเมืองปักทั้งชาวไทยโคราช และชาวเวียงจันทน์ ซึ่งชาวเวียงจันทร์ได้อพยพมาพึ่ง พระบรมโพธิสมภารตั้งแต่สมัยกรุงธนบุรี จึงพร้อมใจกันจับอาวุธต่อสู้ขับไล่ทหารของ เจ้าอนุวงศ์พ่ายแพ้กลับไป (ปัจจุบันชาวเวียงจันทน์เป็นบรรพบุรุษ ของชาวตำาบลตะคุ ทั้งตำาบล ตำาบลเมืองปัก ตำาบลสะแกราชบางหมู่บ้าน ตำาบลตะขบบางหมู่บ้าน)
Book Hataikanok 1.indd 5
27/9/2559 13:32:28
6
Book Hataikanok 1.indd 6
27/9/2559 13:32:28
7
ลายเส้นแสดงถึงย่านเมืองปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
Book Hataikanok 1.indd 7
27/9/2559 13:32:29
8
ความหมายของคําว่า “ สิม ” สิมอีสาน หรือ โบสถ์อีสานมาจากการที่ทางภาคอีสานเรียก โบสถ์ว่า “สิม” ลักษณะโดยทั่วไปของสิม แบ่งเป็น 2 ประเภทหลักตามสภาพของแหล่งที่ตั้ง คือ สิมน้ำาและสิมบก สิมน้ำา เป็นสิมที่ตั้ง อยู่กลางน้ำา เช่น สระ หนอง บึง ฯลฯ
Book Hataikanok 1.indd 8
27/9/2559 13:32:31
9
วัดที่ยังไม่มีวิสุงคามสีมาส่วนใหญ่เป็นสิมที่ตั้งอยู่บนแผ่นดิน หรือเรียกอีกอย่างว่า สิมบก ซึ่งมีลักษณะเป็นอาคารถาวร นอกจากนี้สิมยังแบ่งตามลำาดับอายุก่อนหลังและ ลักษณะร่วมในรูปแบบได้เป็น 4 ประเภท คือ สิมก่อผนังแบบดัง้ เดิม สิมโถง สิมก่อผนังรุน่ หลัง และสิมแบบผสม “ สิม ” มาจากคำาว่า สีมา สิมมา หรือพัทธสีมา ที่ปรากฏในคำาจารึกบนแผ่นหิน ที่ประกาศเจตนาอุทิศของผู้สร้าง ซึ่งผู้สร้างจะปักไว้ด้านหลังของสิม ซึ่งจะปรากฏได้ อยู่ทั่วไป ความหมายของคำาเหล่านี้ หมายถึงเขตแดนที่กำาหนดในการประชุมการทำา สังฆกรรมอันเป็นกิจของสงฆ ์โดยที่มีแผ่นสีมาหินเป็นเครื่องหมายแสดงขอบเขตรอบ บริเวณตัวอุโบสถ
Book Hataikanok 1.indd 9
27/9/2559 13:32:32
10
ประเภทของสิมอีสาน 1. คามสีมา คือ สิมที่สร้างในชุมชน 1
Book Hataikanok 1.indd 10
2. อุทกเขปสีมา คือ สิมที่สร้างในน้ำ� 2
27/9/2559 13:32:33
11
3. อัพภันตรสีมา คือ สิมที่สร้างในป่า 3
Book Hataikanok 1.indd 11
27/9/2559 13:32:34
12
Book Hataikanok 1.indd 12
27/9/2559 13:32:36
13
บทบาทของสิม
ทำ�อุโบสถกรรมตามพระวินัย ทำ�วัตรเช้า-เย็น อุปสมบท สวดผ้ากฐิน ทำ�สังฆกรรม ปริวาสกรรม ปวารณา
ส่วนประกอบตกแต่งสิม
“สิมอีสาน” นอกจากจะมีรูปแบบที่บ่งบอกถึงเอกลักษณ์ของสถาปัตยกรรมพื้นถิ่น อีสานแล้วยังมีรายละเอียดของการตกแต่งอีกหลายประการที่ทำ�ให้ตัวสิมมีความงาม เพิ่มมากยิ่งขึ้น เราอาจแยกสิมออกเป็น 3 ส่วน เพื่อให้ง่ายต่อการศึกษา ดังนี้ -ส่วนบน คือ ส่วนของหลังคาทั้งหมด จะมีส่วนประดับตกแต่ง เช่น ช่อฟ้า โหง่ ลำ�ยอง หางหงส์ เชิงชาย และสีหน้า เป็นต้น -ส่วนกลาง คือ ตัวสิม หากเป็นสิมโปร่งจะไม่ใคร่มีการตกแต่งมาเท่าสิมทึบ ซึ่งใน ส่วนนี้จะก่ออิฐฉาบปูนเป็นส่วนใหญ่ มีส่วนประกอบตกแต่ง เช่น ประตู หน้าต่าง คัน ทวย ฮังผึ้ง และบางแห่งอาจมีฮูปแต้มทั้งภายนอกและภายใน ตลอดถึงฐานชุกชีพระ ประธานก็ถือว่าเป็นงานตกแต่งที่อยู่ในส่วนนี้ -ส่วนฐาน คือ ส่วนของแอวขันที่ก่ออิฐฉาบปูนทำ�เป็นโบกคว่ำ�-โบกหงาย และมีท้อง กระดานกระดูกงูตามรสชาติงานช่างของอีสาน ซึ่งมีการวางจังหวะและสัดส่วนแปลกไป จากช่างภาคอื่น
Book Hataikanok 1.indd 13
27/9/2559 13:32:36
14
Book Hataikanok 1.indd 14
27/9/2559 13:32:36
15
ภาพลายเส้นแสดงถึงลักษณะสถาปัตยกรรมภายนอกอาคารสิม
Book Hataikanok 1.indd 15
27/9/2559 13:32:36
16
องคประกอบการตกแต่งสิม
Book Hataikanok 1.indd 16
27/9/2559 13:32:38
17
ฮังผึ้ง คือ ส่วนที่ตั้งอยู่ด้านบนประตูทางเข้าของสิม
ซึ่งชาวโคราชมีความเชื่อว่า ฮังผึ้งยังสามารถช่วยนําสิ่งไม่ดี ออกจากร่างกายและจิตใจ ก่อนเข้าสิมได้อีกด้วย
Book Hataikanok 1.indd 17
27/9/2559 13:32:40
18
บันไดมกร คือ บันไดทางขึ้นก่อนเข้าถึงตัวอุโบสถ
ซึ่งสร้างมาจากสัตว์สองชนิดระหว่างพญานาคและสิงห์ สัตว์สองชนิดนี้มีความเชื่อในเชิงพระพุทธศาสนาว่า สามารถดูดกลืนสิ่งชั่วร้ายได้
Book Hataikanok 1.indd 18
27/9/2559 13:32:41
19
หางหงส์ คือส่วนที่ต่อท้ายของหลังคามีไว้เพื่อประดับตกแต่ง
ชาวไทโคราชจะสร้างหางหงส์เป็นรุปหัวพญานาค เนื่องจาก มีความเชื่อว่าพญานาคจะช่วยปกป้องคุ้มครอง และนำาพาสิ่งชั่ว ร้ายออกจากศาสนสถานได้อีกด้วย
Book Hataikanok 1.indd 19
27/9/2559 13:32:41
20
หน้าบัน คือ ส่วนที่อยู่ด้านบนของอุโบสถ มีไว้สำาหรับเล่าเรื่องราวต่างๆ
เช่น ภาพเรื่องรามเกียรติ์ หรืออาจเป็นภาพเทพยดา ลายพรรณพฤกษา ภาพธรรมชาติ เช่นภาพของแสงดวงตะวัน เพราะเชื่อว่าแสงของดวงตะวัน นั้นสว่างสดใสเช่นเดียวกันศาสนาพุทธที่รุ่งเรือง
Book Hataikanok 1.indd 20
27/9/2559 13:32:41
21
Book Hataikanok 1.indd 21
27/9/2559 13:32:41
22
ช่อฟ้า คือส่วนประกอบตกแต่งของอุโบสถที่
อยู่ด้านบนสุด ส่วนใหญ่จะแกะสลักเป็นรูปตัว พญานาค เพื่อความโค้ง และรับกับตัวหางหงส์ ด้านล่าง
Book Hataikanok 1.indd 22
27/9/2559 13:32:41
23
เชิงชาย คือส่วนที่เชื่อมโยงระหว่าง ช่อฟ้า และหางหงส์
ส่วนเชิงชายของวัดนกออกนั้น ได้มีการสร้างประติมากรรม รูปสิงห์เป็นส่วนประกอบของการประดับตกแต่งเชิงชาย
Book Hataikanok 1.indd 23
27/9/2559 13:32:41
24
ประวัติวัดนกออก ที่ตั้ง วัดนกออก ตั้งอยู่เลขที่ 56 หมู่ที่ 6 บ้านนกออก ตําบลนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา สังกัดคณะสงฆ์มหานิกาย ที่ดินตั้งวัดมีเนื้อที่ 16 ไร่ 1 งาน 29 7/10 ตารางวา เป็นที่ดินโฉนดเลขที่ 20734 ได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมา เมื่อวันที่ 20 พฤศจิกายน 2470 เขตวิสุงคามสีมากว้าง 10 เมตร ยาว 20 เมตร
ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณที่ตั้งชุมชนบ้านนกออก ที่มา : โปรแกรม Google earth, วันที่เข้าถึงข้อมูล 13 กันยายน 2559
Book Hataikanok 1.indd 24
27/9/2559 13:32:42
25
สถาปัตยกรรมสิมวัดนกออก ลักษณะทางสถาปัตยกรรมของสิมวัดนกออก เป็นอาคารสถาปัตยกรรมสมัยอยุธยา ตั้งอยู่บริเวณด้านหลังของพระอุโบสถหลังใหม่ ภายในอาคารปรากฏภาพจิตรกรรม บนเพดาน เป็นภาพจิตรกรรมฝมือช่างพื้นบ้านที่สวยงาม เป็นลวดลายภาพสัตว์ป่า หิมพานต์ ดวงดารา และลวดลายพรรณพฤกษา ซึ่งน่าจะเป็นภาพจิตรกรรมที่สะท้อน ความคิดความเชื่อในเรื่องจักวาลวิทยาแบบชาวบ้านได้เป็นอย่างดี
Book Hataikanok 1.indd 25
27/9/2559 13:32:45
26
Book Hataikanok 1.indd 26
27/9/2559 13:32:46
27
ภาพของสิมปัจจุบันที่สร้างขึ้นมาใหม่แทนสิมหลังเก่า
Book Hataikanok 1.indd 27
27/9/2559 13:32:46
28
จิตรกรรมบนเพดาน วัดนกออก ภาพจิตรกรรมภายในสิมวัดวัดนกออก ปรากฏอยู่เต็มพื้นที่ของเพดานโดย แบ่งภาพออกเป็น 3 ช่องตามลักษณะทางสถาปัตยกรรมของอาคารได้ดังนี้
Book Hataikanok 1.indd 28
27/9/2559 13:32:49
29
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานช่องที่ ๑ เป็นภาพจิตรกรรมที่ประกอบไปด้วยภาพสัตว์ชนิดต่างๆ มีทั้งรูปร่างเหมือนจริงตาม ธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยู่ท่ามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา สามารถแยกออกตามประเภทและจำานวนได้ดังนี้
Book Hataikanok 1.indd 29
27/9/2559 13:32:53
30
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานช่องที่ ๒ เป็นภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคล้ายกับจิตรกรรมในช่องที่หนึ่ง ซึ่งประกอบไปด้วยภาพ สัตว์ชนิดต่างๆ ที่มีรูปร่างเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยู่ท่ามกลาง ลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา
Book Hataikanok 1.indd 30
27/9/2559 13:32:55
31
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานช่่องที่ ๓ เป็นภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคล้ายกับจิตรกรรมในช่องที่หนึ่งและช่องที่สอง ซึ่ง ประกอบไปด้วยภาพสัตว์ชนิดต่างๆ ที่มีรูปร่างเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือ ธรรมชาติ อยู่ท่ามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา
Book Hataikanok 1.indd 31
27/9/2559 13:32:58
32
ประวัติของผูเขียนภาพจิตรกรรม
นายบุญมี กฐินฉิมพลี
จากการสอบถามชาวบ้านและเอกสารที่ได้มีผู้บันทึกไว้ ทราบว่า ช่างผู้วาดภาพจิตรกรรมที่วัดปทุมคงคานั้นคือ นายบุญมี กฐินฉิมพลี นายบุญมีเกิดเมือ่ ประมาณพุทธศักราช 2411 ถึง 2412 มีถิ่นกำาเนิดเดิมอยู่ที่บ้านใกล้โพธิ์เมืองปัก มีพี่สาว 2 คน คนโตชื่อมณี คนรองลงมาไม่ทราบชื่อ(ทศ บารมีบรรณานุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ คุณแม่น้อย นวลฉิมพลี ปัจจุบันอาศัยอยู่บ้านเลขที่4 หมู่ที่ 4 ตำาบลงิ้ว อำาเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา ได้สมรสกับนางทองพูน ซึ่งเป็นบุตรสาวคนเดียวของหลวงแสง และนางสวน ซึ่งอพยพ มาจากบ้านหนองบัวรองในตัวเมืองนครราชสีมา มาอยู่ที่ บ้านกุดกระดี่ ตำาบลงิ้ว ในปัจจุบันคุณแม่น้อย นวล ฉิมพลี มีบุตร 7 คน คือ นางทับทิม แสงอรุณ , นาง สำาเภา ผลฉิมพลี , นางกำาปัน สุ่มฉิมพลี , นาง น้อย นวลฉิมพลี , นายชุ่ม กฐินฉิมพลี , นายชื่น กฐิน ฉิมพลี และ พระครูธวัชชโยดม (นายฉัตร กฐินฉิมพลี) นายบุญมี กฐินฉิมพลี มีผลงานทางด้านการเขียน ภาพจิ ต รกรรมฝาผนั ง วั ด อยู่ ห ลายแห่ ง ในเขตอำ า เภอ ปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา เท่าที่รวบรวมได้ คือ ผล งานการเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังที่วัดงิ้ว วัดมกุฎไทยา ราม วัดนกออก และวัดโคกศรีษะเกษ นับว่านายบุญมี กฐิน ฉิมพลี เป็นศิลปนที่มีผลงานทางด้านจิตรกรรมที่มีฝมือ และมีคุณค่ายิ่งต่อการศึกษาทางด้านวิชาการ และ ศิลปะ
Book Hataikanok 1.indd 32
27/9/2559 13:32:58
33
Book Hataikanok 1.indd 33
27/9/2559 13:33:08
34
Book Hataikanok 1.indd 34
27/9/2559 13:33:08
35
ภาพลายเส้นของกําเเพงเมืองปักธงชัยที่คงอยู่จนถึงปัจจุบัน
Book Hataikanok 1.indd 35
27/9/2559 13:33:08
36
สิมอีสาน วัดนกออก ภาพและเนื้อเรื่อง © 2016 (พ.ศ.2557) โดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2559 จัดพิมพโดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ออกแบบและจัดรูปเล่มโดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค โดยใช้ฟอนต TH Niramit AS 14 pt หนังสือเล่มนี้เปนผลงานทางวิชาการจัดทําขึ้นเพื่อส่งเสริม และต่อยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม่
Book Hataikanok 1.indd 36
27/9/2559 13:33:25
Untitled-1 1
27/9/2559 14:10:08
1.indd 2
26/9/2559 14:21:03