ขาวสารการอนุรกั ษ ปที่ ๔ ฉบับที่ ๑ เดือนธันวาคม ๒๕๕๘
เรียน เครือขายพิพิธภัณฑ สวั สดี ค รับ เครื อข า ยพิ พิ ธภั ณฑ ทุ ก ท าน ข าวสารการอนุรัก ษฉบับ นี้ เป น ฉบั บ แรกของป ที่ 4 เนื้ อหายั ง คง เกี่ยวกับเกร็ดความรูดานการอนุรักษวัตถุพิพิธภัณฑ ซึ่งสามารถนําไปประยุกตใชกับพิพิธภัณฑของทาน สพร. จะ สรรหาขอมูลใหมๆที่มีประโยชนสําหรับการดูแลรักษาและจัดแสดงวัตถุพิพิธภัณฑ มาเลาสูกันฟงเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ หากทานตองการแลกเปลี่ยนขอมูลหรือมีขอสงสัย สามารถติดตอมาตามที่อยูดานทายครับ นายราเมศ พรหมเย็น ผูอํานวยการสถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ
ประมวลภาพกิจกรรม
วันที่ 9 ธันวาคม 2559 พลอากาศเอกประจิน จั่นตอง รองนายกรัฐมนตรี และทีมงานจากชอง 7 สี ไดมาเยี่ยม ชมพิพิธภัณฑและหองคลังโบราณวัตถุและหองปฏิบัติงาน พรอมทั้งถายทํารายการ "เดินหนาประเทศไทย" ซึ่งเทปนี้ จะออกอากาศในวันที่ 14 มกราคม 2559
เมื่ อ วั น ที่ 25-27 พฤศจิ ก ายน 2558 สพร. ไดเขารวมการประชุม วิ ช าการระดั บ นานาชาติ ค รั้ ง ที่ 4 “Embracing Cultural Materials Conservation in the Tropics” จัด โดย Asia Pacific Tropical Climate Conservation Art Research Network - APTCCARN ณ Conservation Center, Cheng Shiu University เมืองเกาสง ประเทศไตหวัน มีผูเขารวมเสนอผลงานวิชาการ 51 ทานจากยุโรป อเมริกา ออสเตรเลีย และเอเชีย
อาจารย จิ ราภรณ อรัณยะนาค ผู เชี่ยวชาญ ดานการอนุรักษ จากสพร. นําเสนอผลงาน หัวขอ “Current Situations on Collection Environment in Thailand” และ “Salt Weathering of Mural Painting Located on Floodplain in the Lower Chao Phraya River Basin”
หองปฏิบัติการดานงานอนุรักษ Conservation Center, Cheng Shiu Unversity ประเทศไตหวัน แบงออกเปนแผนกอนุรักษโลหะ แผนกอนุรักษกระดาษและภาพเขียน
การเสื่อมสภาพของแผนซีดีและดีวีดี แผนซีดีและดีวีดีทําจากพลาสติก ประกอบดวยชั้นตาง ๆ หลายชั้น ชั้นที่เก็บขอมูลทําดวยพอลี คารบอเนต ชั้นถัดมาคืออะลูมิเนียมหรือทอง ทําหนาที่ปกปองชั้นที่เก็บขอมูล และสะทอนแสงเลเซอรจาก หัวอ า น ชั้ น ที่ สะท อนแสงเลเซอร อยู ใต แ ลคเคอร บ าง ๆ เพื่ อชวยปกปอ งผิวหนา อะลู มิ เนี ยมสามารถทํ า ปฏิกิริยากับสารเคมีอื่น ๆ เชน ออกซิเจน กํามะถัน และอนุมูลตาง ๆ โดยเฉพาะอยางยิ่งเมื่ออะลูมิเนียมทํา ปฏิกิริยากับออกซิเจน จะเกิดอะลูมิเนียมออกไซดเร็วมาก และชวยปกปองอะลูมิเนียมจากสารมลพิษ แตชั้น ของอะลูมิเนียมออกไซดบางมาก จนไมสามารถปองกันอะลูมิเนียมไดนานพอ แผนซีดีและดีวีดีบางชนิด เชน CD-R DVD-R DVD+R เคลือบผิวพอลีคารบอเนตดวยทอง หรือเงิน หรือโลหะผสมของเงิน เพื่อให เปนชั้นที่สะทอนแสงเลเซอร สารเคลือบผิวที่ทําดวยทอง ทนทานแตราคาแพง สารเคลือบผิวที่ทําดวยเงิน สะทอนแสงเลเซอรไดดี ราคาถูกกวาทองแตเกิดสนิมงาย โลหะผสมของเงินเกิดสนิมไดนอยลง ชั้นบนสุดของ แผนซีดีและดีวีดีมักเปนขอความหรือภาพที่พิมพลงไป การเสื่อมสภาพเกิดจากการเปลี่ยนแปลงทางกายภาพและทางเคมี เชน ชั้นที่สะทอนแสงเลเซอร เปนสนิม การขูดขีดบนผิวหนาและที่ขอบ รังสีอัลตราไวโอเล็ท ปฏิกิริยาจากสารมลพิษ การสูญเสียแรงยึด เหนีย่ วของกาวที่ใชในการยึดเหนีย่ วชั้นตางๆ เขาดวยกัน สภาพแวดลอมทําใหชั้นที่บรรจุขอมูลเสื่อมสภาพไปเร็ว ทําใหอานขอมูลไมได บางครั้งพอลีคารเนตอาจบิดงอ โคง แอน หากเก็บรักษาในสภาพที่ไมเหมาะสม แผนซีดี ที่เสื่อมสภาพมักมีสีเปลี่ยนไปจากเดิม ออกซิ เ จนและความชื้ น สามารถแทรกซึ ม ผ า นรอยขู ด ขี ด รอยร า ว หรื อ บริ เ วณที่ มี ก ารแยกชั้ น ออกซิเจนและความชื้นเขาทําปฏิกิริยากับอะลูมิเนียม ทําใหพื้นผิวสะทอนแสงเลเซอรไดนอยลง อุณหภูมิสูง เปนตัวเรงปฏิกิริยา น้ําหมึก ตัวทําละลาย สารมลพิษ ทําใหเกิดสนิม สีเปลี่ยน บิดเบี้ยว ทําใหหัวอานเกิด ป ญ หาอย า งถาวร นอกจากนี้ แ ผ น ซี ดี บ างกลุ ม เสื่ อ มสภาพจากความผิ ด พลาดในการผลิ ต ลั ก ษณะการ เสื่อมสภาพเชนนี้เรียกวา CD Bronzing เมื่อใชงาน หัวอานที่ใชแสงเลเซอรจะอานจากดานลางของแผนแลวสะทอนกลับสูเครื่องรับสัญญาณ ซึ่งจะเปลี่ยนสัญญาณไปเปนขอมูลอิเลคทรอนิค คนทั่วไปมักเขาใจวาดานลางของแผนบอบบาง แตความจริง แลวดานบนของแผนบอบบางกวา รอยขูดขีดเพียงเล็กนอยก็อาจทะลุลงไปถึงชั้นอะลูมิเนียมได บางครั้งแรงกด ของปากกาที่ใชเขียนขอความก็ทําใหแผนซีดีนั้นใชงานไมได อีกจุดหนึ่งที่ตองระวังคือสวนขอบ ขอบของซีดี มัก ไมมี แ ลคเคอร ออกซิ เจนและสารมลพิ ษ สามารถแทรกซึมทะลุสารเคลือบผิวเขาไปได งาย เพื่ อยื ด อายุ ก ารใช ง าน ควรหยิ บ จับอยางระมัดระวัง อยาใหเกิดการโคงงอและ รอยขูดขีด อยาวางซอน ๆ กันโดยไมมีอะไรคั่น ไมควรเขียนขอความบนแผนซีดีโดยใชปากกา ที่ใช หมึ กที่ ผสมตัวทํ าละลาย เก็ บ รั ก ษา แผน ซีดี และดี วีดีในที่ที่ มีอากาศเย็น สะอาด และแห ง ควรถ า ยทอดข อ มู ล ลงในซี ดี แ ผ น ใหมเปนระยะ ๆ
สนิมเหล็ก เหล็กเปนโลหะที่เกิดสนิมไดเร็วในพื้นที่ที่มีความชื้นสูง สนิมเกิดจากเหล็กทําปฏิกิริยากับสารเคมีตาง ๆ ที่ มีอยูในสภาพแวดลอม เชน น้ํา ออกซิเจน ซัลเฟอรไดออกไซดและกาซอื่น ๆ เกลือ กรด ดาง ฯลฯ ผลของ ปฏิกิริยาเปนสารประกอบของเหล็กชนิดตาง ๆ เชน เหล็กออกไซด เหล็กไฮดรอกไซด เหล็กคลอไรด เหล็กซัลเฟต ฯลฯ สารประกอบเหลานี้ เรียกสั้น ๆ วา สนิม ในภาษาอังกฤษใชคําวา rust สําหรับสนิมเหล็ก ตามปกติเหล็กมีสีคลายเงินหรือสีเทา เหล็กมีหลาย ชนิด แตละชนิดมีโอกาสที่จะเกิดสนิมไมเทากัน เชน เหล็กกลา (steel) ประกอบดวยเหล็กและคารบอน 0.2-2 % เหล็กกลา ไรสนิม (stainless steel) ประกอบดวยเหล็กกับโครเมียม และนิกเกิล เหล็กเหนียว (wrought iron)ซึ่งมักพบในแหลง โบราณคดี เปนเหล็กเกือบบริสุทธิ์ มีคารบอนผสมอยูต่ํากวา 0.1 % เหล็กหลอ(cast iron) ประกอบดวยเหล็กและ คารบอน 2-4 % เมื่อเหล็กเปนสนิมจะมีสีเปลี่ยนไป สนิมเหล็กมีหลายสีหลายลักษณะ ที่พบบอยคือสีแดง หรือสีแดงอม น้ําตาล เปนแผนแหงๆ ปกคลุมบนผิวเหล็ก สนิมชนิดนี้เปนเหล็กออกไซดซึ่งไมคอยเปนอันตราย เกิดจากการที่เหล็ก เคยสัมผัสกับความชื้นสูงชั่วระยะเวลาหนึ่ง หากทําใหความชื้นลดต่ําลง สนิมชนิดนี้จะหยุดและไมลุกลามตอไป เหล็กที่ไดรับความชื้นสูงตลอดเวลา เหล็กเปลี่ยนเปนสนิมมากขึ้นเรื่อย ๆ จนผิวของสนิมและสารเคลือบ ผิวหลุดลอนออกเปนสะเก็ดหรือเปนแผน เหล็กที่แชน้ําจะมีสนิมสีสมสด น้ําเปนปจจัยสําคัญในการเกิดสนิม เพราะ สามารถแทรกซึมเขาไปในชองวางหรือรอยแตกรอยราวเล็ก ๆ ในเนื้อเหล็ก เหล็กที่เคยฝงอยูในดินเปนเวลานาน เชน เครื่องมือเหล็กจากแหลงโบราณคดี มักหลุดลอนเปนแผน ๆ เนื่องจากมีเกลือหลายชนิดจากน้ําและดินเขามารวมทํา ปฏิกิริยา ทําใหเกิดสนิมหลายชนิด หากในสภาพแวดลอมมีแคลเซียมคารบอเนต อยูดวย จะเกิดตะกอนแข็ง ๆ ที่ทํา ใหสนิมมีลักษณะเปนคราบหรือเปลือกแข็ง ๆ สนิ ม ที่ เ ป น อั น ตรายสู ง สุ ด คื อ สนิ ม ที่ มี ลั ก ษณะเป น หยดน้ํ า เกาะอยู บ นผิ ว เหล็ ก เกิ ด จากการที่ ใ น สภาพแวดลอมมีเกลือคลอไรด เชน อยูใกลทะเลหรืออยูในดินเค็มหรือนําขึ้นมาจากทะเล เมื่อเกลือคลอไรดทําปฏิกิริยา กับเหล็กแลวเกิดเหล็กคลอไรด ซึ่งดึงดูดน้ําไดดี จึงมีสภาพเปนหยดน้ํา ผิวของหยดน้ําจะมีสนิมสีน้ําตาลอมสมเคลือบ อยู สนิมชนิดนี้เมื่อเกิดขึ้นแลวจะลุกลามไปที่อื่น ๆ ได และทําใหเนื้อเหล็กถูกกัดกรอนไปเรื่อย ๆ ตราบใดที่ความชื้น สูงพอ เมื่อความชื้นลดลง อาจจะไมเห็นหยดน้ําเกาะอยู แตสนิมจะเปลี่ยนสภาพเปนลูกกลมกลวง ๆ บางครั้งเหล็กมีสนิมเกิดขึ้นเปนจุด ๆหรือเปนดวง เกิดจากการที่มีนํ้าหรือความชื้นสะสมเปนบางจุด หรือ อาจเกิดจากมีฝุนละอองหรือสิ่งสกปรกสะสมเปนจุดๆ บางครั้งสนิมเหล็กเกิดขึ้นบริเวณที่มีคนจับตองมาก ๆ สารเคมี จากเหงื่ อและสิ่ ง ปนเป อนจากมื อทํ าใหเกิ ด สนิ ม เป น หย อม ๆ วิธีปองกัน ไมใหเหล็ก เปน สนิม คือ เก็บ รัก ษาในที่ที่มี ความชื้นสัมพัทธต่ํากวา 50 %
แลกเปลี่ยนความรู ดวงเดือน
สะสมอําพันไวจํานวนหนึ่ง ควรเก็บรักษาอยางไร
จิราภรณ
อําพัน เปนวัสดุที่คอนขางออน เกิดรอยขูดขีดไดงาย ควรหอดวยทิชชูนุม ๆ แลวเก็บ ในกลองหรือถุง กลอง/ถุงละหนึ่งชิ้น เพื่อไมใหเกิดการขัดสีกัน เก็บในที่มืดจะดีที่สุด หากมีคราบสกปรก ใช cotton bud จุมในน้ําอุนเล็กนอย ซับและเช็ดคราบสกปรกออก แลวรีบซับดวยสําลีแหง ๆ หรือผาแหงโดยเร็ว วางผึ่งบนผาแหง ๆ แลวจึงเก็บเขากลอง ไมควรใชสารเคมีใดๆ ในการทําความสะอาดหรือเคลือบผิว
ศักดิ์ชัย
หมอดินเผาที่ซอมดวยกาวลาเท็กซ ปจจุบันสวนที่ซอมแยกหลุดออกจากกัน ควรทําอยางไร
จิราภรณ
กาวลาเท็กซ เปนกาวที่ละลายน้ําได ควรใชสําลีจุมน้ําอุน ๆ แปะบนสวนที่เปนกาว ทิ้งไว ประมาณ 10-15 นาที กาวลาเท็กซจะบวมและมีสีขาว
จากนั้นใชปากคีบคีบออก หรือ
ใชแปรงปดออก ทําความสะอาดโดยใชแปรงปดสิ่งสกปรกออก วางทิ้งใหแหงในที่รม หากหมอดินเผามีเนื้อแข็งแกรง ควรตอชิ้นสวนเขาดวยกันโดยใชกาวอะครีลิค (พาราลอยด บี- 72) ที่ละลายในอะซีโตนอยางเขมขนจนมีลักษณะเหนียวหนืด
แตถาเนื้อดินมีลักษณะ
ออนคอนขางยุย ตองทําใหแข็งแกรงขึ้นกอน โดยใชพูกันจุมสารละลายพาราลอยด บี -72 เจือจาง ประมาณ 1-3 % ทาลงบนพื้นผิวดินเผาตรงรอยแตกหลาย ๆ ครั้งซ้ํา ๆกัน เพื่อให สารละลายพาราลอยดแทรกซึมเขาไปในเนื้อดินสวนนั้นใหมากที่สุด
จากนั้นวางทิ้งให
กาวแหง แลวจึงตอชิ้นสวนเขาดวยกันดวยกาวพาราลอยด บี -72 เขมขน
ผูจัดทํา นางจิราภรณ นางสาวศิรดา นางสาววรรณวิษา นายคุณาพจน
อรัณยะนาค เฑียรเดช วรวาท แกวกิ่ง
สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ 4 ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร กรุงเทพฯ 10200 โทรศัพท 02 225 2777 ตอ 101 fax 02 225 1881-2 e-mail : Sirada@ndmi.or.th , Wanvisa@ndmi.or.th www.facebook.com/museumsiamfan