ขาวสารการอนุรกั ษ ปที่ ๓ ฉบับที่ ๓ เดือนมิถุนายน ๒๕๕๘
เรียน เครือขายพิพิธภัณฑ สวัสดีค รับเครื อข ายพิ พิธภัณฑ สพร. ยั งคงจัด ทําขาวสารการอนุรั กษ อยูอยางต อเนื่อง ป ละ ๔ ฉบั บ ผมยินดีที่ไดรับทราบวาขอมูลที่นํามาเผยแพรมีประโยชนสําหรับสมาชิกเครือขายพิพิธภัณฑ หากทานใดมีคําถาม หรือประสงคจะแบงปนขอมูล หรือประสบการณ สามารถติดตอตามที่อยูขางทายครับ นายราเมศ พรหมเย็น ผูอํานวยการสถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ
ประมวลภาพกิจกรรม บรรยายทางวิชาการ
๑.
๒.
๓.
๔.
๑. รศ.ปยะแสง จันทรวงศไพศาล มหาวิทยาลัยเกษมบัณฑิต บรรยายเรื่อง เจิ้งเหอ:สมุทรยาตราอุษาคเนย ๒. คุณนวรัตน เลขะกุล อดีตผูอํานวยการพิพิธภัณฑธนาคารแหงประเทศไทย บรรยายเรื่อง เหรียญกษาปณอาณาจักรลพบุรี ๓. ผศ.ดร.ประภัสสร ชูวิเชียร มหาวิทยาลัยศิลปากร บรรยายเรื่อง ศิลปะไท-ลาว สองฝงโขง ๔. ดร.ปริวรรต ธรรมาปรีชากร ผอ.พิพิธภัณฑสถานเครื่องถวยเอเชียตะวันออกเฉียงใต มหาวิทยาลัยกรุงเทพฯ บรรยายเรื่อง สังคโลกกับแรงบันดาลใจ องคความรูใหมสําหรับการเขียนประวัติศาสตรไทย
⇐ วันที่ ๑๔-๑๕ พฤษภาคม ๒๕๕๘ สถาบัน พิ พิ ธ ภั ณ ฑ ก ารเรี ย นรู แ ห ง ชาติ (สพร.) ร ว มกั บ พิพิธภัณฑสถานเครื่องถวยเอเชียตะวันออกเฉียงใต มหาวิทยาลัยกรุงเทพ และวัดพระเชตุพนวิมลมังคลา รามราชวรมหาวิหาร จัดโครงการถวายความรูแดพระ สังฆาธิการ ๓๓ รูป และบุคคลทั่วไป ๖๙ ทาน โดยมี ก ารบรรยายประวั ติ ศ าสตร ค วามเป น มาและ คุณคาของเครื่องปนดินเผาโบราณที่ถูกผลิตจากกลุม เตาในประเทศไทยและตางประเทศ
อาจารยจิราภรณ อรัณยะนาค ผูเชี่ยวชาญดานการอนุรักษ สพร. ใหคําแนะนําเกี่ยวกับแนวทางการจัดเก็บวัตถุ รวมถึงการจัดแสดงวัตถุ แกรานบํารุงชาติสาสนายาไทย (บานหมอหวาน) บานหมอหวาน เปนอาคารเกาแกสไตลโคโลเนียล ยานเสาชิงชา เปนมรดกจาก นายหวาน รอดมวง แพทยแผนโบราณ โดยภายในบานหมอหวาน เลาเรื่องราวความเปนมาในอดีตผานทางวัตถุที่ เกี่ยวของกับเทคโนโลยีแพทยแผนโบราณ ตลอดจน ยาหอมโบราณ กวารอยปทั้ง ๔ ตํารับของหมอหวาน
แอลกอฮอลที่ใชมากในงานอนุรักษ แอลกอฮอลเปนของเหลวที่ใชมากในการอนุรักษวัตถุพิพิธภัณฑ เชนใชทําความสะอาด ใชเปนตัวทํา ละลาย ฆ า เชื้ อ โรค ใช ทํ า ให วั ต ถุ แ ห ง ดู ด น้ํ า ฯลฯ แอลกอฮอล ที่ ใ ช ม ากในงานอนุ รั ก ษ ได แ ก เอทิลแอลกอฮอล(ethyl alcohol หรือ ethanol) เมทิลแอลกอฮอล (methyl alcohol หรือ methanol) โพรพิลแอลกอฮอล (propyl alcohol หรือ propanol) ไอโซ-โพรพิลแอลกอฮอล (isopropyl alcohol หรือ isopropanol) บิวทิลแอลกอฮอล (butyl alcohol หรือ butanol) ฯลฯ แอลกอฮอลเหลานี้ระเหยเร็ว และไวไฟ อาจรวมตัวกับอากาศแลวระเบิดได แอลกอฮอลบางชนิด ละลายเรซินธรรมชาติไดดี ใชทําวารนิชได เรียกวา alcohol varnish และใชในการละลายวารนิชออกจาก ภาพเขียนหรือวัสดุพิพิธภัณฑอื่นๆ ที่เสื่อมสภาพ แอลกอฮอลที่มีโมเลกุลเล็ก ชวยใหชั้นสีที่แหงแลวพองตัว ขึ้นและสามารถเช็ดออกไปได เอทิลแอลกอฮอล เปนแอลกอฮอลที่ดื่มได บางครั้งเรียกวา spirits ทําจากการหมักพืชจําพวก ขาวโพด ออย หญา ฯลฯ แลวกลั่น เอทิลแอลกอฮอลมีจุดเดือด ๗๘.๕ องศาเซลเซียส รวมตัวไดดีกับ น้ํา ใชเปนตัวทําละลายในการผลิตน้ําหอม เครื่องสําอาง สี และยา เอทิลแอลกอฮอล ๗๐-๘๕ % ใชฆา เชื้อแบคทีเรีย รา และไวรัสบางชนิดได แตไมสามารถฆาสปอรของแบคทีเรีย ใชมากในการทําความสะอาด วัตถุพิพิธภัณฑหลายชนิดที่ไมเกิดการเปลี่ยนแปลงคือ ใชเอทิลแอลกอฮอล ในบางกรณีอาจผสมน้ําหรือตัวทํา ละลายอื่นๆ แอลกอฮอลอีก ชนิด หนึ่ งที่ หางายตามร านขายยา มี ชื่อเรี ยกว า methylated spirits เป น เอทิ ลแอลกอฮอล ผสมกั บ สารเคมี อื่ น เพื่ อไม ให ดื่ ม ได เช น ทํ า ให มี ร สขม กลิ่ น เหม็ น หรื อทํ า ให เ วี ย นหั ว สารเคมีที่ใชเติมมักเปน เมทิลแอลกอฮอล ประมาณ ๑๐ % หรือ ไอโซ-โพรพิลแอลกอฮอล หรืออะซีโตน หรื อ เมทิ ล เอทิ ล คี โ ตน บางผลิ ต ภั ณ ฑ ใ ส สี ย อ มให มี สี ฟ า หรื อ สี ม ว ง เพื่ อ ให เ ห็ น ความแตกต า ง โดยที่ เอทิลแอลกอฮอลยังมีคุณสมบัติเหมือนเดิม หากนําไปใชงานในพิพิธภัณฑควรระวังเพราะสียอมที่ผสมอาจเกิด รอยดางบนวัตถุได แอลกอฮอลที่มีจําหนายตามรานขายยาทั่วไปอีกชนิดหนึ่งคือ rubbing alcohol ซึ่งประกอบดวย เอทิลแอลกอฮอล หรือ ไอโซโพรพิลแอลกอฮอล ประมาณ ๗๐ % ขึ้นไป ที่เหลือเปนน้ําและสารเคมีอื่น ๆ แอลกอฮอลชนิดนี้ระเหยเร็ว ไวไฟ มีรสขม และมีกลิ่นเฉพาะตั ว อาจเติมสารมีสีหรื อไมเติม ไอโซ-โพรพิ ล แอลกอฮอลเขากันไดดีกับน้ํา แอลกอฮอลอื่น ๆ อีเทอร คลอโรฟอรม ใชเช็ดทําความสะอาดและฆาเชื้อโรค สามารถละลายเอทิลเซลลูโลส พอลิไวนิลบิวทีรอล น้ํามันหลายชนิด กาว เรซินธรรมชาติ สารประกอบ ที่ไมมีขั้วไฟฟา ฯลฯ นิยมใชเปนตัวทําละลายในสารเคลือบผิว ควรเลือกใชชนิดที่ไมผสมสี ส ว นเมทิ ล แอลกอฮอล เดิ ม ได จ ากการกลั่ น ไม ป จ จุ บั น ผลิ ต จากกระบวนการทางเคมี เมทิลแอลกอฮอลมีความเปนพิษสูงมาก หากรับประทานจะทําใหตาบอด ใชฆาแมลงได ใชละลายเรซินบาง ชนิดได เชน เชลแลค ควรใชอยางระมัดระวัง
ปญหาที่เกิดกับระติมากรรมที่อยูกลางแจง ประติ ม ากรรมที่ อยูก ลางแจ ง ส วนใหญเปน อนุสาวรียข องบุค คลที่มีชื่อเสียงที่ทํ าคุ ณประโยชน ตอ ประเทศชาติ ห รื อ ต อสั ง คม หรื อ เป น ที่ รั ก ใคร บู ช า หรื อบางส วนเปน ประติม ากรรมที่ เป น สัญ ลัก ษณข อง หนวยงาน หรือเปนผลงานศิลปะของศิลปนระดับชาติ ซึ่งมักตั้งอยูกลางแจง อยูบริเวณหนาอาคาร ในสวน ริมระเบียง บางแหงอยูในสระที่มีน้ําลอมรอบ หรือมีน้ําพุประดับ ฯลฯ ประติมากรรมเหลานี้ลวนมีคุณคา ทางดานศิลปะ ประวัติศาสตร และมีคุณคาทางจิตใจ แตเมื่อเวลาผานไป สวนใหญอยูในสภาพสกปรกและ ชํารุดเสื่อมสภาพจากสาเหตุหลายประการ ทั้งจากตัววัสดุเองและสภาพแวดลอม ปจจัยที่สําคัญที่สุดคือ การทอดทิ้ง ปลอยปละละเลย ขาดการดูแลรักษา ภาพที่มักเห็นอยูเสมอ ไดแก ประติมากรรมที่ทําดวย หินผุเปอย โลหะขึ้นสนิมและผุกรอน ไมแตกราวและเนาเปอยผุพัง สีและสารเคลือบผิวเปลี่ยนสี แตก รานหลุดลอก โปงพอง และแตกปนเปนผง มีคราบสกปรกจากเขมา ควัน ฝุนละออง มูลนก ตะไคร เชื้อรา ไลเคน แบคทีเรีย และพืชชั้นต่ํา น้ําฝนและแสงแดดเปนปจจัยหลักที่ทําใหประติมากรรมที่อยูกลางแจง ชํารุดเสื่อมสภาพรวดเร็ว ประติมากรรมขนาดใหญยังอาจประสบปญหาจากฟาผา การถูกพนสีหรือขีดเขียน และ สลักขอความ การเคลื่อนตัวของดินที่ฐานราก ความชื้นและเกลือที่แทรกซึมเขามาตามแทนฐาน แรงดันจาก รากไมที่อยูใกลเคียง การผุพังของวัสดุที่ใชทําแทน นอกจากนี้ ประติมากรรมที่มีขนาดใหญมากยังตรวจสอบ ยาก บางครั้งตรวจไมพบการชํารุดในระยะเริ่มแรก แตมาตรวจพบเมื่อเกิดความเสียหายรุนแรงแลว ขั้นตอนที่จําเปนที่สุดในการปองกันการเสื่อมสภาพของประติมากรรมที่อยูกลางแจงคือการดูแลทํานุ บํารุงรักษาอยางถูกตองและตอเนื่อง สภาวะแวดลอมที่อยูกลางแจงเปนสภาวะแวดลอมที่รุนแรง ยากตอการ หยุดยั้งหรือควบคุม อาจเกิดการเปลี่ยนแปลงทั้งทางกายภาพและทางเคมีจนยากที่จะทําใหกลับสูสภาพเดิมได จึงตองการความเขาใจในคุณสมบัติของวัสดุ สาเหตุ และผลของการเสื่อมสภาพ แลวพิ จารณาหาทางลด ปญหา ปจจุบันนี้ในหลายประเทศดําเนินการเคลื่อนยายประติมากรรมชิ้นสําคัญเขามาเก็บรักษา หรือจัด แสดงภายในอาคาร เพื่อหยุดอัตราการชํารุดเสื่อมสภาพ แลวทําประติมากรรมชิ้นใหมเลียนแบบของเดิมไปจัด วางไวกลางแจงแทน หากไมสามารถเคลื่อนยายไดดวยเหตุผลใด ๆ ก็ตาม วิธีการที่นิยมใชกันทั่วไป ไดแก การ ปกปองผิวดวยสารเคลือบผิวที่เหมาะสม ซึ่งเปนที่ยอมรับในวงการอนุรักษระดับสากล และทํานุบํารุงดูแลรักษา อยางตอเนื่อง อาจตองเคลือบผิวประติมากรรมซ้ําทันทีที่สารเคลือบผิวเริ่มเกิดการเปลี่ยนแปลง และที่สําคัญ ตองทําการศึกษาวิจัยวาสารเคลือบผิวแตละชนิดเกิดการเปลี่ยนแปลงอยางไรในสภาพแวดลอมนั้น ๆ สําหรับประติมากรรมใหม ๆ ศิลปนควรทําความเขาใจเกี่ยวกับคุณสมบัติเฉพาะตัวของวัสดุชนิดตางๆ และเลือกใชวัสดุที่สามารถทนทานตอสภาพแวดลอมกลางแจงได ตลอดจนวางแผนในการดูแลรักษา จะชวย ลดปญหาที่จะเกิดกับประติมากรรมทีอ่ ยูกลางแจงลงได
แลกเปลี่ยนความรู คุณปทมา
ขอทราบขั้นตอนการปฏิบัติเมื่อหนังสือจํานวนมากเปยกน้ํา
จิราภรณ
จับตองเคลื่อนยายอยางระมัดระวัง ทําใหอาคารแหง ไมอับชื้น โดยเปดหนาตาง พัดลม เครื่องดูด ความชื้น เคลื่อนยายวัสดุที่เปยกน้ํา เชน พรม ผามาน ฯลฯ ออกไปจากอาคาร มองหาจุดที่มีน้ํา สะสมแลวซับหรือสูบออกใหแหง ซับน้ําออกจากหนังสือออกใหมากที่สุด แลวแทรกดวยกระดาษซับ ผึ่งใหแหงภายใน ๒๔ ชั่วโมง ใหวางสันลง หนังสือที่เคลือบผิวมัน ใชกระดาษไขคั่น การคั่นอยา สอดลึกถึงสัน เพราะจะทําใหสันหนังสือแตก/บวม/ชํารุด วางบนชั้นวางของที่มีลักษณะเปนตะแกรงโปรง อยาวางซอนกันเปนตั้ง ๆ หนังสือที่เปอนโคลนใหลางออกโดยใชน้ําเย็นไหลผานและใชฟองน้ําซับเบา ๆ อยาขัด/เช็ดไปมา เพราะจะทําใหเปนขุยมากขึ้น หนังสือสวนที่ไมสามารถทําใหแหงทันเวลา ใหแชแข็ง อาจหาบริษทั ที่ใหเชาตูคอนเทนเนอรสําหรับแชแข็งอาหาร โดยบรรจุลงกลองพลาสติก หนังสือที่พิมพ/เย็บเลมดวยหนังสัตว/หนังแกะ/แพะ/ลูกวัว เวลาเปยกน้ําจะบิดเบี้ยว และ แตกสลายงาย ควรแยกออกจากหนังสือประเภทอื่น บรรจุลง กลอง แลวนําไปแชแข็ง ภายใต คําแนะนําของผูเชี่ยวชาญดานการอนุรักษอยางใกลชิด
คุณดวงตา
ฟลมถายรูปรุนเกามีกลิ่นเปรี้ยว ควรทําอยางไร
จิราภรณ
ฟลมถายรูปที่ผลิตในตนคริสตศตวรรษที่ ๒๐ ประมาณ ค.ศ. ๑๙๐๑ ถึง ๒๐๐๐ ฐานฟลมทําจาก เซลลูโลสอะซีเตต ซึ่งสลายตัวใหกรดน้ําสมหากเก็บรักษาในที่ที่มีความรอนและความชื้นสูง อาการดังกลาวเรียกวา โรคกรดน้ําสม (vinegar syndrome) ถาไดกลิ่นเปรี้ยว ๆ แสดงวาฟลมดังกลาว เสื่อมสภาพไปมากแลว หากทิ้งไวเชนนี้ ฟลมจะหดตัว เปนคลื่น โคงงอ และกรอบเปราะ สิ่งที่ควรทํา คือรีบทําสําเนาบนฐานฟลมใหม หรือสแกนภาพเก็บไว แลวลดอัตราการเกิดปฏิกิริยาใหชาลง โดยควบคุมอุณหภูมิ ใหต่ํากวา ๒๐ องศาเซลเซียส และความชื้นสัมพัทธ ๔๐ % ตลอดเวลา และเก็บรักษาในกลองกระดาษ ภายในใสซิลิกาเจล และถานกัมมันต เพื่อใหชวยดูดซับไอกรดที่เกิดขึ้น ไมควรเก็บรักษาในซองพลาสติก เพราะไอกรดจะถูกเก็บกักไวภายใน และทําอันตรายตอไปไมสิ้นสุด อยางไรก็ตามไมสามารถทําใหกลับสูสภาพเดิมได
ผูจัดทํา นางจิราภรณ นายศุภกร นางสาวศิรดา นางสาววรรณวิษา นายคุณาพจน
อรัณยะนาค ปุญญฤทธิ์ เฑียรเดช วรวาท แกวกิ่ง
สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ 4 ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระ นคร กรุงเทพฯ 10200 โทรศัพท 022252777 ตอ 101 fax 022251881-2 e-mail : Sirada@ndmi.or.th , Wanvisa@ndmi.or.th www.facebook.com/museumsiamfan