สิมอีสาน วัดนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
หทัยกนก กวีกิจสุภัค
1
สิมอีสาน วัดนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
2
นครราชสีมา
จังหวัดนครราชสีมา หรือ รูจักในชื่อวา “โคราช” เป็นจังหวัดที่มีพื้นที่ มากที่สุดในประเทศไทยและ มีประชากรมากเป็นอันดับ 2 ของประเทศ ซึ่ง เป็นจังหวัดที่จัดอยูในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ หรือที่เราเรียกกันวา “ภาคอีสานตอนลาง”
3
4
ประวัติอําเภอปักธงชัย
ปกธงชัย เปนอําเภอหนึ่งของจังหวัดนครราชสีมา อยูทางตอนใตของจังหวันครราชสีมา สมัยโบราณ เดิมปกธงชัยเปนเมืองโบราณตั้งแตขอมเรืองอํานาจ ทั้งนี้สันนิษฐานไดจาก เขตอําเภอปกธงชัยมีซากปรักหักพังของปรางค หรือ เทวาลัยหลายแหงที่เปนศิลปกรรม และสถาปตยกรรมที่ขอมนิยมสรางตามเมืองตางๆ ที่ตนปกครองอยูใหญบาง เล็กบาง ตามความสําคัญของแตละเมือง เชน ปรางคนาแค ปราสาทสระหิน ปรางคบานปรางค ปรางคกูเกษม ในสมัยกรุงศรีอยุธยา เปนเมืองหนาดานทางทิศใตของเมืองนครราชสีมาเพื่อเปนกอง ระวังหนาคอยสอดแนมขาศึก และคอยปะทะขัดขวางหนวงเหนี่ยวไมใหขาศึกยกทัพ ประชิดเมืองนครราชสีมาเร็วเกินไป เมืองปกในสมัยนี้จึงถูกตั้งและเรียกวา “ดานจะโปะ” ในสมัยกรุงธนบุรี พ.ศ. 2321 ในรัชสมัยพระเจากรุงธนบุรีโปรดฯใหสมเด็จเจาพระยา มหากษัตริยศึก (รัชกาลที่ 1) ยกกองทัพไปปราบเมืองเวียงจันทนและไดรับชัยชนะ ขากลับ จึงไดกวาดตอนเชลยชายหญิงพรอมกับเพี้ยอุปราช และ ใหไปพักอาศัยอยูที่ ดานจะโปะครั้นชาวเมืองเวียงจันทนตั้งบานเรือนเปนหลักฐานมั่นคงแลว เจาพระยา นครราชสีมา (ปน) จึงกราบบังคมทูลสมเด็จพระเจากรุงธนบุรี ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต ตั้งดานจะโปะเปนเมือง เรียกวา “เมืองปก” (ยังไมมีคําวาธงชัย) และไดกราบบังคมทูลขอใหเพี้ยอุปราชเปนเจาเมืองปกคนแรก พระราชทานนามวา “พระยาวงศาอรรคราช” (ซึ่งกลาวกันวาเปนตนตระกูลวรธงไชย ขณะนี้) เมืองปกในสมัยนี้เปนเมืองชั้นตรีขึ้นตรงตอเมืองนครราชสีมา
5
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร พ.ศ. 2369 เจาอนุวงศแหงเมืองเวียงจันทนยกทัพมายึดเมือง นครราชสีมาและไดกวาดตอนชาวเมืองไป แตถูกคุณหญิงโมและชาวเมืองนครราชสีมา ตอสูกับทหารเวียงจันทนจนไดรับชัยชนะ และไดพระราชทานนามวา “ทาวสุรนารี” การกวาดตอนเชลยคราวนั้น ทหารเจาอนุวงศแหงเมืองเวียงจันทนไดมากวาดตอน ชาวเมืองปกทั้งชาวไทยโคราช และชาวเวียงจันทน ซึ่งชาวเวียงจันทรไดอพยพมาพึ่ง พระบรมโพธิสมภารตั้งแตสมัยกรุงธนบุรี จึงพรอมใจกันจับอาวุธตอสูขับไลทหารของ เจาอนุวงศพายแพกลับไป (ปจจุบันชาวเวียงจันทนเปนบรรพบุรุษ ของชาวตําบลตะคุ ทั้งตําบล ตําบลเมืองปก ตําบลสะแกราชบางหมูบาน ตําบลตะขบบางหมูบาน)
6
7
8
ความหมายของคําวา “ สิม ” สิมอีสาน หรือ โบสถอีสานมาจากการที่ทางภาคอีสานเรียก โบสถวา “สิม” ลักษณะโดยทั่วไปของสิม แบงเปน 2 ประเภทหลักตามสภาพของแหลงที่ตั้ง คือ สิมนําและสิมบก สิมนํา เปนสิมที่ตั้ง อยูกลางนํา เชน สระ หนอง บึง ฯลฯ
9
วัดที่ยังไมมีวิสุงคามสีมาสวนใหญเปนสิมที่ตั้งอยูบนแผนดิน หรือเรียกอีกอยางวา สิมบก ซึ่งมีลักษณะเปนอาคารถาวร นอกจากนี้สิมยังแบงตามลําดับอายุกอนหลังและ ลักษณะรวมในรูปแบบไดเปน 4 ประเภท คือ สิมกอผนังแบบดัง้ เดิม สิมโถง สิมกอผนังรุน หลัง และสิมแบบผสม “ สิม ” มาจากคําวา สีมา สิมมา หรือพัทธสีมา ที่ปรากฏในคําจารึกบนแผนหิน ที่ประกาศเจตนาอุทิศของผูสราง ซึ่งผูสรางจะปกไวดานหลังของสิม ซึ่งจะปรากฏได อยูทั่วไป ความหมายของคําเหลานี้ หมายถึงเขตแดนที่กําหนดในการประชุมการทํา สังฆกรรมอันเปนกิจของสงฆ โดยที่มีแผนสีมาหินเปนเครื่องหมายแสดงขอบเขตรอบ บริเวณตัวอุโบสถ
10
ประเภทของสิมอีสาน 1. คามสีมา คือ สิมที่สรางในชุมชน
1.
2. อุทกเขปสีมา คือ สิมที่สรางในนํา
2.
11
ประเภทของสิมอีสาน 3. อัพภันตรสีมา คือ สิมที่สรางในปา
3.
12
13
บทบาทของสิม
ทําอุโบสถกรรมตามพระวินัย ทําวัตรเชา-เย็น อุปสมบท สวดผากฐิน ทําสังฆกรรม ปริวาสกรรม ปวารณา
สวนประกอบตกแตงสิม
“สิมอีสาน” นอกจากจะมีรูปแบบที่บงบอกถึงเอกลักษณของสถาปตยกรรมพื้นถิ่น อีสานแลวยังมีรายละเอียดของการตกแตงอีกหลายประการที่ทําใหตัวสิมมีความงาม เพิ่มมากยิ่งขึ้น เราอาจแยกสิมออกเปน 3 สวน เพื่อใหงายตอการศึกษา ดังนี้ -สวนบน คือ สวนของหลังคาทั้งหมด จะมีสวนประดับตกแตง เชน ชอฟา โหง ลํายอง หางหงส เชิงชาย และสีหนา เปนตน -สวนกลาง คือ ตัวสิม หากเปนสิมโปรงจะไมใครมีการตกแตงมาเทาสิมทึบ ซึ่งใน สวนนี้จะกออิฐฉาบปูนเปนสวนใหญ มีสวนประกอบตกแตง เชน ประตู หนาตาง คัน ทวย ฮังผึ้ง และบางแหงอาจมีฮูปแตมทั้งภายนอกและภายใน ตลอดถึงฐานชุกชีพระ ประธานก็ถือวาเปนงานตกแตงที่อยูในสวนนี้ -สวนฐาน คือ สวนของแอวขันที่กออิฐฉาบปูนทําเปนโบกควํา-โบกหงาย และมีทอง กระดานกระดูกงูตามรสชาติงานชางของอีสาน ซึ่งมีการวางจังหวะและสัดสวนแปลกไป จากชางภาคอื่น
14
15
16
องคประกอบการตกแตงสิม
17
ฮังผึ้ง คือ สวนที่ตั้งอยูดานบนประตูทางเขาของอุโบสถ
ซึ่งชาวโคราชมีความเชื่อวา ฮังผึ้งยังสามารถชวยนําสิ่งไมดี ออกจากรางกายกอนเขาอุโบสถไดอีกดวย
18
บันไดมกร คือ บันไดทางขึ้นกอนเขาถึงตัวอุโบสถ
ซึ่งสรางมาจากสัตวสองชนิดระหวางพญานาคและสิงห สัตวสองชนิดนี้มีความเชื่อในเชิงพระพุทธศาสนาวา สามารถดูดกลืนสิ่งชั่วรายได
19
หางหงส คือสวนที่ตอทายของหลังคามีไวเพื่อประดับตกแตง
ชาวไทโคราชจะสรางหางหงสเปนรุปหัวพญานาค เนื่องจาก มีความเชื่อวาพญานาคจะชวยปกปองคุมครอง และนําพาสิ่งชั่ว รายออกจากศาสนสถานไดอีกดวย
20
หนาบัน คือ สวนที่อยูดานบนของอุโบสถ มีไวสําหรับเลาเรื่องราวตางๆ
เชน ภาพเรื่องรามเกียรติ์ หรืออาจเปนภาพเทพยดา ลายพรรณพฤกษา ภาพธรรมชาติ เชนภาพของแสงดวงตะวัน เพราะเชื่อวาแสงของดวงตะวัน นั้นสวางสดใสเชนเดียวกันศาสนาพุทธที่รุงเรือง
21
22
ชอฟา คือสวนประกอบตกแตงของอุโบสถที่
อยูดานบนสุด สวนใหญจะแกะสลักเปนรูปตัว พญานาค เพื่อความโคง และรับกับตัวหางหงส ดานลาง
23
เชิงชาย คือสวนที่เชื่อมโยงระหวาง ชอฟา และหางหงส
สวนเชิงชายของวัดนกออกนั้น ไดมีการสรางประติมากรรม รูปสิงหเปนสวนประกอบของการประดับตกแตงเชิงชาย
24
ประวัติวัดนกออก ที่ตั้ง วัดนกออก ตั้งอยูเลขที่ 56 หมูที่ 6 บานนกออก ตําบลนกออก อําเภอปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา สังกัดคณะสงฆมหานิกาย ที่ดินตั้งวัดมีเนื้อที่ 16 ไร 1 งาน 29 7/10 ตารางวา เปนที่ดินโฉนดเลขที่ 20734 ไดรับพระราชทานวิสุงคามสีมา เมื่อวันที่ 20 พฤศจิกายน 2470 เขตวิสุงคามสีมากวาง 10 เมตร ยาว 20 เมตร
ภาพถายทางอากาศบริเวณที่ตั้งชุมชนบานนกออก ที่มา : โปรแกรม Google earth, วันที่เขาถึงขอมูล 13 กันยายน 2559
25
สถาปัตยกรรมสิมวัดนกออก ลักษณะทางสถาปตยกรรมของสิมวัดนกออก เปนอาคารสถาปตยกรรมสมัยอยุธยา ตั้งอยูบริเวณดานหลังของพระอุโบสถหลังใหม ภายในอาคารปรากฏภาพจิตรกรรม บนเพดาน เปนภาพจิตรกรรมฝมือชางพื้นบานที่สวยงาม เปนลวดลายภาพสัตวปา หิมพานต ดวงดารา และลวดลายพรรณพฤกษา ซึ่งนาจะเปนภาพจิตรกรรมที่สะทอน ความคิดความเชื่อในเรื่องจักวาลวิทยาแบบชาวบานไดเปนอยางดี
26
27
28
จิตรกรรมบนเพดาน วัดนกออก ภาพจิตรกรรมภายในสิมวัดวัดนกออก ปรากฏอยูเต็มพื้นที่ของเพดานโดย แบงภาพออกเปน 3 ชองตามลักษณะทางสถาปตยกรรมของอาคารไดดังนี้
29
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานชองที่ ๑ เปนภาพจิตรกรรมที่ประกอบไปดวยภาพสัตวชนิดตางๆ มีทั้งรูปรางเหมือนจริงตาม ธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยูทามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา สามารถแยกออกตามประเภทและจํานวนไดดังนี้
30
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานชองที่ ๒ เปนภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคลายกับจิตรกรรมในชองที่หนึ่ง ซึ่งประกอบไปดวยภาพ สัตวชนิดตางๆ ที่มีรูปรางเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยูทามกลาง ลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา
31
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานชองที่ ๓ เปนภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคลายกับจิตรกรรมในชองที่หนึ่งและชองที่สอง ซึ่ง ประกอบไปดวยภาพสัตวชนิดตางๆ ที่มีรูปรางเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือ ธรรมชาติ อยูทามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา
32
ประวัติของผูเขียนภาพจิตรกรรม
นายบุญมี กฐินฉิมพลี
จากการสอบถามชาวบานและเอกสารที่ไดมีผูบันทึกไว ทราบวา ชางผูวาดภาพจิตรกรรมที่วัดปทุมคงคานั้นคือ นายบุญมี กฐินฉิมพลี นายบุญมีเกิดเมือ่ ประมาณพุทธศักราช 2411 ถึง 2412 มีถิ่นกําเนิดเดิมอยูที่บานใกลโพธิ์เมืองปก มีพี่สาว 2 คน คนโตชื่อมณี คนรองลงมาไมทราบชื่อ(ทศ บารมีบรรณานุสรณงานพระราชทานเพลิงศพ คุณแมนอย นวลฉิมพลี ปจจุบันอาศัยอยูบานเลขที่4 หมูที่ 4 ตําบลงิ้ว อําเภอปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา ไดสมรสกับนางทองพูน ซึ่งเปนบุตรสาวคนเดียวของหลวงแสง และนางสวน ซึ่งอพยพ มาจากบานหนองบัวรองในตัวเมืองนครราชสีมา มาอยูที่ บานกุดกระดี่ ตําบลงิ้ว ในปจจุบันคุณแมนอย นวล ฉิมพลี มีบุตร 7 คน คือ นางทับทิม แสงอรุณ , นาง สําเภา ผลฉิมพลี , นางกําปน สุมฉิมพลี , นาง นอย นวลฉิมพลี , นายชุม กฐินฉิมพลี , นายชื่น กฐิน ฉิมพลี และ พระครูธวัชชโยดม (นายฉัตร กฐินฉิมพลี) นายบุญมี กฐินฉิมพลี มีผลงานทางดานการเขียน ภาพจิ ต รกรรมฝาผนั ง วั ด อยู ห ลายแห ง ในเขตอํ า เภอ ปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา เทาที่รวบรวมได คือ ผล งานการเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังที่วัดงิ้ว วัดมกุฎไทยา ราม วัดนกออก และวัดโคกศรีษะเกษ นับวานายบุญมี กฐิน ฉิมพลี เปนศิลปนที่มีผลงานทางดานจิตรกรรมที่มีฝมือ และมีคุณคายิ่งตอการศึกษาทางดานวิชาการ และ ศิลปะ
33
34
35
36
สิมอีสาน วัดนกออก ภาพและเนื้อเรื่อง © 2016 (พ.ศ.2557) โดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2559 จัดพิมพโดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม ออกแบบและจัดรูปเลมโดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค โดยใชฟอนต TH Niramit AS 14 pt หนังสือเลมนี้เปนผลงานทางวิชาการจัดทําขึ้นเพื่อสงเสริม และตอยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม