สิมอีสาน วัดนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
หทัยกนก กวีกิจสุภัค
1
สิมอีสาน วัดนกออก อําเภอปักธงชัย จังหวัดนครราชสีมา
2
นครราชสีมา จังหวัดนครราชสีมา หรือ รูจักในชื่อ “โคราช” เปนจังหวัดที่มีพื้นที่มากที่สุดใน ประเทศไทยและ มีประชากรมากเปนอันดับ 2 ของประเทศ ซึ่งเปนจังหวัดที่จัดอยูในภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ หรือที่เราเรียกกันวา “ภาคอีสานตอนลาง”
3
4
ประวัติอําเภอปักธงชัย
ปกธงชัย เปนอําเภอหนึ่งของจังหวัดนครราชสีมา อยูทางตอนใตของจังหวัด สมัยโบราณ เดิมปกธงชัยเปนเมืองโบราณตั้งแตขอมเรืองอํานาจ ทั้งนี้สันนิษฐานไดจาก เขตอําเภอปกธงชัยมีซากปรักหักพังของปรางค หรือ เทวาลัยหลายแหงที่เปนศิลปกรรม และสถาปตยกรรมที่ขอมนิยมสรางตามเมืองตางๆ ที่ตนปกครองอยูใหญบาง เล็กบาง ตามความสําคัญของแตละเมือง เชน ปรางคนาแค ปราสาทสระหิน ปรางคบานปรางค ปรางคกูเกษม ในสมัยกรุงศรีอยุธยา เปนเมืองหนาดานทางทิศใตของเมืองนครราชสีมา เพื่อเปนก องระวังหนาคอยสอดแนมขาศึกและคอยปะทะขัดขวางหนวงเหนี่ยวไมใหขาศึกยกทัพ ประชิดเมืองนครราชสีมาเร็วเกินไป เมืองปกในสมัยนี้จึงถูกตั้งและเรียกวา “ดานจะโปะ” ในสมัยกรุงธนบุรี พ.ศ. 2321 ในรัชสมัยพระเจากรุงธนบุรีโปรดฯใหสมเด็จเจาพระยา มหากษัตริยศึก (รัชกาลที่ 1) ยกกองทัพไปปราบเมืองเวียงจันทนและไดรับชัยชนะ ขากลับ จึงไดกวาดตอนเชลยชายหญิงพรอมกับเพี้ยอุปราช และ ใหไปพักอาศัยอยูที่ ดานจะโปะครั้นชาวเมืองเวียงจันทนตั้งบานเรือนเปนหลักฐานมั่นคงแลว เจาพระยา นครราชสีมา (ปน) จึงกราบบังคมทูลสมเด็จพระเจากรุงธนบุรี ขอพระราชทานพระบรม ราชานุญาตตั้งดานจะโปะเปนเมือง เรียกวา “เมืองปก” (ยังไมมีคําวาธงชัย) และได กราบบังคมทูลขอใหเพี้ยอุปราชเปนเจาเมืองปกคนแรก พระราชทานนามวา “พระยา วงศาอรรคราช” (ซึ่งกลาวกันวาเปนตนตระกูลวรธงไชย ขณะนี้) เมืองปกในสมัยนี้เปน เมืองชั้นตรีขึ้นตรงตอเมืองนครราชสีมา
5
ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร พ.ศ. 2369 เจาอนุวงศแหงเมืองเวียงจันทนยกทัพมา ยึดเมืองนครราชสีมาและไดกวาดตอนชาวเมืองไป แตถูกคุณหญิงโมและชาว เมืองนครราชสีมาตอสูกับทหารเวียงจันทนจนไดรับชัยชนะและไดพระราชทาน นามวา “ ทาวสุรนารี ” การกวาดตอนเชลยคราวนั้น ทหารเจาอนุวงศแหงเมือง เวียงจันทน ไดมากวาดตอนชาวเมืองปกทั้งชาวไทยโคราช และ ชาวเวียงจันทน ซึ่งชาวเวียงจันทรไดอพยพมาพึ่งพระบรมโพธิสมภารตั้งแตสมัยกรุงธนบุรี จึง พรอมใจกันจับอาวุธตอสูขับไลทหารของเจาอนุวงศพายแพกลับไป (ปจจุบันชาว เวียงจันทนเปนบรรพบุรุษ ของชาวตําบลตะคุทั้งตําบล ตําบลเมืองปก ตําบลสะแกราชบางหมูบาน ตําบลตะขบบางหมูบาน)
6
7
8
ความหมายของคําวา “ สิม ” สิมอีสาน หรือ โบสถอีสาน มาจากการที่ทางอีสานเรียก โบสถวา “สิม” ลักษณะโดยทั่วไปของสิม แบงเปน 2 ประเภทหลักตามสภาพของแหลงที่ตั้ง คือ สิ มนําและสิมบก สิมนํา เปนสิมที่ตั้งอยู กลางนํา เชน สระ หนอง บึง
9
วัดที่ยังไมมีวิสุงคามสีมา สวนใหญสิมบกเปนสิมที่ตั้งอยูบนแผนดิน มีลักษณะเปน อาคารถาวร นอกจากนี้ สิมยังแบงตามลําดับอายุกอนหลังและลักษณะรวมในรูปแบบ ไดเปน 4 ประเภท คือ สิมกอผนังแบบดัง้ เดิม สิมโถง สิมกอผนังรุน หลัง และสิมแบบผสม “ สิม ” มาจากคําวา สีมา สิมมา หรือพัทธสีมา ที่ปรากฏในคําจารึกบนแผนหินที่ ประกาศเจตนาอุทิศของผูสรางปกไวดานหลังสิมมีปรากฏอยูทั่วไป ความหมายของคํา เหลานี้ หมายถึง เขตแดนที่กําหนดในการประชุมทําสังฆกรรมอันเปนกิจของสงฆโดยมี แผนสีมาหินเปนเครื่องหมายแสดงขอบเขตรอบบริเวณตัวสิม
10
ประเภทของสิมอีสาน 1. คามสีมา คือ สิมที่สรางในชุมชน
1.
2. อุทกเขปสีมา คือ สิมที่สรางในนํา
2.
11
ประเภทของสิมอีสาน 3. อัพภันตรสีมา คือ สิมที่สรางในปา
3.
12
13
บทบาทของสิม
ทําอุโบสถกรรมตามพระวินัย ทําวัตรเชา-เย็น อุปสมบท สวดผากฐิน ทําสังฆกรรม ปริวาสกรรม ปวารณา
สวนประกอบตกแตงสิม
“สิมอีสาน” นอกจากจะมีรูปแบบที่บงบอกถึงเอกลักษณของสถาปตยกรรมพื้นถิ่น อีสานแลวยังมีรายละเอียดของการตกแตงอีกหลายประการที่ทําใหตัวสิมมีความงาม เพิ่มมากยิ่งขึ้น เราอาจแยกสิมออกเปน 3 สวน เพื่อใหงายตอการศึกษา ดังนี้ -สวนบน คือ สวนของหลังคาทั้งหมด จะมีสวนประดับตกแตง เชน ชอฟา โหง ลํายอง หางหงส เชิงชาย และสีหนา เปนตน -สวนกลาง คือ ตัวสิม หากเปนสิมโปรงจะไมใครมีการตกแตงมาเทาสิมทึบ ซึ่งใน สวนนี้จะกออิฐฉาบปูนเปนสวนใหญ มีสวนประกอบตกแตง เชน ประตู หนาตาง คัน ทวย ฮังผึ้ง และบางแหงอาจมีฮูปแตมทั้งภายนอกและภายใน ตลอดถึงฐานชุกชีพระ ประธานก็ถือวาเปนงานตกแตงที่อยูในสวนนี้ -สวนฐาน คือ สวนของแอวขันที่กออิฐฉาบปูนทําเปนโบกควํา-โบกหงาย และมีทอง กระดานกระดูกงูตามรสชาติงานชางของอีสาน ซึ่งมีการวางจังหวะและสัดสวนแปลกไป จากชางภาคอื่น
14
15
16
องคประกอบการตกแตงสิม
17
ฮังผึ้ง คือ ตั้งอยูดานหนาประตูทางเขาของอุโบสถ
หรือสวนบนของประตูทางเขา และ ชาวโคราชมีความเชื่อวา ฮังผึ้ง ชวยนําสิ่งไมดีออกจากรางกายกอนเขาอุโบสถ
18
บันไดมกร คือบันไดทางขึ้นกอนเขาอุโบสถ ซึ่งที่สรางเปนตัวมกรนั้นเปน
เพราะมีความเชื่อวาตัวมกร เปนสัตวสองสิ่งรวมกัน ระหวางพญานาค และ สิงห สัตวสองสิ่งนี้ในเชิงพระพุทธศาสนาแลวสามาดูดกลืนสิ่งชั่วรายเชนกัน
19
หางหงส คือสวนที่ตอทายของหลังคามีไวเพื่อประดับตกแตง
ชาวไทโคราชจะสรางหางหงสเปนรุปหัวพญานาค เนื่องจากเชื่อ วาพญานาคจะชวยปกปองคุมครอง และนําพาสิ่งชั่วรายออก จากพระพุทธศาสนาอีกดวย
20
หนาบัน คือ สวนที่อยูดานบนของอุโบสถ มีไวสําหรับเลาเรื่องราวตางๆ เชน ภาพเรื่องรามเกียรติ์ หรืออาจเปนภาพพรรณพฤกษา ภาพธรรมชาติ เชน แสงดวงตะวัน เพราะเชื่อวา เมื่อชาวบานไดเขาอุโบสถแลวควรไดรับ ความสวางจากแสงพระพุทธเชนเดียวกับแสงของดวงชชตะวัน
21
22
ชอฟา คือสวนประกอบตกแตงอุโบสถที่อยูดาน บนสุด สวนใหญจะแกะสลักเปนรูปตัวพญานาค เพื่อความโคง และรับกับตัวหางหงส
23
เชิงชาย คือสวนที่เชื่อมโยงระหวาง ชอฟา และหางหงส
สวนเชิงชายของวัดนกออกนั้น ไดมีการสรางประติมากรรม รูปสิงหเปนสวนประกอบของการประดับตกแตงเชิงชาย
24
ประวัติวัดนกออก ที่ตั้ง วัดนกออก ตั้งอยูเลขที่ 56 หมูที่ 6 บานนกออก ตําบลนกออก อําเภอปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา สังกัดคณะสงฆมหานิกาย ที่ดินตั้งวัดมีเนื้อที่ 16 ไร 1 งาน 29 7/10 ตารางวาเปนที่ดินโฉนดเลขที่ 20734 ไดรับพระราชทานวิสุงคามสีมาเมื่อวันที่ 20 พฤศจิกายน 2470 เขตวิสุงคามสีมากวาง 10 เมตร ยาว 20 เมตร
ภาพถายทางอากาศบริเวณที่ตั้งชุมชนบานนกออก ที่มา : โปรแกรม Google earth, วันที่เขาถึงขอมูล 13 กันยายน 2559
25
สถาปัตยกรรมสิมวัดนกออก ลักษณะทางสถาปตยกรรมของสิมวัดนกออก เปนอาคารสถาปตยกรรมสมัยอยุธยา ตั้งอยูบริเวณดานหลังของพระอุโบสถหลังใหม ภายในอาคารปรากฏภาพจิตรกรรม บนเพดาน เปนภาพจิตรกรรมฝมือชางพื้นบานที่สวยงาม เปนลวดลายภาพสัตวปา หิมพานต ดวงดาราและลวดลายพรรณพฤกษา ซึ่งนาจะเปนภาพจิตรกรรมที่สะทอน ความคิดความเชื่อในเรื่องจักวาลวิทยาแบบชาวบาน
26
27
28
จิตรกรรมบนเพดาน วัดนกออก ภาพจิตรกรรมภายในสิมวัดวัดนกออก ปรากฏอยูเต็มพื้นที่ของเพดานโดย แบงภาพ ออกเปน 3 ชองตามลักษณะทางสถาปตยกรรมของอาคาร
29
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานชองที่ ๑ เปนภาพจิตรกรรมที่ประกอบไปดวยภาพสัตวชนิดตางๆมีทั้งรูปรางเหมือนจริงตาม ธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยูทามกลางลวดลายพรรณพฤกษาและดวงดารา สามารถแยกออกตามประเภทและจํานวนไดดังนี้
30
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานชองที่ ๒ เปนภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคลายกับจิตรกรรมในชองที่หนึ่ง ซึ่งประกอบไปดวยภาพ สัตวชนิดตางๆ ที่มีรูปรางเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือธรรมชาติ อยูทามกลาง ลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา สามารถแยกออกตามประเภทและจํานวนไดดังนี้
31
รูปแบบจิตรกรรมบนเพดานชองที่ ๓ เปนภาพจิตรกรรมที่มีลักษณะคลายกับจิตรกรรมในชองที่หนึ่งและชองที่สอง ซึ่ง ประกอบไปดวยภาพสัตวชนิดตางๆที่มีรูปรางเหมือนจริงตามธรรมชาติและเหนือ ธรรมชาติ อยูทามกลางลวดลายพรรณพฤกษา และดวงดารา สามารถแยกออกตาม ประเภทและจํานวนไดดังนี้
32
ประวัติของผูเขียนภาพจิตรกรรม
นายบุญมี กฐินฉิมพลี
จากการสอบถามชาวบานและเอกสารที่ไดมีผูบันทึกไว ทราบวา ชางผูวาดภาพจิตรกรรมที่วัดปทุมคงคานั้นคือ นายบุญมี กฐินฉิมพลี นายบุญมีเกิดเมือ่ ประมาณพุทธศักราช 2411 ถึง 2412 มีถิ่นกําเนิดเดิมอยูที่บานใกลโพธิ์เมืองปก มีพี่สาว 2 คน คนโตชื่อมณี คนรองลงมาไมทราบชื่อ(ทศ บารมีบรรณานุสรณงานพระราชทานเพลิงศพ คุณแมนอย นวลฉิมพลี ปจจุบันอาศัยอยูบานเลขที่4 หมูที่ 4 ตําบลงิ้ว อําเภอปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา ไดสมรสกับนางทองพูน ซึ่งเปนบุตรสาวคนเดียวของหลวงแสง และนางสวน ซึ่งอพยพ มาจากบานหนองบัวรองในตัวเมืองนครราชสีมา มาอยูที่ บานกุดกระดี่ ตําบลงิ้ว ในปจจุบันคุณแมนอย นวล ฉิมพลี มีบุตร 7 คน คือ นางทับทิม แสงอรุณ , นาง สําเภา ผลฉิมพลี , นางกําปน สุมฉิมพลี , นาง นอย นวลฉิมพลี , นายชุม กฐินฉิมพลี , นายชื่น กฐิน ฉิมพลี และ พระครูธวัชชโยดม (นายฉัตร กฐินฉิมพลี) นายบุญมี กฐินฉิมพลี มีผลงานทางดานการเขียน ภาพจิ ต รกรรมฝาผนั ง วั ด อยู ห ลายแห ง ในเขตอํ า เภอ ปกธงชัย จังหวัดนครราชสีมา เทาที่รวบรวมได คือ ผล งานการเขียนภาพจิตรกรรมฝาผนังที่วัดงิ้ว วัดมกุฎไทยา ราม วัดนกออก และวัดโคกศรีษะเกษ นับวานายบุญมี กฐิน ฉิมพลี เปนศิลปนที่มีผลงานทางดานจิตรกรรมที่มีฝมือ และมีคุณคายิ่งตอการศึกษาทางดานวิชาการ และ ศิลปะ
33
34
35
36
สิมอีสาน วัดนกออก ภาพและเนื้อเรื่อง © 2016 (พ.ศ.2557) โดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค สงวนลิขสิทธิ์ตามพระราชบัญญัติ พิมพครั้งแรก เดือนตุลาคม พ.ศ. 2559 จัดพิมพโดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม ออกแบบและจัดรูปเลมโดย หทัยกนก กวีกิจสุภัค โดยใชฟอนต TH Niramit AS 14 pt หนังสือเลมนี้เปนผลงานทางวิชาการจัดทําขึ้นเพื่อสงเสริม และตอยอดศักยภาพการศึกษา ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม