Nr 1 - E-BIULETYN Muzeum Narodowego w Gdańsku

nr 1 2013

e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

Prezentujemy pierwszy numer e-Biuletynu Muzeum Narodowego w Gdańsku, który będzie się ukazywał co kwartał.

W dziale „Projekty międzynarodowe” piszemy o działaniach, które Muzeum Narodowe w Gdańsku podejmowało w ostatnim okresie wspólnie z instytucjami i muzeami z zagranicy. były to m.in. przeprowadzenie kompleksowych badań tryptyku „Sąd ostateczny”, renowacja obiektów Biblioteki Polskiej w Paryżu oraz wystawy: „Bartholomäus Schachman (1559–1614). Sztuka podróży”, „Dialog mistrzów. Callot – Goya – Tiepolo”, „Za mundurem panny sznurem. Umundurowanie żołnierza polskiego Księstwa Warszawskiego”, „Za żelazną kurtyną. Sztuka oficjalna i niezależna w Związku Radzieckim i Polsce, 1945–1989” czy projekt „Ostańce próśb”.

Anonsujemy wydarzenia i wystawy, które właśnie zaistniały w naszym muzeum lub które niedługo będzie można oglądać.

W e-biuletynie znajdą dla siebie coś ciekawego także nasze pociechy .

I /

projekty Międzynarodowe (2012) 1.1. n o w e s p o j r z e n i e n a „ s ą d o s tat e c z n y ” 1.2. h i s to r i a p e w n e j w ę d r ó w k i 1.3. g r a f i c z n e w i z j e 1.4. B i b l i ot e k a P o l s k a w pa r y ż u 1.5. Z a ż e l a z n ą k u r t y n ą 1.6. o c a l i ć n a r o d o wą s p u ś c i z n ę

II /

Zapowiedzi wystaw i wydarzeń 2.1.

2.2.

2.3.

2.4.

III /

09 19 27 33 39 43

a k t w f oto g r a f i i l e t n i j a r m a r k e t n o g r a f i c z n y m ag i c z n y ś w i at b o g da n a l e s i ń s k i e g o z a m u n d u r e m pa n n y s z n u r e m

49 53 55 59

gdański kalendarz szkolny 3.1. l i p i e c 3.2. s i e r p i e ń 3.3. w r z e s i e ń

66 76 88

projekty międzynarodowe (2012)

I / 1

nr 1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

Nowe Spojrzenie na „sąd ostateczny” z Muzeum Narodowego w Gdańsku na podstawie Badań z lat 2010/2012 Iwona Szmelter, Roman Stasiuk (Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie), Antonio Sgamellotti, Laura Carteghini i zespół CHARISMA_Molab (SMART, Wydział Chemii Uniwersytet w Perugii)

O

łtarz z wizją „Sądu Ostatecznego” znalazł się w Gdańsku w 1473 roku w wyniku porwania przez gdańskich kaprów galeonu wiozącego tryptyk. To znakomite piętnastowieczne dzieło przez stulecia było przypisywane różnym autorom, w tym m.in. braciom van Eyck. Po raz pierwszy na autorstwo Hansa Memlinga wskazał w 1843 roku Heinrich Gustav Hotho i ta atrybucja przeważała w ostatnich latach. Kuratorzy i konserwatorzy Muzeum Narodowego w Gdańsku (wcześniej istniejącego pod nazwą Muzeum Pomorskie) podczas badań tego znakomitego obiektu zwracali się także o pomoc na zewnątrz. W latach 60. ubiegłego wieku bardzo ważne były badania prof. Kazimierza Kwiatkowskiego spopularyzowane przez świetne interpretacje prof. Jana Białostockiego, a już w naszym stuleciu warto wymienić badania naukowców z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu: prof. Józefa Flika i dr hab.

Justynę Świetlik-Olszewską. W ostatnim czasie najpełniejsze opracowania omawianego dzieła w zakresie historii sztuki przedstawił dr Till H. Borchert i prof. Antoni Ziemba.

Ze względu na wiele niejasności dotyczących historii tryptyku, brak danych o przeszłości Hansa Memlinga sprzed 1465 roku (obiekt datowany był dotąd zwykle na lata 1465–1473), zagadkowe podrysowania utrzymane w innej konwencji artystycznej niż warstwy wykończeń malarskich i budowy technologicznej obiektu, uzupełnienia brakujących wątków podjęła się kolejna ekipa badaczy na podstawie planu i pod kierunkiem piszącej te słowa. Dzięki wykonanej po raz pierwszy pełnej reflektografii w podczerwieni postawiono hipotezę o współautorstwie Rogiera van der Weydena, traktując dostrzeżone zmiany kompozycji centralnej, rysunki i wstępne

podmalowania jako przesłanki świadczące o jego udziale w powstaniu dzieła. W konsekwencji Hans Memling jawi się jako kontynuator rozpoczętego przez Rogiera dzieła.

Koordynację i metodologię obecnych badań z lat 2010–2012 oparto na holistycznym projekcie konserwatorskim zakładającym interdyscyplinarne badania „Sądu Ostatecznego” z Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Faza 1 – badania opisowe: historia sztuki, historia obiektu, które uzupełniono hipotezami z odkryć dokonanych w trakcie drugiej fazy.

9

F u n d a m e n ta l n y m faktem jest odkrycie starszej kompozycji w centralnej części tryptyku wokół postaci Chrystusa.

Faza 2 – badania nieniszczące, wizualizac yjne: etap 2.1. – fotografia VIS, makro i w skośnym świetle; radiografia rentgenowska (X-ray), reflektografia w podczerwieni (IR), fotografia w luminescencji ultrafioletowej (UV) w wykonaniu Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie pod kierunkiem autorki, uzupełnione o konsultacje z prof. Tomaszem Ważnym w zakresie interpretacji badań dendrochronologicznych; etap 2.2. – badania nieniszczące in situ wykonane w wyniku projektu CHARISMA-MOLAB finansowanego przez 7 Program Ramowy Unii Europejskiej (Cultural Heritage Addvanced Research Infrastructures – Synergy for Multidisciplinary Approach).

Faza 3 – badania na próbkach: SEM-EDS, badania w podczerwieni – w ramach mieszanego projektu; WKiRDS – CHARISMA. Faza 4 – wieloetapowe badania archiwalne rewidujące i uzupełniające dotychczasowe ustalenia historyczne; przede wszystkim skupiono się na poszukiwaniu w archiwach Brugii, Brukseli i Florencji dokumentów dotyczących zagadnień dotąd w badaniach niepodejmowanych i nieopracowanych.

Do nowego spojrzenia na ołtarz „Sądu Ostatecznego” przyczyniły się więc fakty wynikające z kilku badań.

Fundamentalnym faktem jest odkrycie w centralnej części tryptyku wokół postaci Chrystusa starszej kompozycji, nawiązującej do kompozycji anielskiej w pentaptyku Rogiera van der Weydena w hospicjum w Beaune, przedstawiającym również „Sąd Ostateczny”. Ikonograficzna zbieżność umożliwia obserwację w gdańskim dziele cech charakterystycznych dla Rogiera i wskazujących na rękę

I / 1

mistrza, takich jak dynamiczny rysunek, z ‘T’-kształtnymi i hakowatymi liniami fałd. Na tej wyjściowej kompozycji powstały później złocenia i postaci 12 apostołów malowane swobodnie, prawie alla prima, jedynie z nieznacznymi tzw. podrysowaniami. Sytuacja z odkryciem wcześniejszej kompozycji Rogiera van der Weydena ma analogie we wczesnym obrazie Hansa Memlinga „Zwiastowanie” (Metropolitan Museum w Nowym Jorku). Informacje o rewizji dotychczas obowiązującego autorstwa są zawarte w publicznie dostępnym opisie obiektu w galerii, w internecie oraz w publikacjach dr Maryon Ainsworth1, kurator Metropolita Museum.

W fazie 2.2. projektu w wyniku wygranego grantu w projekcie CHARISMA-MOLAB wykonano badania z zastosowaniem nieinwazyjnych i nieniszczących metod fizykochemicznych, takich jak: fluorescencja rentgenowska (XRF), mikroskopia ramanowska, refleksyjne techniki spektroskopii podczerwonej w zakresie MIR-FTIR oraz NIR-FTIR oraz fluorescencja UV-VIS. Wyniki przynoszą lokalne rozpoznania (fingerprintings) materiałów malarskich i na ich podstawie można wnioskować o zastosowanych przy tworzeniu dzieła materiałach, technice autorskiej i technologii.

W podsumowaniu wyników faz 2. i 3. można stwierdzić, że tryptyk jest wykonany na deskach dębowych; w partii centralnej jest malowany jednostronnie, wtórnie wzmocniony parkietażem, w skrzydłach bocznych zaś dwustronnie; datowanie według dendrochronologicznego badania wypada najwcześniej na rok 1459. Zaprawa jest kredowo-klejowa, podczas gdy wyniki badań jednego z późniejszych dzieł Memlinga wskazują na zaprawę kredowo-gipsowo-klejową2. Spoiwo jest głównie olejne, ale także temperowo-olejne (wł. tempera grassa) – wyniki te są odmienne od uprzednich badań.

Pigmenty są charakterystyczne dla schyłku XV wieku. Paleta malarska obejmuje biel ołowiową, żółcień ołowiowo-cynową, cynober, kraplak, barwnik błękitny w większości stanowiony azurytem, stosunkowo licznie w wykończeniach brosz czy biżuterii występuje cenna ultramaryna (lapis lazuli), zielenie są miedziane, fiolety zbudowane z azurytu i czerwieni cynobrowej, laserunki czerwone składają się z dwóch organicznych komponentów. Złoto płatkowe w badanych 1 M.W. Ainsworth, Implications of Revised Attributions in Netherlandish Painting, “Metropolitan Museum Journal”, vol. 27 (1992); www.jstor.org, dostęp 7.10.2012.

2 G. Van der Snickt, C. Miliani, K. Janssens i inni, Material analyses of ‘Christ with singing and music-making Angels’, a late 15th-C panel painting attributed to Hans Memling and assistants: Part I. Non-invasive in situ investigations, “Journal of Analitical Atomic Spectrometry”, vol. 26 (2011), nr 11, s. 2216-2229; http://pubs.rsc.org/ doi:10.1039/CIJA10073D, dostęp 23.09.2011.

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« badania przeprowadzone w 2012 roku »

fragmentach kładzione było na mixtion.Imprimatura wykonana była z wykorzystaniem bieli ołowiowej obecnej w całym obrazie.

Werniksy są wtórne. Późniejsze przemalowania błękitem pruskim występują głównie w prawej kwaterze z przedstawieniem Piekła.

Odnaleziono nieznaczne naleciałości szczawianów wapnia. Badanie partii głowy postaci klęczącej na szali Archanioła Michała, w literaturze uznawanej za portretowe przedstawienie Tommasa Portinariego, wykazało, że warstwa malarska tej partii jest wtórna, położona na metalowej blasze z czystej cyny. Pod spodem są pigmenty karnacyjne (m.in. biel ołowiowa, czerwień żelazowa), co może wskazywać na istniejący tam wcześniejszy portret. Bardzo zły stan wierzchniego portretu wynika z tzw. choroby cyny, która poniżej 13 stopni Celsjusza zmienia objętość, w rezultacie następuje sproszkowanie cyny, pociągające za sobą ciągłe odpadanie warstwy malarskiej, a w konsekwencji konieczność jej wielokrotnej rekonstrukcji. W konkluzji jest to wskazaniem do przechowywania muzealnego, a przeciwwskazaniem do stresu zmiennych temperatur i transportu obiektu oraz jego eksponowania w chłodnych wnętrzach. Z kolei obecność przemalowań i nierównomiernych wtórnych werniksów jest wskazaniem do ponownej kontroli obiektu i konserwacji.

Kompleksowa interpretacja wyników interdyscyplinarnych badań wskazuje na potrzebę ich kontynuacji. Dla rzetelnej atrybucji i określenia proweniencji dzieła zainicjowano – dotąd nieprowadzone – poszukiwania zapisów archiwalnych już od 1455 roku, nie tylko w nadziei wyjaśnienia hipotezy o podwójnym autorstwie, ale także dla uściślenia niektórych danych o zamówieniu tryptyku przez flandryjskich przedstawicieli Medyceuszy – ewentualnie przed datą śmierci Rogiera van der Weydena (czerwiec 1464) i przybyciem Hansa Memlinga do Brugii (styczeń 1465). Zaplanowano kolejne badania kompozycji dzieła w reflektografii w podczerwieni metodą wielospektralną i dalsze badania aparaturowe (m.in. XRD) we współpracy z CHARISMA. Dla precyzji i potwierdzenia interpretacji wyników niezbędne są dalsze badania analityczno-chemiczne, które mimo swego mikroinwazyjnego charakteru okazują się niezbędne dla dokładnego zbadania kontrowersyjnych partii obiektu. Sformułowana na podstawie interdyscyplinarnych badań hipoteza łącząca autorstwo tryptyku nie jak dotychczas z jednym, ale z dwoma mistrzami: Rogierem van der Weydenem i Hansem Memlingiem, w żaden sposób nie umniejsza wartości gdańskiego arcydzieła. Holistyczny cel badań pozostaje neutralny, a jest nim ustalenie prawdy o dziele.

Iwona Szmelter

11

5

1

3 2

4

Wynik badania panelu centralnego „Sądu Ostatecznego” w reklektografii w podczerwieni (IRR). Widoczne wcześniejsze wersje kompozycji oraz rysunki w kilku partiach są odmienne w charakterze od końcowego opracowania malarskiego. / komentarze i wyjaśnienia: prof. Iwona Szmelter /

13

1

2

1. widoczna pod spodem wcześniejsza kompozycja 2. widoczny w reflektografii w podczerwieni (IRR) rysunek postaci na horyzoncie, który został zamalowany 3. RTG obrazu: pierwotnie oczy Archanioła Michała były otwarte 4. portret „Odkupiciela” jest wklejony w tryptyk, namalowany na cynie, uległ zniszczeniu, został zrekonstruowany  5. całkowicie inna kompozycja spodnia, rysunek skrzydeł i szat pod postaciami apostołów 

I / 1

nr 1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

15

3

4

nr 1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

5

17

I / 2

nr 1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

historia pewnej wędrówki Bartholomäus Schachman (1559–1614). Sztuka podróży Dr Olga Nefedova, Magdalena Mielnik

C

zas od połowy XVI do połowy XVII wieku – określany mianem złotego wieku – należy do bodaj najlepiej opracowanych przez badaczy okresów w historii Gdańska. Wciąż jednak, zwłaszcza w przypadku dzieł sztuki, pojawiają się nieznane wcześniej zabytki, co pokazuje nam, jak wiele pozostaje jeszcze luk w naszym obrazie miasta. Jednym z takich dzieł jest album ze scenami rodzajowymi oraz postaciami charakterystycznymi dla Imperium Osmańskiego, który w 2009 roku został wystawiony na aukcji w londyńskim domu Sotheby’s1. Zawierający 105 luźnych kart zbiór akwarel został zakupiony przez Qatar Orientalist Museum, jedyne muzeum na świecie zajmujące się orientalizmem w sztuce.

Z Gdańskiem album o tak egzotycznej tematyce jest związany przez osobę właściciela, a mianowicie Bartholomäusa Schachmana2, którego portret oraz herb widnieją na karcie tytułowej. Schachman był czołowym w ówczesnym Gdańsku mecenasem i kolekcjonerem sztuki, bibliofilem, a także oddanym miastu urzędnikiem – sprawował funkcję rajcy, ławnika i burmistrza. Jako reprezentant miasta brał udział w tak ważnych reali1 Poz. 43 zob. http://www.sothebys.com/en/catalogues/ecatalogue.html/2009/ travel-atlases-maps-and-natural-history-l09774#/r=/en/ecat.fhtml.L09774. html+r.m=/en/ecat.lot.L09774.html/43/+r.o=/en/ecat.notes.L09774.html/43/ 2 Bartholomäus Schachmann, [w:] Joachim Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792, Gdańsk 2008, s. 268–269; Bartholomäus Schachmann, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXXVI/3, z. 146, red. Helena Markiewicz, oprac.

Zbigniew Nowak, Warszawa 1994, s. 388–389; Bartholomäus Schachmann, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, red. Stanisław Gierszewski, t. 3, red. Zbigniew Nowak, oprac. Helena Dzienis, Gdańsk 1997, s. 150–151. W bibliografii dotyczącej burmistrza jego nazwisko pisane jest zawsze przez dwa „nn”. Jednakże ze względu na fakt, że i w albumie, i w ekslibrisach na karcie tytułowej sztambucha nazwisko pisane jest przez jedno „n” – Schachman, zdecydowano, że taka pisownia będzie obowiązująca w ramach projektu.

zacjach artystycznych, jak przekształcenie Sali Czerwonej w Ratuszu Głównomiejskim, budowa Zbrojowni czy Fontanny Neptuna. Odebrał gruntowne wykształcenie, uczył się w Akademii Krakowskiej, Gdańskim Gimnazjum Akademickim, w Strasburgu, a także w Bazylei i Sienie. Nad przebiegiem jego edukacji czuwały osobistości wpływające poprzez swoje pisma na mentalność ówczesnej elity intelektualnej Europy, jak choćby Johann Sturm czy Theodor Beza. Obyty w świecie, aspirujący do miana intelektualisty Bartolomäus Schachman może stanowić pars pro toto patrycjatu gdańskiego.

Liczne podróże Schachmana, sprawiły, że nadano mu przydomek Asiae, Europae, Aphricae Ulisses. Zwiedził Europę, a także kraje Bliskiego Wschodu, na przełomie lat 1588/1589 razem z młodszym bratem Janem odbył pielgrzymkę do Ziemi

19

Świętej, podczas której prawdopodobnie zwiedził niemal całe Imperium Osmańskie3. Niewiele można wskazać źródeł dokumentujących pobyt braci Schachman na Bliskim Wschodzie.

Jednym z nich są wspomnienia Samuela Kiechela, który odnotował, że w domu ambasadora niemieckiego w Konstantynopolu spotkał kompanię niemieckich mężów, którzy z Wenecji udawali się do Jeruzalem, a wśród nich byli między innymi Bartholo und Jacob Schachmann von Dannzüg4. Wiadomo również, że z wyprawy przywiózł rozmaite przedmioty, które wzbogaciły sławny gabinet osobliwości Schachmana5, o którego zbiorach opowiadano legendy. Podobnie jednak jak o podróży, tak i o kolekcji, którą Schachman przywiózł ze swych wędrówek, niewiele wiadomo. Holenderski podróżnik Georg Dousa pisał o zbiorach gdańszczanina: Poza Niemcami, Francją, Włochami i Egiptem zwiedził on prawie cały Orient i stamtąd przywiózł niemałą liczbę zagranicznych przedmiotów6. Wiadomo, że wśród nich znajdowały się dzieła sztuki, książki i numizmaty; niestety, nie zachował się żaden spis7. Interesujący nas album stanowi zatem jedyny ślad po dawnej kolekcji orientalnej burmistrza.

Po długim etapie prac badawczych i konserwatorskich album został zaprezentowany publiczności, była to niejako „wystawa jednego dzieła”, koncentrowała się bowiem na jednym zabytku – zbiorze akwarel należącym niegdyś do Schachmana. Albumy z ilustracjami przedstawiającymi sceny rodzajowe i wizerunki egzotycznych postaci były bardzo popularne pod koniec XVI stulecia, ambasadorzy, kupcy i inni podróżnicy utrwalali poprzez zapiski i zamawiane ilustracje swoje spotkania ze światem Imperium Osmańskiego. Opisy podróży i obrazy przez wiele stuleci były źródłem wiedzy o tym imperium. Świat Osmanów budził wielkie zainteresowanie, stąd zapotrzebowanie na podobne albumy stale rosło. Zamawiali je możni podróżnicy jako ciekawostki trzymane w gabinetach osobliwości bądź bibliotekach, ale też jako pamiątki dokumentujące podróż.

3 Helena Dzienis, Znaki własnościowe biblioteki Bartłomieja Schachmana, „Libri Gedanenses”, 1993/1994, s. 87.

4 Samuel Kiechel, Die Reisen des Samuel Kiechel aus drei Handschriften, red. K.D. Haszler, Stuttgart 1866, s. 414.

5 Marcin Kaleciński, op. cit., s. 109.

6 Otto Günther, Westpreussische Stammbücher der Danziger Stadtbibliothek 2.

Das Stammbuch des Bartholomäus Schachman,„Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtvereins” 1907, nr 6, s. 46.

7 Helena Dzienis, op. cit., s. 88.

I / 2

Album Schachmana trafił do kolekcji Orientalist Museum bez oprawy, karty nie były zszyte, dlatego też trudno z całą pewnością odtworzyć ich kolejność oraz stwierdzić, czy części kart brakuje, czy też zachowały się wszystkie. Niemal wszystkie akwarele są opatrzone inskrypcją w języku niemieckim, jedynie sześć nie zostało opisanych. Około połowy stanowią sceny rodzajowe rozgrywające się, jak wskazują inskrypcje, niemal w całym Imperium – między innymi w Stambule, Kairze, Jeruzalem, Karamanie, na Krecie, Rodos, Chios, w Persji i Syrii. Drugą, większą grupę stanowią wizerunki postaci. Wśród tematów można wymienić ilustracje przedstawiające uroczystości religijne i rodzinne, obyczaje związane z łaźnią, system kar, handel, niewolnictwo oraz rolnictwo.

Od 15 lipca do 15 października można było ten niezwykły zabytek oglądać w Oddziale Zielona Brama Muzeum Narodowego w Gdańsku, a od 14 listopada do 11 lutego w pawilonie wystawienniczym Al Riwaq Hall przy Museum of Islamic Art w Doha. Obie wystawy zostały zainicjowane przez stronę katarską. Dyrektor Orientalist Museum dr Olga Nefedova poszukując informacji o Schachmanie, nawiązała współpracę z Muzeum Narodowym w Gdańsku i zaproponowała, aby i tu zorganizować wystawę albumu. Obie ekspozycje nosiły ten sam tytuł: „Bartholomäus Schachman (1559–1614). The Art of Travel” / „Bartholomäus Schachman (1559–1614). Sztuka podróży”, każda z nich pokazywała jednak zabytek w nieco odmiennym kontekście. Do każdej został wydany katalog8. Artykuły dotyczące samego albumu i jego konserwacji zostały opublikowane w obu tomach. W projekcie brała udział także Polska Akademia Nauk / Biblioteka Gdańska, która użyczyła swoje zbiory na obie ekspozycje; pracownicy biblioteki są także współautorami polskiej wersji katalogu. Obie publikacje towarzyszące wystawom są przyczynkiem do dalszych badań, które są niezmiernie istotne zarówno z perspektywy badań nad Imperium, jak i nad postacią Schachmana i historią Gdańska w XVI wieku.

Wystawa gdańska miała przybliżyć postać burmistrza jako podróżnika i opowiedzieć o ówczesnej pasji poznawania 8 Bartholomäus Schachman (1559–1614): Sztuka podróży, kat. wyst, red. Tadeusz Majda, Magdalena Mielnik, Gdańsk 2012 (katalog w polskiej i angielskiej wersji językowej); Bartholomäus Schachman (1559–1614): The art of Travel, kat. wyst., red. Olga Nefedova, Mediolan 2012 (wydano dwie wersje językowe katalogu – polską i arabską).

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Albumy z ilustracjami przedstawiającymi sceny rodzajowe i wizerunki egzotycznych postaci były bardzo popularne pod koniec XVI stulecia, ambasadorzy, kupcy i inni podróżnicy utrwalali poprzez zapiski i zamawiane ilustracje swoje spotkania ze światem Imperium Osmańskiego.

i opisywania świata9. Pokazane zostały atlasy geograficzne między innymi słynny Theatrum Orbis Terrarum Abrahama Orteliusa10, a wydany jako uzupełnienie do tego zbioru map album Civitates Orbis Terrarum Georga Brauna i Franza Hogenberga został pokazany na filmie. Zbliżenia widoków Gdańska i Konstantynopola miały stanowić odniesienie do podróży Schachmana11. Oprócz widoków miast jako wydawnictwa geograficzne traktowano niegdyś także księgi ubiorów. Zgodnie z założeniami geografii szczegółowej, która przypominała nieco dzisiejszą etnografię, przedmiotem zainteresowania miały być nie tylko fizyczne cechy świata, ale także ludzie oraz ich zwyczaje. Stąd popularność wydawnictw, które ukazywały stroje z różnych krajów i poszczególnych miast, czasem też sceny rodzajowe, wszystko opatrzone komentarzem odnoszącym się do obyczajowości pokazywanych postaci. Taka jest również geneza albumu Schachmana i jemu podobnych, które oprócz tego, że stanowiły rodzaj pamiątki z podróży, były także uproszczonym obrazowym kompendium wiedzy o danym regionie – w tym wypadku Imperium Osmańskim. Widzowie mogli obejrzeć także księgi stanowiące źródło do wizerunków postaci 9 Kurator wystawy: Magdalena Mielnik; konsultacja naukowa: prof. dr hab.

Tadeusz Majda.

10 Abraham Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum…, Antwerpia 1612, Polska Akademia Nauk / Biblioteka Gdańska B IV 13.

11 Realizacja: studio fotograficzne Dariusza Kuli.

w akwarelach należących do gdańszczanina. Warto tu wymienić pracę autorstwa Cesare Vecellio12, pochodzącą z tego samego roku co album Schachmana, oraz druk wydany w 1577 roku przez Hansa Weigla13, a także księgę ubiorów Lamberta de Vos14 (ta ostatnia pokazana na wystawie w formie wydruków i elektronicznej). Kolejnym źródłem do wizerunków postaci w albumie była bestsellerowa relacja z podróży do Imperium autorstwa francuskiego geografa Nicolasa de Nicolay – na ekspozycji znalazł się egzemplarz należący niegdyś do burmistrza15, a także inne chętnie wówczas czytane publikacje opowiadające o dalekich krajach.

Album został pokazany w aranżacji mającej się odnosić do kart z książki16. Dodatkowo widz mógł obejrzeć reprodukcje z albumów Schachmana oraz podobnych zbiorów z tego okresu17, aby zobaczyć podobieństwa i różnice pomiędzy nimi.

12 Ceasare Vecellio, Degli habiti antichi, et moderni di Diverse Parti del Mondo..., Wenecja 1590, druk, Polska Akademia Nauk / Biblioteka Gdańska, sygn. Ga 9911, 8°.

13 Habitus praecipuorum populorum,... Anno M.D.LXXVII, Norymberga, 1577, druk, Polska Akademia Nauk / Biblioteka Gdańska, sygn. Ga 9906, 4°.

14 Lambert de Vos, Trachtenbuch, 1574, akwarela, papier, Die Staats- und Universitätsbibliothek Bremen (SuUB).

15 Nicolas de Nicolay, Les quatre premiers livres des navigations..., Lyon 1568, sygn. Rb 2228 2°. W 1597 r. Schachman przekazał książkę do gdańskiej biblioteki.

16 Aranżację przygotowali Tadeusz i Urszula Pietrzkiewiczowie.

17 Reprodukcje porównawcze zostały udostępnione dzięki uprzejmości Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, der Staats- und Universitätsbibliothek Bremen oraz PAN/Biblioteki Gdańskiej.

21

« faksymile albumu Bartholomäusa Schachmana wydane przez muzeum w 2012 roku »

Zainteresowanie Europejczyków światem Osmanów związane było z czynnikami politycznymi, ale także z rozwojem handlu z Imperium w XVI wieku. Studiowano Koran, prowadzono studia porównawcze z Biblią, uczono się języków: perskiego, tureckiego, arabskiego. Wiek XVI to czas narodzin orientalistyki, a Gdańsk był jednym z ważniejszych ośrodków tejże w Rzeczpospolitej. Dlatego też na wystawie umieszczono rękopisy orientalne ze zbiorów dawnych gdańszczan, a także egzemplarz Koranu zakupiony na potrzeby Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego18.

Wystawa w Doha ukazywała album w kontekście historycznym, opowiadając o XVI wieku, o Gdańsku i o postaci burmistrza; dopiero po takim przygotowaniu widz wchodził do sali, gdzie pokazane zostały akwarele19. Całość zaprezentowano w monumentalnej aranżacji, w której każda z trzech części 18 Al-Qur’an, Maroko [?], 1599/1600, rękopis na papierze, Polska Akademia Nauk / Biblioteka Gdańska, sygn. Ms 2342.

19 Kurator wystawy: dr Olga Nefedova.

I / 2

miała swój odrębny charakter20. Podróż w czasie 500 lat wstecz ułatwiały filmy zrealizowane na potrzeby wystawy21. Na ustawionych w krąg 10 ekranach prezentowanych było 10 dekad: zilustrowano najważniejsze wydarzenia historyczne, powstałe wtedy najsłynniejsze dzieła sztuki, a w całość wpleciony został życiorys burmistrza. Każdej z dekad odpowiadało jedno z dzieł powstałe w danym czasie ze zbiorów Qatar Orientalist Museum oraz Museum of Islamic Art, między nimi pierwsza Biblia opublikowana po arabsku, wydana w Rzymie w 1590 roku22.

Kolejna część prezentowała Gdańsk i najcenniejsze dzieła sztuki z XVI i pierwszej połowy XVII wieku ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz Biblioteki Gdańskiej PAN. Pomagały one przybliżyć widzowi miasto, w którym żył Bartholomäus Schachmann. Sztukę gdańską reprezentowało 20 Projekt aranżacji i realizacja: GPD Exhibitions and Museums.

21 W wersji skróconej film pokazywany był także na wystawie gdańskiej.

22 Biblia – Evangelium, Romae, Typographia Medicea, 1590, Orientalist Museum Doha, LB.51.

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

rzemiosło artystyczne, między innymi srebrny Kufel ze sceną bitwy Aleksandra Wielkiego Andreasa Haidta23 czy kafel piecowy z wizerunkiem Anny Austriaczki24 oraz malarstwo. Wypożyczone zostały obrazy autorstwa Antona Möllera – jednego z najznamienitszych malarzy tworzących w Gdańsku w czasach Schachmana oraz artystów działających w kręgu tego wybitnego twórcy. Pokazana została między innymi jego niezwykle rzadko wypożyczana przez wzgląd na swoje rozmiary Odbudowa świątyni przez króla Joasa z 1602 roku25. Z kolei historię rodu Schachmanów przybliżyły zabytki wypożyczane z PAN Biblioteki Gdańskiej, na przykład wypis z genealogią rodu26, sztambuch burmistrza27 i jedyny zachowany jego portret28.

W ostatniej części zaprezentowano same akwarele z interesującego nas tu zbioru, w samym zaś centrum przygotowano instalację w kształcie kopuły, wewnątrz której wyświetlano dekoracje kopuł świątyń Stambułu29. Obu wystawom towarzyszył program edukacyjny i wydarzenia odbywające się w ramach ekspozycji. Wystawa gdańska przypadła na czas rocznicy urodzin burmistrza, z tej okazji zorganizowano specjalną uroczystość oraz trwającą tydzień grę miejską. W Doha w grudniu odbyła się konferencja, na którą zaproszono badaczy biorących udział w projekcie. Relację z tego ciekawego wydarzenia znajdzie Czytelnik na końcu niniejszego tekstu.

Istotnym celem projektu było rozbudzenie wzajemnego zainteresowania historią i kulturą. Jak pisała o wystawie Sheikha Al Mayassa bint Hamad bin Khalifa Al Thani: wystawa będzie pełniła rolę ambasadora artystycznego i przyczyni się do zwiększenia relacji pomiędzy Polską a Katarem, kontynuując dialog pomiędzy tymi dwoma krajami, które mają przecież tak wiele do za23 Andreas Haidt, Kufel ze sceną bitwy Aleksandra Wielkiego, 1689–1700, Gdańsk, srebro, częściowo złocone, Muzeum Narodowe w Gdańsku, MNG/SD/93/ Mt. 24 Kafel piecowy z wizerunkiem Anny Austriaczki żony Zygmunta III Wazy, Gdańsk, ok. 1600, glina, szkliwo, wycisk, MNG/SD/478/CS. 25 Anton Möller, Odbudowa świątyni przez króla Joasa, 1602, Gdańsk, olej na desce, Muzeum Narodowe w Gdańsku, MNG/SD/494/M. 26 Insignia gentilitia Czierenbergiana cognatorum et agnatorum, XVII w., rękopis na papierze, PAN / Biblioteka Gdańska.

27 Bartholomäus Schachman, Album Amicorum (Stammbuch), 1580–85, rękopis na papierze, tusz, akwarela, PAN / Biblioteka Gdańska.

28 Anton Möller (?), Portret Bartholomäusa Schachmana, gwasz na papierze, ok.

1604, PAN / Biblioteka Gdańska.

29 Projekt aranżacji i realizacja: GPD Exhibitions and Museums.

oferowania sobie nawzajem w sferze polityki, ekonomii, biznesu, finansów, kultury i turystyki30.

Konferencja towarzysząca wystawie „The Art of Travel.

Bartholomäus Schachman (1559–1614)” ­– relacja z wydarzenia W dniu 9 grudnia w Museum of Islamic Art w Doha odbyła się konferencja towarzysząca wystawie „The Art of Travel. Bartholomäus Schachman (1559–1614)” organizowana przez tamtejsze Orientalist Museum. Zaproszono na nią historyków, orientalistów i historyków sztuki z Polski, Austrii i Kataru. Część wystąpień dotyczyła bezpośrednio albumu Schachmana, inne analizowały analogiczne zabytki lub kontakty Imperium Osmańskiego z Europą na wybranych przykładach.

Sesję otworzył referat dr Olgi Nefedovej, kuratorki wystawy i dyrektor Orientalist Museum, przybliżający życiorys właściciela albumu Bartholomäusa Schachmana. Następnie Sara Al Mana z Orientalist Museum przedstawiła grupy tematyczne, na jakie podzielono przedstawienia zdobiące akwarele. Wydzielono dziesięć tematów: religia, działalność dobroczynna, ceremonie pogrzebowe, życie codzienne, łaźnie, niewolnictwo, system karny, handel, rolnictwo oraz wizerunki poszczególnych postaci. Każdy temat został omówiony i pokrótce scharakteryzowany.

30 Bartholomäus Schachman (1559–1614). The art of Travel, tłum. Magdalena Mielnik, op. cit., s. 12.

23

Kolejne wystąpienie dotyczyło albumu Libri picturati (A 15, [Anonim], Icones, habitus, monumenta Turcarum, [Wiedeń?, po 1586], gwasz, akwarela, księgozbiór Preussische Staatsbibliothek zu Berlin, przechowywany obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej), powstałego w podobnym okresie co album gdańskiego burmistrza, jednak znacznie bardziej obszernego, ponieważ składającego się z 226 akwarel. Profesor dr hab. Tadeusz Majda z Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Uniwersytetu Warszawskiego omówił zabytek, opisując także genezę powstawania tego typu albumów i sylwetki artystów, którzy się tym zajmowali. Najwięcej gotowych zestawów tego typu można było kupić we Włoszech, gdzie być może swój album nabył także Schachman.

Wystąpienie dra Haralda Lacama, prawnika, pisarza i tłumacza z Wiednia, dotyczyło jeńców wojennych i kwestii niewolnictwa w Imperium Osmańskim. Na podstawie zapisów źródłowych dotyczących walk Habsburgów i Osmanów o Węgry w latach 1591–1606, 1664 i 1683–1699 autor omówił panujące w tym zakresie zwyczaje obu stron i sposoby traktowania więźniów. Doktor Lacam przytoczył też historię poszczególnych jeńców, którym udało się wrócić po latach do domu. Znaczna część z nich, zwłaszcza po stronie Habsburgów, decydowała się na powrót do kraju wroga.

I / 2

Ostatni referat, Magdaleny Mielnik z Muzeum Narodowego w Gdańsku, dotyczył relacji z podróży do Imperium Osmańskiego gdańszczanina Martina Grünewega. Młody kupiec pracujący dla Ormianina Bohdana Aszwadura aż sześciokrotnie odwiedził Imperium. Podczas ostatniej wizyty zachorował na dżumę, podczas choroby ukazał mu się we śnie Archanioł Gabriel, który rzekł, że jego przeznaczeniem jest zostać mnichem, co gdańszczanin uczynił. Dużo później za namową rodziny zaczął pisać kronikę swojego życia, znajdującą się dziś w zbiorach PAN Biblioteki Gdańskiej. Zrelacjonowana została jego pierwsza wizyta w świecie Osmanów.

Podczas dyskusji poruszone zostały także zagadnienia związane z poszczególnymi akwarelami z albumu, które wciąż są pełne niejasności. Obie wystawy są początkiem dalszych badań nad albumem, co dzięki publikacjom akwarel w katalogach będzie teraz ułatwione. Orientalist Museum planuje również dalsze prace badawcze nad dziełem.

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

25

I / 3

nr1 1/ /e-biuletyn e-biuletynmuzeum muzeumnarodowego narodowegowwgdańsku gdańsku nr

graficzne wizje Dialog Mistrzów. Callot – Goya – Tiepolo Alicja Andrzejewska-Zając

D

ialog Mistrzów. Callot – Goya – Tiepolo” to wystawa która odbyła się w Zielonej Bramie w dniach od 2 grudnia 2012 do 28 lutego 2013 roku. Zaprezentowano na niej niemal 200 rycin trzech wybitnych artystów – Jacques’a Callota, Giovanniego Battisty Tiepola i Francisca Goi. Ich ryciny należą – obok dzieł Albrechta Dürera czy Rembrandta van Rijn – do czołowych osiągnięć grafiki europejskiej, zachwycają niezwykłą formą i poruszają ponadczasową treścią.

Ekspozycja dwóch graficznych cyklów Goi Kaprysy i Okropności wojny była możliwa dzięki współpracy Muzeum Narodowego w Gdańsku z Museo Casa Natal de Goya we Fuendetodos. Poza rycinami hiszpańskiego mistrza na wystawie pokazane zostały także dwa cykle znajdujące się gdańskiej kolekcji muzealnej: cykl Jacques’a Callota Les Grandes Misères et les Malheurs de la Guerre oraz Giovanniego Battisty Tiepola Vari Capricci. Pokaz prac Tiepola dopełniła ekspozycja pięciu rycin z cyklu Scherzi di Fantasia wypożyczonych z Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu. W ramach wspomnianej już współpracy z hiszpańskim partnerem w Museo Casa Natal de Goya we Fuendetodos została zaprezentowana wystawa rycin pochodzących z Muzeum Narodowego w Gdańsku – „Rembrandt i krąg jego tradycji” – przygotowana przez kustosz Kalinę Zabuską.

Trzej artyści, których graficzna twórczość zaprezentowana została w Zielonej Bramie w Gdańsku – Jacques Callot, Giovanni Battista Tiepolo i Francisco Goya, to twórcy, których połączyła podobna wizja świata, gorzkie, nierzadko ironiczne spojrzenie

na okrutną rzeczywistość. Mimo że pracowali w różnych czasach i w odmiennej stylistyce, stworzyli dzieła uniwersalne i czytelne także dla dzisiejszego odbiorcy. Człowiek w ich dziełach to istota słaba, targana namiętnościami i ograniczona zmysłami, poddana nieubłaganym regułom, które od wieków rządzą światem. Ci trzej artyści poprzez grafikę pozwolili sobie na całkowicie autonomiczną i niezależną od wpływów zleceniodawców wypowiedź, która stała się sposobem na zobrazowanie ich wewnętrznego świata, niepokojących wizji, przemyśleń i lęków.

Francisco Goya rozpoczął pracę nad swoim pierwszym cyklem graficznym w wieku 51 lat, w 1797 roku. W ostatnich latach XVIII stulecia, mimo choroby i postępującej w ślad za nią utraty słuchu, wspiął się na szczyty artystycznej hierarchii, stając się

27

Jacques Callot, Giovanni Battista Tiepolo i Francisco Goya to twórcy, których połączyła podobna wizja świata, gorzkie, nierzadko ironiczne spojrzenie na okrutną rzeczywistość. w 1799 roku Pierwszym Malarzem Dworu. Powstały w tym czasie graficzny cykl Los Caprichos stał się nie tylko wyrazem jego niezależności, obrazem osobistej wizji świata i gorzkiej refleksji nad społeczeństwem, lecz także manifestem estetycznym, pozwalającym na zagłębienie się w świat wysublimowanych, wewnętrznych wizji, wolnych od tradycyjnych norm akademickich.

W grafice Goya mógł eksperymentować ze wszystkimi technikami: akwafortą, akwatintą, suchą igłą, rylcem. Jego ryciny pozwalają prześledzić prawdziwie twórczy rozwój artysty, który, zaczynając od prostych i linearnych rysunków, stał się mistrzem kreatywnego wykorzystania bieli papieru w celu uzyskania pełnego kontrastu światła i partii ciemniejszych.

Los Caprichos Goi to przede wszystkim satyra ujawniającą słabość człowieka i absurdalność jego zachowań. Posługując się pewnym uproszczeniem, można zestawić Kaprysy wokół czterech wielkich tematów krytycznych, odnoszących się do społeczeństwa. Pierwszy z nich dotyczy obłudy w relacjach pomiędzy mężczyzną a kobietą: fasadowych związków, kryjących nieskrępowaną swobodę; prostytucji, która poniża i wykorzystuje obie płcie. Druga grupa obrazuje konsekwencje niewłaściwego wychowania dzieci, potępia anachroniczne przekonania i przesądy, których źródłem jest ciemnota i brak wykształcenia. Inna grupa rycin w satyrycznej formie piętnuje przywary zakorzenione w społeczeństwie, obecne szczególnie wśród kleru: próżność, obżarstwo, lenistwo, skąpstwo. Jeszcze inne prace są protestem skierowanym przeciw nadużyciom rządzących: Inkwizycji, nadmiernej władzy klas panujących, wyzyskowi ludu i niesprawiedliwości prawa.

I / 3

Zapewne wpływ na wyobraźnię Goi miało graficzne dzieło Giovanniego Battisty Tiepola, weneckiego artysty, który w latach 60. XVIII wieku pracował na dworze Karola III w Madrycie. Jego akwafortowe serie Capricci i Scherzi di Fantasta do dzisiaj pozostają tajemnicą. Akwaforty Tiepola zadziwiają mistrzostwem i pewnością ręki. Jednak najbardziej fascynującym aspektem tych prac, które zapewne urzekły także Goyę, jest nierozwikłana do dzisiaj tajemnica. Kompozycję wypełniają różnorodne postaci – magowie, bachantki, nimfy, młodzieńcy, żołnierze – które doskonale znamy z malowideł artysty, ale tutaj nabierają całkowicie innych znaczeń i otrzymują nowe role. Umieszczone w nieokreślonej przestrzeni, jakby na wzgórzu, odprawiają w wielkim skupieniu tajemnicze rytuały. Wyjaśnienia nie dają także zgromadzone wokół tajemniczych bohaterów przedmioty ani zwierzęta, powtarzające się we wszystkich kompozycjach – na pierwszy rzut oka pełniące funkcję symboli, w rzeczywistości pozbawione tradycyjnej funkcji. Przez przeszło 200 lat wszelkie próby zdefiniowania tego, co się dzieje na tych rycinach, okazywały się bezskuteczne. Badacze zgadzają się co do jednej kwestii – motywem przewodnim graficznego dzieła Tiepola jest magia. Być może wpływ na artystę miała popularna w osiemnastowiecznej Wenecji sekta owidiańska, może kluczem do rozwikłania zagadki jest literacki spór z połowy XVIII wieku pomiędzy Girolamo Tartarottim a Scipione Maffeim na temat wiedźm, magii i sił nadprzyrodzonych, a może Tiepolo próbował zobrazować theourgię – proces czy też metodę znaną od czasów starożytnych, którą posługują się ludzie, aby wpłynąć na istoty wyższe, ponadludzkie, by doprowadzić do bezpośredniego kontaktu z nimi i spowodować osiągnięcie konkretnego celu. Kiedy przyglądamy się rycinom weneckiego mistrza, odnosimy wrażenie, jakby próbował zgłębić jakąś tajemnicę, której nie jesteśmy w stanie poznać ludzkimi zmysłami, kierującą nami, choć niedostępną. Porównując jego dzieło z Los Caprichos młodszego Goi, dostrzegamy nie tyle związki formalne, choć i te są obecne, co niezwykłe oswobodzenie wyobraźni i pełną niesamowitości atmosferę, niczym z sennego koszmaru.

Drugi cykl Goi zaprezentowany na wystawie to Los Desastres de la Guerra (Okropności wojny). Goya rozpoczął nad nim pracę w 1810 roku, dwa lata po rozpoczęciu konfliktu francusko-hisz-pańskiego. Analizując poszczególne ryciny, cykl można podzielić na trzy tematyczne części – pierwsza grupa nawiązuje

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« francisco de goya y lucientes, „wielki wyczyn! Z martwymi!”, z serii „okropności wojny”, 1863 »

do oblężenia Saragossy i wypadków wojennych (plansze 1–47), druga ukazuje głód, który trapił Madryt w latach 1811–1812, będący przyczyną śmierci blisko dwudziestu tysięcy mieszkańców miasta ( plansze 48–64) oraz trzecia, zwana Caprichos enfaticos, odnosi się do czasów powojennych rządów Ferdynanda VII ogłoszonego „Upragnionym” (plansze 65–80). W tej ostatniej, wyraźnie odmiennej od poprzednich, Goya za pomocą alegorii i metafor zawarł gorzki komentarz do nowej, choć niestety niezmienionej sytuacji w Hiszpanii, kiedy to Ferdynand VII zniósł liberalną konstytucję, zamknął wolną prasę, teatry i wznowił działalność Inkwizycji.

Po raz pierwszy w historii sztuki wojna ukazana została oczami ofiar – nie jako potyczka zbrojna czy sceny heroicznych zwycięstw, ale jako nieusprawiedliwione okrucieństwo, którego obraz przekroczył dotychczas akceptowalną formę. Liczne powtórzenia podkreślają seryjność okrucieństw i niekończący się dramat wojny. Sięgając do rzeczywistości, Goya przekształcił ją w obrazy, które stały się pewnymi uogólnieniami nieszczęść spowodowanych przez wojnę.

Motyw cierpienia i godnej potępienia wojennej przemocy pojawił się już wszakże w sztuce XVII wieku. Seria graficzna

Jacques’a Callota Les Grandes Misères et les Malheurs de la Guerre (Wielkie okropności i nieszczęścia wojny) wydana w 1633 roku, nie ma precedensu w ukazywaniu gwałtu, tortur i ucisku.

Opowieść Callota osnuta została na kanwie losów żołnierzy najemnych. Cykl zaczyna się dwiema scenami ukazującymi nabór do armii i bitwę. Kolejne ryciny przynoszą nowe odsłony wojny, w których ci sami żołnierze – reprezentacyjni i bohatersko walczący w pierwszych ujęciach – gwałcą, plądrują i mordują ludność cywilną. Zwłaszcza scena Okrucieństwa w grabionym domostwie i Pustoszenie klasztoru obrazują bestialstwo i bezwzględność żołdaków. Następne obrazy przedstawiają cały wachlarz kar cielesnych stosowanych na żołnierzach przez ich przełożonych za złamanie obowiązującego kodeksu wojskowego – okrutne sceny wieszania, łamania kołem, rozstrzelania dotyczą teraz tych, którzy wcześniej byli oprawcami. Rycina Odwet chłopów ilustruje barbarzyński rewanż cywilów na oddziale maruderów. I nie chodzi tu o dziejową sprawiedliwość, raczej o ukazanie korespondencji pomiędzy różnymi rodzajami wojennej przemocy. Okrucieństw dopuszczają się zarówno żołnierze, oficerowie, jak i chłopi. Artysta podważa moralność, która podbudowuje konwencjonalne rozumienie

29

heroicznej walki, represji i relacji między ludźmi podczas wojny.

To czas chaosu i zła, a zwycięstwo odnoszą nieliczni. Misères et les Malheurs de la Guerre to antywojenna polemika, to protest artysty przeciwko przemocy i krzywdzie, która dotyka każdego, bez opowiadania się po czyjejkolwiek stronie. W taki sam sposób wojnę widział Goya.

Wystawie towarzyszył program edukacyjny przygotowany przez kuratora wystawy. Zaproponowane wykłady przeznaczone były dla młodzieży ze szkół ponadgimnazjalnych i dotyczyły następujących tematów: „Między maskaradą a rzezią. Wizja człowieka w graficznych cyklach Francisca Goi” oraz „Dialog mistrzów. Sen i historia w twórczości Jacques’a Callota, Giambattisty Tiepola i Francisca Goi”.

Dialog między trzema mistrzami to nie tylko próba ukazania twórczych nawiązań Goi do wielkich poprzedników – Callota i Tiepola, ale przede wszystkim prezentacja trwałości pewnych, zawsze ważnych tematów dotyczących egzystencji i relacji między ludźmi, które podejmowane przez artystów w różnym czasie zawsze budzą emocje.

I / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« jacques callot, „powieszeni”, z serii „okropności wojny”, 1633 »

31

« pieter de jode i, „sąd ostateczny”, 1615 »

I / 4

nr1 1/ /e-biuletyn e-biuletynmuzeum muzeumnarodowego narodowegowwgdańsku gdańsku nr

towarzystwo historyczno-literackie biblioteka polska w paryżu anna gosławska-fortuna

B

iblioteka Polska w Paryżu jest jedną z najstarszych i najbogatszych w zbiory instytucją poza granicami kraju.

Została założona w 1838 roku przez polskich emigrantów przybyłych do Francji po upadku powstania listopadowego. W 1839 roku opiekę nad Biblioteką objęło Towarzystwo Historyczno-Literackie. Zbiory Biblioteki są ogromne i prawie nieznane polskiemu odbiorcy. Gromadzi przede wszystkim wydawnictwa z zakresu historii, literatury, filozofii i sztuki polskiej XIX i XX wieku. W zasobach Biblioteki są też kolekcje artystyczne, zawierające przede wszystkim prace wybitnych artystów polskich od końca XVIII wieku aż do 1945 roku, ale także artystów europejskich.

W 2007 roku Muzeum Narodowe w Gdańsku nawiązało współpracę z Biblioteką Polską, a w 2009 roku obie instytucje podpisały porozumienie o współpracy w zakresie konserwacji zbiorów, ich prezentacji podczas wystaw, prowadzenia działalności naukowej oraz wzajemnej promocji.

Od tego czasu zrealizowano pięć projektów konserwatorsko-wystawienniczych. W roku 2009 w Muzeum zaprezentowano wystawę zatytułowaną „Zbiory artystyczne Biblioteki Polskiej w Paryżu. Bolesław Biegas” poświęconą jednemu z najciekawszych, a nieco zapomnianych artystów polskich działających na początku XX wieku, a w roku 2010 – wystawę pod tytułem „Artyści polscy w Paryżu”. Trzeci projekt – konserwacja zespołu prac graficznych ze zbiorów Biblioteki – także zakończył się wystawą zorganizowaną w 2011 roku. Przy „Sądzie Ostatecznym” Hansa Memlinga zaprezentowano wówczas ukazującą

ten sam temat wielkoformatową odbitkę graficzną Pietera de Jode I (1570–1634). Obiekty zakonserwowane w ramach czwartego projektu w roku 2012 były prezentowane na wystawie „Konterfekty królewskie ze zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu” w Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, Oddziale Muzem Narodowego w Gdańsku.

W tym roku swój finał znalazł piąty wspólny projekt. Wystawa „Za mundurem panny sznurem. Umundurowanie żołnierza polskiego Księstwa Warszawskiego” prezentowana jest w Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie w dniach 18 maja – 31 sierpnia 2013 roku.

Głównym elementem wystawy jest pochodzący ze Zbiorów Biblioteki Polskiej cykl 30 akwarel autorstwa Sylwestra

33

W planach Muzeum i Biblioteki na rok 2014 rok jest zakończenie konserwacji dalszych obiektów ze zbiorów Gronkowskiego.

Zakres planowanych prac konserwatorskich obejmuje 64 obrazy na podłożu papierowym wykonane różnymi technikami.

Są to akwarele, gwasze, pastele oraz prace wykonane tuszem, węglem, sepią, ołówkiem, a także jedna odbitka graficzna.

Po konserwacji, która zostanie przeprowadzona w Muzeum Narodowym w Gdańsku, planowany jest pokaz wszystkich prac w Gdańsku, a następnie w Paryżu.

Dzięki przeprowadzeniu pełnej konserwacji 64 obiektów z Towarzystwa Historyczno-Literackiego / Biblioteki Polskiej w Paryżu będzie możliwe zachowanie tych cennych zabytków dla przyszłych pokoleń. Kolekcja Kamila Gronkowskiego będzie żyła dzięki wypożyczaniu jej do innych muzeów i instytucji kultury, nie tylko polskich, ale również zagranicznych.

« bolesław biegas, „gesty profetyczne”, 1935 »

Ten wartościowy projekt jest finansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju”.

Zielińskiego pod tytułem „Ubiór wojska polskiego”, prezentujący wprowadzone w 1810 roku wzory uniformów armii Księstwa Warszawskiego. Według tradycji akwarele te powstały na zamówienie króla saskiego i księcia warszawskiego – Fryderyka Augusta i są jednym z cenniejszych źródeł ikonograficznych epoki Księstwa Warszawskiego.

Te cenne prace pochodzą z kolekcji przekazanej do zbiorów Biblioteki Polskiej przez Kamila Gronkowskiego, historyka sztuki, wieloletniego kustosza muzeum Petit Palais w Paryżu, członka Towarzystwa Historyczno-Literackiego i jego prezesa w latach 1946–1949. Jego dar, na który składa się niezwykle interesujący zbiór rysunków, akwarel i malarstwa, a także rzemiosła artystycznego, należy do najcenniejszych, jakie w XX wieku pozyskało Towarzystwo, a za jego pośrednictwem Biblioteka Polska.

Oprócz paryskich akwarel wystawa prezentuje także obrazy, ryciny, mundury, broń białą i palną, archiwalne dokumenty i mapy pochodzące ze zbiorów własnych Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, a także użyczone przez Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Muzeum Narodowe w Kielcach oraz Muzeum Okręgowe w Toruniu.

I / 4

« alfred świeykowski, „droga do wioski” »

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

LISTA OBIEKTÓW WYTYPOWANYCH DO KONSERWACJI: 1. SWEBACHDESFONTAINES, Jean François Joseph (1769–1823), Scena z jeźdźcami, piórko, tusz, wym. 28,5 × 37,5 cm, rama politurowana, nr inw. G.99

17. Autor nieznany, Drobne szkice postaci: kobiety, wojskowi, motyw pejzażu w c z t e r e c h poziomach, ołówek, wym. 27 × 22, rama złocona nr inw. G.56

2. GRANET François Marius (1775–1849), Scena w klasztorze, akwarela, wym. 20 × 15 cm, rama rzeźbiona politurowana, nr inw. G.83

18. Léon Cogniet (1794–1880), Le drapeau défendu 1814, ołówek na papierze, wym. 21 × 15, 8 cm, rama złocona, nr inw. Rys. Cogniet 1 (Cogniet XD 1976/1)

3. Szkoła francuska 19. wieku, Pejzaż rzeczny, akwarela, wym. 16 × 34 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.63 4. WATELET Louis Etienne (1780–1866), Nad brzegiem rzeki (1825), akwarela, wym. 17,5 × 14 cm, rama politurowana, nr inw. G.65 5. GRANET François Marius (1775–1849), Ruiny romańskie, akwarela, wym. 10 × 14, 5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.84 6. Szkoła włoska 17. wieku, Fryz dekoracyjny z puttami i psem, sepia, wym. 14,5 × 26,5 cm, rama rzeźbiona, złocona, nr inw. G.46 7. Autor nieznany, Portret delfina, syna Ludwika XVI, miniatura czarną kredką, wym. Ø 11,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G. Cat.Z.153 8. LE MERCIER Charles Nicolas (1797–1859), Pejzaż z drzewem nad brzegiem jeziora (1822), akwarela, sepia, wym. 13 × 10 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. II.259 9. DAUZATS Adrien (1804–1868), Plac de Terreaux w Lyonie (1841), akwarela, gwasz, wym.16 × 23 cm, rama politurowana, nr inw. G.42 10. HUET Paul (1803–1869), Pasaż des BeauxMonts w Compiègne, akwarela, wym. 14,5 × 22 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.87 11. LASNE wg Teniersa, Portret młodego mężczyzny, sepia, owal, wym. 16 × 10 cm, rama rzeźbiona, złocona, nr inw. Rys Lasne 1 12. Szkoła francuska 18. wieku, Studium aktu męskiego (Bouchardon), sangwina, wym. 22,5 × 15,5 cm, rama złocona, nr inw. G.52.

Wniosek nr: 27282/12/A1 złożony dnia: 20130305, Strona 6 / 30 13. WATELET Louis Etienne (1780–1866), Nad brzegiem rzeki, akwarela, wym. 12,8 × 18,5 cm, rama politurowana, nr inw. G.64 14. BENARD Jean Baptiste (17..–1789), Ruiny we Włoszech (1774), akwarela, wym. 19 × 15 cm, rama złocona, nr inw. G.30 15. BENARD Jean Baptiste (17..–1789), Widok partii Kapitolu w Rzymie, akwarela (owal), wym. 19 × 15 cm, rama złocona, nr inw. G.29 16. Szkoła francuska początku 19. wieku, Widok na zamek, na pierwszym planie drzewa, piórko, tusz, wym. 15 × 21,5 cm, rama złocona i politurowana, nr inw. G.58

19. GRANET François Marius (1775–1849), Portyk romański, akwarela, wym. 12 × 16,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.82 20. VICTOR Adam (1801–1866), Legionista polski (Lancier polonais) (1840), ołówek, wym. 16 × 23 cm, rama politurowana, nr inw. I.156 21. BOISSIEU JeanJacques (1736–1810), Portret kobiety w czepcu z profilu, ołówek, wym. 12 × 11,5 cm, rama politurowana, nr inw. G.31 22. Szkoła włoska 17. wieku, Studium głowy mężczyzny, sangwina, wym. 14 × 12 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. N° G.78 23. SWEBACH DESFONTAINES Jean François, Kellermann i członkowie Komitetu Comité du Salut Public p o podbiciu Lyonu 9 Vendémiaire 1793 (1797), akwarela, gwasz, wym. 16,5 × 30,5 cm, rama politurowana, nr inw. G.68 24. Autor nieznany, Studia koni oraz konia i jeźdźca (obraz dwustronny), ołówek, akwarela, wym. 20 × 24 cm, rama złocona i politurowana, nr inw. Rys AN 41 25. BOUCHER François (1703–1770), Młoda matka z dziećmi, ołówek, wym. 21 × 14 cm; rama złocona rzeźbiona, nr inw. G.34 26. BOUCHER François (1703–1770), Młoda kobieta z dzieckiem, ołówek, wym. 21 × 14 cm, rama złocona rzeźbiona, nr inw. G.33 27. DE LA RUE CADET ? (1718–17..), Portret malarza Carla Van Loo, akwarela, wym. 23,5 × 20 cm, rama złocona rzeźbiona, nr inw. G.71 28. WILLE Pierre Alexandre (1748–1821), Aktor, sangwina, wym. 33 × 25,5 cm, rama złocona rzeźbiona, nr inw. G.107 29. ZUCCHARI Federigo (1542–1609), Portret młodzieńca, z dekoracji sufitu Kaplicy Sykstyńskiej, ołówek, wym. 41,5 × 26,5 cm, rama złocona rzeźbiona, nr inw. N° G.79 30. Autor nieznany, Portret Marii Leszczyńskiej, sangwina, wym. 34 x 20 cm, rama złocona, nr inw. Rys AN 42 31. Autor nieznany, Portret generałowej Zamoyskiej, ołówek, wym. Ø 5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys AN 43 32. Autor nieznany, Sprzedawca koszy, piórko, tusz, wym. 18 × 15 cm, rama politurowana, nr inw. Rys AN 44

35

33. ISABEY J.B., Portret mężczyzny w lewym profilu, ołówek, wym. 20 × 12 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys Isabey J.B.

50. BELLA Stefano della (1610–1664), Husarz, akwaforta, tondo, wym. Ø 15 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Ga 3519

34. COCK Jean Claudius (1668–1735), Młody Herkules zwycięzca nad smokiem (1701), piórko, wym. 23 × 15 cm, rama złocona, nr inw. N° G.40

51. DELACROIX Eugène (1798–1863), Trzy studia koni i jeźdźca, piórko, wym. 23,5 × 38 cm ; rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys Delacroix 1 (G.43)

35. LALAISSE François Hyppolyte (1812–1884), Trzy konie, akwarela, wym. 20 × 12,5 cm, rama złocona, nr inw. G.28

52. Szkoła francuska 19. wieku, atelier Delacroix, Wypoczywająca lwica, piórko, gwasz, wym. 32 × 53 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.70

36. Autor nieznany, Stanisław August, ołówek, wym. 13 × 11 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys AN 45 37. WOJNIAKOWSKI Casimir (1771–1812), Portret stojącego chłopca, ołówek, wym. 27 × 12,8 cm, rama politurowana, nr inw. Rys Wojniakowski (G.108/22) 38. SCHELFHOUT Andreas (1787–1870), Pejzaż holenderski w zimie (1829), akwarela, wym. 8,5 × 12 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys Schelfhout (II.260) 39. Szkoła francuska 18. wieku (MENIER Philippe), Scena w parku, tusz, wym. 11 × 13 cm ; rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.50 40. SAINT AUBIN Augustin de, Portret pana Rousseau de Thillonne, ołówek, owal, wym. 17,5 × 15 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.97

53. Autor nieznany, Mężczyzna w ozdobnym kasku, sangwina, owal, wym. 38 × 31 cm, rama złocona, nr inw. Rys AN 49 54. Szkoła włoska 17. wieku, Pejzaż z lasem i zabudowaniami ożywiony postaciami, sepia, wym. 13,5 × 24,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.76 55. GAVARNI Paul (1804–1866), Portret malarza Turnera (1850), akwarela, wym. 31 × 22 cm ; rama politurowana, nr inw. G.81 56. Szkoła francuska połowy 18. wieku, Portret panny Marie Elisabeth de Mérineau de Latour (ok. 1741), pastel, wym. 30 × 22 cm, rama rzeźbiona politurowana, nr inw. G.74

41. Wg Teniersa, akwarela, gwasz, wym. 14 × 18 cm, rama politurowana, nr inw. Rys AN 46

57. TURNER William (1775–1851), Scena morska, akwarela, wym. 24 × 32 cm, rama złocona, nr inw. Rys Wniosek nr: 27282/12/A1 złożony dnia: 20130305, Strona 8 / 30 Osoba zatwierdzająca program prac remontowo-konserwatorskich Turner 1

42. Autor nieznany, Pejzaż z okaleczonymi drzewami, piórko, wym. 21 × 18 cm, rama politurowana, nr inw. Rys AN 47

58. MILLIUS, Cyrk w wiosce, akwaforta, wym. 34 × 25 cm, rama politurowana, nr inw. GA 3520

43. Autor nieznany, Martwa matka, piórko, tusz, wym. 15 × 22 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys AN 48

59. VERNET Carle (1758–1836), Przedstawienie z marionetkami w wiosce, akwarela, wym. 23,5 × 34 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.104

44. BLANC Joseph, Projekt dekoracji plafonu w Musée Camondo, gwasz, wym. Ø 39 cm, rama, nr inw. Rys Blanc 15 45. BOULANGER Louis (1809–1867), Portret Wiktora Hugo, 1837, kredki, wym. 29 × 19 cm ; rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.37

60. SWEBACHDESFONTAINES Jean François Joseph (1769–1823), Przejście wojska, piórko, tusz, wym. 28,5 × 37,5 cm, rama złocona, nr inw. G.99

46. Szkoła francuska ok. 1830, Procesja przed katedrą w Hiszpanii, akwarela, wym. 22 × 30,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.66

61. NETSCHER Gaspar (1639–1684), Pejzaż ze scena biblijną, akwarela, gwasz, wym. 35,5 × 24,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.75

47. GUYS Constantin (1805–1892), Dwie pięknisie na spacerze, tusz, wym. 22,5 × 16,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.86

62. Autor nieznany, Portret młodej kobiety, pastel, wym. 61 × 50 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Rys AN 50

48. NOLAU François Joseph (1804–1889), Widok na Pont Neuf i Luwr (ok. 1840), akwarela, wym. 19 × 26,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.91

63. Szkoła włoska 18. wieku (Florencja), Dziewczyna z wachlarzem (Contadina), piórko, wym. 22,5 × 16,5 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. G.80

49. BELLA Stefano della (1610–1664), Postać jeźdźca widziana od tyłu, akwaforta; tondo, wym. Ø 15 cm, rama rzeźbiona złocona, nr inw. Ga 3518

64. CONTY Charles, Lisieux nad Jouques, 1915, tusz, wym. 60 × 45 cm, wym. 65 × 51 cm, rama politurowana, nr inw. Rys Conty 65. 64 ramy przynależne do obiektów

I / 4

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« sylwester zieliński, „komisarze wojenni: dywizjonalny, naczelny i adiunkt” »

37

« maks birsztejn, „dojarka z chołmogor”, 1953 / kolekcja piotra nowickiego »

I / 5

nr nr1 1/ /e-biuletyn e-biuletynmuzeum muzeumnarodowego narodowegowwgdańsku gdańsku

za żelazną kurtyną w Gdańsku i moskwie piotr nowicki

W

ystawa „Za żelazną kurtyną. Sztuka oficjalna i niezależna w Związku Radzieckim i Polsce, 1945–1989”, przygotowana przez Fundację Polskiej Sztuki Nowoczesnej we współpracy z Muzeum Narodowym w Gdańsku oraz Instytutem Adama Mickiewicza, została pokazana w dniach 12 kwietnia – 17 czerwca 2012 roku w Pałacu Opatów w Oliwie, Oddziale Sztuki Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku. Ekspozycję pokazano następnie we Wszechrosyjskim Muzeum Sztuki Użytkowej i Ludowej w Moskwie w dniach 21 sierpnia – 8 października 2012 roku, w ramach VI Festiwalu Prywatnych Kolekcji Sztuki Współczesnej, organizowanego przez Państwowe Centrum Sztuki Nowoczesnej w Moskwie.

Wszystkie dzieła prezentowane na wystawie pochodziły z kolekcji Piotra Nowickiego, a jej kuratorami byli Sarmen Beglarian, Piotr Nowicki oraz Sylwia Szymaniak.

Na wystawie zostały zaprezentowane najważniejsze zjawiska artystyczne z dwóch krajów byłego bloku komunistycznego, które ukazują współistnienie sztuki oficjalnej i niezależnej.

Ekspozycja sztuki dwóch sąsiadujących ze sobą krajów, prezentując wybrane zagadnienia zilustrowane pracami z Polski i Rosji, podkreśliła dominację sfery ideologicznej w sztuce rosyjskiej w czasach Związku Radzieckiego.

w opozycji do nurtu oficjalnego, takie jak Druga Grupa Krakowska, wystawa w warszawskim Arsenale w 1955 roku czy cykl wystaw w kościele przy ul. Żytniej w Warszawie w okresie stanu wojennego, a także twórczość niezależnych twórców polskich współpracujących z najważniejszymi galeriami okresu PRL (Galeria Krzywe Koło, Galeria Foksal).

Wystawa została podzielona na działy tematyczne, w ramach których pokazano wybrane dzieła wybitnych twórców z byłego Związku Radzieckiego i z Polski: Triumf ideologii (Michaił Anikuszyn, Maks Birsztein, Eduard Gorochowski, Ilja Kabakow, Dmitrij Wrubel, Jekaterina Ziernowa oraz Stanisław Dawski, Janina Kraupe-Świderska, Jerzy Nowosielski, Jerzy Panek, Leszek Rózga), Prekursorzy awagardy (Katarzyna Kobro, Władysław Strzemiński), Druga awangarda (Tadeusz Kantor, Erna Rosenstein), 15% abstrakcji (Tadeusz Dominik, Stefan Gierowski, Alfred Lenica, Jan Tarasin, Jacek Sempoliński), Abstrakcje (Lidia Mastierkowa, Władimir Jakowlew, Nikołaj Wiecztomow), Figuracje (Ernst Nieizwestny, Eduard Steinberg,

Punktem wyjścia do prześledzenia przedstawianych na wystawie problemów sztuki oficjalnej był dział Triumf ideologii, pokazujący dzieła powstające w oficjalnym obiegu w Związku Radzieckim i ideologicznie zaangażowane po stronie komunizmu.

Równocześnie jednak zaprezentowano twórczość rosyjskich artystów niezależnych, starających się w owym czasie, wbrew oficjalnym zakazom i nakazom, uczestniczyć w nurtach nowoczesnej sztuki europejskiej. Równolegle zaprezentowano najważniejsze polskie zjawiska artystyczne powstające obok bądź

39

« erik bułatow, „pokój”, 1989 »

Boris Żutowski oraz Kiejstut Bereźnicki, Jan Dobkowski, Barbara Falender, Henryk Musiałowicz), Znak i znaczenie (Francisco Infante-Arana, Dmitrij Krasnopiewcew, Władimir Niemuchin, Anatolij Żygałow oraz Henryk Berlewi, Stanisław Fijałkowski, Krzysztof Skórczewski, Antoni Starczewski, Henryk Stażewski, Ryszard Winiarski), Sztuka sprzeciwu (Marian Czapla, Władysław Hasior, Krzysztof Wachowiak, Jerzy Ryszard Zieliński), Transformacja (Boris Bicz, Anatolij Brusiłowski, Erik Bułatow, Aleksander Dzikija, Ilja Kabakow, Dmitrij Wrubel).

Gdańska i moskiewska ekspozycja miały różny charakter ze względu na specyfikę miejsc, w których odbywała sie wystawa.

W Gdańsku, kolebce „Solidarności” i zmian ustrojowych, które zaważyły na obecnym kształcie politycznym Europy Środkowo-Wschodniej, wystawa przypomniała i podkreśliła znaczenie sztuki niezależnej w Polsce i Związku Radzieckim. W Moskwie wystawa odbyła się w monumentalnych socrealistycznych wnętrzach byłego Prezydium Rady Najwyższej i Rady Ministrów Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, co uwydatniło dominację dzieł zaangażowanych ideologicznie nad kameralnymi i osobistymi pracami twórców chcących, pomimo wszelkich przeciwności, zachować niezależność.

I / 5

Wystawie towarzyszył katalog opatrzony wstępami byłego Prezydenta Rzeczypospolitej Polski, Pana Lecha Wałęsy oraz byłego Prezydenta Związku Radzieckiego, Pana Michaiła Gorbaczowa, a także tekst krytyczny prof. Marii Poprzęckiej.

Fundacja Polskiej Sztuki Nowoczesnej wydała również zeszyt naukowy towarzyszący projektowi „Za żelazną kurtyną.

Sztuka oficjalna i niezależna w Związku Radzieckim i Polsce, 1945–1989”, z wyborem tekstów Borisa Groysa, Iwony Luby, Witalija Patsjukowa, Piotra Piotrowskiego, Krzysztofa Pomiana i Stéphane’a Courtois, Anny Romanowej, Lecha Stangreta oraz Janusza Zagrodzkiego.

ilustracja na poprzedniej stronie:

« jerzy ryszard zieliński, „uśmiech, czyli "trzydzieści" –łac. "cha cha cha" – ros.”, 1974 »

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« fragment ekspozycji w pałacu opatów w oliwie, 2012 »

41

« fridrik orn hjaltested, skorzewo »

I / 6

nr 1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku nr 1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

ocalić narodową spuściznę ostańce próśb waldemar elwart

P

rojekt Ocalić Narodową Spuściznę Ostańce Próśb zjednoczył dwie strony, dwa kręgi kulturowe. Cechuje je i różni zarazem odmienna obyczajowość, mają jednak jeden wspólny mianownik – ludową architekturę sakralną.

W obszarze zainteresowania są zatem norweskie kościoły stavkirke, islandzkie kościółki farmerskie, wreszcie polskie kapliczki. Wszystkie, niezależnie od kraju, były budowane na krańcach wsi, na granicy z polami i lasami, gdzie kończył się teren zamieszkany, a więc znany ludziom, a zaczynało królestwo sił przyrody, czyli sfera pozaziemska. I tu, i tam tworzono je z tą samą intencją – jako dziękczynienie za łaski, próba oddalenia klęsk żywiołowych, na pamiątkę uroczystości rodzinnych.

Projekt ukazuje to, jak dziś funkcjonują „ostańce próśb”. Poprzez kontrast obyczajowości wciąż czynnych religijnie kaszubskich kapliczek, animujących życie lokalnych społeczności, z norweskimi i islandzkimi kościółkami funkcjonującymi już tylko jako obiekty muzealne pokazujemy, jak odmiennie traktowane są w Europie te same wartości i jak kształtują obyczajowość społeczności i kulturę całej Europy.

cje i czerpać nauki z wymiany dobrych praktyk (np. dotyczących prowadzenia polityki promocji dziedzictwa kulturowego).

W czasie dwóch wizyt studyjnych w Islandii i Norwegii odbytych w okresie sierpień – październik 2010 roku (10 dni – Islandia, 20 dni – Norwegia) zespół, na który składał się manager, etnograf, koordynator i fotograf, wykonał również dokumentację techniczną siedmiu kościółków farmerskich i 29 stavkirke (fotografia dokumentacyjna, badania etnograficzne) oraz artystyczne fotografie architektury.

Drugi poziom działań zakłada promocję ludowych obiektów sakralnych jako dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą.

Obserwujemy niski udział projektów skupionych wokół tematu dziedzictwa kulturowego, którego kolebką są tereny wiejskie, a twórcami ludowi artyści. Dlatego w naszym projekcie opowiadamy o architekturze sakralnej, posługując się fotografią artystyczną, filmem oraz muzyką, by stworzyć podstawę do dialogu między pokoleniami, społecznościami i narodami.

Ukazanie tego, co stare, w nowy sposób to propozycja skutecznego dyskursu między tradycją a nowoczesnością, historią a współczesnością.

Nasze działania rozpoczęliśmy w Polsce na Kaszubach. Staraliśmy się odnaleźć tam możliwie wszystkie przydrożne kapliczki (922 obiekty), by wykonać dokumentację techniczną, poznać ich genezę, odszukać twórców i zaobserwować, jaką rolę odgrywają one w życiu społeczności wiejskich. W ten sposób zbadaliśmy ich animacyjny charakter oraz potencjał w kreowaniu historii kaszubskich wiosek. Każdy nasz krok udokumentowaliśmy fotograficznie lub filmowo; każdą rozmowę, anegdotę zapisaliśmy (fotografia dokumentacyjna, obraz, dźwięk oraz położenie geograficzne, opis stylu architektonicznego; rys historyczny i etnograficzny).

Nasi partnerzy dysponują bogatą muzealną dokumentacją obiektów. W ramach współpracy chcieliśmy pozyskać informa-

43

pokazujemy, jak odmiennie traktowane są w Europie te same wartości i jak kształtują obyczajowość społeczności i kulturę całej Europy.

Interaktywna mapa Islandii, Norwegii i Polski z dokładnym określeniem współrzędnych geograficznych wszystkich obiektów, fotografiami i opisem. Mapa została przekazana wszystkim partnerom. Jest cennym narzędziem w turystyce kulturalnej, łatwo dostępnym za pośrednictwem stron internetowych. Co ważne, mapa będzie aktualizowana o nowo powstające obiekty, informacje.

Fotografia – pięciu międzynarodowych artystów wykonało portrety fotograficzne około 250 wybranych obiektów; różną metodą (najnowsza fotografia cyfrowa, cyjanotypia, wielkoformatowa fotografia czarnobiała), w różnych aranżacjach (na przestrzeni roku i dnia, panoramiczne, detale, rejestrujące obyczaje i ludzi). Artyści odwiedzając kraje partnerskie, przedstawili zastaną rzeczywistość, ujmując temat przez pryzmat własnej świadomości kulturowej.

Film – kilka krótkometrażowych obrazów ukazujących polską architekturę ludową, jej aktywność podczas obrzędów, oddziaływanie na codzienne życie mieszkańców, usytuowanie w przestrzeni, integralność z krajobrazem polskiej wsi. Ta ciekawa propozycja pomaga uświadomić naszym partnerom, iż polskie kapliczki to nadal „ostańce próśb”, a Polakom – zapewne nieuświadomioną skalę i jakość zjawiska.

Muzyka – skomponowany godzinny materiał muzyczny, utrzymany w konwencji sakralno-ludowej z elementami narodowych melodii ludowych, dźwięków i odgłosów pojawiających się w przestrzeni i otoczeniu obiektów.

Powyższe elementy pozwoliły stworzyć autorską WYSTAWĘ – innowacyjną i multimedialną, wykorzystującą z jednej strony nowe formy i rozwiązania (np. eksponowanie obiektów w skali 1:1), a z drugiej – ukazującą piękno szczegółów i detali.

Jest to ekspozycja mobilna, z możliwością dostosowania do różnych przestrzeni. I tak na przykład w 2011 roku wystawa została zaprezentowana w XVI-wiecznych podziemiach Galerii Stilo / Oslo podczas festiwalu kulturalnego, na Kaszubach

I / 6

w Gminnym Domu Kultury we wsi Kolbudy, w XIV-wiecznym kościele św. Jana w Gdańsku, w Domu Kultury w Sławoszynie.

W 2012 roku udało nam się pokazać kilka odsłon wystawy: w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, w zabytkowym wnętrzu drewnianego kościoła w Sierakowicach oraz w Blekinge Museum w Karlskronie w Szwecji.

Ostatnim trwałym elementem wieńczącym projekt jest bogato ilustrowana publikacja książkowa – promocyjny album wydany w 1200 egzemplarzach, w czterech wersjach językowych, opatrzony komentarzem ekspertów. Został on bezpłatnie przekazany między innymi bibliotekom publicznym w trzech krajach, partnerom, gościom wystawy.

Całość dopełniła dynamiczna strona internetowa (w czterech wersjach językowych) opowiadająca i promująca projekt oraz profile na portalach społecznościowych.

Projekt uzyskał patronat honorowy Ministra Edukacji, Nauki i Kultury Islandii, Ambasadora Polski w Norwegii, Marszałka Województwa Pomorskiego.

Jest realizowany w szerokim partnerstwie międzynarodowym i sektorowym; z udziałem wolontariuszy.

Partnerzy Norwegian Directorate for Cultural Heritage University of Oslo Museum of Cultural History National Museum of Iceland Klub Polski w Norwegii Instytut Kaszubski Gmina Kolbudy Stowarzyszenie Artystyczne KULTYWATOR 3MIEJSKI

Fotografowie Marcin Kaliński Specjalizuje się w fotografii dokumentalnej i portretowej.

Ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Gdańskim i Studium Fotografii Artystycznej przy Gdańskiej Galerii Fotografii.

Od 2007 jest stałym współpracownikiem „Dziennika”.

Od 2002 realizuje autorski projekt Homo Dei, w ramach którego dokumentuje przejawy życia religijnego w Polsce i na świecie (m.in. Irlandia, Wielka Brytania, USA, Iran, Japonia).

Marcin Czapliński Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Gdańsku, Wydział Grafiki, kierunek Realizacja obrazu filmowego, telewizyjnego i fotografia w zakresie fotografii.

2009 – Sopocka Szkoła Fotografii 2005 – uzyskał certyfikat WFH Publikuje w czasopismach ogólnopolskich i prasie regionalnej.

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« wystawa w oddziale etnografii mng, 2012 »

Wlodek Witek 1986 – BTECH dyplom konserwacji papieru na Camberwell School of Art and Crafts, London.

W Londynie zapoznał się z techniką Zone System pod okiem Michaela Beddingtona. Swoje fotografie z lat 80. i 90. pokazał na licznych wystawach .

Zadebiutował w 1982 wystawą indywidualną w Oslo, w galerii Fotogaleriet.

« fridrik orn hjaltested, staniszewo »

Tomasz Zerek Fotograf. Absolwent Wydziału Komunikacji Multimedialnej ASP w Poznaniu; ukończył Studium Fotografii Artystycznej w Gdańsku.

Jest autorem prac Kolekcja marzeń, Spotkanie, Zaspa Zerka, wystawianych m.in. w Gdańskiej Galerii Fotografii, Państwowej Galerii Sztuki w Sopocie, Galerii Fotohof w Salzburgu.

Laureat Nagrody Miasta Gdańska (2002), stypendysta Prezydenta Miasta Gdańska (2003), Mobile Academy Warsaw (2006) oraz Marszałka Województwa Pomorskiego (2007).

Jest kuratorem Galerii Żak w Gdańsku.

Fridrik Orn Hjaltested Islandzki fotograf specjalizujący się w fotografii architektury.

Zajmuje się przede wszystkim fotografią cyfrową, która pozwala mu na wykończenie ujęć w plenerze, bez potrzeby ponownej końcowej obróbki. Ostatnio głównym obiektem jego fotograficznego zainteresowania były islandzkie latarnie morskie. Ma na swoim koncie liczne wystawy w USA oraz na terenie Europy Zachodniej.

45

zapowiedzi wystaw i wydarzeń

« maciej hnatiuk »

II / 1

nr 1 / nr e-biuletyn 1 / e-biuletyn muzeum muzeum narodowego narodowego w gdańsku w gdańsku

akt w polskiej fotografii 5.07. – 15.09.2013

W

ystawa „Akt w polskiej fotografii” to prezentacja 160 prac 80 polskich artystów fotografików, które zgromadził Jerzy Piątek – artysta fotografik, jeden z twórców Kieleckiej Szkoły Krajobrazu. To imponująca kolekcja fotografii aktu najsłynniejszych polskich fotografików. Są wśród nich Ci, którzy „wyspecjalizowali” się w akcie, jak: Robert Andre, Jerzy Bednarski, Maciej Hnatiuk, Witold Jacyków, Krzysztof Kamiński, Michał Sowiński, Jerzy Kośnik, Władysław Kowaliński, Justyna Łada, Maciej Mańkowski, Lech Morawski, Wacław Nowak, Władysław Pawelec, Sergiusz Sachno, Zygmunt Szporek, Maria Śliwa, Wacław Wantuch czy Katarzyna Widmańska i Jola Zuchniewicz. Są także Ci, dla których akt był „nieoczywistą przygodą fotograficzną”, jak m.in. Zdzisław Beksiński, Jan Berdak, Zdzisław Dados, Witold Dederko, Jerzy Dorys, Eugeniusz Haneman, Edward Hartwig,

Zbigniew Łagocki, Paweł Pierściński czy Tadeusz Rolke. Prace pochodzą z ostatnich 60-ciu lat i są dowodem nie tylko postrzegania roli ludzkiego ciała jako medium i tworzywa artystycznego, ale także odzwierciedlają gusta i zmiany kulturowego widzenia nagości. To fotografie odważne, o najwyższym poziomie artystycznym, wysmakowane wyrafinowaną zmysłowością. Dowodzą, że cielesność jest nieustannym źródłem inspiracji, a nagie ciało – jednym z najpiękniejszych dzieł sztuki.

S c e n a r i u s z w ys taw y: Jerzy Piątek K u r ato r z y w y s taw y: Jerzy Piątek Małgorzata Paszylka-Glaza Małgorzata Ruszkowska-Macur Aranżacja: Jerzy Piątek

oddział sztuki nowoczesne j Pałac Opatów w Oliwie Cystersów 18 80-330 Gdańsk +48 58 552 12 71 osn@mng.gda.pl

49

« wacław wantuch »

PREZENTOWANI ARTYŚCI

Robert Andre Jerzy Bednarski Zdzisław Beksiński Jan Berdak Zdzisław Błażejczyk Marek Borowiecki Jan Bortkiewicz Andrzej Borys Marek Czudowski Zdzisław Dados Andrzej Dąbrowski Witold Dederko Michał Diament Jan Benedykt Dorys Stasys Eidrigevicius Stanisław Ekier Bolesław Gardulski Marek Gardulski Wojciech Gepner Wojciech Guzikowski

II / 1

Włodzimierz Habel Eugeniusz Haneman Edward Hartwig Krzysztof Hejke Maciej Hnatiuk Roman Hryciów Witold Jacyków Waldemar Jama Wiktor Jędrzejczak Roman Joachimowski Krzysztof Kamiński Ryszard Karczmarski Michał Kokot Piotr Komorowski Bogdan Konopka Jerzy Kośnik Władysław Kowaliński Tadeusz Kowalski Andrzej Krynicki Jacek Kulm

Stanisław Kusiak Justyna Łada Zbigniew Łagocki Maciej Mańkowski Wanda Michalak Witold Michalik Krzysztof Miękus Lech Morawski Maksymilian Myszkowski Janusz Nowacki Wacław Nowak Andrzej Olichwier Władysław Pawelec Jerzy Piątek Paweł Pierściński Andrzej Pilichowski-Ragno Janusz Piszczatowski Wojciech Plewiński Jan Raczyński Tadeusz Rolke

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Andrzej Rutyna Zofia Rydet Sergiusz Sachno Michał Sowiński Piotr Stasik Zbigniew Stokłosa Brunon Szczapiński Zygmunt Szporek Maria Śliwa Andrzej Ślusarczyk Wacław Wantuch Jerzy Wardak Katarzyna Widmańska Wiktor Wołkow Sławomir Zieliński Wiesław Zieliński Jola Zuchniewicz Andrzej Zygmuntowicz Zenon Żyburtowicz

51 « wacław nowak »

II / 2

1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku nr 1 /nr e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

Letni jarmark etnograficzny 8.06. – 15.09.2013

J

armark zorganizowany przez Oddział Etnografii Muzeum Narodowego Gdańsku stanowi formę upowszechnienia sztuki ludowej, rękodzieła i folkloru Pomorza Gdańskiego. Umożliwia promocję regionalnym twórcom. Daje możliwość zaprezentowania własnego rękodzieła. Jest płaszczyzną spotkań i wymiany doświadczeń dla twórców regionalnych. W czasie jarmarku oprócz kiermaszu odbywają się tematyczne spotkania, które szerzej i interaktywnie pokazują zagadnienia związane ze sztuką, kulturą ludową i rękodziełem regionu.

Program tematycznych spotkań na jarmarku:

Jarmarkowi towarzyszą:

8 czerwca – Inauguracja Jarmarku Oliwskiego Otwarcie kiermaszu sztuki ludowej i rękodzieła Pomorza Ekspozycja poplenerowej rzeźby (figuralne ule kłodowe) w ogrodzie Tańce-hulańce na trawie w wykonaniu Kapeli Jazgodki – ok. godz. 12.00*

• wystawa poplenerowej rzeźby kapliczek i uli kłodowych w ogrodzie przed Muzeum Etnograficznym • wystawa „Magiczny świat Bogdana Lesińskiego” w Muzeum Etnograficznym w Oliwie * działania dofinansowane przez Urząd Miasta Gdańska w ramach projektu „Bliżej Tradycji”

6 lipca – „Nie święci garnki lepią”* Pokaz i warsztaty garncarskie na Jarmarku. Możliwość wykonania własnego naczynia glinianego pod okiem mistrza garncarskiego Jarosława Arkuszyńskiego 20 / 21 lipca – PARKOWANIE Działania na terenie ogrodu przygotowane przez Stowarzyszenie A KuKu Sztuka w ramach cyklicznej imprezy „Parkowanie”.

Kiermasz nieczynny 25 sierpnia – Dzień Kociewski Pokazy, prezentacje, sprzedaż wyrobów regionalnych Promocja regionu Kociewia 1 września – „Plony lata” Prezentacja wyrobów Kół Gospodyń Wiejskich z terenu Pomorza Gdańskiego 15 września – Dzień Kaszubski Pokaz kręcenia tabaki, kiermasz sztuki ludowej i rękodzieła Kaszub

oddział etnografii Spichlerz Opacki Cystersów 19 80-330 Gdańsk +48 58 552 12 71 etnograf@mng.gda.pl

53

« bogdan lesiński, „chrzest”, 1970 »

II / 3

1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku nr 1 /nr e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

magiczny świat Bogdana lesińskiego 12.06. – 10.11.2013 Wystawa monograficzna prac malarskich Bogdana Lesińskiego ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu, Centrum Wystawienniczego „Fabryka Sztuk” w Tczewie i zbiorów prywatnych rodziny Lesińskich.

B

ogdan Lesiński (1935–2005), malarz, którego twórczość mieści się w nurcie sztuki nieprofesjonalnej, jest autorem ponad pięciu tysięcy obrazów (nie licząc akwareli i rysunków). Całe jego życie związane było z Tczewem. Ukończył technikum mechaniczne, jednak jego prawdziwą pasją było malarstwo. Nie podjął kształcenia w tym kierunku, obawiając się, że szkoła ograniczy swobodę jego twórczości. Unikał też oglądania wystaw i wydawnictw na temat malarstwa, by nie ulec zewnętrznym wpływom. Od 1960 roku pracował jako robotnik w Pomorskiej Fabryce Gazomierzy (późniejszy Predom-Metrix) w Tczewie, a gdy dostrzeżono jego talent, został przeniesiony na stanowisko plastyka odpowiedzialnego za propagandę wizualną zakładu. Wykonywał dekoracje z okazji rocznic i świąt państwowych, plansze z okazji Dnia Kobiet czy socjalistyczne gazetki ścienne itp. Dzięki niemu zakład pracy trzykrotnie zdobywał nagrody na wojewódzkich konkursach propagandy wizualnej.

Równolegle uprawiał w domu własne, zupełnie inne malarstwo. Tu uciekał od szarej, nużącej rzeczywistości w świat czystych, wyrazistych barw, realnych i nierealnych, baśniowych wręcz postaci i krajobrazów, wątków mistycznych i religijnych, zawieszonych w nieokreślonym czasie i przestrzeni, w sztafażu stylizowanej roślinności. Powstawały obrazy będące wyrazem jego nieograniczonej wyobraźni, przetwarzającej codzienne wydarzenia, zjawiska z otaczającego świata na malarskie wizje z pogranicza snu i jawy. W swoim malarstwie stworzył indywidualny, rozpoznawalny styl. Posługiwał się z powodzeniem różnymi technikami malarskimi i rysunkowymi: tempera, olej, akwarela, tusz, piórko, ołówek. Od 1958 roku brał udział w licznych konkursach i wystawach amatorskiej twórczości plastycznej – regionalnych, a od 1973 roku także ogólnopolskich. Po raz pierwszy zaprezentował swoje obrazy w Dworze Artusa w Gdańsku, otrzymując za nie pierwszą nagrodę. Mimo że zdobywał kolejne nagrody, jego twórczość nie wzbudzała

au to r k a w ys taw y: Bożena Olszewska

Aranżacja: Renata Godlewska

oddział etnografii Spichlerz Opacki Cystersów 19 80-330 Gdańsk

W y s taw i e to wa r z y s z y k ata lo g : Bożena Olszewska, Justyna Słomska-Nowak, Bogdan Lesiński.

Malowana księga duszy, Toruń 2009

+48 58 552 12 71 etnograf@mng.gda.pl

K u r ato r k a w y s taw y: Barbara Maciejewska

55

« bogdan lesiński, „byk”, 1986 »

wówczas większego zainteresowania polskich znawców sztuki nieprofesjonalnej. Wartość malarstwa Bogdana Lesińskiego w latach 70. XX wieku dostrzegła Desa, państwowa wówczas instytucja, handlująca dziełami sztuki. Firma ta skutecznie jeszcze przez lata 80. XX wieku promowała twórczość tczewskiego artysty za granicą, wystawiając i sprzedając jego obrazy we Włoszech, Szwajcarii, Szwecji, Niemczech (w tym kraju miał dwie wystawy indywidualne), Jugosławii, Austrii, Finlandii, na Węgrzech, w Stanach Zjednoczonych i Australii. Tymczasem w Polsce Lesiński pozostawał artystą znanym głównie lokalnie. Jego prace były prezentowane na ponad trzydziestu wystawach regionalnych i ogólnopolskich, ale odbywających się niemal wyłącznie na Pomorzu.

i w towarzyszącym jej katalogu. Obecna ekspozycja „Magiczny świat Bogdana Lesińskiego” jest kolejnym krokiem zmierzającym do zapewnienia malarstwu artysty właściwej rangi w nurcie sztuki nieprofesjonalnej i upowszechnienia wiedzy o nim i jego twórczości. Jest to także pierwsza monograficzna wystawa dorobku tego interesującego artysty w Gdańsku.

Po części związane było to z postawą samego artysty. Nazywany „tczewskim Nikiforem”, porównywany do sztandarowych przedstawicieli sztuki naiwnej, jak Francuz Henri Rousseau, Amerykanka Grandmy Moses czy Gruzin Niko Pirosmanaszwili (co zawsze go oburzało, uważał bowiem, że nikogo nie naśladuje), pasjonował się jedynie samym aktem tworzenia, zupełnie nie dbając ani o stronę ekonomiczną swojego malowania, ani o jego promocję i swoją pozycję w artystycznym świecie. Sporą część namalowanych przez siebie obrazów rozdał, często na cele charytatywne.

Dopiero w 2009 roku dorobek artystyczny Bogdana Lesińskiego doczekał się wszechstronnego podsumowania i zaprezentowania na zorganizowanej w Muzeum Etnograficznym w Toruniu wystawie „Bogdan Lesiński. Malowana księga duszy”

II / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Bożena Olszewska

« bogdan lesiński, „spokój”, 1998 »

57

« sylwester zieliński, „szef szwadronu 2 pułku ułanów” »

II / 4

1 / e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku nr 1 /nr e-biuletyn muzeum narodowego w gdańsku

za mundurem panny sznurem 19.05. – 31.08.2013 Umundurowanie żołnierza polskiego Księstwa Warszawskiego

W

ystawa jest rezultatem piątego etapu współpracy pomiędzy Biblioteką Polską w Paryżu a Muzeum Narodowym w Gdańsku. Idea projektu polega na poddawaniu konserwacji paryskich obiektów w Polsce, a następnie prezentowaniu ich na wystawach czasowych. Głównym elementem wystawy jest cykl 30 akwarel Sylwestra Zielińskiego pt. „Ubiór wojska polskiego”, prezentujący wprowadzone w 1810 roku wzory uniformów armii Księstwa Warszawskiego. Według tradycji akwarele te powstały na zamówienie króla saskiego i księcia warszawskiego – Fryderyka Augusta i są jednym z cenniejszych źródeł ikonograficznych epoki Księstwa Warszawskiego. Oprócz paryskich akwarel wystawa prezentuje także obrazy, ryciny, mundury, broń białą i palną, archiwalne dokumenty i mapy pochodzące ze zbiorów własnych Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, a także użyczone przez Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Muzeum Narodowe w Kielcach oraz Muzeum Okręgowe w Toruniu.

Początki Biblioteki Polskiej w Paryżu sięgają lat 30. XIX wieku i wiążą się z losami Wielkiej Emigracji. Placówka ta została powołana do życia przez polskich emigrantów, którzy po upadku powstania listopadowego osiedlili się na stałe w Paryżu.

To nad Sekwaną skupiało się wtedy polskie życie umysłowe i kulturalne, i w jakiejś mierze polityczne. Biblioteka Polska została założona w 1838 roku. Jej księgozbiór powstał z połączenia zbiorów Towarzystwa Literackiego i jego dwóch wydziałów: Historycznego i Statystycznego oraz kolekcji Towarzystwa Pomocy Naukowej.

K u r ato r k a w y s taw y: Aniela Wawrzyk

oddział muzeum hymnu narodowego w Będominie Będomin 16 83-422 Nowy Barkoczyn +48 58 687 71 83 mhn@mng.gda.pl

59

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

« sylwester zieliński, „podoficer fizylierów w ubiorze letnim” »

61

« sylwester zieliński, „saper w ubiorze letnim” »

gdański kalendarz szkolny

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

G

dański Kalendarz Szkolny to nasza propozycja dla najmłodszych Czytelników.

Ten kalendarz pomoże Wam nauczyć się planowania codziennych zajęć, ponadto znajdziecie w nim terminy ferii zimowych i wakacji letnich oraz innych dni wolnych od nauki, a także wiele przydatnych informacji, dzięki którym będziecie pamiętać o imieninach koleżanki lub kolegi, święcie babci i dziadka czy dniu tajemniczej liczby Pi.

Jest w tym kalendarzu coś, co wyróżnia go spośród innych.

Przy datach dziennych znajdziecie krótkie zapiski z historii Gdańska, przypominające wydarzenia bardzo odległe i te całkiem współczesne. Przeczytacie o wydarzeniach i wybitnych mieszkańcach Gdańska, ale też o zwykłych ludziach, którzy mieli okazję oglądać w swoim mieście zorzę polarną, kibicują swojej drużynie piłkarskiej, mają miejscowe święta i zwyczaje.

E-Biuletyn jest kwartalnikiem, dlatego w każdym wydaniu znajdziecie kalendarium na trzy najbliższe miesiące.

Jeśli będziecie mieli propozycje informacji, które kalendarz ten powinien zawierać, z przyjemnością uwzględnimy je w naszym kalendarzu.

Lipiec 2013 1 poniedziałek Haliny, Bogusława

1 lipca 1853 roku wprowadzono nową numerację głównomiejskich kamienic, która obowiązuje do dziś.

1 lipca 1926 roku do Gdańska przyłączono Oliwę wraz z Jelitkowem.

2 wtorek jagody, piotra

2 lipca 1961 roku we Wrzeszczu otwarto kawiarnię Cristal.

Budynek należał wówczas do najnowocześniejszych w Gdańsku.

3 środa jacka, miłosława

4 czwartek elżbiety, józefa

III / 1

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Lipiec 2013 5 piątek marty, wilhelma

5 lipca 1997 roku zmarł wybitny rzeźbiarz Stanisław Horno-Popławski, profesor gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych.

6 sobota dominiki, łucji

6 lipca 1657 roku zmarł Sebastian Dadler, wybitny medalier gdański.

7 niedziela antoniego, piotra

67

Lipiec 2013 8 poniedziałek adriana, edgara

8 lipca 1552 roku odbył się uroczysty wjazd króla Zygmunta II Augusta do Gdańska.

9 wtorek weroniki, rózy, ludwika

9 lipca 1766 roku urodziła się Johanna Henrietta Trosiener, pierwsze dziecko zaszczepione w Gdańsku przeciw ospie. Później została matką sławnego filozofa Artura Schopenhauera.

10 środa anieli, filipa

11 czwartek kaliny, cypriana

III / 1

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Lipiec 2013 12 piątek andrzeja, henryka

12 lipca 1946 roku obradował w Gdańsku Zjazd Związku Gospodarczego Miast Morskich. Organizatorem zjazdu był Eugeniusz Kwiatkowski, przed wojną współtwórca Gdyni.

13 sobota małgorzaty, justyny

13 lipca 1906 roku otwarto istniejący do dziś wspaniały budynek Banku Rzeszy (obecnie NBP) przy ulicy Okopowej.

14 niedziela marceliny, franciszka

69

Lipiec 2013 15 poniedziałek roksany, ignacego

15 lipca 1410 roku gdańszczanie walczyli po stronie Krzyżaków w bitwie pod Grunwaldem.

16 wtorek mariki, stefana

16 lipca 1891 roku powstało Gdańskie Towarzystwo Wioślarskie.

17 środa karoliny, leona

17 lipca 1852 roku do Gdańska wjechał pierwszy pociąg.

18 czwartek roberta, szymona, kamila

18 lipca 1963 roku odbyły się w Gdańsku Mistrzostwa Świata w szermierce. Polscy zawodnicy zdobyli sześć medali.

III / 1

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Lipiec 2013 19 piątek wincentego, alfreda

20 sobota czesława, hieronima

20 lipca 1962 roku w Żurawiu otwarto Muzeum Morskie (obecnie Centralne Muzeum Morskie).

21 niedziela andrzeja, wiktora

21 lipca 1678 roku poświęcono kamień węgielny pod budowę Kaplicy Królewskiej. Jej współfundatorem był król Jan III Sobieski.

71

Lipiec 2013 22 poniedziałek magdaleny, bolesława

23 wtorek bogny, apolinarego

23 lipca 1767 roku zmarł w Gdańsku Daniel Gralath, uczony i burmistrz gdański. Dzięki jego zapisowi powstała Wielka Aleja lipowa prowadząca z Gdańska do Wrzeszcza.

24 środa olgi, kingi, krystiana

świ ę to po l icji

24 lipca 1973 roku na terenie działającego jeszcze wówczas lotniska we Wrzeszczu rozpoczęto budowę wielkiego osiedla Zaspa.

25 czwartek olimpii, rudolfa

III / 1

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Lipiec 2013 26 piątek anny, grażyny, bartłomieja

26 lipca 1993 roku gdańszczanin Günter Grass, autor sławnej powieści Blaszany bębenek, otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Gdańska.

27 sobota natalii, julii

28 niedziela marceli, wiktora

28 lipca 1502 roku o godz. 16.00 Henryk Hetzel położył ostatnią cegłę sklepienia kościoła Mariackiego.

73

Lipiec 2013 29 poniedziałek marii, olafa

30 wtorek julity, maryny

31 środa heleny, ignacego

31 lipca 1346 roku Wielki Mistrz krzyżacki Henryk Dusemer obdarzył Gdańsk prawem chełmińskim.

III / 1

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

Lipiec 2013 23 lipca 1767 roku zmarł Daniel Gralath, wybitny obywatel Gdańska, burmistrz i przyrodnik, pomysłodawca istniejącej do dziś Wielkiej Alei lipowej. W dawnym mieście życie stawało się latem trudne do zniesienia. Zamożni gdańszczanie chętnie wówczas uciekali od hałasu i fetoru miasta do sielankowych podmiejskich dworów, które powstawały we Wrzeszczu czy na Polankach. Dla wygody letników, a przede wszystkim dla upiększenia miasta, drogę pomiędzy Gdańskiem a Wrzeszczem zamieniono w XVIII wieku we wspaniałą aleję. Niestety, jej pomysłodawca nigdy nie ujrzał ukończonego dzieła. Na szczęście po jego śmierci nie porzucono wspaniałego pomysłu. Wzdłuż alei posadzono prawie półtora tysiąca lipowych drzewek sprowadzonych aż z Holandii. Pośród czterech rzędów drzew wytworne gdańskie towarzystwo odbywało

spacery i konne przejażdżki. Potem środkiem alei ruszył tramwaj – najpierw konny, a niewiele później już elektryczny. Piękna aleja istnieje do dziś, jednak zagrażają jej spaliny przejeżdżających tędy codziennie tysięcy samochodów. Starym lipom zamiana koni na samochody nie wyszła więc na zdrowie.

75

sierpień 2013 29 poniedziałek marii, olafa

30 wtorek julity, maryny

31 środa heleny, ignacego

1 czwartek nadziei, nadii

1 sierpnia 1927 roku odbył się Światowy Kongres Esperantystów w Gdańsku.

III / 2

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

sierpień 2013 2 piątek kariny, marii, stefana

2 sierpnia 1952 roku podczas igrzysk olimpijskich w Helsinkach gdański bokser Zygmunt Chychła został pierwszym po wojnie polskim mistrzem olimpijskim.

3 sobota lidii, szczepana, augusta

4 niedziela dominiki, marii

4 sierpnia 1260 roku papież Aleksander IV zezwolił gdańskim Dominikanom organizować doroczne jarmarki. Jarmark Świętego Dominika do dziś jest jedną z najważniejszch gdańskich tradycji.

77

sierpień 2013 5 poniedziałek stanisława, oswalda

5 sierpnia 1972 roku po raz pierwszy po wojnie otwarto Jarmark Dominikański.

6 wtorek sławy, wincentego

6 sierpnia 1677 roku gdańszczanie wystawili widowisko Jan Sobieski pod Chocimiem. Spektaklowi przyglądała się rodzina królewska.

7 środa doroty, kajetana

8 czwartek cyryla, cypriana

8 sierpnia 1920 roku zorganizowano w Gdańsku pierwszą polską drużynę harcerską. Nadano jej imię Zygmunta Augusta.

III / 2

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

sierpień 2013 9 piątek rolanda, romana, jana

10 sobota samanty, borysa

10 sierpnia 1827 roku Gdańsk odwiedził Fryderyk Chopin.

11 niedziela zuzanny, klary, włodzimierza

79

sierpień 2013 12 poniedziałek lecha, piotra

13 wtorek heleny, adriany

mi ę dz y narodow y dzie ń os ó b l ewor ę czn ych

13 sierpnia 1560 roku zawieszono dzwony carillonu na wieży głównomiejskiego ratusza.

14 środa maksymiliana

14 sierpnia 1811 roku warszawski teatr Wojciecha Bogusławskiego rozpoczął występy przed gdańską publicznością w Teatrze Miejskim.

15 czwartek marii, stefana, napoleona

dzie ń wojska po l skiego

15 sierpnia 1929 roku przeprowadzono pierwszą rozmowę telefoniczną pomiędzy Gdańskiem a Stanami Zjednoczonymi.

III / 2

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

sierpień 2013 16 piątek emila, rocha

17 sobota anity, mirona

17 sierpnia 1948 roku rozpoczęto budowę gmachu Izby Skarbowej.

Obecnie jest tu siedziba Urzędu Miasta. Budynek zaprojektowany przez Wandę Wyszyńską stanowi jeden z najcenniejszych zabytków nowoczesnej architektury w Gdańsku.

18 niedziela ilony, neli, bogusława

81

sierpień 2013 19 poniedziałek Haliny, Bogusława

19 sierpnia 1887 roku w Gdańsku obserwowano całkowite zaćmienie słońca.

20 wtorek jagody, piotra

20 sierpnia 1639 roku w Gdańsku zmarł na dżumę Martin Opitz, jeden z największych poetów niemieckich swoich czasów.

21 środa jacka, miłosława

22 czwartek elżbiety, józefa

22 sierpnia 1841 roku w gdańskiej stoczni ukończono budowę pierwszego statku parowego.

III / 2

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

sierpień 2013 23 piątek marty, wilhelma

23 sierpnia 1874 roku morze wyrzuciło na plażę koło Stogów dwunastometrowego wieloryba.

24 sobota dominiki, łucji

25 niedziela antoniego, piotra

25 sierpnia 1591 roku na redzie portu gdańskiego zatonął statek przewożący księgi markiza d'Orii. Tomy uratowane z katastrofy stały się zaczątkiem Biblioteki Gdańskiej.

83

sierpień 2013 26 poniedziałek joanny, konstantego

27 wtorek moniki, adrianny, cezarego

28 środa patrycji, joachima

28 sierpnia 1962 roku zatwierdzono projekt gdańskiego Zieleniaka.

Budowę ukończono dopiero w 1971 roku.

29 czwartek sabiny, jana

III / 2

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

sierpień 2013 30 piątek mirona, tekli

31 sobota ramony, pauliny, bogdana

31 sierpnia 1980 roku podspisano Porozumienie Gdańskie.

W jego wyniku powstał związek zawodowy Solidarność.

85

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

15 sierpnia 1929 roku nad Gdańskiem przeleciał ogromny sterowiec Graf Zeppelin.

87

wrzesień 2013

1 września 1939 roku o godz. 4.45 salwa pancernika Schleswig-Holstein skierowana na Westerplatte rozpoczęła drugą wojnę światową. Gdańsk był miastem, o które w XX wieku Niemcy i Polacy spierali się na śmierć i życie. Większość mieszkańców miasta mówiła po niemiecku, dlatego Niemcy uważali, że Gdańsk ma być niemiecki.

Polacy sądzili, że miasto, które przez wiele stuleci należało do Polski, powinno do niej powrócić. Żeby rozwiązać ten spór utworzono Wolne Miasto Gdańsk. Niewiele to pomogło. Niemcy postanowili siłą przyłączyć miasto do swojego państwa. Rozpoczęli drugą wojnę światową, a pierwsze strzały tej wojny padły właśnie w Gdańsku. Na małym skrawku lądu zwanym Westerplatte była polska strażnica, a w niej 230 polskich żołnierzy. Przez tydzień bronili się przed potężnymi atakami z morza, lądu i powietrza. W końcu musieli się poddać, ale dla Polaków obrońcy Westerplatte stali się na zawsze wzorem bohaterstwa.

III / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

wrzesień 2013 30 piątek mirona, tekli

31 sobota ramony, pauliny, bogdana

1 niedziela bronisławy, bronisława

1 września 1939 roku o godz. 4.45 salwa pancernika Schleswig-Holstein skierowana na Westerplatte rozpoczęła drugą wojnę światową.

89

wrzesień 2013 2 poniedziałek elizy, bogdana

pocz ątek roku szko l nego

3 wtorek izabeli, jana

4 środa idy, teodora

4 września 1607 roku urodził się Piotr van der Rennen, wybitny złotnik gdański. Dla katedry gnieźnieńskiej stworzył sarkofag św. Wojciecha, a dla katedry na Wawelu – sarkofag św. Stanisława.

5 czwartek doroty, justyny, wawrzyńca

5 września 1922 roku uruchomiono regularne połączenie lotnicze Gdańska z Warszawą i Lwowem.

III / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

wrzesień 2013 6 piątek beaty, michała

7 sobota reginy, ryszarda

7 września 1299 roku Rada Gdańska wystawiła dokument, przy którym zawisła najstarsza znana nam pieczęć miasta.

8 niedziela marii, radosława

dzie ń dobrej wiadomości

W nocy z 8 na 9 września 1677 roku w kamienicy przy Długim Targu urodził się królewicz Aleksander, syn króla Jana III Sobieskiego i królowej Marysieńki.

91

wrzesień 2013 9 środa piotra, dionizego

10 środa mikołaja, łukasza

10 września 1892 roku w Gdańsku urodził się Willi Drost, wybitny historyk sztuki gdańskiej, dyrektor Muzeum Miejskiego.

11 środa jana, jacka

12 czwartek mai, piotra

12 września 1819 roku oddano do użytku gdański zbór mennonitów.

Protestanccy mennonici przybyli do Gdańska z Niderlandów już w połowie XVI wieku.

III / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

wrzesień 2013 13 piątek filipa, aleksandra

14 sobota roksany, szymona

14 września 1840 roku wybitny przyrodnik i geograf Aleksander von Humboldt przybył do Gdańska, by odebrać dyplom honorowego członka Gdańskiego Towarzystwa Przyrodniczego.

15 niedziela nikodema, edyty

15 września 1887 roku ukończono budowę gdańskiej Wielkiej Synagogi. Mieściła się w pobliżu dzisiejszego Domu Harcerza.

93

wrzesień 2013 16 poniedziałek kamili, franciszka

mi ę dz y narodow y dzie ń ochron y warstw y ozonowej

17 wtorek justyny, zygmunta

18 środa ireny, zygmunta

mi ę dz y narodow y dzie ń tury st y ki

18 września 1966 roku młody skrzypek z Gdańska Konstanty Andrzej Kulka rozpoczął światową karierę, wygrywając konkurs skrzypcowy w Monachium.

19 czwartek marty, teodora

dzie ń dzikiej f lory, faun y i natura l n ych sied l isk

III / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

wrzesień 2013 20 piątek mieczysławy, faustyny

20 września 1647 roku po raz ostatni spalono w Gdańsku kobietę oskarżoną o czary.

21 sobota marka, mateusza

22 niedziela darii, tomasza

europejski dzie ń bez samochodu

95

wrzesień 2013 23 poniedziałek tekli, bogusława

pocz ątek astronomicznej jesieni

23 września 1561 roku na samym szczycie gdańskiego ratusza stanęła figura króla Zygmunta Augusta.

24 wtorek marii, gerarda

25 środa władysława, kleofasa

25 września 1780 roku zmarł Jakub Wessel, najwybitniejszy portrecista w XVIII-wiecznym Gdańsku.

26 czwartek piotra, franciszka

europejski dzie ń j ę z y kó w obc ych

III / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

wrzesień 2013 27 piątek damiana, wincentego

28 sobota wacławy, marka

28 września 1983 roku Lechia Gdańsk zmierzyła się ze sławnym Juventusem Turyn w rozgrywkach o piłkarski Puchar Zdobywców Pucharów.

29 niedziela michaliny, rafała

29 września 1589 roku na wodach zatoki Gdańskiej powitano króla elekta Zygmunta III Wazę przybywającego w asyście dwudziestu szwedzkich okrętów.

97

wrzesień 2013 30 poniedziałek zofii, grzegorza

dzie ń ch łopaka

III / 3

n r 1 / e-b i u l e t y n m u z e u m n a rodowego w gdańsku

99

redaktor naczelny:

dyrektor wojciech bonisławski

redaktor naukowy:

dr jacek friedrich

redakcja techniczna:

Małgorzata posadzka jarosław wierzchołowski

projekt i skład:

Agnieszka Gawędzka

e-edycja:

mariusz dalecki

korekta:

hanna negowska

teksty do gdańskiego kalendarza szkolnego:

dr jacek friedrich

ilustracje do gdańskiego kalendarza szkolnego:

Adam pękalski

wydawca:

©muzeum narodowe w gdańsku

Mecenasi Muzeum Narodowego w Gdańsku: