Nieuwe aanwinst

wordt blikvanger tijdens expo Jan van Eyck in Bruges

Musea Brugge kon eind april van 2019 opnieuw een mooie aanwinst toevoegen aan de kerncollectie Vlaamse primitieven. Het paneel is van de hand van een navolger van Jan van Eyck die vermoedelijk ook een tijdje in zijn atelier werkzaam was. Het is uitzonderlijk dat een dergelijk werk vandaag nog verworven kan worden. Het wordt nu verder onderzocht in functie van de focus-tentoonstelling ‘Jan van Eyck in Bruges’ die in het voorjaar van 2020 in het Groeningemuseum zal te zien zijn. — door Till-Holger Borchert

Het schilderij Het op paneel geschilderde werk stelt de tronende Maria met kind in een binnenkamer voor. De anonieme schilder baseerde zijn compositie op elementen van telkens verschillende werken van Jan van Eyck. Dat maakt de conclusie hard dat hij minstens toegang had tot de werkplaatstekeningen van de Brugse meester en dat hij vermoedelijk zelfs een tijdje in zijn werkplaats in Brugge verbleef.

Het dendrochronologisch onderzoek van de houten drager toont aan dat de oudste jaarring van het eiken paneel van 1387 dateert en dat het schilderij vanaf het tweede decennium van de 15e eeuw kon beschilderd worden, tijdens het leven van Van Eyck of kort na zijn overlijden in 1441. nieuwe aanwinst – is bekend door een 15e-eeuwse zilverstift-tekening uit Leipzig. De troon van de Maagd, die met de twee leeuwen op de wanden verwijst naar de troon van Koning Salomon, gaat dan weer terug op de ‘Lucca-Madonna’ die Jan van Eyck rond 1435 schilderde. De positie van Maria’s hoofd, haar gulden krullen en het blauwe kleed onder de rode mantel zijn net als het brokaatpatroon op het doek van leer gebaseerd op de ‘Maria met Kind en kanunnik Joris van der Paele’ uit het Groeningemuseum die Jan van Eyck tussen 1434 en 1436 schilderde. Ook andere elementen zijn terug te vinden op werken toegeschreven aan de werkplaats of aan medewerkers van Jan van Eyck: de stoel met daarop een metalen plaat en koperen schaal, de boeken en potten in de niche rechts van de Maagd of het uitzicht op een landschap. Het gaat daarbij om de zogenaamde ‘Ince Hall Madonna’ (Melbourne, National Gallery of Victoria) of de ‘Madonna van Covarrubias’ (Museo Colegiata de San Cosme y San Damian).

Materiaal-technisch onderzoek Materiaal-technisch onderzoek, eerder dit jaar verricht door het aan Musea Brugge gelinkte Vlaams onderzoekscentrum voor de kunst in de Bourgondische Nederlanden, toonde bovendien aan dat de onderliggende tekening van de Maagd en het kind stilistisch bijzonder dicht aansluiten bij de typische manier waarop Jan van Eyck door middel van dunne ‘hachuren’ de figuren op de Van der Paele Madonna ondertekende om op die manier hun volume aan te duiden.

Duidelijke connectie met Van Eyck Onderzoek bevestigt hoe nauw de banden tussen de nieuwe aanwinst en het oeuvre van Jan van Eyck uiteindelijk zijn. Zo gaan bijvoorbeeld de positie van het kindje Jezus en de plooienval van de mantel van de Maagd terug op de originele toestand van het middenpaneel van Jan van Eycks triptiek van 1437 in Dresden. De huidige toestand werd in het midden van de 19e eeuw door de romantische kunstschilder Eduard Bendemann geschilderd over een plek waar de originele verf verloren was. De oorspronkelijke houding van de twee figuurtjes – die dus overeenkomt met de

Medewerker/navolger van Jan van Eyck, Maria met Kind in een interieur, ± 1450, olieverf op paneel, Musea Brugge, inv.2019.GRO0002.I © Musea Brugge / www.lukasweb.be, foto Dominique Provost

Details uit het IRR-beeld van Maria met Kind in een interieur door een medewerker/navolger van Jan van Eyck (± 1450, olieverf op paneel, Musea Brugge, inv.2019.GRO0002.I) © Musea Brugge / Vlaams onderzoekscentrum voor de kunst in de Bourgondische Nederlanden, Till-Holger Borchert, Guenevere Souffreau en Anne van Oosterwijk

Naast die fijne “Eyckiaanse” penseelondertekening, is de tekening niet alleen onder het landschap links, maar ook onder de boeken op de rechterkant van het paneel bijzonder schetsmatig en geroutineerd ondertekend. Meerdere wijzingen (zogenaamde pentimenti) in de ondertekening tonen aan dat de anonieme kunstenaar tijdens het schilderen van gedachte wisselde en de compositie veranderde. Zo werd onder meer de houding van het hoofd van het kindje Jezus veranderd en waren de ogen, neus en mond van Maria oorspronkelijk meer links gepositioneerd. De typologie van het gelaat van de Maagd en ook details van de landschapsachtergrond doen denken aan schilders uit het zuiden van Duitsland. Het lijkt dat deze anonymus oorspronkelijk uit Duitsland afkomstig was, in Brugge belandde en in de late jaren ‘40 van de 15e eeuw in Brugge in de werkplaats van Jan van Eyck terecht kwam, misschien zelfs pas na de dood van de meester.

Functie en eigenaars van het schilderij De oorspronkelijke eigenaar van het paneel is onbekend en ook over de originele functie is niets geweten. Mogelijks versierde het schilderij een klein altaar en diende het voor privé-devotie. De vroegst bekende eigenaar was Lucien Bonaparte, de broer van Napoleon die het in 1816 verkocht onder de naam Lucas van Leyden. Een historische prent in de veilingcatalogus toont de toenmalige toestand van het paneel, dat gedeeltelijk door een latere hand overschilderd was. Die toestand is ook nog bekend van een foto van begin 20e eeuw die in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium bewaard wordt. In 1909 publiceerde de Engelse Bruggeling en specialist van de Vlaamse primitieven W.H. James Weale het paneel voor het eerst in het Burlington Magazine als werk van een medewerker of navolger van Jan van Eyck. De reproductie van het schilderij in Weales artikel toont aan dat de 16e-eeuwse overschilderingen al verwijderd waren en dat vermoedelijk tijdens die behandeling de toplagen van het originele hoofd van de Maagd werden beschadigd. Het schilderij was toen in handen van de Londense familie die het schilderij heel recent verkocht aan Musea Brugge.