Vreemde vogel op het dak

EEN VREEMDE VOGEL OP HET DAK

Brugge heeft een speciale relatie met het Heilig Bloed van Christus. Ook een recente ontdekking uit het onroerenderfgoeddepot van Raakvlak is daarvan getuige. — Door Jan Huyghe

In het onroerenderfgoeddepot van Raakvlak worden heel wat “oude vondsten” opnieuw verpakt. Daarbij trok onlangs dit mooie vogelkopje de aandacht. Het kopje meet 16 op 6,5 cm. Er zijn helaas geen gegevens bekend over de vindplaats of de ouderdom van deze vondst. Op basis van de samenstelling van de klei en op basis van vergelijkbare vondsten, kunnen we ervan uitgaan dat het werd gemaakt door Brugse pottenbakkers uit de 13e eeuw. Bij verschillende archeologische opgravingen aan de Potterierei in Brugge werden pottenbakkersovens en pottenbakkersafval aangetroffen uit de 13e eeuw. Tussen de vondsten bevonden zich heel wat nokbekroningen en nokversieringen. Ze zijn gemaakt van keramiek en

versierden de nok van een stadswoning. Bekende vormen zijn die van duiven, paarden (ruiterstatuetten/dakruiters) of pinakels. Wellicht had dit vogelkopje dezelfde functie en gaat het om een fragment van een groter pelikaanbeeld.

Het kopje deed ons in eerste instantie aan een ooievaar denken. Zo werd het ook vermeld in een voetnoot in een artikel over nokbekroningen van Frans Verhaege uit 1986 (Verhaege, F. 1986, Quelques épis de faîtage produits par les potiers flamands (13e-15e siècle) in Terres cuites architecturales au Moyen Age (Arras), p. 108-156). Recent legden we het stuk voor een tweede opinie voor aan Anton Ervynck en An Lentacker, specialisten van dierlijk botmateriaal bij het agentschap Onroerend Erfgoed.

Zij houden het niet op een ooievaar, maar vermoeden dat een pelikaan wordt afgebeeld. Ooievaars hebben namelijk een spitse snavel, terwijl dit kopje, ondanks de beschadigingen, een brede, ietwat ingekorte, afgeronde bek heeft. De markante ogen, op de vondst nog meer uitgesproken, duiden eveneens in de richting van een pelikaan. Ook de gleuf langs de bek is treffend. De pelikaan kwam in de prehistorie in onze contreien voor, maar niet meer tijdens de middeleeuwen. Zo zijn botten van de soort gevonden bij Uitgeest in Noord-Holland, in een nederzetting uit de Late Bronstijd (ca. 1050-800 v.Chr.) (http://www.geologievannederland.nl/ fossielen/vogels/kroeskoppelikaan). Niettemin was het dier tijdens de middeleeuwen bekend in onze contreien, onder meer via de bestiaria. Deze middeleeuwse, vaak verluchte handschriften, gaven toelichting bij allerlei dieren, zowel echte als fabeldieren. Bestiaria vormen een mix van overgeleverde ooggetuigenverslagen en (christelijke) metaforen.

De pelikaan was vooral bekend omwille van zijn volkse en religieuze symboliek. Het dier stond symbool voor Christus. De middeleeuwse bevolking geloofde dat de pelikaan het bloed uit haar borst pikte om haar jongen te voeden. Een daad van zelfopoffering, net zoals Christus deed voor de hele wereld. Het ging hier om een verkeerde interpretatie van het natuurlijke gedrag van de pelikaan. De vogel neemt immers een ineengekrompen houding aan om de door haar of hem gevangen vis uit te braken op het nest en zo de jongen te voorzien van hapklare brokken.

De belangrijkste bron die aan deze middeleeuwse interpretatie ten grondslag ligt is de Physiologus, een Grieks geschrift dat enkele eeuwen na Christus ontstond. Daarin kreeg elk dier een christelijke

interpretatie. In de beschrijving van de pelikaan in de Physiologus wordt de wond in de borst van de pelikaan vergeleken met de wond in de zijde van de gekruisigde Christus. Daaruit stroomden volgens het Nieuwe Testament bloed en water tot redding en eeuwig leven van de kinderen die in opstand gekomen waren tegen de Heer die hen had voortgebracht (Johannes 19:34, 35). Op middeleeuwse kruisigingsvoorstellingen zie je de pelikaan vaak boven het hoofd van Christus afgebeeld.

De link met Brugge is natuurlijk snel gemaakt. In de Basiliek van het Heilig Bloed wordt de relikwie bewaard en op Onze-Lieve-Heer-Hemelvaart trekt jaarlijks de Heilig Bloedprocessie door de stad. Op de gevel van de Basiliek van het Heilig Bloed wordt een pelikaan afgebeeld die zijn jongen voedt. Ook de leden van de Edele Confrérie van het Heilig Bloed dragen een zwarte zijden tabbaard waarop het symbool van de confrérie is geborduurd: de pelikaan die haar jongen met haar bloed voedt.

Op vele andere locaties in Brugge zijn nog verwijzingen naar pelikanen in het straatbeeld zichtbaar. Denk bijvoorbeeld aan het Godshuis “de Pelikaan” aan de Groenerei 8/ Predikherenstraat, met op de gevel een voedende pelikaan. In de Mariastraat 10, Spiegelrei 18 en de Vlamingstraat 23 zijn de daken nog steeds versierd met een beeld van een voedende pelikaan met jongen.

Er bestaan twee theorieën over hoe de relikwie van het Heilig Bloed tot in Brugge is geraakt. Enerzijds is er de legende van Diederik van de Elzas, graaf van Vlaanderen, die de relikwie uit Jeruzalem zou hebben meegebracht in 1149. Anderzijds kon aan de hand van kritisch onderzoek van enkele historische bronnen aangetoond worden dat het Heilig Bloed pas ten vroegste in het begin van de 13e eeuw in Brugge aankwam. Tijdens de vierde kruistocht werd Constantinopel veroverd (1203) en het jaar nadien geplunderd. Als nieuwe keizer legde de Vlaamse graaf Boudewijn IX de hand op heel wat relikwieën, waaronder de passierelikwieën uit de Mariakapel in het keizerlijke paleis. Wellicht zijn het deze relikwieën die Boudewijn, als oorlogsbuit, naar zijn dochters Johanna en Margaretha stuurde. Zij regeerden toen over het graafschap Vlaanderen. Opmerkelijk is dat geen enkele bron gewag maakt van een Bloedrelikwie in Jeruzalem. Het keizerlijke paleis in Constantinopel daarentegen bezat er wel een. Bovendien is het bergkristallen reukflesje waarin het Heilig Bloed wordt bewaard, geslepen op een manier die typisch is voor Constantinopolitaanse voorbeelden uit de 11e-12e eeuw (Kervyn de Volkaersbeke, Benoît, Het Heilig Bloed te Brugge. Devotie, bewaring in vredes- en oorlogstijd en in processie gedragen, Brugge, 2019).

We mogen concluderen dat het Heilig Bloed nog niet lang in Brugge was toen de pottenbakkers aan de Potterierei in de 13e eeuw het pelikaanbeeld hebben vervaardigd. Het moet één van de vroegste verwijzingen zijn naar de aanwezigheid van het Heilig Bloed in Brugge. Welk dak het beeld kroonde, is niet te achterhalen, maar het gebouw zal vermoedelijk wel ‘Pelikaan’ in de naam hebben gehad. In het kadaster van rond 1580 wordt zes keer een woning vermeld waar de naam Pelikaan in voorkomt. Mogelijk had één van deze gebouwen een laatmiddeleeuwse voorloper waarop dit pelikaanbeeld stond te pronken.

Beeld Basiliek van het Heilig Bloed, Burg 13 (afbeelding www.erfgoedbrugge.be)

Logo van de Edele Confrérie van het Heilig bloed. (https://www.heraldry-wiki.com/heraldrywiki/index. php/Edele_Confr%C3%A9rie_van_het_Heilig_Bloed)

Groenerei 8 (afbeelding www.erfgoedbrugge.be)

Op het raakvlak van twee landschappen. De vroegste geschiedenis van Brugge

Lange tijd vormden geschreven bronnen de basis van de Brugse geschiedschrijving. De klemtoon lag daarbij vooral op de bloeipe riode van de stad tussen de 11e en 15e eeuw. Nieuwe invalshoeken en onderzoeksmethoden hebben ondertussen het blikveld aanzienlijk verruimd, zowel in tijd als in ruimte. Een stad kan immers niet los gezien worden van het omringende landschap, noch van de bewoningsgeschiedenis in de eeuwen en millennia vóór haar ontstaan. Archeologisch onderzoek in de binnenstad en in de regio, de inbreng van geologie en bodemkunde, en de toepassing van de modernste onderzoekstechnieken hebben de jongste decennia voor uitgebreide, nieuwe kennis gezorgd. Die kennis werd in 2011 voor het eerst overzichtelijk samengebracht in het boek Op het raakvlak van twee landschappen – de vroegste geschiedenis van Brugge. De titel verwijst naar de bijzondere ligging van Brugge op de grens van twee sterk verschillende landschappen: de zandstreek en de kustvlakte.

Sinds het verschijnen van het boek kwam het onderzoek in een stroomversnelling. Het werd dan ook tijd voor een grondige update. In deze tweede uitgave zijn de resultaten van het recentste onderzoek verwerkt. Bestaande teksten werden herwerkt en er werden heel wat nieuwe bijdragen toegevoegd.

In vier chronologische hoofdstukken wordt de geschiedenis van de Brugse regio geschetst, vanaf de eerste menselijke sporen 70.000 jaar geleden tot het begin van de 12e eeuw, toen Brugge een volwaardige stad werd. Daarnaast behandelen niet minder dan 26 kaderartikels telkens een specifiek deelaspect. Het verhaal wordt geïllustreerd door een hele reeks – deels nieuwe – afbeeldingen en een volledige set nieuw getekende kaarten.

Het boek is te koop voor 35 euro in de museumshops van Musea Brugge, via Raakvlak (info@raakvlak.be), maar ook in de boekhandel of bij uitgeverij Van de Wiele.

MUSEA BRUGGE KRIJGT WERK VAN JAN FYT EN ROELANDT SAVERY IN LANGDURIG BRUIKLEEN

Musea Brugge krijgt twee belangrijke schilderijen in langdurig bruikleen vanuit een particuliere collectie. Het gaat om ‘Stilleven met jachtbuit’ van Jan Fyt en ‘Een bosrijk landschap met koeien en geiten’ van Roeland Savery. De eigenaar van de werken is een gepassioneerd verzamelaar die eerder al werk in langdurig bruikleen gaf aan het Metropolitan Museum in New York.

Jan Fyt is één van de belangrijkste Vlaamse stilleven-kunstenaars. Hij was in het midden van de 17e eeuw actief in Antwerpen en Italië, en beïnvloedde met zijn vlotte schilderstijl heel wat tijdgenoten. Het werk dat Musea Brugge in bruikleen krijgt, is van hoge kwaliteit en vormt een belangrijke toegevoegde waarde voor de presentatie stillevens uit de eigen collectie.

Roelandt Savery, afkomstig uit Kortrijk, maakte furore aan het hof van Rudolf II in Praag als belangrijke navolger van

30 Pieter Breugel. Zijn landschapstekeningen – waarvan er één wordt bewaard in het Brugse prentenkabinet – en landschapsschilderijen tonen een minutieuze stijl die rond 1500 is ontstaan bij meesters als Gerard David. Zijn werk ‘Een bosrijk landschap met koeien en geiten’ zal, samen met de ‘Prediking van Johannes’ naar Pieter Breugel en een anoniem landschap, het belang van de landschapskunst illustreren. Het Groeningemuseum wordt in het voorjaar van 2020 gerenoveerd. Daarbij wordt ook de museale opstelling herdacht. De twee nieuwe bruiklenen krijgen er een mooie plaats vanaf februari 2020. De twee kunstwerken worden in Brugge verder onderzocht, onder meer met natuurwetenschappelijke methodes.

EXPO’S

KALENDER

© Ann-Sophie Costenoble

Brugge Foto. Zesde editie Stadsfotofestival

Nog tot 29 december is op 13 locaties in de Brugse binnenstad werk te zien van 50 fotografen uit binnen- en buitenland. Zowel toonaangevende fotografen als beloftevolle beginners presenteren documentaire verhalen, fotografische essays en hedendaagse conceptuele fotografie. In het Volkskundemuseum en het Gezellemuseum wordt werk gepresenteerd van onder meer Anne-Sophie Costenoble, Chrystel Mukeba, Alain Janssens en Antonio Jiménez Saiz.

I.s.m. Cultuurcentrum Brugge, Het Entrepot, Concertgebouw, Stedelijke Academie Brugge DKO, De Republiek, Snuffel Hostel en 44 Gallery

Tot 29/12/2019, Gezellemuseum en Volkskundemuseum

150 jaar Koninklijke Stadsschouwburg Brugge

Dit jaar is het precies 150 jaar geleden dat de Brugse stadsschouwburg de deuren opende. Het eclectische ‘Grand Théâtre de Bruges’ is een ontwerp van Gustave Saintenoy. Het evolueerde van een elitaire schouwburg tot een open cultuurhuis voor theater, hedendaagse dans en muziek. In het Arentshuis krijg je zicht op het verleden van deze plek in zijn Brugse en (inter)nationale context, aan de hand van authentieke documenten en stukken, kunstwerken, bewegend beeld, digitale reconstructies, geluid …

Organisatie: Musea Brugge en Cultuurcentrum Brugge m.m.v. Stadsarchief Brugge, dienst Monumentenzorg & Erfgoed Brugge, HOWEST

Tot 01/03/2020, Arentshuis

Jan van Eyck in Bruges

Deze expositie laat je kennismaken met Janvan Eyck in zijn Brugse periode en toont door middel van authentieke documenten welke activiteiten de kunstenaar in Brugge uitoefende en waar hij leefde. Daarnaast focust de tentoonstelling ook op de figuur van Joris van der Paele. Hij was de zoon van een priester en een vrouw van adel. Inheel bewogen tijden bouwde hij een indrukwekkende carrière uit aan de pauselijke curie in Rome. Van der Paele was getuige van de machtsspelletjes rond de paus en de antipaus, was betrokken bij onderhandelingen rond de Honderdjarige Oorlog en bij de conciliën.

12/03/2020 tot 12/07/2020 Groeningemuseum

Ten huize van Joseph Ryelandt. Portret van een Brugs componist

In 2020 wordt in Brugge een stadsfestival opgezet rond Joseph Ryelandt. Musea Brugge sluit aan met een expositie in het Arentshuis. Die schetst een levendig portret van deze bijzondere Bruggeling die een van de belangrijkste componisten van het Belgische fin-de-siècle is. Ryelandt schreef religieuze oratoria, symfonieën, liederen en intieme kamermuziek. Als componist en latere directeur van het Stedelijk Conservatorium werkte hij zijn leven lang in Brugge, maar zijn muziek is bekend tot ver buiten de stadsgrenzen.

19/03/2020 tot 04/10/2020, Arentshuis

‘Paleisje Pimpen?’ - Gesamtkunstwerk als resultaat van een participatietraject

Deze kleinschalige expo is het resultaat van het participatietraject ‘Paleisje Pimpen?’ dat vorig jaar liep naar aanleiding van de heropening van het vernieuwde Gruuthusemuseum. 18 jongeren van 16 tot 24 jaar sloten aan. In co-creatie met vier professionele kunstenaars en de participatieve kunstorganisatie De Batterie gingen ze aan de slag. Hun opdracht was zoeken naar een hedendaagse interpretatie van het gebouw, de collectie en het verhaal van het Gruuthusemuseum. Het resultaat zijn vier werken die samen een Gesamtkunstwerk vormen op de zolder van het Gruuthusemuseum.

Tot 05/01/20, Gruuthusemuseum

© Phile Deprez

Groetjes uit Molenbeek Needcompany & William Forsythe

De tentoonstelling ‘Groetjes uit Molenbeek’ geeft een gelaagde inkijk in het beeldende werk van Needcompany, het gezelschap dat in 2019 het hedendaagse dansfestival December Dance cureert. Needcompany is het kunstenaarshuis dat in 1986 werd opgericht door kunstenaars Jan Lauwers en Grace Ellen Barkey. Sinds 2001 is ook kunstenaar Maarten Seghers verbonden aan het huis. De groepstentoonstelling verzamelt een selectie van hun recente schilderijen, installaties, klanken, video’s en objecten.

I.s.m. Cultuurcentrum Brugge en Concertgebouw Brugge

Tot 26/01/20, Poortersloge

Beschermende leden

dhr. & mevr. Baekeland-Toussein Assebroek, BVBA Bekking 3818KC Amersfoort, dhr. & mevr. Bogaert-De Vreese Sint-Kruis, dhr. Bonte Brugge, dhr. Bouckaert Rumbeke, dhr. & mevr. Calmeyn-Deconinck Loppem, dhr. & mevr. Coene-De Jonghe Brugge, dhr. Coens Zeebrugge, dr. Crombez Sint-Andries, dr. & mevr. De Groote Varsenare, mevr. De Mey Brugge, dhr. & mevr. De Vlam-Dupont St-Martens-Leerne, dhr. & mevr. Denys-Decaestecker Blankenberge, dhr. Depondt Brugge, dhr. & mevr. Depre-Van Steenberge Beernem, dhr. & mevr. DesmetDe Clercq Ruiselede, dhr. & mevr. Dewulf-Chihiro Kortemark, dhr. Duflou Sint-Andries, Europacollege Brugge, dhr. & mevr. Galle-Lescrauwaet Sint-Andries, dhr. & mevr. Gheeraert Brugge, dhr. & mevr. Haezebrouck

Sint-Michiels, mevr. Hanssens-Pauwels Oostende, dhr. & mevr. Hendrickx-Vander Stichele Sint-Michiels, dhr. & mevr. Hoornaert Zeebrugge, dhr. & mevr. HuysVanhollebeke Sint-Michiels, dhr. & mevr. KlemkeDalle Brugge, dhr. & mevr. LamoteDelvinquiere Brugge, dhr. & mevr. Lannoo Tielt, dhr. & mevr. Lemahieu-De Somer Sint-Michiels, dhr. & mevr. Loupo Oostende, mevr. Mertens Sint-Andries, dhr. & mevr. Moerman Brussel, dhr. & mevr. Molhant Brugge, dhr. & mevr. Nelissen Grade Brussel, Barones Pecsteen Oostkamp, dhr. & mevr. Provost-Vandewalle Sint-Andries, mevr. Roose Lichtervelde, dhr. & mevr. RuttenDestrijcker Knokke, dhr. & mevr. RyckeboschAllemeersch Sint-Kruis (Brugge), dhr. Scherpereel Assebroek, dhr. & mevr. Serruys-Kinds Brugge, dhr. & mevr. Smets-Decq Sint-Michiels, dhr. & mevr. Spruyt-Van Der Jeugd Lebbeke, dhr. Stael Brugge, dhr. & mevr. ThomasBontinck Brugge, dhr. & mevr. Tillieu-De Cuyper Brugge, Baron & Barones van Caloen Loppem, dhr. & mevr. Van de Wiele Brugge, drs. & mevr. Van Der Pas 4505 AZ Zuidzande, dhr. & mevr. Van Hoestenberghe Jabbeke, dhr. & mevr. Van Hootegem-Van Hoey Sint-Kruis (Brugge), dr. Van Maele Brugge, dhr. & mevr. Van Nuffel Sint-Michiels, dhr. & mevr. Van TieghemDupont Brugge, dhr. & mevr. Vandevyvere Oostkamp, dhr. & mevr. Vanheessen Brugge, dhr. Verbeke Assebroek, mevr. Verkempinck Brugge, dhr. & mevr. Vermandel-Gueuning Oostende, mevr. Vyncke-Mertens Sint-Andries, dhr. & mevr. Vyvey-De Cuypere Sint-Andries, dhr. & mevr. Wentein Brugge

Schemertijd/Culturen na de uren

Musea Brugge opent elke derde donderdag van de maand de deuren na sluitingstijd. Telkens zijn bijzondere activiteiten, rondleidingen of workshops gepland. Elke keer op een andere locatie. Telkens van 17.00 tot 21.00 uur.

19/12/20, Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie Brugge telde in de middeleeuwen tientallen broederschappen. Vandaag zijn er nog drie. De Confrérie van Onze-Lieve-Vrouw ter Potterie is er een van en heeft sinds kort ook vrouwelijke leden, wat heel uitzonderlijk is. Tijdens deze editie van Schemertijd kom je meer te weten over deze eeuwenoude Confrérie en over de Brugse Belofte.

Bezoek ook de sfeervol verlichte kerk. Je kunt in de kerk aansluiten op een korte rondleiding om 17.00, 18.00, 19.00 en 20.00 uur.

Surf naar www.museabrugge.be voor meer informatie

Colofon

MB, Musea Brugge Magazine, verschijnt driemaandelijks en is een uitgave van de vzw Vrienden van de Stedelijke Musea in Brugge

Verantwoordelijke uitgever: Bertil van Outryve d’Ydewalle, p/a Dijver 12, 8000 Brugge

Redactie MB 4–2019: Till-Holger Borchert, Hubert De Witte, Rudy De Nolf, Filip L. Demeyer, Laurence Van Kerkhoven, Guenevere Souffreau, Benoît Kervyn, Lothar Casteleyn, Inge Geysen, JanHuyghe, Sigrid Devisch

Coördinatie: Sibylla Goegebuer

Eindredactie MB 4–2019: Inge Geysen, Sibylla Goegebeur, Sigrid Devisch

Vormgeving: Cedric Verhelst

Druk: Stevens Print

Bijzondere Begunstigers

Musea Brugge Dijver 12 8000 Brugge T 050 44 87 43 F 050 44 87 78 www.museabrugge.be musea@brugge.be