ขาวสารการอนุรกั ษ ปที่ 3 ฉบับที่ 1 เดือนมกราคม 2558 เรียน เครือขายพิพิธภัณฑ ในปพุทธศักราช 2558 ขาวสารการอนุรักษกาวเขาสูปที่ 3 ในปนี้ขอมูลขาวสารจะเขมขนและหลากหลายมาก ขึ้น เพื่อตอบสนองตอความตองการของเครือขายพิพิธภัณฑและนําเสนอเกร็ดความรูใหมๆเกี่ยวกับวัตถุพิพิธภัณฑและ การอนุรักษ หวังเปนอยางยิ่งวาทางเครือขายพิพิธภัณฑจะไดรบั ประโยชน และสามารถนําไปปรับใชในการอนุรักษวัตถุ พิพิธภัณฑ หากท านมีขอสงสัยเกี่ยวกั บป ญหาที่ พ บในพิ พิ ธภั ณฑข องทาน หรื อตองการความร วมมือดานงานการ อนุรักษวัตถุพิพิธภัณฑ สามารถติดตอมาทางที่อยูดานทายครับ นายราเมศ พรหมเย็น ผูอํานวยการสถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ การบรรยายทางวิชาการ
1) ซายบน ดร.เพ็ญสุภา สุขคตะ บรรยายเรื่อง ความสัมพันธ ระหวางเครื่องเขินเชียงใหมกับเชียงตุง 31 ตุลาคม 2557 2) ขวาบน อ.บุหลง ศรีกนก บรรยายเรื่อง วัฒนธรรมการไวจุก ของเด็กอาเซียน 28 พฤศจิกายน 2557 3) ซายลาง คุณปฏิพัฒน พุมพงษแพทย บรรยายเรื่อง หลักฐานคนไทยในอมรปุระ 26 ธันวาคม 2557
กิจกรรม
สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติจัดอบรมเชิงปฏิบัติการเรื่อง “การทําความสะอาดวัตถุพิพิธภัณฑ” ใหกับชุมชนวัด บัวโรยและชุมชนใกลเคียง ณ พิพิธภัณฑวัดบัวโรย จังหวัดสมุทรปราการ เมื่อวันที่ 14-15 ตุลาคม 2557
สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติรวมกับศูนยการเรียนรูว ัฒนธรรมอันดามัน จ.กระบี่ จัดอบรมเชิงปฏิบัติการเรือ่ ง “การดูแลรักษาวัตถุพิพิธภัณฑ” ใหกับบุคคลากรพิพิธภัณฑในจังหวัดกระบี่ เมื่อวันที่ 17-18 พฤศจิกายน 2557
สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติจัดอบรมเชิงปฏิบัติการเรื่อง “การดูแลรักษาวัตถุพิพิธภัณฑ” ใหกับบุคลากร พิพิธภัณฑและผูสนใจในจังหวัดเชียงใหม ณ คริสตจักรที่หนึ่ง อําเภอเมืองเชียงใหม จังหวัดเชียงใหม เมื่อวันที่ 16-17 ธันวาคม 2557
กระดาษไรกรด กระดาษเปนวัสดุที่จําเปนมากในการเก็บรักษาและจัดแสดงวัตถุ พิพิธภัณฑ เพื่อใชในการหอหุม คลุม คั่น บุ ปู รองรับน้ําหนัก ทํากลอง ซอง แฟม ทําวัสดุกันกระแทก และใชในการเมาทรูป ควร เลือกใชกระดาษไรกรด (acid-free paper) หรือในบางกรณีอาจตองใช กระดาษที่มีฤทธิ์เปนดางเล็กนอย (buffered paper) เพื่อใหสะเทินกรดที่อาจ แทรกซึมเขามา กระดาษไรกรดเกิดจากกระบวนการผลิตหลายขั้นตอน เริ่มตั้งแตการ คัดเลือกวัตถุดิบ การขจัดสิ่งแปลกปลอมอื่น ๆ ออกไป ใหเหลือเสนใยเซลลูโลสที่ บริสุทธิ์ขึ้น แลวเติมสารเติมแตงเพื่อปรับปรุงคุณภาพของกระดาษใหเหมาะสมตอการ ใชงาน กระดาษหลายชนิดผานกระบวนการผลิตอยางระมัดระวัง ไมใชสารเคมีที่เปน กรดหรือทําใหเกิดกรด และผานกระบวนการที่ทําใหกรดที่หลงเหลืออยูหมดไป กระดาษเหลานี้เรียกวากระดาษไรกรด ซึ่งเหมาะสมตอการจัดเก็บและจัดแสดงวัตถุ พิพิธภัณฑ กระดาษบางชนิด นอกจากจะทําใหกรดที่มีอยูหมดไปแลว ยังเติม สารเคมีบางอยางลงไปในเนื้อกระดาษเพื่อใหกระดาษมีฤทธิ์เปนดางเล็กนอย เชน เติมผงหินปูน กระดาษชนิดนี้เรียกวา buffered paper ดางที่เติมลงไปจะชวยสะเทินกรดที่มาจากสภาพแวดลอมหรือมาจากวัสดุเอง ปจจุบันนี้มีผลิตภัณฑ กระดาษที่มีคุณสมบัติเชนนี้จําหนาย แตคอนขางหายากในประเทศไทยและมีราคาแพงมาก เนื่องจากตองนําเขาจาก ตางประเทศ กระดาษที่มีราคาถูก เชน กระดาษหนังสือพิมพ กระดาษหอของ กระดาษสีน้ําตาล ฯลฯ เกิดจาก กระบวนการผลิตที่ตองการลดตนทุน จึงใชเศษไมมาตัดสับและบดยอยเปนเยื่อกระดาษหรือใชกระดาษเกานํามาเวียนใช ใหม โดยไมผานการแยกองคประกอบอื่น ๆ ของไม เชน ลิกนิน (lignin) เฮมิเซลลูโลส (hemicellulose) ยางไม น้ํามัน ฯลฯ โดยเฉพาะอยางยิ่ง กระดาษหนังสือพิมพสลายตัวแลวใหกรดอินทรียหลายชนิด เชน กรดฟอรมิก กรดแลคติก กรดซัคซินิก กลองกระดาษลูกฟูกสีน้ําตาลที่มีกลิ่นกรด มักพบกรดน้ําสม กรดฟอรมิก และฟอรมาลดีไฮด ฯลฯ กระดาษราคาถูกเหลานี้มีฤทธิ์เปนกรด และมักเปลี่ยนสี จึงไมควรใหกระดาษเหลานี้สัมผัสกับวัตถุพิพิธภัณฑ โดยตรง อยางไรก็ตาม กระดาษที่ผลิตในประเทศหรือกระดาษบางชนิดที่หาซื้อไดงายในประเทศอาจเปนกระดาษที่ไม เปนกรด เนื่องจากเลือกใชวัตถุดิบที่ไมเปนกรด และใชกระบวนการผลิตที่ไมมีกรด ควรตรวจสอบความเปนกรดเปนดาง ของกระดาษกอนนํามาใชงานและศึกษากระบวนการผลิตควบคูกันไป กระดาษที่หาซื้อไดงายและไมเปนกรด ไดแก กระดาษทิชชู (สีขาว) กระดาษสา กระดาษแข็งสําหรับวาดภาพ กระดาษเมาทรูป (photoboard) กระดาษแกว (บางผลิตภัณฑอาจเปนกรด) กระดาษซับ(สีขาว) กระดาษกรอง กระดาษพิมพหรือกระดาษถายเอกสารบางยี่หอ กระดาษที่ผลิตดวยมือในประเทศไทย เชน กระดาษสา กระดาษขอย เปนกระดาษที่ไมเปนกรด ไมมีชันสน และไมมีลิกนิน เนื่องจากผลิตจากเปลือกของตนปอสาหรือตนขอย ซึ่งมีเซลลูโลสเปนสวนใหญ ไมมีลิกนินผสมอยู เมื่อนําเปลือกของตนปอสาหรือตนขอยมาแชน้ําและตมหรือนึ่งดวยดาง (ขี้เถาหรือโซดาไฟ) จะไดเสนใยเซลลูโลสที่ คอนขางบริสุทธิ์ เมื่อทําเปนแผน กระดาษดังกลาวจึงไมมีฤทธิ์เปนกรด จึงนิยมใชในการจัดเก็บวัตถุพิพิธภัณฑ แทน การสั่งซื้อกระดาษไรกรดจากตางประเทศ อยางไรก็ตาม เมื่อใชงานไปนานๆ กระดาษไรกรดจะดูดซับกาซในอากาศ และมีความเปนกรดเพิ่มขึ้นทีละ นอย จึงตองเปลี่ยนกระดาษเมื่อตรวจสอบพบวากระดาษเริ่มเปนกรด ระยะเวลาในการเปลี่ยนแปลงไมแนนอน ขึ้นอยู กับสภาพแวดลอม
อันตรายจากไมอัด ไมอัด (plywood)คือ แผนไมที่เกิดจากการนําไมชิ้นบางๆ มาผนึกเขาดวยกัน เปนแผนหนา โดยการทา กาว ระหวางแผนไมบางๆ นั้น แลวอัดดวยความรอนและความดัน การเรียงแผนไม จะวางใหลายไมตั้งฉากกับชั้น ติดกัน เพื่อปองกันไมใหไมบิด ลดการหดตัว และทําใหมีความแข็งแรงเกือบเทากันทุกดาน ไมที่ใชในการทําไมอัดมี หลายชนิ ด เชน ไมสัก ไมยาง ไมมะปน ไม เมเปล ฯลฯ ไมอัดสําหรับใชง านภายใน ราคาถูกกว าไมอัด ที่ใชงาน ภายนอก หรือที่เรียกวาไมอัดกันน้ํา ไมอัดที่ใชงานภายในใชกาว urea-formaldehyde resin ซึ่งไมอยูตัว ใหไอระเหยของฟอรมาลดีไฮด ออกมาทําปฏิกิริยากับวัตถุที่อยูใกล เชน ทําใหโมเลกุลของโปรตีนและเซลลูโลสเปลี่ยนสภาพ ทําใหสีของรงควัตถุ เปลี่ยน ทํ าปฏิกิ ริยากั บโลหะทําใหเกิด สนิมเปนเกลือฟอรเมต ตะกั่วและโลหะผสมของตะกั่วกั บทองแดงทํ า ปฏิกิริยากับฟอรมาลดีไฮดไดเร็วที่สุด รองลงมาคือ สําริด ทองเหลือง และทองแดงตามลําดับ ซึ่งหากวัตถุทํา ดวยตะกั่ว สารประกอบฟอรเมตเกิดขึ้นจะเปนพิษตอคน ฟอรมาลดีไฮดยังทําปฏิกิริยากับแกวหรือกระจกทําให เกิดสารประกอบฟอรเมต ทําใหภาพเขียนและภาพถายเปลี่ยนสี ฯลฯ จึงไมเหมาะสมตอการทําครุภัณฑสําหรับ เก็บรักษาและจัดแสดงวัตถุพิพิธภัณฑ ไมอัดที่ใชสําหรับภายนอกหรือไมอัดกันน้ํา ใชกาว phenol-formaldehyde resin ซึ่งเปนกาวที่เสถียร พอสมควร จะใหไอระเหยของฟอรมาลดีไฮดเล็กนอย จึงเหมาะสมกวาไมอัดภายใน ในการทําครุภัณฑในการเก็บ รักษาและจัดแสดงวัตถุพิพิธภัณฑ
นอกจากนี้ผลิตภัณฑไมอื่น ๆ ก็มีขอเสียที่ควรระมัดระวัง เชน ไมอัดแผนเรียบ (hardboard) แผนผงไมอัด (particle board) แผนใยไมอัดความหนาแนนปานกลาง (medium density fiberboard) หรือไม MDF แผนชิ้นไมอัด (chipboard) แผนใยไมอัด (fiberboard)
ในกรณีที่มีครุภัณฑที่ทําจากไมอัดและผลิตภัณฑไมอยูแลว ควรนํามาเคลือบผิวดวยยูเรเทน 2-3 ชั้น แลว ผึ่งใหแหงและหมดกลิ่นกอนใชงาน ไมควรวางวัตถุบนไมอัดและผลิตภัณฑไมโดยตรง (รวมทั้งไมจริง) ควรปูหรือรองดวย ผาเนื้อหนา หรือพลาสติก ตูหรือลิ้นชักที่เก็บรักษาวัตถุพิพิธภัณฑควรใชซิลิกาเจล หรือถานกัมมันต ชวยดูดซับไอ ระเหย หรือเก็บวัตถุในกลองหรือถุงพลาสติกที่ปดไดสนิท รวมทั้งปรับปรุงระบบระบายอากาศในหองใหไอระเหยสามารถ ออกไปได
แลกเปลี่ยนความรู คุณพิพัฒน จิราภรณ
คุณนารี จิราภรณ
ขอทราบวิธีหอภาพเขียนกอนการเคลื่อนยายระยะใกลๆ ควรหอภาพเขียนดวยกระดาษไรกรดหรือกระดาษเคลือบซิลิโคน แลวหอดวยพลาสติก อีกชั้นหนึ่ง ซึ่งอาจใชพลาสติกกันกระแทกหรือพอลีเอทิลนิ ไมควรใชเทปกาวมาก เกินไป หากภาพเขียนหรือกรอบบอบบาง หลังจากหอดวยกระดาษไรกรด ควรใช กระดาษแข็งขนาดใหญกวาภาพเขียนและกรอบเล็กนอยประกบทั้งดานหนาและ ดานหลัง กอนหอดวยพลาสติก หากใชพลาสติกกันกระแทกที่มีฟองอากาศ ใหเอา ดานเรียบไวดานใน ภาพเขียนที่สียังไมแหง ควรเสริมกรอบใหหนาขึ้น โดยใช กระดาษแข็งหรือกระดาษลูกฟูกตัดเปนแถบกวาง 2-3 นิ้ว ติดรอบกรอบในแนวตั้ง ฉากกับผิวภาพ ยื่นออกมาดานหนาของภาพ เพื่อปองกันมิใหผิวหนาของภาพสัมผัสกับ กระดาษที่ใชหอ กระเปาและรองเทาหนังมักมีเชื้อราขึ้นเปนสีขาว บางทีสีเขียวอมเทา ควรเก็บอยางไร เมื่อพบวาเครื่องหนังมีเชื้อราเกิดขึ้นแสดงวาอากาศรอบ ๆ เครื่องหนังนั้น ๆ มีความชื้นสูง และกลองหรือตูหรือลิ้นชักที่จัดเก็บไมมีชองระบายอากาศ ทําใหความชื้นสะสม กอน อื่นควรนํามาผึ่งใหความชื้นระเหยออกไปในที่รมที่มี แสงแดดออน ๆและมีอากาศถายเท ไดดี เชน ระเบียง หรือ ริมหนาตาง ๒-๓ ชั่วโมง ใชสําลีแตะแอลกอฮอลเล็กนอย พอชื้น ๆ เช็ดคราบเชื้อราออกจนหมด เปลี่ยนสําลีบอย ๆ วางผึ่งตออีก ๒-๓ วัน จากนั้นหอดวยกระดาษไรกรด แลวใสในถุงซิป หรือ กลองกระดาษ ปรับปรุงตู หรือลิ้นชักใหสามารถระบายอากาศได เชน เจาะรู หลาย ๆ รู ดานหลังตู หรือดานขาง ตูและลิ้นชักที่เหมาะสมควรมีประตู บานเกล็ด เพื่อใหอากาศ ถายเทได
คุณพรพิมล เครื่องจักสานที่ทําจากไมไผ และกก มีรู ขนาดเล็ก ๆ บนผิวและมีผงสีเหลืองรวงออกมา ควรทําอยางไรคะ จิราภรณ ผงสีเหลืองดังกลาวคือมูลของมอดที่กินไมเปนอาหาร ที่พบบนไมไผและไมเนื้อออน ๆ มักเปนมอดไมไผ วิธีฆามอดในเครื่องจักสานที่สะดวกที่สุดคือนําเครื่องจักสานใส ถุงพลาสติกหรือกลองพลาสติก ปดใหแนน แลวนําไปแชแข็งที่อุณหภูมิประมาณ – 20 ถึง- 30 องศาเซลเซียสเปนเวลา 3-7 วัน แลวนําออกมาทิ้งไวที่อุณหภูมิหองเปนเวลา 4-8 ชั่วโมง เพื่อใหปรับตัวสูอุณหภูมิหอง จึงนําออกจากถุงพลาสติก ทําความสะอาดดวย แปรงขนออน ๆ และเครือ่ งดูดฝุน ทั้งนี้ควรสํารวจเสนทางที่มอดเขามาวางไข แลวปด กั้นเสนทางเหลานั้นใหหมด เพื่อปองกันไมใหมอดกลุมใหมเขามากัดกิน ผูจัดทํา นางจิราภรณ นายศุภกร นางสาวศิรดา นางสาววรรณวิษา นายคุณาพจน
อรัณยะนาค ปุญญฤทธิ์ เฑียรเดช วรวาท แกวกิ่ง
สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ 4 ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระ นคร กรุงเทพฯ 10200 โทรศัพท 022252777 ตอ 109 fax 022251881-2 e-mail : Sirada@ndmi.or.th , Wanvisa@ndmi.or.th www.facebook.com/museumsiamfan